Balladyna ebook i audiobook

Balladyna

Juliusz Słowacki

Tekst opracowany na podstawie: Juliusz Słowacki, Dramaty: Maria Stuart; Kordian; Horsztyński; Balladyna, wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974.

Wstęp i nota biograficzna: Katarzyna Zioła-Zemczak

Przypisy i korekta: Justyna Tomas

Redaktor prowadzący: Marcin Siwiec

Skład oraz konwersja do ePub i mobi: mBOOKS. marcin Siwiec

Projekt okładki: Maciej Pieda

Ilustracje na okładce: Shutterstock © Lisla, © Epine

Wydanie I

© Copyright by Wydawnictwo Dragon Sp. z o.o.

Bielsko-Biała, 2022

Wydawnictwo Dragon Sp. z o.o.

ul. 11 Listopada 60-62

43-300 Bielsko-Biała

www.wydawnictwo-dragon.pl

ISBN 978-83-8274-176-6

Wyłączny dystrybutor:

TROY-DYSTRYBUCJA Sp. z o.o.

ul. Mazowiecka 11/49

00-052 Warszawa

tel. 795 159 275

Zapraszamy na zakupy: www.fabulo.com.pl

Znajdź nas na Facebooku: www.facebook.com/wydawnictwodragon

Juliusz Słowacki

Juliusz Słowacki, obok Adama Mickiewicza i Zygmunta Krasińskiego, to najsłynniejszy przedstawiciel polskiego romantyzmu, urodził się 4 września 1809 r. w Krzemieńcu (na Wołyniu, na terenie obecnej Ukrainy). Był jedynym synem Salomei z Januszewskich i Euzebiusza Słowackiego, nauczyciela w słynnym wówczas Liceum Krzemienieckim, później wykładowcy Uniwersytetu Wileńskiego. Po śmierci Euzebiusza matka Słowackiego wyszła za mąż za Augusta Bécu, również profesora. Jako osoba obdarzona talentami towarzyskimi prowadziła coś w rodzaju salonu literackiego w Wilnie. To właśnie tutaj Słowacki poznał Adama Mickiewicza, zanim został on wydalony z Litwy, Joachima Lelewela, Jana i Jędrzeja Śniadeckich.

W młodości przyjaźnił się z Ludwikiem Spitznaglem — młodym człowiekiem, również poetą, poliglotą, który targnął się na swoje życie. Słowacki bardzo przeżył śmierć przyjaciela, wspominał o nim w poemacie Godzina myśli i dramacie Kordian. W wieku 14 lat przyszły poeta przeżył swą pierwszą wielką miłość do Ludwiki Śniadeckiej, córki Jędrzeja.

W latach 1825–1828 Słowacki studiował prawo, potem na krótko wyjechał do rodzinnego Krzemieńca, by w końcu osiąść w Warszawie, gdzie otrzymał posadę aplikanta w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Jego debiut w druku to powieść poetycka Hugo, natomiast popularność przyniosły mu wiersze Kulik, Hymn i Oda do wolności, napisane w 1830 r., którymi włączył się w wydarzenia powstania listopadowego. W 1831 r. ks. Adam Jerzy Czartoryski zatrudnił go w Biurze Dyplomatycznym Rządu Narodowego. W marcu tego roku został wysłany z misją dyplomatyczną do Londynu. Do Polski już nie wrócił — osiadł w Paryżu. W 1832 r. opublikował dwa tomy Poezji zawierające powieści poetyckie (Żmija, Jan Bielecki, Hugo, Mnich, Arab) i tragedie (Mindowe, Maria Stuart). Zostały one chłodno odebrane przez środowisko i dość nieprzychylnie ocenione przez Mickiewicza, który stwierdził, że „jest to gmach piękną architekturą stawiony, jak wzniosły kościół — ale w kościele Boga nie ma”. Brak zrozumienia, żal i uraza do Mickiewicza i za jego krytykę, i za wzorowanie postaci Doktora (zdrajcy i sprzedawczyka), bohatera III cz. Dziadów, na ojczymie — Auguście Bécu — skłoniły Słowackiego do podjęcia decyzji o opuszczeniu Paryża i udaniu się do Genewy. Przebywał tam w latach 1833–1835. To w tym czasie powstały najcenniejsze jego dzieła, takie jak poemat W Szwajcarii, dramaty Kordian, Balladyna iHorsztyński.

W 1836 r. udał się w podróż do Grecji, Egiptu i Palestyny — zaowocowała ona zarówno kilkoma lirykami (Hymn o zachodzie słońca, Piramidy, Rozmowaz piramidami), jak i poematami Podróż do Ziemi Świętej zNeapolu oraz Anhelli. Po powrocie z wojaży na krótko osiadł we Florencji, by ostatecznie zamieszkać w Paryżu. Pisał wtedy dramaty Mazepa i Lilla Weneda, dalsze części Podróży do Ziemi Świętej… oraz wiersze. Nadal jednak nie trafiał w gusta czytelników, narażał się również krytykom. Odpowiedzią na ich zarzuty stał się poemat dygresyjny Beniowski (pieśni I–V powstały w 1841 r.), w którym Słowacki zamanifestował swoją poetycką niezależność oraz polemizował zarówno z krytykami, jak i Adamem Mickiewiczem. Jeden z krytyków, S. Ropelewski, poczuł się tak obrażony, że wyzwał Słowackiego na pojedynek — na szczęście nigdy do niego nie doszło (dziennikarz nie stawił się na wyznaczone miejsce).

Wielkie wrażenie na poecie wywarły spotkanie w 1842 r. z Andrzejem Towiańskim i zapoznanie się z głoszonymi przez niego tezami. Przyłączył się do jego Koła Sprawy Bożej i choć wytrwał w nim zaledwie rok, sformułował i rozwinął własną filozofię. Odzwierciedleniem okresu mistycznego w jego twórczości są utwory Ksiądz Marek i Sen srebrny Salomei. Prawdopodobnie wtedy powstał też dramat Fantazy. Pełny wykład swojego mistyczno-filozoficznego systemu zawarł Słowacki w traktacie Genezis z Ducha (1844–1846) i rapsodzie Król-Duch (1845–1849).

Gdy w 1848 r. w Wielkopolsce wybuchło powstanie, poeta udał się do Poznania. Przemawiał tu na posiedzeniu Komitetu Narodowego. W drodze powrotnej miał okazję po raz ostatni spotkać się z matką, z którą przez całe życie był bardzo związany emocjonalnie (pozostawił po sobie obszerną korespondencję z Salomeą Bécu).

Zmarł 3 kwietnia 1849 r. w Paryżu. Pochowano go na cmentarzu Montmartre. W 1927 r. jego prochy sprowadzono do Polski i złożono w katedrze na Wawelu.

Wstęp

Epoka — romantyzm

W 1822 r. ukazał się pierwszy tom Poezji Adama Mickiewicza, zawierający Ballady i romanse, które wyrażały nowy, przeciwstawny do dotychczasowego światopogląd. Od tego momentu zwykło się datować romantyzm w Polsce. Pod tym pojęciem kryje się nurt ideowy, artystyczny i kulturowy, którego cechami charakterystycznymi były: przeświadczenie o prymacie (przewadze) ducha nad materią, zindywidualizowane, a w związku z tym subiektywne postrzeganie świata, próba odkrycia tajemnic ludzkiej natury i otaczającej rzeczywistości.

W literaturze romantyzm objawił się m.in. synkretyzmem (czyli łączeniem) rodzajowym, gatunkowym i stylistycznym. Jednym z najpopularniejszych gatunków stała się ballada wprowadzająca odbiorców w autonomiczny świat natury pełniącej funkcję strażnika wyższych mocy. Inny gatunek — dramat romantyczny — ukazuje wielowymiarową walkę dobra i zła o ludzką duszę. Powieść poetycka, achronologiczna, z zakłóconym ciągiem przyczynowo-skutkowym, odzwierciedlała niemożność poznania tajemnic losu i świata.

Jednym z ulubionych przez romantyków bohaterów dzieł literackich staje się lud (umiejący odczytywać znaki natury), a także dziecko (mające większą niż dorosły wrażliwość oraz niczym nieskrępowaną wyobraźnię) czy wszelkiego rodzaju postaci wyróżniające się i wybijające ponad przeciętność: poeci, szaleńcy, odmieńcy. Pod pojęciem bohatera romantycznego zazwyczaj kryje się postać o skomplikowanej konstrukcji psychicznej, indywidualista (nierozumiany przez innych), często jednostka wybitna, nadwrażliwa, przesadnie reagująca na świat. Buntuje się on wobec rzeczywistości, przeżywa niespełnioną miłość, a osobista tragedia sprawia, że przemienia się on w bojownika o sprawy wyższego rzędu, np. o wolność ojczyzny, ale działającego samotnie.

Dla polskiego romantyzmu cezurą stał się rok 1830 — moment wybuchu powstania listopadowego. Po jego upadku literatura polska wzbogaciła się o utwory, w których podejmowano próby wskazania przyczyn klęski tego zrywu niepodległościowego oraz wpisania go w wyższy porządek (np. analogia losów Polski do cierpienia Chrystusa). Inną rolę zyskał też poeta — stał się wieszczem, prorokiem, duchowym przywódcą narodu.

Za koniec romantyzmu uznaje się rok 1863 — kiedy wybuchło powstanie styczniowe. Jego klęska przyczyniła się do zrewidowania romantycznych ideałów zbrojnej walki z zaborcą i do poszukiwania innych idei.

