Atomowa broń Putina (edycja specjalna) ebook

WSTĘP

Wstęp

Histo­ria wyko­rzy­sta­nia broni rakie­to­wej w dzia­ła­niach bojo­wych liczy sobie kil­ka­set lat. Współ­cze­śni bada­cze zgod­nie pod­kre­ślają, że pod­wa­liny nowo­cze­snej tech­no­lo­gii rakie­to­wej powstały w Pań­stwie Środka. Chiń­czycy w poszu­ki­wa­niu elik­siru mło­do­ści mie­sza­jąc siarkę, węgiel drzewny oraz sale­trę zamiast pana­ceum opóź­nia­ją­cego pro­ces sta­rze­nia wyna­leźli proch, mie­sza­ninę wybu­chową wyko­rzy­sty­waną do pro­duk­cji zarówno fajer­wer­ków, jak i skła­do­wej nowych broni. Pierw­sze opisy autor­stwa Jiao Yu doty­czące sku­tecz­no­ści chiń­skich ogni­stych strzał oraz ogni­stych włóczni sto­so­wa­nych już w 904 roku w trak­cie oblę­że­nia Nan­czangu1 powstały w 1345 roku.

Do Europy tech­no­lo­gia rakie­towa dotarła wraz armią Czyn­gis-chana oraz jego trze­ciego syna Uge­deja. Po raz pierw­szy chiń­ski wyna­la­zek opi­sał Anglik Roger Bacon w 1249 roku, jed­nakże w celach woj­sko­wych w Euro­pie broń rakie­tową zaczęto wyko­rzy­sty­wać dopiero pod koniec XIV wieku. W 1379 roku w bitwie w rejo­nie La Chiozza na tery­to­rium dzi­siej­szych Włoch zasto­so­wano śro­dek walki, pro­to­pla­stę euro­pej­skiej rakiety, którą nazwano roc­chetta. Na prze­ło­mie XVI i XVII wieku roz­wi­ja­jąc wło­ską roc­chettę opra­co­wano bar­dziej zło­żone kon­struk­cje oraz recep­tury mie­szanki mio­ta­ją­cej. W 1556 roku pod­dany króla Fer­dy­nanda I, wie­deń­czyk Con­rad Rudolf Haas, spo­rzą­dził opis i szkice współ­cze­snych wie­lo­stop­nio­wych rakiet bali­stycz­nych oraz jako pierw­szy pod­jął próbę wyja­śnie­nia teo­rii lotu rakiety wie­lo­stop­nio­wej, zasad spo­rzą­dza­nia mie­sza­nin paliw płyn­nych oraz dzia­ła­nia uste­rze­nia rakiety. Naj­star­sze zapisy mówiące o wyko­rzy­sta­niu rakiet na tery­to­rium Rosji doty­czą prze­biegu bitwy w rejo­nie Bieł­go­rodu (1516 roku), w wyniku któ­rej książę Boh­dan Rużyń­ski poko­nał woj­ska chana krym­skiego, oraz zda­rzeń odno­to­wa­nych w 1675 roku w rejo­nie Ustiugu. W 1650 roku pol­ski inży­nier woj­skowy oraz teo­re­tyk arty­le­rii, Kazi­mierz Sie­mie­no­wicz herbu Ostoja, w opu­bli­ko­wa­nej w Amster­da­mie roz­pra­wie Artis magnae artil­le­riae pars prima („Wiel­kiej sztuki arty­le­rii część pierw­sza”) zawarł opis tech­no­lo­gii pro­duk­cji wie­lo­stop­nio­wych rakiet oraz zasad ich uży­cia w ramach, jak sam to okre­ślił, bate­rii rakiet. W 1668 roku w Niem­czech Johann Schmi­dlap prze­pro­wa­dził pierw­sze doświad­czalne testy star­towe z wiel­kimi jak na owe czasy plat­for­mami, któ­rych masa star­towa wahała się w gra­ni­cach od 22,6 do 54,4 kg.

Pod koniec XVIII wieku odno­to­wano wzrost zain­te­re­so­wa­nia moż­li­wo­ścią zasto­so­wa­nia broni rakie­to­wej do celów mili­tar­nych. Powsta­nie pierw­szych armii maso­wych, które prze­ło­żyło się na zmiany w tak­tyce dzia­ła­nia dużych for­ma­cji woj­sko­wych, zin­ten­sy­fi­ko­wało poszu­ki­wa­nia nowych roz­wią­zań w zakre­sie sto­so­wa­nia inno­wa­cyj­nych środ­ków walki. W Rosji cara Pio­tra I gwał­tow­nym zmia­nom cywi­li­za­cyj­nym na prze­ło­mie XVII i XVIII wieku towa­rzy­szył wzrost zain­te­re­so­wa­nia roz­wo­jem tech­no­lo­gii rakie­to­wej. W car­skiej armii poja­wiły się pierw­sze rakiety sygna­łowe, które z powo­dze­niem wyko­rzy­sty­wano w trak­cie wojny pół­noc­nej (1700–1721). Epoka wojen napo­le­oń­skich w Euro­pie otwo­rzyła kolejny roz­dział w histo­rii roz­woju tech­no­lo­gii rakie­to­wej. 8 paź­dzier­nika 1806 roku rakiety zapa­la­jące kon­struk­cji puł­kow­nika Wil­liama Con­greve’a z powo­dze­niem wyko­rzy­stano w rejo­nie Boulo­gne, a następ­nie Kopen­hagi (w 1807 roku pod­czas oblę­że­nia tego mia­sta bry­tyj­skie okręty wystrze­liły ok. 40 000 rakiet zapa­la­ją­cych) oraz Gdań­ska (sier­pień 1813 roku). W 1813 roku dwie bry­tyj­skie kom­pa­nie rakie­towe brały udział w bitwie pod Lip­skiem. W latach 1812–1814 rakiety Wil­liama Con­greve’a wyko­rzy­stano do ostrzału fortu McHenry w rejo­nie Bal­ti­more. Pierw­sze pro­jekty rosyj­skich rakiet bojo­wych poja­wiły się w 1810 roku. W latach 1814–1817 Iwan Kar­ta­ma­zow prze­te­sto­wał pierw­sze rosyj­skie rakiety zapa­la­jące oraz burzące kali­bru 2,5 oraz 3,6 cala, któ­rych zasięg nie prze­kra­czał odpo­wied­nio 1,5 i 3 km. Jed­no­cze­śnie w 1814 roku do uzbro­je­nia armii Repu­bliki Fran­cu­skiej przy­jęto serię rakiet pro­cho­wych o masie star­to­wej od 3,3 do 18,8 kg prze­no­szą­cych całą gamę gło­wic bojo­wych z zapa­la­jącą, burzącą oraz odłam­kową włącz­nie. W latach 1804–1813 w armii bry­tyj­skiej poja­wiły się rakiety pro­chowe o masie star­to­wej 10 oraz 14,5 kg i zasięgu lotu odpo­wied­nio 3100 oraz 2700 m.