Geneza Balladyny

Podczas pobytu w Szwajcarii Słowacki oddawał się lekturze dzieł Szeks­pira, Dantego, Kochanowskiego i Biblii. Pragnął napisać dramat o tematyce historycznej — tak powstał Mazepa. Jednak dla poety nie było to to, czego by oczekiwał, postanowił zatem sięgnąć do epoki przedhistorycznej, legendarnej, bardziej odpowiadającej duchowi romantyzmu, który chętnie czerpał z poetyki baśni. Miał zamysł stworzenia dramatu, który będzie uzupełniał luki w legendarnych dziejach Polski (w tym czasie w Europie popularne stało się badanie epopei ludowych i obserwowano powrót do prahistorii), a współczesnym pozwalał wyciągnąć wnioski z przeszłości. Znał doskonale ballady Mickiewicza (Świteź, Lilije) oraz Ignacego Chodźki (Maliny), postanowił więc stworzyć coś, co będzie je przerastało. I tak powstała Balladyna — oparta na motywach ludowych, na kształt utworów, które „jakby gmin układał”.

Rodzaj i gatunek literacki

Balladyna to tragedia, czyli gatunek dramatu. Dramatami nazywamy utwory zasadniczo przeznaczone do wystawienia na scenie (chociaż są też dramaty niesceniczne), o określonej budowie — zgodnie z klasycznymi zasadami dzielą się one na akty i sceny (czasami odsłony). Charakterystyczną cechą dramatu jest nieobecność narratora — o przebiegu wydarzeń czytelnik dowiaduje się z wypowiedzi bohaterów, które składają się na tekst główny, a o innych okolicznościach z didaskaliów (tekstu pobocznego).

Zgodnie z definicją tragedia to utwór, dla którego kluczowe jest pojęcie tragizmu — rozumianego jako nierozwiązywalny konflikt między wartościami a koniecznościami określającymi życie bohatera, który nie ma możliwości dokonania wśród nich wyboru. Wszystkie jego działania prowadzą bohatera tragicznego do katastrofy: klęski albo śmierci. On sam sprowadza na siebie (mniej lub bardziej świadomie) zgubę, stając się jednocześnie ofiarą i winowajcą. Daremność jego działań wynika z tego, że o losie bohatera decydują siły wyższe (fatum, los, wyroki boskie, przeznaczenie) lub sprzeczności między racjami moralnymi, społecznymi, uczuciowymi i innymi.

Balladyna, choć zdefiniowana przez autora (w tytule utworu) jako tragedia, jest nią przede wszystkim w kontekście przedstawionej w niej ironiczno-tragicznej koncepcji świata. Wykazuje również pokrewieństwa z innymi gatunkami literackimi — przede wszystkim z balladą. Już samo imię tytułowej bohaterki te związki sygnalizuje, a są nimi: wykorzystanie licznych wątków ludowych, sięgnięcie do motywów znanych z innych ballad (Maliny Aleksandra Chodźki — motyw dwóch sióstr rywalizujących o pana, konkurs zbierania malin zakończony zabójstwem; Świtezianka i Lilije Adama Mickiewicza — miłość chłopca i rusałki, postać mężobójczyni, kara za zbrodnie wymierzona przez naturę). Słowacki sięgnął również po elementy poetyki baśniowej i motywy legendarne (dwie siostry — jedna dobra, druga zła, książę szukający żony wśród prostego ludu, elementy magii — zamiana Grabca w dzwonkowego króla, postać króla Popiela, Gniezno jako stolica Polski, korona Popielów i in.). Najwięcej związków jest dostrzegalnych jednak między Balladyną a utworami Szekspira — począwszy od zapożyczonych od niego scen (np. uczta na zamku Kirkora na wzór uczty na zamku Makbeta) poprzez podobną estetykę — łączenie elementów tragicznych z komicznymi, wyolbrzymianie, przejaskrawianie — aż po sposób kreacji głównej bohaterki — wewnętrznie sprzecznej, ewoluującej, skazanej na klęskę.

Juliusz Słowacki wraz z Adamem Mickiewiczem i Zygmuntem Krasińskim przyczynili się do ukształtowania nowego gatunku dramatu zwanego dramatem romantycznym. Jego cechami są: zerwanie z zasadą trzech jedności, epizodyczność, brak związków przyczynowo-skutkowych między poszczególnymi scenami, kompozycja otwarta (dająca możliwość kontynuowania dzieła), przeplatanie scen monumentalnych z lirycznymi i kameralnymi, obecność scen zbiorowych, łączenie patosu z groteską, realizmu z fantastyką, komizmu z tragizmem.

Problematyka

Balladynę Juliusza Słowackiego możemy potraktować jako studium ludzkiej natury, która jest podatna na pokusy. Na przykładzie tytułowej bohaterki obserwujemy, jak niewiele trzeba, by zacząć czynić zło, które potrafi zburzyć całą dotychczasową hierarchię wartości. Jeden zły czyn pociąga za sobą drugi. Pierwszego zabójstwa Balladyna dokonała dlatego, że chciała zostać żoną Kirkora. To jednak jej nie wystarczyło. Opanowana żądzą władzy, znaczyła swoją drogę do tronu kolejnymi zbrodniami. I o ile jeszcze pierwsza robi na niej wrażenie, o tyle każda następna coraz mniejsze. Jednak to zło musi zostać ukarane — dzieje się tak, ponieważ wymaga tego sprawiedliwość w wymiarze ludzkim (bohaterka, sprawując sądy, sama wydaje na siebie wyrok, usankcjonowany tradycją), jak i odwieczne prawa natury (Balladynę zabija piorun). Nie ma zatem zbrodni bez kary.

Balladyna

Tragedia w pięciu aktach

KOCHANY POETO RUIN!

Pozwól, że pisząc do ciebie, zacznę od apologu, który mi opowiedziano nad Salaminy zatoką.

Stary i ślepy harfiarz z wyspy Scio przyszedł nad brzegi Morza Egejskiego, a usłyszawszy z wielkim hukiem łamiące się fale, myślał, że szum ów pochodził od zgiełku ludzi, którzy się zbiegli pieśni rycerskich posłuchać. — Oparł się więc na harfie i śpiewał pustemu morza brzegowi: a kiedy skończył, zadziwił się, że żadnego ludzkiego głosu, żadnego westchnienia, żadnego pieśń nie zyskała oklasku. Rzucił więc harfę precz daleko od siebie, a te fale, które śpiewak mniemał tłumem ludzkim, odniosły złote pieśni narzędzie i położyły mu je przy stopach. I odszedł od harfy swojej smutny Greczyn, nie wiedząc, że najpiękniejszy rapsod nie w sercach ludzi, ale w głębi fal Egejskiego Morza utonął.

Kochany Irydionie1! ta powiastka o falach i harfiarzu zastąpi wszelką do Balladyny przemowę. Wychodzi na świat Balladyna z ariostycznym2 uśmiechem na twarzy, obdarzona wnętrzną siłą urągania się z tłumu ludzkiego, z porządku i z ładu, jakim się wszystko dzieje na świecie, z nieprzewidzianych owoców, które wydają drzewa ręką ludzi szczepione. Niech naprawiacz wszelkiego bezprawia Kirkor pada ofiarą swoich czystych zamiarów; niech Grabieć miłuje kuchnią Kirkora; niechaj powietrzna3 Goplana kocha się w rumianym chłopie, a sentymentalny Filon szuka umyślnie męczarni miłosnych i umarłej kochanki; niechaj tysiące anachronizmów4 przerazi śpiących w grobie historyków i kronikarzy: a jeżeli to wszystko ma wnętrzną siłę żywota, jeżeli stworzyło się w głowie poety podług praw boskich, jeżeli natchnienie nie było gorączką, ale skutkiem tej dziwnej władzy, która szepce do ucha nigdy wprzód5 niesłyszane wyrazy, a oczom pokazuje nigdy, we śnie nawet, niewidziane istoty; jeżeli instynkt poetyczny był lepszym od rozsądku, który nieraz tę lub ową rzecz potępił: to Balladyna wbrew rozwadze i historii zostanie królową polską — a piorun, który spadł na jej chwilowe panowanie, błyśnie i roztworzy6 mgłę dziejów przeszłości.

Uśmiechnij się teraz, Irydionie, bo oto, naśladując francuskich poetów, powiem ci, że Balladyna jest tylko epizodem wielkiego poematu w rodzaju Ariosta7, który ma się uwiązać z sześciu tragedii, czyli kronik dramatycznych. Cienił już różne ludzi niebyłych wyszły ze mgły przedstworzenia i otaczają mnie ciżbą gwarzącą: potrzeba tylko, aby się zebrały w oddzielne tłumy, ażeby czyny ich ułożyły się w postacie piramidalne wypadków, a jedną po drugiej garstkę na świat wypychać będę; i sprawdzą się może sny mego dzieciństwa. Bo ileż to razy, patrząc na stary zamek, koronujący ruinami górę mego rodzinnego miasteczka, marzyłem, że kiedyś w ten wieniec wyszczerbionych murów nasypię widm, duchów, rycerzy; że odbuduję upadłe sale i oświecę je przez okna ogniem piorunowych nocy, a sklepieniom każę powtarzać dawne Sofoklesowskie „niestety!” A za to imię moje słyszane będzie w szumie płynącego pod górą potoku, a jakaś niby tęcza z myśli moich unosić się będzie nad ruinami zamku. — O! nie mów mi, że z dzwonków polnych większa ozdoba ruinom niż z tego wieńca myśli, w który je ubierze poeta: — bo choć róże rosnące na ruinach pałacu Nerona rozwidniały nam pięknie te gruzy, to jednak jaśniej mi je oświecił ów duch Irydiona, któregoś ty pod krzyżem w Koloseum położył i nakrył złotymi skrzydłami anioła.