W 1815 roku w car­skiej Rosji kon­stru­owa­niem rakiet pro­cho­wych zaj­mo­wał się gene­rał porucz­nik arty­le­rii Alek­sandr D. Zasadko, który rezul­taty swo­ich prac zgro­ma­dził w opu­bli­ko­wa­nej w 1817 roku roz­pra­wie O dzia­ła­niu rakiet zapa­la­ją­cych oraz ryko­sze­tu­ją­cych trak­tu­ją­cej o pro­duk­cji i zasa­dach bojo­wego wyko­rzy­sta­nia broni rakie­to­wej. Trzy lata po opu­bli­ko­wa­niu pracy Alek­san­dra Zasadko, w 1820 roku, w Rosji powstała pierw­sza manu­fak­tura, w któ­rej pro­du­ko­wano przy­jęte do uzbro­je­nia car­skiej armii rakiety burzące i zapa­la­jące wraz z wyrzut­niami. Z ini­cja­tywy Alek­san­dra Zasadko 1 kwiet­nia 1827 roku w Rosji sfor­mo­wano pierw­szą kom­pa­nię rakie­tową. Debiut rosyj­skiej broni rakie­to­wej w warun­kach bojo­wych nastą­pił w sierp­niu 1827 roku na Zakau­ka­ziu pod­czas walk w rejo­nie miej­sco­wo­ści Osza­kan oraz Ała­giez. Rok póź­niej, w 1828 roku, a potem w 1829 roku rosyj­ska broń rakie­towa zna­la­zła zasto­so­wa­nie w trak­cie wojny z Tur­cją.

W dru­giej poło­wie XIX wieku wzro­stowi masy star­to­wej poci­sków rakie­to­wych towa­rzy­szyła ewo­lu­cja tech­no­lo­gii oraz mate­ria­łów, z któ­rych wytwa­rzano pierw­sze rakiety. O moż­li­wo­ściach i kie­run­kach roz­woju rosyj­skiej broni rakie­to­wej decy­do­wali przed­sta­wi­ciele car­skiej szkoły arty­le­rii (obec­nie Michaj­łow­ska Aka­de­mia Wojsk Rakie­to­wych i Arty­le­rii w St. Peters­burgu), w tym gene­rał porucz­nik Kon­stan­tin I. Kon­stan­tinow. Skon­stru­owane w latach 1846–1847 na Woł­ko­wym Polu (St. Peters­burg) waha­dło bali­styczne Kon­stan­tinowa wyko­rzy­stano do, jak na ówcze­sne moż­li­wo­ści, pre­cy­zyj­nego pomiaru siły ciągu sil­ni­ków pro­cho­wych. Obok teo­rii Kon­stan­tinow zaj­mo­wał się kon­stru­owa­niem rakiet pro­cho­wych o kali­brze 2,5 oraz 4 cala i zasięgu 2,3–5,3 km. Ponadto Kon­stan­tinow pierw­szy wyka­zał potrzebę sfor­mo­wa­nia w car­skiej armii wojsk rakie­to­wych jako samo­dziel­nego rodzaju wojsk.

Gwał­towny roz­wój arty­le­rii lufo­wej oraz przy­ję­cie do uzbro­je­nia środ­ków ognio­wych z lufami bruz­do­wa­nymi o zwięk­szo­nej dono­śno­ści i pre­cy­zji pro­wa­dzo­nego ognia przy­czy­niły się do regresu w dzie­dzi­nie roz­woju arty­le­rii rakie­to­wej. Pomimo chwi­lo­wej prze­gra­nej w wyścigu o pry­mat na polu walki w pierw­szej deka­dzie XX wieku tech­no­lo­gia rakie­towa zna­la­zła zasto­so­wa­nie w ramach kon­stru­owa­nia apa­ra­tów lata­ją­cych. W 1908 roku inży­nier N.W. Gie­ra­si­mow zbu­do­wał i prze­te­sto­wał pierw­szą rakietę wypo­sa­żoną w żyro­sko­powy układ sta­bi­li­za­cji prze­zna­czoną do zwal­cza­nia celów naziem­nych oraz powietrz­nych. W 1918 roku opu­bli­ko­wano nie­ukoń­czony pro­jekt rakiety kosmicz­nej dys­po­nu­ją­cej rucho­mym wek­to­rem ciągu kon­struk­cji Niko­łaja I. Kibal­czyca, któ­rego za udział w zama­chu na cara Alek­san­dra II stra­cono w kwiet­niu 1881 roku. W latach dwu­dzie­stych XX wieku pio­nie­rzy astro­nau­tyki i tech­no­lo­gii rakie­to­wej, w tym Kon­stanty E. Cioł­kow­ski, Iwan W. Meszer­ski, Niko­łaj E. Żukow­ski, Sier­giej S. Nie­żda­now­ski oraz Fri­drich A. Can­der, stwo­rzyli teo­re­tyczne pod­wa­liny dla dal­szego roz­woju kosmo­nau­tyki. Nato­miast bez udziału Niko­łaja I. Ticho­mi­rowa oraz Wła­di­mira A. Artiem­jewa nie powsta­łyby kon­struk­cje decy­du­jące o prze­biegu bitew toczo­nych w ramach kolej­nej wojny świa­to­wej.

Pod­wa­liny współ­cze­snej rosyj­skiej tech­no­lo­gii rakie­to­wej zbu­do­wano w latach poprze­dza­ją­cych II wojnę świa­tową. Na pod­sta­wie wysto­so­wa­nego 3 maja 1919 roku wnio­sku Ticho­mi­rowa w 1921 roku w Moskwie utwo­rzono Labo­ra­to­rium Gazo-Dyna­miczne (LGD). W 1924 roku LGD prze­nie­siono do Lenin­gradu, a do prac z ramie­nia Michaj­łow­skiej Aka­de­mii Arty­le­rii dołą­czył Artiem­jew. Na prze­ło­mie lat dwu­dzie­stych i trzy­dzie­stych XX wieku prace nad rakie­tami kon­ty­nu­owano w LGD w Lenin­gra­dzie oraz Gru­pie Badaw­czej Napę­dów Rakie­to­wych (GBNR) w Moskwie. W kwiet­niu 1929 roku sta­no­wi­sko dyrek­tora LGD objął inży­nier Pie­tro­paw­łow­ski, który odcho­dząc od pro­jektu Artiem­jewa rakiet wystrze­li­wa­nych z moź­dzie­rzy sku­pił się kon­stru­owa­niu lek­kich per­fo­ro­wa­nych, cien­ko­ścien­nych wyrzutni ruro­wych. Latem 1933 roku w ZSRR zbu­do­wano pierw­szą rakietę z sil­ni­kiem na paliwo cie­kłe. Jed­no­cze­śnie 17 sierp­nia 1933 roku prze­pro­wa­dzono test star­towy rakiety z napę­dem hybry­do­wym. W grud­niu 1933 roku na pod­sta­wie decy­zji szefa uzbro­je­nia Armii Czer­wo­nej Micha­iła Tucha­czew­skiego oby­dwa ośrodki połą­czono, two­rząc Insty­tut Naukowo-Badaw­czy Tech­no­lo­gii Rakie­to­wej kie­ro­wany przez I.T. Klej­me­nowa, począt­kowo pod­po­rząd­ko­wany Komi­sa­ria­towi Spraw Mor­skich, a następ­nie prze­mia­no­wany na Insty­tut Naukowo-Badaw­czy nr 3 (INB 3) pod­po­rząd­ko­wany Komi­sa­ria­towi Prze­my­słu Cięż­kiego. W grud­niu 1937 roku do uzbro­je­nia Armii Czer­wo­nej przy­jęto pierw­sze nie­kie­ro­wane poci­ski rakie­towe kali­bru 82 mm RS-82, a w lipcu 1938 roku arse­nał wzbo­ga­cono o 132 mm RS-132. Oby­dwa typy rakiet prze­te­sto­wano w warun­kach bojo­wych 20 sierp­nia 1939 roku nad jezio­rem Cha­san (rzeka Chał-Chyn­goł). Rów­no­le­gle z wer­sją poci­sków rakie­to­wych prze­zna­czo­nych dla sił powietrz­nych na potrzeby arty­le­rii opra­co­wano wie­lo­pro­wad­ni­cową wyrzut­nię rakiet niekie­ro­wanych BM-13 z poci­skami kali­bru 132 mm. Pro­duk­cję seryjną 132 mm rakiet niekie­ro­wanych M-13 (TS-13) oraz wyrzutni BM-13 roz­po­częto 21 czerwca 1941 roku. Udany debiut bojowy w rejo­nie Orszy 14 lipca 1941 roku został wie­lo­krot­nie potwier­dzony w trak­cie II wojny świa­to­wej. Prace nad radziecką bro­nią rakie­tową zakłó­ciły czystki sta­li­now­skie. W latach 1937–1938 aresz­to­wano i roz­strze­lano dwóch sze­fów INB 3, sze­fo­wie oddzia­łów insty­tutu (w tym Sier­giej Koro­low zwol­niony 27 lipca 1944 roku) otrzy­mali kary 10 lat obozu na Koły­mie. Sta­li­now­ska czystka spo­wol­niła roz­wój tech­no­lo­gii, która w Niem­czech była od 1934 roku dyna­micz­nie roz­wi­jana2. W 1944 roku poja­wie­nie się nowego rodzaju poci­sków rakie­to­wych, kie­ro­wa­nych rakiet bali­stycz­nych wyko­rzy­sty­wa­nych do wyko­na­nia ude­rzeń na cele o zna­cze­niu ope­ra­cyjno-stra­te­gicz­nym i stra­te­gicz­nym, zasko­czyło zarówno Rosjan, jak i Anglo­sa­sów. Po zakoń­cze­niu II wojny świa­to­wej roz­wój rakiet bali­stycz­nych, tak jak i całej zresztą broni rakie­to­wej, uległ gwał­tow­nemu przy­spie­sze­niu.

Prze­ka­zy­wana w ręce czy­tel­nika książka zawiera pod­su­mo­wa­nie doświad­czeń zwią­za­nych z pro­ce­sem for­mo­wa­nia i roz­bu­dowy poten­cjału począt­kowo radziec­kich, a następ­nie rosyj­skich Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych Spe­cjal­nego Prze­zna­cze­nia (SWR). Defi­niu­jąc przed­miot roz­wa­żań celowe jest odwo­ła­nie się do Rosyj­skiego słow­nika ter­mi­nów woj­sko­wych, w któ­rym SWR okre­ślono jako samo­dzielny rodzaj sił zbroj­nych ZSRR, a zara­zem zasad­ni­czą skła­dową Stra­te­gicz­nych Sił Jądro­wych (SSJ) prze­zna­czoną do odstra­sza­nia poten­cjal­nego agre­sora oraz wyko­ny­wa­nia stra­te­gicz­nych zadań w woj­nie jądro­wej, w tym: wcze­snego ostrze­ga­nia o ataku rakie­to­wym lub ataku z prze­strzeni kosmicz­nej, moni­to­ro­wa­nia prze­strzeni kosmicz­nej, utrzy­ma­nia zdol­no­ści w zakre­sie obrony prze­ciw­ra­kie­to­wej okre­ślo­nych obsza­rów pań­stwa, jak rów­nież zabez­pie­cze­nia infor­ma­cyj­nego SZ z wyko­rzy­sta­niem orbi­tal­nego sys­temu roz­po­zna­nia3. W wyda­nym z oka­zji 40 rocz­nicy sfor­mo­wa­nia tych sił Woj­sko­wym słow­niku wojsk rakie­to­wych stra­te­gicz­nego zna­cze­nia SWR zde­fi­nio­wano jako samo­dzielny rodzaj sił zbroj­nych Fede­ra­cji Rosyj­skiej, cen­tralną część SSJ sfor­mo­waną zgod­nie z dekre­tem Rady Mini­strów ZSRR z 17 grud­nia 1959 roku. Zasad­ni­cze zada­nia SWR obej­mują odstra­sza­nie w fazie zagro­że­nia bez­pie­czeń­stwa pań­stwa kon­flik­tem kon­wen­cjo­nal­nym, w przy­padku kon­fliktu jądro­wego nisz­cze­nie stra­te­gicz­nych obiek­tów prze­ciw­nika sta­no­wią­cych pod­stawę jego poten­cjału mili­tar­nego i mili­tarno-eko­no­micz­nego, a także odpar­cie ude­rze­nia rakie­to­wego oraz ude­rze­nia z prze­strzeni kosmicz­nej w celu zapew­nie­nia warun­ków do utrzy­ma­nia zdol­no­ści do dzia­ła­nia pozo­sta­łych kom­po­nen­tów sił zbroj­nych we wszyst­kich fazach kon­fliktu. Zasad­ni­cze zna­cze­nie i zdol­no­ści SWR zawie­rają się w utrzy­my­wa­nym poten­cjale ude­rze­nio­wym, wyso­kim stop­niu goto­wo­ści, zdol­no­ści do reago­wa­nia w ogra­ni­czo­nym, krót­kim prze­dziale czasu, znacz­nym zasięgu oraz pre­cy­zji ude­rzeń na cele prze­ciw­nika, a ponadto zdol­no­ści do skry­tego przy­go­to­wa­nia i wyko­na­nia ude­rze­nia jądro­wego nie­za­leż­nie od warun­ków atmos­fe­rycz­nych4. Pre­cy­zu­jąc przed­miot roz­wa­żań celowe wydaje się rów­nież roz­strzy­gnię­cie wąt­pli­wo­ści w odnie­sie­niu do okre­śleń broń ato­mowa czy też broń jądrowa. Potocz­nie okre­śle­nia „broń ato­mowa” i „broń jądrowa” uży­wane są wymien­nie i dla więk­szo­ści są to syno­nimy. Istotna róż­nica zna­cze­niowa spro­wa­dza się do tego, że ten rodzaj broni wyko­rzy­stuje ener­gię powstałą w wyniku pro­cesu zacho­dzą­cego w jądrze ato­mo­wym, a nie na pozio­mie powłok elek­tro­no­wych atomu. Dla­tego też, uwzględ­nia­jąc uwa­run­ko­wa­nia histo­ryczne oraz kul­tu­rowe, w opra­co­wa­niu zasto­so­wano okre­śle­nie broń jądrowa5.