Tak więc, kiedy ty dawne posągowe Rzymian postacie napełniasz wulkaniczną duszą wieku naszego, ja z Polski dawnej tworzę fantastyczną legendę, z ciszy wiekowej wydobywam chóry prorockie — i na spotkanie twojej czarnej, piorunowej, dantejskiej chmury prowadzę lekkie, tęczowe i ariostyczne obłoki, pewny, że spotkanie się nasze w wyższej krainie nie będzie walką, ale tylko grą kolorów i cieni, z tym smutnym dla mnie końcem, że twoja chmura, większym wichrem gnana i pełniejsza piorunowego ognia, moje wietrzne i różnobarwne obłoki roztrąci i pochłonie.

Doniosły mi sylfy8, żeś powędrował teraz odwiedzić Etnę czerwoną: posłałem natychmiast Skierkę, aby ci na drodze wszystkie pootwierał kwiaty i wszystkie gwiazdy nad tobą zapalił; za to przez wdzięczność, stanąwszy na szczycie wulkanu, spojrzyj na mórz rozległe błękity i pomyśl, że niedawnymi czasy przez te zwierciadła wędrował okręt mój jak łabędź żaglami nakryty. Powiedz, czy nie dojrzysz jakiego rysu na fali, jakiego śladu po zniknionym okręcie? Księża wtenczas śpiewali hymn do Najświętszej Panny, a ja stałem z wlepionymi w ogień Etny oczyma, smutny, że mnie fala znów tylko do Europy odnosiła. Słuchaj w ciszy powietrznej, czy echo tego hymnu, który mi serce uciszał, nie drga dotąd w kryształowej atmosferze? Szukaj mojego śladu w powietrzu i na fali, a jeśli o mnie na fali i w powietrzu nie słychać, to znajdź mnie w sercu twoim i niech ja będę jeszcze z tobą przez jedną godzinę. Wszak darem to jest Boga, że my umiemy myślą latać do siebie w odwiedziny.

Rozpisałem się długo, a zamierzyłem był tylko napisać

Autorowi Irydiona

na pamiątkę

Balladynę poświęcam

Juliusz Słowacki

Paryż, d. 9 lipca 1839 r.

OSOBY:

* Pustelnik — Popiel III wygnany

* Kirkor — pan zamku

* Matka — wdowa

* Balladyna, Alina jej córki

* Filon — pasterz

* Grabiec — syn zakrystiana9

* Fon Kostryn — naczelnik straży w zamku Kirkora

* Gralon — rycerz Kirkora

* Kanclerz

* Wawel — dziejopis10

* Paź

* Poseł ze stolicy Gnezna

* Oskarżyciel sądowy

* Lekarz koronny

* Pany — rycerze — służba zamkowa — wieśniacy — dzieci

OSOBY FANTASTYCZNE:

* Goplana — nimfa, królowa Gopła

* Chochlik

* Skierka

Za czasów bajecznych koło jeziora Gopła.

AKT PIERWSZY

SCENA I

Las blisko jeziora Gopła — chata pustelnika ustrojona kwiatami i bluszczem. — Kirkor wchodzi w karaceńskiej11 zbroi, bogato ubrany, z orlimi skrzydłami…

KIRKOR

sam

Rady zasięgnąć warto u człowieka,

Który się kryje w tej zaciszy leśnej;

Pobożny starzec — ma jednak w rozumie

Nieco szaleństwa: ilekroć mu prawisz12

O zamkach, królach, o królewskich dworach,

To jak szalony od rozumu błądzi,

Miota przekleństwa, pieni się, narzeka;

Musiał od królów doznać wiele złego

I z owąd został przyjacielem gminu13.

stuka do celi

Puk! puk! puk!

GŁOS Z CELI

Kto tam?

KIRKOR

Kirkor.

PUSTELNIK

wychodząc z celi

Witaj, synu…

Czego chcesz?

KIRKOR

Rady.

PUSTELNIK

Zostań pustelnikiem.

KIRKOR

Gdybym podstarzał dziesiątym krzyżykiem14,

Może bym w smutne schronił się dąbrowy15;

Ale ja młody, pan czterowieżowy,

Przemyślam dzisiaj, jak by się ożenić…

Poradź mi, starcze.

PUSTELNIK

Lat dwadzieścia z górą

Jak żyję w puszczy…

KIRKOR

Cóż stąd?

PUSTELNIK

Więc ocenić

Ludzi nie mogę — ani wskazać, którą

Weźmiesz dziewicę.

KIRKOR

Te, co rozkwitały

Z dzieciństwa pączków, gdyś ty żył na świecie,

Są dziś pannami… czerwony li biały

Pączek na róży, taka będzie róża…

Przypomnij niegdyś najpiękniejsze dziecię,

Białą, jak w ręku anielskiego stróża

Kwiat lilijowy — niech jej słowik śpiewny

Zazdrości głosu, a synogarlica16

Wiernością zrówna… gdzie taka dziewica,

Wskaż mi, o starcze? Mówią, że królewny

Słyną wdziękami?

PUSTELNIK

Nieba! to ród węża.

Żona zbrodniami podobna do męża,

Córki do ojca, a do matek syny;

Jak w jednym gnieździe skłębione gadziny17.

O bogdaj piorun!…

KIRKOR

Nie przeklinaj.

PUSTELNIK

Młody,

Przeklinaj ze mną — oni klątwy warci.

Bogdaj doznali, co pomór18 i głody!

Bogdaj piorunem na poły pożarci,

Padając w ziemi paszczą rozdziawioną,

Proch mieli płaszczem, a węża koroną.

Bogdaj! — Klnąc zbójcę, potargałem siły,

Wściekłem się jako brytan19 uwiązany.

Bo też ja kiedyś byłem pan nad pany,

Stutysiącznemu narodowi miły,

Żyłem w purpurze, dziś noszę łachmany;

Muszę przeklinać. Miałem dziatek troje,

Nocą do komnat weszli brata zbóje,

Różyczki moje trzy z łodygi ścięto!

Dziecinki moje w kołyskach zarżnięto!

Aniołki moje!… wszystkie moje dzieci!

KIRKOR

Któż jesteś, starcze?

PUSTELNIK

Ja… Król Popiel Trzeci…

KIRKOR

schyla kolano

Królu mój!

PUSTELNIK

Któż mię z żebraki rozezna?…

KIRKOR

Uzbrajam chamy20 i lecę do Gnezna

Mścić się za ciebie…

PUSTELNIK

Młodzieńcze, rozwagi!

KIRKOR

Bezprawie gorzej od Mojżesza plagi

Kala tę ziemię i prędzej się szerzy;

Popiel, skalany dzieci krwią niewinną,

Niegodny rządzić tłumowi rycerzy.

Niech więc się stanie, co się stać powinno,

Pod okiem Boga, na tej biednej ziemi.

PUSTELNIK

Czy ty skrzydłami anioła złotemi

Z nieba zleciałeś?

KIRKOR

Na barkach orlicy

Para tych białych skrzydeł wyrastała;

Gdy na rycerskiej są naramiennicy,

Będzieżli rycerz mniej niż owa biała

Ptaszyna ludziom użyteczny? — mali

Gadom przepuszczać rycerz uskrzydlony

Orła piórami?

PUSTELNIK

O mężu ze stali!

Ty jesteś z owych, którzy walą trony.

KIRKOR

Ty wiesz, jak nasza ziemia wszeteczeństwem21

Króla skalana. Wiesz, jak Popiel krwawy

Pastwi się coraz nowym okrucieństwem…

Zaczerwienione krwią widziałem stawy:

Król żywi karpie ciałem niewolników.

Nieraz wybiera dziesiątego z szyków

I tnąc w kawały, ulubionym rybom

Na żer wyrzuca; resztę ciał wymiata

Na dworskie pola i czerwonym skibom

Ziarno powierza. Sąsiad ziemię kata

Na pośmiewisko zwie Rusią Czerwoną.

Dotąd żyjącym pod Lecha koroną

Bóg dawał żniwo szczęścia niezasiane,

Lud żył szczęśliwy; dzisiaj niesłychane

Pomory, głody sypie Boża ręka.

Ziemia upałem wysuszona pęka;

Wiosenne runa złocą się, nim ziarno

Czoła pochyli, a wieśniacy garną

Sierpami próżne22 tylko włosy żyta.

Ta sama Polska, niegdyś tak obfita,

Staje się co rok szarańczy szpichlerzem;

Niegdyś tak bitna23, dziś bladym rycerzem

Z głodami walczy i z widmem zarazy.

PUSTELNIK

Ach, jam przeklęty! przeklęty! trzy razy

Przeklęty! winien jestem nieszczęść ludu.

KIRKOR

Jako tyś winien?…

PUSTELNIK

Z rozlicznego cudu

Korona Lecha sławną niegdyś była,

W niej szczęścia ludu, w niej krainy siła

Cudem zamknięta… oto ja, wygnany,

Lud pozbawiłem tej korony.

KIRKOR

Starcze?…

PUSTELNIK

Korona brata mego jak liczmany24

Fałszywa… moja pod spróchniałe karcze25

Lasu wkopana… miałem ją do grobu

Ponieść za sobą.

KIRKOR

Skądże tej koronie

Cudowna władza?

PUSTELNIK

Ku ojczystej stronie

Wracali niegdyś od Betleem żłobu

Święci królowie — dwóch Magów i Scyta.

Ów król północny zaszedł w nasze żyta,

Zabłądził w zbożu jak w lesie — bo zboże

Rosło wysokie jak las w kraju Lecha;

Więc zabłądziwszy, rzekł: „Wyprowadź, Boże!”.

Aż oto przed nim odkrywa się strzecha

Królewskiej chaty — bo Lech mieszkał w chacie. —

Wszedł do niej Scyta i rzekł: „Królu! bracie!

Idę z Betleem, a gwiazda błękitna

Twoich bławatków ciągle szła przede mną,

Aż tu zawiodła”. — Lech rzekł: „Zostań ze mną.

Kraina moja szczęśliwa i bitna,

Jeśli chcesz, to się tą ziemicą26 z tobą

Dzielę na poły”. — Scyta rzekł: „Zostanę,

Lecz kraju nie chcę, bo ziemie złamane

Rozgraniczają się krwią i żałobą

Dzieci i matek”. Więc razem zostali;

Ale to długa powieść…

KIRKOR

Mów! mów dalej!

PUSTELNIK

Więc jako dawniej czynili mocarze,

Z Lechem się mieniał Scyta na obrączki;

A pokochawszy mocniej sercem, w darze

Dał mu koronę… stąd nasza korona.

Zbawiciel niegdyś, wyciągając rączki,

Szedł do niej z matki zadumanej łona

I ku rubinom podawał się cały

Jako różyczka z liści wychylona,

I wołał: caca! i na brylant biały

Różanych ustek perełkami świecił.

KIRKOR

O biedny kwiatku! na toż ty się kwiecił,

By cię na krzyżu ćwiekami przybito?

Czemuż nie było mnie tam, na Golgocie,

Na czarnym koniu, z uzbrojoną świtą!

Zbawiłbym Zbawcę — lub wyrąbał krocie27

Zbójców na zemstę umarłemu.

PUSTELNIK

Synu!

Bóg weźmie twoją pochopność do czynu

Za czyn spełniony. Wróćmy w nasze czasy.

Gdy mię brat wygnał, uniosłem w te lasy

Świętą koronę…

KIRKOR

Wróci ona! wróci!

Przysięgam tobie… Lecz…

PUSTELNIK

Co chcesz powiadać?

KIRKOR

Nim Kirkor w przepaść okropną się rzuci,

Szukając zemsty — chcę — chciałbym cię badać,

Na jakim pieńku zaszczepić rodowe

Drzewo Kirkorów, aby kiedyś nowe

Plemię rycerzy tronu twego strzegło?

Kogo wprowadzić w podwoje zamkowe

Z żony imieniem?

PUSTELNIK

Tylu ludzi biegło

Z pierścionkiem ślubnym za marą28 wielkości,

A prawie wszyscy wzięli kość niezgody

Zamiast straconej z żebra swego kości.

Postąp inaczej — ty szlachetny, młody;

Niechaj ci pierwsza jaskółka pokaże,

Pod jaką belką gniazdo ulepiła;

Gdzie okienkami błysną dziewic twarze,

A dach słomiany, tam jest twoja miła.

Ani się wahaj, weź pannę ubogą,

Żeń się z prostotą i niechaj ci błogo

I lepiej będzie, niżbyś miał z królewną…

KIRKOR

Tak radzisz, starcze?

PUSTELNIK

Idź, synu, na pewno

Do biednej chaty — niechaj żona karna29,

Miła, niewinna…

KIRKOR

Jaskółeczko czarna!

Ptaszyno moja, gdzie mię zaprowadzisz?

PUSTELNIK

Słuchaj mię, synu…

KIRKOR

Starcze, dobrze radzisz…

Prowadź, jaskółko!

Odchodzi Kirkor.

PUSTELNIK

sam

O! ci młodzi ludzie,

Odchodzą od nas i wołają głośno:

Idziemy szukać szczęścia. Więc my, starce,

Cośmy przebiegli po tej biednej ziemi,

A nigdy szczęścia w życiu nie spotkali;

Możeśmy tylko szukać nie umieli…

Idź! idź! idź, starcze, do pustelnej celi…

chce wchodzić do celi — i zatrzymuje się na progu

Wchodzi Filon, pasterz… zamyślony — fantastycznie we wstążki i kwiaty ubrany.

FILON

z egzaltacją

O! złote słońce! drzewa ukochane!

O! ty strumieniu, który po kamykach

Z płaczącym szumem toczysz fale śklane!

Rozmiłowane w jęczących słowikach

Róże wiosenne! z wami Filon skona!

Bo Filon marzył los Endymijona30,

Marzył, że kiedyś po blasku miesiąca31

Biała bogini, różami wieńczona,

Z niebios błękitnych przypłynie i drżąca

Czoło pochyli, a koralowemi

Ustami usta moje rozpłomieni.

Ach! tak marzyłem! Ale na tej ziemi

Nie ma Dyjanny32. Samotny uwiędnę

Jako fijołek — albo kwiat jesieni.

PUSTELNIK

Co znaczą owe narzekania zrzędne?

Młody szaleńcze, gdzie zimny rozsądek?

Wywracasz świata boskiego porządek,

A że ty chciwy Akteona33 wanien,

Czekasz na ziemi anielskiego bóstwa:

Dlatego tyle zestarzałych panien

Dotąd się mężów swych nie doczekały;

Szukaj kochanki na ziemi.

FILON

Świat cały

Na próżno zbiegłem, przeglądając mnóstwa

Dziewic śmiertelnych. Nieraz wzrok łakomy

Śledził spod złotej kapeluszów słomy

Żniwiarek twarze, podobne czerwienią

Makom zbożowym. Nieraz poglądam

Na białe płótna, łąk jasną zielenią

Słońcu podane; rojąc serca szałem,

Że z bieli płócien jako z morskiej piany

Alabastrowa34 miłości bogini

Wyjdzie na słońce. Ach! tak obłąkany,

Żyłem na świecie jako na pustyni;

Nienasycony, dumający, rzewny.

Byłem na dworach, widziałem królewny

Podobne gwiaździe Wenus35, co wynika

Wieczorem z nieba różowego zorzą,

Zaczerwieniona, ale bez promyka.

Serca nie mają, a sercem się drożą36

Więcej niż koron brylantami.

PUSTELNIK

Głupcze!

Niedoścignionych gwiazd szalony kupcze!

Ty, co na dworach szukałeś kochanki:

Precz! precz ode mnie, kwiecie beznasienny,

Studniom niezdatny jak stłuczone dzbanki,

Światowi jako słońca blask jesienny

Bezużyteczny. Skoro na tron wrócę,

Zamknę cię w szpital szalonych lub rzucę

Na bakalarską37 ławę między dzieci.

FILON

Mój dobry ojcze! niechaj ci Bóg świeci!

Musisz być chory, gadasz nieprzytomnie.

PUSTELNIK

Wszyscy szaleńcy zlatują się do mnie,

A wszyscy marzą o królewskich dworach,

Myślą o królach, a kryją się w borach,

I jęczą, jęczą jak oślepłe sowy.

FILON

Wsadź, starcze, głowę w strumień kryształowy,

Może ochłonie.

PUSTELNIK

Woda nie obmyje

Na moim czole czerwonego pasu.

Widzisz! czy widzisz, jak korona ryje?

Dwudziestoletnie życie w głębi lasu

Nie zagoiło rany. Pas na czole,

A drugi taki pas mi serce płata;

Ten od korony,

pokazując na serce

ten od mieczów kata.

O! moje dzieci! o! sieroctwa bole!

O! moja przeszłość!

FILON

Nudzi mię ten stary,

W głowie ma jakieś bezcielesne mary,

Pewnie oszalał samotnością, postem.

PUSTELNIK

Cierpienie myśli jest kolącym ostem,

Lecz rzeczywistość… o! ta jak żelazo

Rani, zabija…

FILON

O tym inną razą

Mówić będziemy, a przekonam ciebie,

Że smutek serca…

PUSTELNIK

Niechaj cię pogrzebie,

Mdława istoto. Nic niech nic zabije;

A twój grobowiec zamknie nic.

FILON

O luba!

Nieznaleziony twój obraz

pokazując na serce

tu żyje!

Nieznalezienie gorsze niźli zguba;

Jam cię nie znalazł, a widzę przed sobą!

Idę do lasu, gdzie będę sam — z tobą…

Błogosławiony wyobraźni cudzie,

Ty mnie ocalasz!

odchodzi w las

PUSTELNIK

Jak szaleją ludzie!

wchodzi do celi

SCENA II

Inna część lasu — widać jezioro Gopło.

Skierka i Chochlik wchodzą.

SKIERKA

Gdzie jest Goplana, nasza królowa?

CHOCHLIK

Śpi jeszcze w Gople.

SKIERKA

I woń sosnowa,

I woń wiosenna nie obudziła

Królowej naszej? woń taka miła!

Czyliż nie słyszy, jak skrzydełkami

Czarne jaskółki biją w jezioro

Tak, że się całe zwierciadło plami

W tysiące krążków?