Kon­cen­tru­jąc się na wybra­nych, istot­nych z punktu widze­nia tematu zagad­nie­niach konieczne było wpro­wa­dze­nie w opra­co­wa­niu zna­czą­cych ogra­ni­czeń zwią­za­nych zarówno z cza­sem ich reali­za­cji, jak i odmien­no­ścią oraz róż­no­rod­no­ścią rezul­ta­tów ewo­lu­cji poten­cjału lądo­wego kom­po­nentu SSJ Fede­ra­cji Rosyj­skiej. Ramy cza­sowe książki zawarto od chwili prze­ję­cia pierw­szych ele­men­tów nie­miec­kiej tech­no­lo­gii rakie­to­wej do czasu uru­cho­mie­nia kolej­nego etapu moder­ni­za­cji rosyj­skich Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych w latach 2014–2016. W pod­su­mo­wa­niu opra­co­wa­nia, inte­gru­jąc suma­ryczne wnio­ski z dia­gnozy stanu radziec­kich SWR po roz­pa­dzie ZSRR oraz postępu pro­cesu ich roz­woju do 2017 roku, zawarto pro­gnozę oraz ocenę poten­cjal­nych kie­run­ków dal­szych zmian, któ­rych należy ocze­ki­wać do 2020–2025 roku.

ROZ­DZIAŁ I. Geneza Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych

ROZ­DZIAŁ I

Geneza Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych

Pod­pi­sany 28 czerwca 1919 roku trak­tat wer­sal­ski oprócz nało­żo­nych kon­try­bu­cji i repa­ra­cji wojen­nych obej­mo­wał rów­nież ogra­ni­cze­nia w roz­woju nie­miec­kiego poten­cjału mili­tar­nego, w tym zakaz roz­wi­ja­nia for­ma­cji dys­po­nu­ją­cych ciężką arty­le­rią6, bro­nią pan­cerną oraz lot­nic­twem. Pomi­ja­jąc broń rakie­tową alianci nie­świa­do­mie wska­zali przy­szłemu adwer­sa­rzowi alter­na­tywne roz­wią­za­nie umoż­li­wia­jące obej­ście ogra­ni­czeń trak­ta­to­wych. Pro­jekt pierw­szej nie­miec­kiej rakiety na paliwo cie­kłe zdol­nej do prze­no­sze­nia nie­wiel­kiego ładunku powstał w latach dwu­dzie­stych XX wieku w pra­cowni inży­niera Her­mana Obe­rta. W tym samym cza­sie eks­pe­ry­menty z sil­ni­kami rakie­to­wymi na paliwo cie­kłe w Niem­czech kon­ty­nu­owali H. Obert oraz R. Nebel. W lipcu 1929 roku mini­ster Reich­swehry dostrze­ga­jąc nowe moż­li­wo­ści naka­zał sze­fowi zarządu uzbro­je­nia Wojsk Lądo­wych puł­kow­ni­kowi Kar­lowi E. Bec­ke­rowi uru­cho­mie­nie nie­miec­kiego pro­gramu rakie­to­wego. W 1930 roku odpo­wie­dzial­no­ścią za pro­gram obcią­żono inży­niera Wal­tera Roberta Dorn­ber­gera. W 1932 roku do zespołu Dorn­ber­gera włą­czono Wer­n­hera von Brauna, jed­no­cze­śnie w utwo­rzo­nym Cen­trum West na poli­go­nie arty­le­ryj­skim Kum­mers­dorf (27 km na połu­dnie od Ber­lina) roz­po­częto pierw­sze eks­pe­ry­menty. Do grud­nia 1934 roku w cen­trum przy­go­to­wano dwie pro­to­ty­powe rakiety A-2 o nazwach Maks i Moritz, które wyko­rzy­stano do pierw­szych testów. Od stycz­nia 1935 roku nie­miecki pro­gram rakie­towy zna­lazł się w sfe­rze zain­te­re­so­wa­nia radziec­kiego wywiadu. Pierw­sze infor­ma­cje o postę­pie nie­miec­kiego pro­gramu rakie­to­wego pozy­skano za pośred­nic­twem zwer­bo­wa­nego ofi­cera nie­miec­kiego kontr­wy­wiadu Wil­helma Lemana (A/201 następ­nie Bra­iten­bah). W kwiet­niu 1936 roku zatwier­dzono plan budowy ośrodka Heimat-Artil­le­rie-Park 11 w Peenemünde, który następ­nie prze­mia­no­wano na Heere­sver­such­san­stall Peenemünde. Rów­no­le­gle z budową ośrodka w Peenemünde zakoń­czono prace nad pro­to­ty­pem rakiety bali­stycz­nej A-3. W maju 1937 roku zespół (ponad 120 osób) von Brauna prze­nie­siono do ośrodka w Peenemünde, gdzie jesie­nią 1937 roku prze­pro­wa­dzono trzy testy star­towe rakiety A-3. Po fia­sku ope­ra­cji „Lew Mor­ski” (wrze­sień – paź­dzier­nik 1940 roku) nie­mieckie prace w dzie­dzi­nie roz­woju broni rakie­to­wej wzbu­dziły zain­te­re­so­wa­nie wywiadu bry­tyj­skiego oraz Regi­nalda V. Jonesa, bez­po­śred­niego doradcy Win­stona Chur­chila ds. nowych sys­te­mów uzbro­je­nia. 7 lipca 1943 roku w Wil­czym Szańcu Adolf Hitler, otwie­ra­jąc nowy roz­dział w dzie­dzi­nie roz­woju broni rakie­to­wej, ode­brał mel­du­nek o osią­gnię­ciu goto­wo­ści ope­ra­cyj­nej nie­miec­kiej broni odwe­to­wej, rakiety bali­stycz­nej A-4. Od 5 listo­pada 1943 roku obiekty poli­gonu doświad­czal­nego SS Heide­la­ger obej­mu­ją­cego obszar w widłach Wisły, Wisłoki i Sanu (rejon Dębicy) wyko­rzy­sty­wano w ramach testów star­to­wych rakiet bali­stycz­nych A-4 oraz szko­le­nia ele­men­tów 444 doświad­czalno-testo­wej bate­rii rakie­to­wej, któ­rej sta­no­wi­ska star­towe roz­wi­nięto w rejo­nie Bli­zna – Pust­ków7. W sierp­niu 1944 roku radziecka ofen­sywa osią­gnęła linię środ­ko­wej Wisły, a tym samym w zasięgu czo­ło­wych ele­men­tów I Frontu Ukra­iń­skiego pod dowódz­twem mar­szałka Iwana Koniewa zna­la­zły się obiekty nie­miec­kich ośrod­ków doświad­czal­nych, gdzie testo­wano nowe sys­temy uzbro­je­nia8. W sierp­niu 1944 roku w rezul­ta­cie wymiany kore­spon­den­cji (sze­ściu taj­nych tele­gra­mów)9 pomię­dzy Win­sto­nem Chur­chil­lem oraz Józe­fem Sta­li­nem Bry­tyj­czycy uzy­skali zgodę na prze­pro­wa­dze­nie inspek­cji poli­gonu doświad­czal­nego w rejo­nie Dębicy. Pró­bu­jąc wyprze­dzić Bry­tyj­czy­ków Rosja­nie roz­po­częli samo­dzielną eks­plo­ra­cję obiek­tów poli­gonu. Do opa­no­wa­nej przez woj­ska radziec­kie Dębicy w rejon odda­lony o 50 km od linii stycz­no­ści wojsk skie­ro­wano zespół pod dowódz­twem gene­rała majora Iwana Sie­rowa, który nie osią­gnął zamie­rzo­nego celu. Pierw­sze suk­cesy odno­to­wano dopiero po uzy­ska­niu od Bry­tyj­czy­ków dokład­nych danych doty­czą­cych roz­miesz­cze­nia obiek­tów poli­gonu oraz punk­tów upadku testo­wa­nych rakiet10. Zado­wa­la­jąc się ele­men­tami kadłuba oraz sil­nika rakiety A-4, w zamian Rosja­nie udo­stęp­nili Bry­tyj­czy­kom ele­menty sys­temu napro­wa­dza­nia rakiety. We wrze­śniu 1944 roku zebrane pod­ze­społy i czę­ści A-4 prze­trans­por­to­wano do Moskwy, gdzie oddano je do dys­po­zy­cji utwo­rzo­nemu w ramach Insty­tutu Naukowo-Badaw­czego zespo­łowi Wik­tora Boł­cho­wi­ti­nowa. Wyniki prze­pro­wa­dzo­nych badań kon­fron­to­wane z danymi prze­ka­za­nymi przez Bry­tyj­czy­ków potwier­dziły fakt stwo­rze­nia przez Niem­ców nowej kate­go­rii broni11. W sierp­niu 1945 roku po zakoń­cze­niu kon­fe­ren­cji w Pocz­da­mie zastępca ludo­wego komi­sa­rza ds. uzbro­je­nia Wasyl Ria­bi­kow na pod­sta­wie posta­no­wie­nia Rady Mini­strów ZSRR nr 9475 z 8 lipca 1945 roku w spra­wie prze­ję­cia nie­miec­kiej tech­no­lo­gii rakie­to­wej powo­łał komi­sję do zba­da­nia zdo­bycz­nego sprzętu uzbro­je­nia rakie­to­wego, w któ­rej skład wszedł także zespół Boł­cho­wi­ti­nowa. Do komi­sji włą­czono rów­nież trzy grupy kie­ro­wane przez gene­rała majora Lwa Gaj­du­kowa, Alek­san­dra Twe­rec­kiego i Andrieja Soko­łowa, które reali­zo­wały zada­nia w rejo­nach Ber­lina, Turyn­gii oraz Peenemünde. Łącz­nie komi­sja liczyła 284 spe­cja­li­stów. Od 13 lipca 1945 roku w rejo­nie prze­ję­tego od Ame­ry­ka­nów Nor­dhau­zen (zakłady pro­duk­cyjne Mit­tel­werk oraz obóz kon­cen­tra­cyjny DORA) prace pro­wa­dziła grupa z sze­fem Insty­tutu Naukowo-Badaw­czego Tech­niki Rakie­to­wej Sier­gie­jem P. Koro­lo­wem na czele12. W lutym 1946 roku pod­jęto decy­zję o utwo­rze­niu na miej­scu Heere­sver­such­san­stalt Peenemünde Insty­tutu Badaw­czego Nor­dhau­zen, któ­rego dzia­łal­no­ścią kie­ro­wał gene­rał major Gaj­du­kow i jego zastępca Koro­low13. Gene­rał Gaj­du­kow jako czło­nek rady wojsk rakie­to­wych i zwo­len­nik roz­woju radziec­kiej broni rakie­to­wej na pole­ce­nie Sta­lina został skie­ro­wany do oku­po­wa­nych Nie­miec celem prze­ję­cia tech­no­lo­gii budowy rakiet bali­stycz­nych.