CHOCHLIK

Zanadto skoro

Zbudzi się jędza i będzie

Do pracy nas zaprzęgać. To w puste żołędzie

Wkładać jaja motylic38 — to pomagać mrówkom

Budującym stolice i drogi umiatać

Do mrównika39 wiodące… to majowym krówkom

Rozwiązywać pancerze, aby mogły latać,

To zwiedzać pszczelne ule i z otwartej księgi

Czytać prawa ulowe lub rotę40 przysięgi

Na wierność matce pszczelnej od zrodzonej pszczółki;

To na trzcinę jeziora zwoływać jaskółki

I uczyć budownictwa pierworoczne matki.

Już zamykać stawiane na ptaszęta klatki,

Nim jaki biedny ptaszek uwięźnie w zapadni,

Na przekór ptasznikowi41; już to pani sroce

Ciągle trąbić do ucha naukę: nie kradnij;

Albo wróblowi wmawiać, że pięknie świegoce42,

Aby ciągle świegotał nad wieśniaczą chatą…

Pracuj jak koń pogański, pracuj całe lato,

A zimą śpij u chłopa za brudnym przypieckiem43,

Między garnkami, babą szczerbatą i dzieckiem.

SKIERKA

Bo też ty jesteś leniwy, Chochliku!

patrzy na jezioro

Ach, patrz! na słońca promyku

Wytryska z wody Goplana;

Jak powiewny liść ajeru44,

Lekko wiatrem kołysana;

Jak łabędź, kiedy rozwinie

Uśnieżony żagiel steru,

Kołysze się — waha — płynie.

I patrz! patrz! lekka i gibka,

Skoczyła z wody jak rybka,

Na nezabudek45 warkoczu

Wiesza się za białe rączki,

A stopą po fal przezroczu

Brylantowe iskry skrzesza.

Ach, czarowna! któż odgadnie,

Czy się trzyma z fal obrączki?

Czy się na powietrzu kładnie?

Czy dłonią na kwiatach się wiesza?

CHOCHLIK

Ona ma wianek na głowie…

Czy to kwiaty? czy sitowie?

SKIERKA

O nie… to na włosach wróżki

Uśpione leżą jaskółki.

Tak powiązane za nóżki

Kiedyś, w jesienny poranek,

Upadły na dno rzeczułki:

Rzeczułka rzuciła wianek,

Wianek czarny jak hebany

Na złote włosy Goplany.

CHOCHLIK

Radzę ci, uciekajmy, mój Skierko kochany,

Wiedźma gotowa zaraz nową pracę zadać.

Albo obracać młyny, skąd woda uciekła

Biednemu młynarzowi, lub każe spowiadać

Leniwego szerszenia, nim pójdzie do piekła

Za kradzież słodkich miodów… lub malować pawie.

SKIERKA

Więc uciekaj… ja się bawię… Promienie słońca przenikły

Jaskółeczek mokre piórka…

Ożyły — pierzchły — i znikły

Jak spłoszonych wróbli chmurka

Królowa nasza bez ducha.

Zadziwiona stoi, słucha;

Nie śmie wiązać i zaplatać

Kos46 rozwianych, nie wie, czemu

Wianeczkowi uwiędłemu

Przyszło ożyć? skąd mu latać? Goplano! Goplano! Goplano!

Wchodzi Goplana.

GOPLANA

Narwij mi róż, Chochliku! poleciał mój wianek.

CHOCHLIK

Już się zaczyna praca.

Chochlik odchodzi, mrucząc.

GOPLANA

Czy to jeszcze rano?

SKIERKA

Pierwsza wiosny godzina.

GOPLANA

Ach! gdzież mój kochanek?

SKIERKA

Co mi rozkażesz, królowo?

Zadaj piękną jaką pracę.

Winąć47 tęczę kolorową

Albo budować pałace,

Powojami wiązać dachy.

I opierać kwiatów gmachy

Na kolumnach malw i dzwonów

Lazurowych.

GOPLANA

zamyślona

Nie!

SKIERKA

Chcesz tronów

Z wypłakanych nieba chmurek?

Czy ci przynieść pereł sznurek?

Z owych pereł, które dają

Lep na ptaszki; ale mają

Takie blaski, takie wody

Jak kałakuckie48 jagody.

Chcesz? lecę na trzęsawice49,

Dojrzę — dogonię — pochwycę —

Błędnego moczar ognika;

I zaraz w lilijkę białą

Oprawię jak do świecznika,

I nakryję białym dzwonkiem,

By ci świecił… Czy to mało?

Rozkaż, pani! Co pod słonkiem,

Co na ziemi, wszystko zniosę:

Drzewa, kwiaty, światło, rosę.

Co nad ziemią, w ziemi łonie:

Dźwięki, echa, barwy, wonie,

Wszystko, o czym kiedy śniły

Myśli twoje w jezior burzy

Kołysane.

GOPLANA

Skierko miły,

Ja się kocham.

SKIERKA

W czym? czy w róży

Bezcierniowej? czy w kalinie?

W czterolistnej koniczynie?

Może w kwiatku: „niech Bóg świeci”,

Który posadzi macocha

Na grobie mężowskich dzieci?

Może w Magdaleny nitce,

Co bez wiatru leci płocha?

Może w białej margieritce,

Co piątym listkiem: „nie kocha”

Zabiła młodą pasterkę?

W czym się kochasz? poszlij Skierkę,

A przyniesie ci kochanka

I wplecie do twego wianka,

I będziesz go wiecznie miała,

Pieściła i całowała

Do przyszłej wiosny poranka,

Do drugiego kwiatów wieku.

GOPLANA

Ach! ja się kocham, kocham się w człowieku!

SKIERKA

To ludzkie czary.

GOPLANA

Tej zimy, gdym usnęła

Na skrysztalonym łożu, światło mię jakieś

Z głuchego snu gwałtownie ocuciło.

Otwieram oczy — patrzę… płomień czerwony

Jako pożaru łuna bije przez lody

I słychać głuchy huk. Rybacy to rąbali

Przełomkę50 biednym rybkom zdradliwą… Nagle

Okropny krzyk — w przełomkę człowiek pada.

Na moje upadł łoże; a czy to światło

Podobne barwie róż, które świeciło

W moim pałacu szklistym? czy też prawdziwe

Róże na jego licach śmiercią mdlejące;

Ale się piękny wydał — ach! piękny tak, że chciałam

Zatrzymać go na wieki w zimnych pałacach

I nie rozwiązać z wieńca ramion, i przykuć

Łańcuchem pocałunków. Wtem zaczął konać…

Musiałam wtenczas, ach! musiałam go wypuścić!

Gdybym przynajmniej mogła była go wynieść

Z wody na rękach moich, usta z ustami

Spoić i życie wlać w ostygłe jego piersi;

Ale ty wiesz, co to za męka dla nas,

Kiedy podobne kwiatom, musiemy składać

Rumieniec nasz i piękne barwy wiosny

I do kamieni białych podobne leżyć

W głębiach jeziora. Taką ja wtenczas byłam.

Musiałam leżeć na dnie ani się płocho

Na światło dnia wyrywać. Na pół martwego

Wyniosłam drżącą ręką i przez otwory

W lodzie wybite rzucam: sama boleśnie

Wracam na puste łoże, na zimne łoże;

A moje serce rozdarł okrzyk rybaków,

Którzy witali wtenczas, gdy ja żegnałam.

Jakżem czekała wiosny, przyszła nareszcie!

Z miłością w sercu budzę się… kwiaty

To nic przy jego licach — gwiazdy gasną

Przy jego jasnych oczach… Ach, kocham, kocham!

SKIERKA

Ktoś idzie tutaj lasem.

GOPLANA

To on! to on! mój miły.

Bądź niewidomym, Skierko.

Skierka odchodzi.

Wchodzi na scenę Grabiec — rumiany — w ubiorze wieśniaka.

GRABIEC

Ach, cóż to za panna?

Ma twarz, nogi, żołądek — lecz coś jakby szklanna.

Co za dziwne stworzenie z mgły i galarety.

Są ludzie, co smak czują do takiej kobiety;

Ja widzę coś rybiego w tej dziwnej osobie.

GOPLANA

Jak się nazywasz, piękny młodzieńcze?

GRABIEC

Nic sobie…

GOPLANA

Miły nic sobie!

GRABIEC

Jakżeś głupia, mościa pani —

Nic sobie, to się znaczy, że nic nie przygani51

Mojej piękności, to jest, żem piękny. A zwę się

Grabiec.

GOPLANA

Cóż cię za anioł obłąkał w tym lesie?

GRABIEC

Proszę, cóż za ciekawość w tym wywiędłym schabku!

GOPLANA

Proszę cię, panie Grabiec!

GRABIEC

Wolno mówić: Grabku!

Panie Grabku!

GOPLANA

Któż jesteś?

GRABIEC

Aśćki52 panny sługa…

A pytasz, kto ja jestem?… to historia długa;

W naszym kościółku stały ogromne organy,

Mój tata grał na dudach; pięknie grywał pijany,

Ale kiedy na trzeźwo, okropnie rzępolił53;

Do tego był balwierzem54 i całą wieś golił,

Golił i grał na dudach, bo golił w sobotę,

na dudach grał w niedzielę; a miał taką cnotę,

Że nie pił, kiedy golił, a pił, kiedy grywał.

I wszystko szło jak z płatka. Wtem kogut zaśpiewał

I mój ojciec małżeństwem z żoną los zespolił.

Panna młoda wąs miała, ojciec wąs ogolił

I wszystko szło jak z płatka. Lecz tu nowe cuda!

Żona grała na dudach, a tatuś był duda;

Grała więc po tatusiu i dopóty grała,

Aż go na cmentarzyku wiejskim pogrzebała.

Ja zaś, pośmiertne dzieło pana organisty,

Jestem, jak mówią, ojca wizerunek czysty,

Bo lubię stary miodek i kocham gorzonnę55,

I uciekam od matki…

GOPLANA

Słowa jego wonne

Przynosi wiatr wiosenny do mojego ucha…

O luby! ja cię kocham…

GRABIEC

Cóż to za dziewucha?

Obcesowo zaczyna. Wprawdzie to nie dziwy.

Ilekroć przez wieś idę, to serca jak śliwy

Lecą pod moje nogi… wołają dziewczęta:

Panie Grabku! Grabiątko, niech Grabiec pamięta,

Że jutro grabim siano — pomóż, Grabku, grabić

A to znaczy, że za mnie dałyby się zabić,

I to, że się na sienie dadzą pocałować.

GOPLANA

Czy mię kochasz, mój miły…?

GRABIEC

Ha!… trzeba skosztować…

Na przykład… daj całusa

GOPLANA

Stój!… pocałowanie

To ślub dla czystych dziewic. Na dziewiczym wianie

Za każdym pocałunkiem jeden listek spada.

Nieraz dziewica czysta i smutkami blada

Dlatego, że spadł jeden liść u serca kwiatu,

Nie śmie kochać i daje pożegnanie światu,

I do mogiły idzie nigdy niekochana.

GRABIEC

Coś waćpanna jak mniszka.

GOPLANA

Raz pocałowana

Będę twoją na wieki — i ty mój na wieki…

GRABIEC

Ha, pocałunek bliski, a ten „mój” daleki.

całuje

GOPLANA

O mój luby!

GRABIEC

Dalibóg… pfu!… pocałowałem

Niby w pachnącą różę… pfu… róża jest ciałem,

Ciało jest niby różą… niesmaczno!…

GOPLANA

Mój drogi!

Więc teraz co wieczora na leśne rozłogi56

Musisz do mnie przychodzić. Będziemy błądzili,

Kiedy księżyc przyświeca, kiedy słowik kwili,

Nad falą szklistych jezior, pod wielkim modrzewiem,

Będziemy razem marzyć przy księżycu…

GRABIEC

do siebie

Nie wiem,

Co odpowiedzieć babie…

GOPLANA

Ty smutny? ty niemy?

O! my z tobą będziemy szczęśliwi!

GRABIEC

Będziemy,

Lecz nie wieczorem — i nie przy jeziorze…

GOPLANA

Czemu?

GRABIEC

Bo ja nie lubię wody jak wściekły.

GOPLANA

Mojemu

Kochankowi rwać będę poziomki, maliny.

GRABIEC

Lecz ja nie lubię malin… a kiedy dziewczyny

Niosą dzbanek na głowie, nieraz zrzucam dzbanek,

Ale to nie dla malin.

GOPLANA

Lecz ty mój kochanek…

Ty musisz lubić kwiaty… Więc przyjdź co wieczora.

GRABIEC

A to już tego nadto!… co za nudna zmora!

Nie przyjdę w żaden wieczór…

GOPLANA

Dlaczego?

GRABIEC

Za borem

Pewna dziewczyna czeka na Grabka wieczorem.

GOPLANA

Dziewczyna?

GRABIEC

Tak… dziewczyna…

GOPLANA

Czy piękna dziewczyna?

GRABIEC

Ha?… co pannie do tego?… zwie się Balladyna.

GOPLANA

Siostra Aliny?… córka wdowy?… ale ona

Złe ma serce…

GRABIEC

Waćpanna, widzę, coś szalona…

Nie wierzę w babskie dziwy, sądy i przestróżki.

Wszystkie dziewczęta, które mają małe nóżki,

To mają piękne usta i serca — a właśnie

Ona piękną ma nóżkę…

GOPLANA

zapalając się

Niech słońce zagaśnie,

Jeśli mi ciebie kto wydrze, kochanku.

Ty jesteś moim! moim! moim wiecznie!

Choćbyś miał księżyc za ślubny pierścionek,

Choćbyś miał księżyc, to ja go rozłamię,

Zagaszę księżyc, który cię prowadzi

Do pocałunków, do kochanki domu.

Ach, bądź mi wiernym! błagam cię! zaklinam!

Na twoje własne szczęście. Ach! zaklinam!

Bo zginiesz, luby… nie… razem zginiemy,

Ale ty zginiesz także, gdy ja zginę…

Więc nie chcę zginąć, abyś ty nie zginął.

Przynajmniej dzisiaj nie chodź tam wieczorem,

Przynajmniej dzisiaj nie chodź tam… ja każę…

GRABIEC

A któż ty jesteś, co każesz?

GOPLANA

Królowa!

Królowa fali, Goplana.

GRABIEC

Ej!… w nogi!

Jezus Maryja! a tom popadł w biedę,

Szatana żona chce być moją żoną.

Grabiec ucieka.

GOPLANA

sama

Niech słońce gaśnie! niechaj gwiazdy toną

W bezdrożne niebo! niechaj róże więdną!

Co mi po słońcu, po gwiazdach, po kwiatach,

Wolę je stracić, niż kochanka stracić.

Co mam potęgi, co nadprzyrodzonej

Siły nad światem; to obrócę na to,

Aby to serce podbić i mieć moim…

Skierko! Chochliku!…

SKIERKA

przybiega

Czy słyszałeś, Skierko,

Moją rozmowę z kochankiem? aniołem?

SKIERKA

Nie karz… ciekawość… szczera moja skrucha,

Biały powoju kwiatek uszczyknąłem57

I końcem rożka włożywszy do ucha,

Słyszałem… przez kwiat…

GOPLANA

Gdzie Chochlik?

SKIERKA

Leniwy

Ciągnie się z wiankiem…

Wchodzi Chochlik z wiankiem.

GOPLANA

A wstydź się, Chochliku!

Patrz, coś ty narwał chwastu i pokrzywy,

Brzydkich piołunów, koniczyn, trawniku.

SKIERKA

Pozwól mi, pani, niech ja go wysiekę

Za taki wianek…

CHOCHLIK

Ej!… ja cię urzekę58…

GOPLANA

Słuchajcie mię cicho, diabliki…

Oto, Chochlo, polecisz za moim kochankiem;

Idź przy nim, przed nim, za nim, jak skoczne ogniki,

I błąkaj po murawach tak, by przed porankiem

Nie trafił do mieszkania — ani do tej chaty,

Gdzie mieszkają dwie piękne dziewczęta — dwa kwiaty,

Córki wdowy… rozumiesz… a o wschodzie słońca

Tu miłego przyprowadź.

CHOCHLIK

Będę go bez końca

Błąkał i sadzał w błocie… cha! cha! cha! cha! cha! cha!

Odchodzi Chochlik.

GOPLANA

A ty, mój Skierko, leć na mały mostek,

Gdzie jest mogiła samobójcy stracha.

Ukryj się w łozy59 zarostek.

Za godzinę przez ten mostek

Będzie jechał pan bogaty,

Ustrojony w złote szaty,

Jak do ślubu — bez oręży,

I kareta złotem błyska,

I pięć rumaków w zaprzęży;

Cztery karych i klacz biała,

Przodem lecąc, iskry ciska.

A na mostku wypróchniała

Leży belka drżąca, śliska.

Czy rozumiesz?

SKIERKA

Wywrócić?

GOPLANA

skłaniając głową

Lecz nie szkodzić żywym.

Ani ludziom ni koniom.

SKIERKA

A potem?

GOPLANA

Tego pana w płaszczu złotym

Hymnem wiatru czułym, tkliwym

Zaprowadzić aż do chaty,

Gdzie mieszka uboga wdowa

I dwie młode córki chowa.

Uczyń tak, by pan bogaty

Wziął tam żonę i we dwoje

Odjechał złotą karetą.

Luby Skierko! dziecię moje!

SKIERKA

Dziewczyna będzie kobietą,

Nim dwa razy słońce zaśnie,

Nim dwa razy księżyc zgaśnie.

odlatuje

GOPLANA

sama

Więc rozesłałam sylfy; niechaj pracują

Na moje szczęście. Teraz nie idzie o to,

Aby wojskami kwiatów zdobywać niwy60;

Nie kwiatów strzec mi teraz, nie tęcze winąć

Ani słowiki uczyć piosenek, ani

Budzić jaskółki wodne… kocham!… ginę!…

A jeśli on mię kochać nie będzie? cała

W mgłę się rozpłynę białą i spadnę łzami

Na jaki polny kwiat, i z nim uwiędnę.

rozpływa się w powietrzu

SCENA III

Chata Wdowy.

Wdowa i córki jej Balladyna i Alina wchodzą z sierpami.

WDOWA

Zakończony dzień pracy. Moja Balladyno,

Twoje rączki od słońca całe się rozpłyną

Jak lodu krysztaliki. Już my jutro rano

Z Alinką na poletku dożniemy ostatka;

A ty, moje dzieciątko, siedź sobie za ścianą…

ALINA

Nie! nie, nie, jutro odpoczywa matka,

A my z siostrzycą idziemy na żniwo.

Słoneczko lubi twoje główkę siwą

I leci na nią by natrętna osa

Do białych kwiatków; ani go od włosa

Liściem odpędzić; że też nigdy chmurki

Bóg nie nadwieje, aby cię zakryła.

O! biedna matko!

WDOWA

Dobre moje córki,

Z wami to nawet ubożyzna61 miła;

A kto posieje dla Boga, nie straci.

Zawsze ja myślę, że wam Bóg zapłaci

Bogatym mężem… a kto wie? a może

Już o was słychać na królewskim dworze?