1.1. Radziecki Dekret i Nie­miecka Tech­no­lo­gia Rakie­towa

Efekty pracy Insty­tutu Badaw­czego Nor­dhau­sen sta­no­wiły pod­stawę dekretu Rady Mini­strów ZSRR nr 1017–419 Zagad­nie­nia uzbro­je­nia rakie­to­wego z 13 maja 1946 roku w spra­wie dal­szego roz­woju tech­no­lo­gii rakie­to­wej. Zgod­nie z tym dekre­tem pod prze­wod­nic­twem Gie­or­gija Malen­kowa powo­łano spe­cjalny komi­tet ds. tech­no­lo­gii rakie­to­wej pod­po­rząd­ko­wany bez­po­śred­nio Radzie Mini­strów ZSRR. Kie­ro­wane przez Dmi­trija Usti­nowa Mini­ster­stwo Uzbro­je­nia uczy­niono odpo­wie­dzial­nym za opra­co­wa­nie i pro­duk­cję rakiet bali­stycz­nych oraz prze­ciw­lot­ni­czych rakiet kie­ro­wa­nych. W ramach Głów­nego Zarządu Arty­le­rii Mini­ster­stwa Obrony ZSRR utwo­rzono Zarząd Uzbro­je­nia Rakie­to­wego. Sta­no­wi­sko szefa zarządu objął gene­rał major Andriej Soko­łow. Na mocy wytycz­nych zawar­tych w dekre­cie roz­po­częto budowę 4 Cen­tral­nego Pań­stwo­wego Poli­gonu Doświad­czal­nego (4 CPPD w rejo­nie Kapu­stin Jar w obwo­dzie astra­chań­skim)14 i przy­stą­piono do orga­ni­zo­wa­nia 4 Insty­tutu Naukowo-Badaw­czego wyod­ręb­nio­nego ze struk­tur Aka­de­mii Arty­le­rii. Ponadto dekret Rady Mini­strów ZSRR z 13 maja 1946 roku sta­no­wił pod­stawę roz­kazu mini­stra uzbro­je­nia w spra­wie utwo­rze­nia z obiek­tów 88 Zakła­dów Pro­duk­cji Armat taj­nego 88 Insty­tutu Naukowo-Badaw­czego Mini­ster­stwa Obrony ZSRR (88 INB Mini­ster­stwa Obrony ZSRR) w Pod­lip­kach (rejon Moskwy)15. Dodat­kowo dekret z 13 maja 1946 roku zaini­cjo­wał w radziec­kich siłach zbroj­nych pro­ces for­mo­wa­nia pierw­szych jed­no­stek rakie­to­wych. Do 15 sierp­nia 1946 roku w rejo­nie Bergu (rejon Son­der­shau­sen, Turyn­gia) na bazie 92 Gwar­dyj­skiego Homel­skiego Pułku Arty­le­rii Rakie­to­wej sfor­mo­wano 92 Bry­gadę Spe­cjal­nego Prze­zna­cze­nia Odwodu Naczel­nego Dowódz­twa (92 BSpec­Naz OND), któ­rej pier­wot­nym zada­niem było pozna­nie pro­ce­dur oraz środ­ków wyko­rzy­sty­wa­nych do przy­go­to­wa­nia startu nie­miec­kich rakiet A-416. Sta­no­wi­sko dowódcy bry­gady objął gene­rał major A.F. Twe­recki. Do końca 1946 roku stan oso­bowy 92 BSpec­Naz OND zapo­znano z kon­struk­cją rakiet A-4, osprzę­tem oraz prze­pro­wa­dzono apli­ka­cyjny test star­towy. Po zakoń­cze­niu szko­le­nia do 28 sierp­niu 1947 roku bry­gada została prze­ba­zo­wana w rejon 4 CPPD (Kapu­stin Jar). Dekret Rady Mini­strów ZSRR nr 1017–419 Zagad­nie­nia Uzbro­je­nia Rakie­to­wego z 13 maja 1946 roku, two­rząc pod­stawy roz­woju infra­struk­tury prze­my­sło­wej i budowy apa­ratu prze­zna­czo­nego do pozy­ski­wa­nia, testo­wa­nia i pro­duk­cji, sta­no­wił de facto zatwier­dzony pro­gram roz­woju rakiet bali­stycz­nych, któ­rego pier­wot­nym celem było opa­no­wa­nie tech­no­lo­gii pro­duk­cji oraz pro­ce­dur wyko­rzy­sta­nia nie­miec­kich rakiet bali­stycz­nych A-4, a także rakiet prze­ciw­lot­ni­czych „Was­ser­fall” i „Schmet­ter­ling”17. W począt­ko­wym eta­pie reali­za­cji pro­gramu Rosja­nie wyko­rzy­stali nie­miec­kich spe­cja­li­stów oraz prze­jęty osprzęt i pod­ze­społy rakiet. Pierw­szy radziecki pro­gram roz­woju rakiet bali­stycz­nych reali­zo­wano z udzia­łem ponad 200 nie­miec­kich spe­cja­li­stów, któ­rych prze­wie­ziono do 88 INB Mini­ster­stwa Obrony ZSRR w Pod­lip­kach. W skład nie­miec­kiego zespołu wcho­dziło 13 pro­fe­so­rów, 33 dok­to­rów i inży­nie­rów oraz 85 wykwa­li­fi­ko­wa­nych pra­cow­ni­ków tech­nicz­nych, łącz­nie ok. 150 spe­cja­li­stów. Grupa ta wraz z rodzi­nami liczyła ponad 500 osób18. W celu pozy­ska­nia nie­miec­kich spe­cja­li­stów prze­by­wa­ją­cych w innych stre­fach oku­pa­cyj­nych Rosja­nie prze­pro­wa­dzili ope­ra­cję „Wschód”, w wyniku któ­rej do dal­szej współ­pracy zwer­bo­wano m.in. barona Man­freda von Ardenne (spe­cja­li­sta w dzie­dzi­nie fizyki jądro­wej, współ­twórca radziec­kiej bomby ato­mo­wej, w latach 1945–1955 pra­co­wał w Insty­tu­cie Elek­tro­fi­zyki w Suchumi) oraz Hel­muta Gröttrupa, spe­cja­li­stę w dzie­dzi­nie sys­temu napro­wa­dza­nia nie­miec­kich rakiet A-419. W pierw­szej deka­dzie sierp­nia 1946 roku sta­no­wi­sko głów­nego kon­struk­tora w ramach pro­jektu Obiekt nr 1 (radziecka wer­sja A-4) reali­zo­wa­nego przez 88 INB Mini­ster­stwa Obrony ZSRR objął Sier­giej Koro­low. Do końca sierp­nia 1946 roku w Peenemünde i Turyn­gii zebrano pod­ze­społy dla ok. 39 rakiet A-4, z tego ok. 75% zło­żono w pod­ziem­nej fabryce nr 3 w Kle­in­bo­dun­gen (powiat Nor­dhau­sen, Turyn­gia), pozo­stałe czę­ści zaś wraz z doku­men­ta­cją i prze­ję­tymi spe­cja­li­stami ewa­ku­owano do Pod­li­pek20. Do końca wrze­śnia 1947 roku w 88 Insty­tu­cie zło­żono pierw­szą serię sze­ściu nie­miec­kich rakiet bali­stycz­nych A-4 (radziecki indeks T), które wraz z pię­cioma wypro­du­ko­wa­nymi w Kle­in­bo­dun­gen (radziecki indeks N) prze­wie­ziono na teren 4 CPPD (Kapu­stin Jar) i prze­ka­zano obsłu­gom wyrzutni ze składu 92 BSpec­Naz OND.