A my tu żniemy, aż tu nagle z boru

Jaki królewic — niech i kuchta62 dworu

Albo koniuszy63 — zajeżdża karetą…

I mówi do mnie: „Podściwa kobieto,

Daj mi za żonę jedną z córek”. — „Panie!

Weź Balladynę, piękna jak dziewanna”. —

Tobie się także, Alino, dostanie

Rycerz za męża… ale starsza panna

Powinna prędzej zostać panną młodą.

W rzeczułkach woda goni się za wodą.

Mój królewicu, żeń się z Balladyną.

BALLADYNA

Gdzie ty mój grzebień podziałaś, Alino?

Co ty tam słuchasz, jak się matce marzy.

ALINA

Wiesz, Balladyno, że to jej do twarzy,

Kiedy śni głośno, kiedy się uśmiecha.

WDOWA

do Balladyny

Dobrze ty mówisz! Chata taka licha,

A mnie się marzy Bóg wie nie co…

Ale Bogu się także w wiekuistej chwale

Musi coś marzyć… a gdyby też Bogu

Chciało się matce dać złotego zięcia…

BALLADYNA

Ach! słychać jakiś tarkot64 na rozłogu,

Jedzie gościńcem65 dwór jakiegoś księcia.

Pięć koni… złota kareta… ach, kto to?…

Jedzie aleją… Jak to pięknie złoto

Między drzewami błyska!… Ach! mój Boże,

Co im się stało?… śród66 naszego mostu

Powóz prrr… stanął… i ruszyć nie może…

WDOWA

Pewnie chcą konie napoić…

BALLADYNA

Ot właśnie!

Pan poi konie na drodze po prostu…

WDOWA

Ha! jeśli pić chcą…

ALINA

Już słoneczko gaśnie,

Trzeba zapalić sosnowe łuczywo67…

BALLADYNA

biegnąc od okna

Ach, lampę zaświeć… ach, lampę… co żywo…

O! gdzie mój grzebień?

Słychać pukanie do drzwi.

WDOWA

Cóż to? co?… ktoś puka…

Otwórz, Bladyno.

BALLADYNA

Niech siostra otworzy…

WDOWA

Prędzej otwórzcie… ktoś do chaty stuka.

ALINA

Ach, ja się boję…

WDOWA

Niech wszelki duch Boży

Boga wychwala… ja odemknę chatę…

patrzy przez dziurkę od klucza

O jakie stroje złocisto–bogate!

otwiera

Czy w imię Boga?…

Kirkor wchodzi.

KIRKOR

Tak, z Boga imieniem.

Proszę wybaczyć, ale nad strumieniem

Mostek pod moim załamał się kołem,

Szukam schronienia…

WDOWA

Proszę poza stołem,

Mój królewicu, siadać — proszę siadać.

Chata uboga — raczyłeś powiadać,

Że powóz… O! to nieszczęście! —

Dziewczęta! To moje córki, jasny królewicu —

A to już dawno człowiek nie pamięta

Takich przypadków, chyba przy księżycu

Młynarz, co jechał przeszłej wiosny.

BALLADYNA

Matko,

Dosyć — daj panu mówić…

Wchodzi Skierka niewidzialny dla aktorów.

KIRKOR

Przed tą chatką

Słyszałem dźwięki luteń… czy to córki

Wasze grywają na lutni?

WDOWA

Przepraszam —

Nie… królewicu…

SKIERKA

Z niewidzialnej chmurki

Sympatycznymi kwiaty poukraszam68

Obie dziewice, bo moja królowa

Nie powiedziała, do której nakłonić

Serce Kirkora… Muzyka echowa

Zacznie hymnami powietrznymi dzwonić;

A wieniec kwiatów taką woń rozleje,

Że serce tego człowieka omdleje,

Że jednym sercem dwa serca pokocha.

Wkłada wieńce kwiatów na głowy dziewicom — słychać muzykę.

WDOWA

Może królewic chce odpocząć trocha?…

KIRKOR

z zadziwieniem i niespokojnością

Odpocząć, kiedy dźwięki takie cudne

Słyszę… Dziewice, wasze są to pieśni?…

Słyszę śpiewanie…

ALINA

Czy się panu nie śni?

Tu, w chacie… cicho…

KIRKOR

Ach! jakże mi nudne

Wspomnienie zamku pustego!…

SKIERKA

na stronie

Czar działa…

KIRKOR

Z jakich kadzideł ta woń się rozlała?…

To z pewna wasze wieńce, uroszone

Łzami wieczora, dają takie wonie?

BALLADYNA

Lecz my nie mamy wieńców.

Wchodzi sługa Kirkora bogato ubrany.

SŁUGA

Naprawione

Koło w powozie…

KIRKOR

Wyprząc z dyszla konie,

Ja tu zostanę…

Sługa odchodzi.

WDOWA

Cóż to za zjawienie?

Królewic w chacie! Na jakim on sienie

Spać będzie?… Jemu listki róży cisną…

KIRKOR

do siebie

Prawdę wróżyłeś, pustelniku stary:

Gdzie okienkami dwie różyczki błysną,

Gdzie dach słomiany…

SKIERKA

do siebie

Zakończone czary…

KIRKOR

do Wdowy

Słuchajcie, matko! na świat wyjechałem

Szukać ubogiej i cnotliwej żony;

Dalej nie jadę, bo tu napotkałem

Cudowne bóstwa!… O! gdybym dwa trony —

Ach! powiem raczej, gdybym miał dwa serca!

Lecz zdaje mi się, że dwa serca noszę…

Dwoma sercami o dwie córki proszę;

Ale Bóg jedną tylko wziąć pozwala

I do ślubnego prowadzić kobierca;

Więc trzeba wybrać… Czemuż losu fala

Rozbiła serce moje o dwie skały?

Ach, czemuż oczy pierwej nie wybrały

I nie powiodły czucia? Dziś nie umiem

Wybrać…

WDOWA

Ja ciebie, panie, nie rozumiem…

KIRKOR

Proszę o rękę jednej z córek… może

Słyszałaś kiedy o hrabi Kirkorze,

Co ma ogromny zamek, cztery wieże,

Złocisty powóz, konie i rycerze

Na swych usługach?… Otóż Kirkor… to ja…

Proszę o jedną z córek…

WDOWA

Córka moja?…

Ja dwie mam córki — ale Balladyna…

KIRKOR

Czy starsza?

WDOWA

Tak jest… a młodsza Alina

Także jak anioł…

KIRKOR

do siebie

Jaki wybór trudny!

Starsza jak śniegi — u tej warkocz cudny

Niby listkami brzoza przyodziana;

Ta z alabastrów — a ta zaś różana —

Ta ma pod rzęsą węgle — ta fijołki —

Ta jako złote na zorzy aniołki,

A ta zaś jako noc biała nad rankiem.

Więc jednej mężem — drugiej być kochankiem;

Więc obie kochać, a jedną zaślubić?

Lecz którą kochać? którą tylko lubić?…

Niech się przynajmniej z ust różanych dowiem,

Która mnie kocha?…

do dziewic

Moje smugłe łanie,

Czy mnie kochacie?

BALLADYNA

Ach! ja ci nie powiem:

„Nie”… ale nie śmiem wymówić: „Tak, panie” —

Może ty zgadniesz, choć będę milczała;

Zgadnij, rycerzu.

KIRKOR

do Aliny

A ty, różo biała?

ALINA

rzucając się na łono matki

Kocham…

KIRKOR

Obiedwie kochają.

WDOWA

Zapewne,

że muszą kochać!… tożby to dopiero,

Gdyby nie kochać rycerza, co szczerą

Mógłby za żonę wziąć sobie królewnę,

Piękny i śmiały.

KIRKOR

Któraż z was, dziewice,

Będzie mię więcej kochała po ślubie?

Jak będzie kochać? lubić, co ja lubię?

Jak mi rozchmurzać gniewu nawałnice?

BALLADYNA

O panie! jeśli w zamku są czeluście,

Z czeluści ogień bucha, a ty każesz

Wskoczyć — to wskoczę. Jeśli na odpuście

Ksiądz nie rozgrzeszy, to wezmę na siebie

Śmiertelne grzechy, którymi się zmażesz.

Jeżeli dzida będzie mierzyć w ciebie,

Stanę przed tobą i za ciebie zginę…

Czegóż chcesz więcej?…

WDOWA

Weź! weź Balladynę

Szczera jak złoto.

KIRKOR

do Aliny

A ty, młodsza dziewo,

Co mi przyrzekasz?

ALINA

Kochać i być wierną.

KIRKOR

Ach, nie wiem, której oddać rękę lewą

Jako szwagierce — a której z pierścionkiem,

O! gdybym ujrzał tę gwiazdę przedsterną69,

Co wiodła króle do Dzieciątka żłobu!

Serce mam jedno, a ciągnie do obu.

Którą odrzucić? której być małżonkiem?

Obie kochają, więc niesprawiedliwość

Poniesie jedna, jeśli wezmę drugą.

W obojgu jedna prostota i tkliwość,

W obojgu miłość jednaką zasługą…

Którą tu wybrać?…

ALINA

Jeśli mnie wybierzesz,

Szlachetny panie, to musisz obiecać,

Że mię do zamku twojego zabierzesz

Z matką i siostrą… Bo któż będzie matce

Gotować garnek? kto ogień rozniecać?

Ona nie może zostać w biednej chatce,

Kiedy ja będę w pałacach mieszkała.

Patrz, ona siwa jak różyczka biała.