Rys. 1.1.1. Rakieta bali­styczna A-4 i laweta star­towa 8U22, poli­gon Kapu­stin Jar 1947 rok

Źró­dło: S.N. Szew­czenko, Stra­tie­gi­cze­skije rakiet­nyje kom­pleksy naziem­nogo bazi­ro­wa­nija, Wojen­nyj Narad, Moskwa 2007, s. 13

Zgod­nie z posta­no­wie­niem Rady Mini­strów ZSRR z 26 lipca 1947 roku w paź­dzier­niku 1947 roku na 4 CPPD prze­pro­wa­dzono pro­gram star­tów testo­wych nie­miec­kich rakiet bali­stycz­nych A-4. Pierw­szy start rakiety bali­stycz­nej dale­kiego zasięgu na tery­to­rium ZSRR odbył się o godzi­nie 10.47 18 paź­dzier­nika 1947 roku. Po poko­na­niu 206,7 km rakieta (indeks T) opa­da­jąc w kie­runku celu roz­pa­dła się w gór­nych war­stwach atmos­fery odchy­la­jąc się w lewo od punktu celo­wa­nia o ok. 30 km. Kolejny test prze­pro­wa­dzono 20 paź­dzier­nika 1947 roku. W ramach pierw­szego etapu badań do końca 1947 roku prze­pro­wa­dzono łącz­nie 11 testów star­to­wych, z któ­rych pięć zakoń­czyło się suk­ce­sem21. W dru­gim eta­pie testów wyko­rzy­stano serię dzie­się­ciu rakiet A-4 (indeks N), z któ­rych jedy­nie 50% ude­rzyło w rejon celu. Testo­wane plat­formy o masie star­to­wej 12,7 t osią­gały pułap mak­sy­malny ok. 86 km oraz zasięg ok. 274 km22.

1.2. Pierw­sza Radziecko-Nie­miecka Rakieta Bali­styczna R-1

Koń­cząc cykl testów nie­miec­kich rakiet bali­stycz­nych A-4, wyko­rzy­stu­jąc zebrane doświad­cze­nia, na mocy posta­no­wie­nia Rady Mini­strów ZSRR z 14 kwiet­nia 1948 roku w 88 INB Mini­ster­stwa Obrony ZSRR roz­po­częto pro­gram badaw­czo-roz­wo­jowy pierw­szego radziec­kiego zestawu rakie­to­wego (obej­mo­wał on rakiety, osprzęt do przy­go­to­wa­nia i prze­pro­wa­dze­nia startu) z rakietą bali­styczną na paliwo cie­kłe R-1. Kon­struk­cję rakiety przy­go­to­wał zespół kie­ro­wany przez Sier­gieja Koro­lowa (rakieta oraz zestaw rakie­towy) w skła­dzie W.P. Głuszko (zespół napę­dowy rakiety), N.A. Pil­ju­gin (sys­tem napro­wa­dza­nia oraz naziemny sys­tem kon­tro­lny), W.P. Bar­min (sys­tem star­towy, sys­tem tan­ko­wa­nia) oraz W.I. Kuznie­cow (sys­tem kie­ro­wa­nia)23. Podob­nie jak w nie­miec­kich roz­wią­za­niach w R-1 zasto­so­wano napęd krio­ge­niczny, w któ­rym paliwo sta­no­wił 75-pro­cen­towy wodny roz­twór spi­ry­tusu ety­lo­wego spa­lany w utle­nia­czu, cie­kłym tle­nie, w towa­rzy­stwie kata­li­za­tora w postaci nad­man­ga­nianu sodu. Paliwo cie­kłe wyma­gało zasto­so­wa­nia izo­lo­wa­nych zbior­ni­ków oraz prze­wo­dów ogra­ni­cza­ją­cych paro­wa­nie gazu. Skład­niki paliwa pom­po­wano do komory roz­prę­że­nia, a następ­nie spa­la­nia, gdzie ule­gały wymie­sza­niu i zapło­nowi. Gwał­tow­nie roz­prę­ża­jące się gazy spa­li­nowe odpro­wa­dzane do dysz wytwa­rzały siłę ciągu. Obec­nie sta­no­wiąca wierną kopię A-4 pierw­sza radziecka rakieta bali­styczna R-1 zosta­łaby skla­sy­fi­ko­wana jako pocisk ope­ra­cyjno-tak­tyczny24.

Pierw­szy test star­towy na poli­go­nie Kapu­stin Jar prze­pro­wa­dzono 17 wrze­śnia 1948 roku z wyko­rzy­sta­niem pierw­szej serii obej­mu­ją­cej 12 rakiet. Uznano go za nie­udany, ze względu bowiem na awa­rię sys­temu napro­wa­dza­nia rakieta odchy­liła się o ok. 50 stopni od zada­nej trasy lotu. Pierw­szy suk­ces odno­to­wano 10 paź­dzier­nika 1948 roku. Łącz­nie w ramach począt­ko­wego etapu testów do końca 1948 roku na poli­go­nie Kapu­stin Jar prze­pro­wa­dzono dzie­więć star­tów rakiet R-1.

W ramach dru­giego etapu prze­pro­wa­dzo­nego w 1949 roku z serii 20 testów star­to­wych 17 zakoń­czyło się powo­dze­niem. Zgod­nie z posta­no­wie­niem Rady Mini­strów ZSRR z 25 listo­pada 1950 roku rakietę R-1 przy­jęto do uzbro­je­nia z indek­sem GRAU25 8A11 (kod NATO SS-1 SCUN­NER)26. Począt­kowo, w 1949 roku, pro­duk­cję seryjną rakiet R-1 uru­cho­miono w zakła­dach nr 66 w Zło­to­usti, gdzie jed­no­cze­śnie roz­po­częto prace nad zmo­dy­fi­ko­waną wer­sją rakiety R-1 o zwięk­szo­nym zasięgu lotu. Jed­nakże już 1 czerwca 1951 roku pro­duk­cję rakiet R-1 w zakła­dach nr 66 prze­rwano, aby ją wzno­wić po mie­siącu w nowym miej­scu. Zgod­nie z posta­no­wie­niem Rady Mini­strów ZSRR z 9 maja 1951 roku Mini­ster­stwo Uzbro­je­nia prze­jęło Zakłady Moto­ry­za­cyjne w Dnie­pro­pie­trow­sku, gdzie po reor­ga­ni­za­cji (Zakłady nr 586 w Dnie­pro­pie­trow­sku) zgod­nie z roz­ka­zem Mini­stra Uzbro­je­nia nr 380 z 1 lipca 1951 roku wzno­wiono pro­duk­cję seryjną rakiet R-127.