O! widzisz panie… musisz także ze mną

I matkę zabrać…

KIRKOR

O! jakąż tajemną

Rozkoszą serce napełnia… o! miła…

WDOWA

Lecz Balladyna to samo mówiła

W sercu i w myśli… Wierzaj mi, rycerzu,

I Balladyna kocha matkę starą.

KIRKOR

Jużem był wybrał i znów mi w puklerzu70

Dwa serca biją…

BALLADYNA

Byłabym poczwarą

Niegodną twojej ręki, ale piekła,

Żebym się matki kochanej wyrzekła.

Prócz matki, siostry, wszystko ci poświęcę.

KIRKOR

Oślepionego chyba losu ręce

Wskażą mi żonę…

SKIERKA

śpiewa do ucha Wdowy

Matko, w lesie są maliny,

Niechaj idą w las dziewczyny.

Która więcej malin zbierze,

Tę za żonę pan wybierze.

WDOWA

Coś matce staruszce

Przyszło do głowy… Mój ty królewicu,

Jeśli pozwolisz twej pokornej służce,

To ci poradzi, piękny krasnolicu71.

Oto niech rankiem idą w las dziewczyny,

A każda weźmie dzbanek z czarnej gliny;

I niechaj malin szukają po lesie:

A która pierwsza dzban pełny przyniesie

Świeżych malinek, tę weźmiesz za żonę.

KIRKOR

Wyborna rada… O! złota prostoto!

Ty mi dasz szczęście niczym nieskłócone,

Dnie rozkoszami przeplatane z cnotą.

Tak, moja matko… niech o słońca wschodzie

W las idą córki z dzbankami na głowie.

A my w lipowym usiądziemy chłodzie;

Która powróci pierwsza, ta się zowie

Hrabini Kirkor… Sądź sam, wielki Boże.

WDOWA

Królewic znajdziesz w tej chateczce łoże,

Pachnące siano zakryte bielizną.

Wierzaj mi, panie, żabki się nie wślizną

Do twego sianka… proszę do alkowy72.

KIRKOR

klaszcze

Wchodzi Sługa.

Przynieś z powozu puchar kryształowy,

Wino i zimne żubrowe pieczywo73…

Sługa odchodzi.

Bądźcie mi zdrowe, piękne narzeczone…

odchodzi do alkowy poprzedzany przez Wdowę

ALINA

Siostrzyco moja… o! jakież to dziwo,

O! jakie szczęście!

BALLADYNA

Jeszcze niezłowione,

To szczęście, siostro, może nie dla ciebie…

ALINA

O! moja siostro… wszakże to na niebie

Jeśli nie słońce, to gwiazdy nad głową:

Jeśli nie będę panią Kirkorową,

To będę pani Kirkorowej siostrą.

A tobie jutro trzeba wziąć się ostro

Do tych malinek, bo wiesz, że ja zawsze

Uprzedzam ciebie i mam pełny dzbanek.

Nie wiem, czy na mnie jagody łaskawsze

Same się tłoczą… czy tam… twój kochanek…

BALLADYNA

Milcz!…

ALINA

Ha, siostrzyczko? a ja wiem, dlaczego

Malin nie zbierasz…

BALLADYNA

Co tobie do tego?

ALINA

Nic… tylko mówię, że ja bym nie chciała

Rzucić kochanka ani dla rycerza,

Ani dla króla… a gdybym kochała,

Wzajem kochana, rolnika, pasterza,

To już by żaden Kirkor…

BALLADYNA

Nie chcę rady

Od głupiej siostry…

Słychać klaskanie za chatą. — Balladyna zapala świeczkę i ukrywszy ją w dłoni, wychodzi.

ALINA

Ha!… zaklaskał w borze —

Wyszła ze świeczką… O, mój wielki Boże!

Co tam pan Grabek powie na te zdrady.

Bo też ta siostra chce iść za Kirkora,

A jam widziała na kwiatkach ugora74,

Ba! i pod naszą osiną75 słyszałam

Sto pocałunków… przebacz mi, o! Chryste,

Że sądzę miłość, której ach! nie znałam…

klęka

Widzisz, mój Boże! ja mam serce czyste,

A przysięgając, nie złamię przysięgi…

Boże! ptaszęta u Twojej potęgi

Mogą uprosić o wiszeńkę czarną,

Jaskółkom w dziobek dajesz muszkę marną.

Jeśli ty zechcesz, Boże mój jedyny,

Gdzie stąpię… wszędzie czerwone maliny…

siada na ławie i usypia

SKIERKA

śpiewa

Niech sen szczęścia pozłacany

Zamyka oczy dziewczyny…

A ja lecę do Goplany…

odchodzi

ALINA

przez sen

Wszędzie maliny! maliny! maliny…

KONIEC AKTU PIERWSZEGO

Przypisy

1 Irydion — główny bohater dramatu Irydion Zygmunta Krasińskiego.

2 Ariostyczny — ironiczny.

3 Powietrzny — eteryczny, lekki, pozbawiony cech cielesności.

4 Anachronizm — błąd chronologiczny, umieszczenie czegoś w niewłaściwej epoce.

5 Wprzód — przedtem, najpierw, wcześniej.

6 Roztworzyć — rozpuścić, rozrzedzić.

7 Ludovico Ariosto (1474—1533) — włoski poeta, autor poematu Orland szalony.

8 Sylf — duch powietrza.

9 Zakrystian — kościelny.

10 Dziejopis — kronikarz.

11 Karaceński — wykonany z metalowych łusek przymocowanych do skóry lub grubego płótna.

12 Prawić — mówić, opowiadać.

13 Gmin — lud.

14 Dziesiąty krzyżyk — sto lat.

15 Dąbrowa — las dębowy.

16 Synogarlica — odmiana gołębicy. Samice słyną z wierności jednemu partnerowi.

17 Gadzina — pełzające zwierzę.

18 Pomór — epidemia, zaraza.

19 Brytan — duży, silny pies.

20 Cham — pogardliwe określenie chłopa.

21 Wszeteczeństwo — nieprzyzwoity czyn.

22 Próżny — tu: pusty, nic niezawierający.

23 Bitny — dzielny, waleczny.

24 Liczman — żeton zastępujący monetę.

25 Karcz — pniak z korzeniami po ścięciu drzewa.

26 Ziemica — ziemia.

27 Krocie — duża ilość.

28 Mara — tu: złudzenie.

29 Karny — zdyscyplinowany.

30 Endymion — według mitologii greckiej młodzieniec, który zakochał się w Herze, za co Zeus ukarał go wiecznym snem.

31 Miesiąc — księżyc.

32 Diana — w mitologii greckiej jej odpowiedniczką jest Artemida, czyli bogini łowów.

33 Akteon — według mitologii greckiej podglądał Artemidę i jej nimfy w kąpieli, za co został przemieniony w jelenia i rozszarpany przez własne psy.

34 Alabastrowy — przypominający alabaster, czyli biały minerał.

35 Wenus — w mitologii rzymskiej bogini miłości, której imieniem nazwano jedną z planet.

36 Drożyć — nie chcieć obniżyć ceny, domagać się zbyt wiele.

37 Bakalarski — nauczycielski.

38 Motylica — samica motyla.

39 Mrównik — mrowisko.

40 Rota — treść przysięgi.

41 Ptasznik — znawca ptaków, który je hoduje i sprzedaje.

42 Świegotać — świergotać, wydawać wysokie dźwięki.

43 Przypiecek — ława ustawiona w pobliżu pieca, służąca do siedzenia i grzania się lub spania.

44 Ajer — tatarak, czyli roślina o zaostrzonych liściach.

45 Nezabudka — niezabudka, czyli niezapominajka.

46 Kos — warkocz.

47 Winąć — pleść, skręcać.

48 Kałakucki — pochodzący z Kalkuty, czyli miasta w Indiach.

49 Trzęsawica — trzęsawisko, czyli podmokły teren.

50 Przełomka — przerębel.

51 Przyganić — robić zarzuty, mieć za złe.

52 Aśćka — waszmość pani.

53 Rzępolić — grać nieumiejętnie na jakimś instrumencie.

54 Balwierz — fryzjer zajmujący się też goleniem bród.

55 Gorzonna — wódka.

56 Rozłóg — rozległy obszar, otwarta przestrzeń.

57 Uszczyknąć — urwać.

58 Urzeknąć — zaczarować, rzucić urok.

59 Łozy — zarośla wierzbowe.

60 Niwa — ziemia uprawna.

61 Ubożyzna — ubóstwo.

62 Kuchta — kucharka.

63 Koniuszy — osoba zarządzająca królewskimi lub książęcymi stajniami, później dworski tytuł honorowy.

64 Tarkot — turkot.

65 Gościniec — szeroka wiejska droga.

66 Śród — wśród.

67 Łuczywo — kawałek drzewa używany do oświetlenia czegoś.

68 Krasić — zdobić, upiększać.

69 Przedsterny — taki, za którym można podążać, kierować się.

70 Puklerz — okrągła, wypukła tarcza.

71 Krasnolic — przystojny mężczyzna.

72 Alkowa — sypialnia.

73 Pieczywo — tu: pieczeń.

74 Ugór — pole nieuprawiane przez jakiś czas.

75 Osina — osika, czyli gatunek drzewa.

Spis treści

Strona tytułowa

Strona redakcyjna

Juliusz Słowacki

Wstęp

Akt pierwszy

Akt drugi

Akt trzeci

Akt czwarty

Akt piąty

Epilog

Przypisy