Rys. 1.2.1. Rakieta bali­styczna R-1 na lawe­cie star­to­wej 8U22

Źró­dło: S.N. Szew­czenko, op. cit., s. 15

Zgod­nie z roz­ka­zem w 1951 roku har­mo­no­gram dostaw rakiet R-1 obej­mo­wał pro­duk­cję 70 rakiet, w 1952 roku – 230 rakiet, w 1953 roku – 700 rakiet. Od 1954 roku pla­no­wano zwięk­sze­nie pro­duk­cji do ok. 2500 rakiet rocz­nie. Pierw­sze plat­formy wypro­du­ko­wane w Dnie­pro­pie­trow­sku tra­fiły na poli­gon Kapu­stin Jar w czerwcu 1952 roku, pierw­szy bez­a­wa­ryjny test star­towy seryj­nie pro­du­ko­wa­nych w zakła­dach nr 586 rakiet prze­pro­wa­dzono 28 listo­pada 1952 roku. Pro­duk­cją rakiet R-1 prze­rwano w 1955 roku.

W ramach zestawu rakie­to­wego gazo­dy­na­miczny start jed­no­stop­nio­wej rakiety bali­stycz­nej R-1 z sil­ni­kiem RD-100 na paliwo cie­kłe o ciągu 27 t reali­zo­wano z naziem­nej wyrzutni star­to­wej. Rakieta prze­no­siła nie­roz­dzielną, kon­wen­cjo­nalną gło­wicę bojową28 o masie ok. 1075 kg zawie­ra­jącą 785 kg mate­riału wybu­cho­wego na odle­głość 270 km, którą osią­gała w ciągu ok. 5 minut. Auto­no­miczny, iner­cjalny sys­tem napro­wa­dza­nia29 o masie wła­snej 200 kg zapew­niał ude­rze­nie poci­sku w cel z dokład­no­ścią ok. 5 km, jeśli idzie o zasięg i 4 km pod wzglę­dem kie­runku. Przy mak­sy­mal­nej masie star­to­wej 13 400 kg masa wła­sna rakiety wyno­siła 4000 kg. Paliwo w postaci cie­kłego tlenu oraz spi­ry­tusu ety­lo­wego sta­no­wiło masę ok. 9245 kg. Rakiety o dłu­go­ści 14,6 m i śred­nicy mak­sy­mal­nej 1,65 m prze­cho­wy­wano i trans­por­to­wano bez paliwa. W skład zestawu rakie­to­wego R-1 wcho­dziło ok. 20 pojaz­dów trans­por­to­wych. W gru­pie pojaz­dów zabez­pie­cze­nia znaj­do­wały się dźwigi 8T21 i 8T22 oraz cysterny paliwa rakie­to­wego 8G15. Plat­formę R-1 przy­go­to­wy­wano do startu na dwóch sta­no­wi­skach: tech­nicz­nym i bojo­wym (star­to­wym). Zakres prac na sta­no­wi­sku tech­nicz­nym obej­mo­wał spraw­dze­nie poszcze­gól­nych sys­te­mów rakiety oraz zespo­le­nie gło­wicy bojo­wej z plat­formą nośną. Przy­go­to­wa­nie plat­formy na sta­no­wi­sku tech­nicz­nym zaj­mo­wało ok. 2–4 godzin. Gotową rakietę prze­wo­żono na sta­no­wi­sko star­towe na lawe­cie star­to­wej 8U22, którą wyko­rzy­sty­wano do usta­wie­nia jej na stole star­to­wym 8U23. Po usta­wie­niu w pio­nie rakiety na wyrzutni prze­pro­wa­dzano kon­trolę sys­temu napro­wa­dza­nia oraz tan­ko­wano zbior­niki paliwa. Tuż przed samym star­tem doko­ny­wano ręcz­nej regu­la­cji reduk­to­rów ciśnie­nia sil­nika rakie­to­wego. Kie­ro­wa­nie zapło­nem paliwa i star­tem rakiety reali­zo­wano z opan­ce­rzo­nego pojazdu usta­wio­nego w rejo­nie roz­miesz­cze­nia sta­no­wi­ska star­towego. Przy­go­to­wa­nie rakiety do startu na wyrzutni zaj­mo­wało ok. 4 godzin. Łączny czas wyma­gany do osią­gnię­cia goto­wo­ści star­to­wej (od komendy do startu) wyno­sił nie mniej niż 6–8 godzin30.

W chwili przy­ję­cia do uzbro­je­nia rakiety R-1 sta­no­wiły prze­sta­rzałe roz­wią­za­nie, któ­rego war­tość ope­ra­cyjną obni­żały zasad­ni­cze wady, w tym: brak moż­li­wo­ści prze­cho­wy­wa­nia i trans­portu rakiet napę­dza­nych pali­wem, długi czas osią­ga­nia goto­wo­ści star­to­wej, zawodny sys­tem napro­wa­dza­nia i nie­wielka pre­cy­zja ude­rze­nia, niska sku­tecz­ność gło­wicy bojo­wej (znisz­cze­nie infra­struk­tury w pro­mie­niu 20–25 m) oraz wyso­kie koszty eks­plo­ata­cji. Pro­ces wyco­fy­wa­nia rakiet bali­stycz­nych R-1 z uzbro­je­nia i zamiany na zestawy z rakie­tami R-2 roz­po­częto w 1956 roku. Pełne wyco­fa­nie zesta­wów rakie­to­wych z rakietą R-1 zakoń­czono do 1960 roku. Do 1957 roku w ramach testów oraz szko­le­nia na obiek­tach 4 CPPD Kapu­stin Jar prze­pro­wa­dzono łącz­nie 296 testów oraz 79 szkolno-bojo­wych star­tów rakiet bali­stycz­nych R-1. Pomimo wielu wad zestawy rakiet bali­stycz­nych R-1 przy­jęto do uzbro­je­nia, co umoż­li­wiło opra­co­wa­nie pro­ce­dur eks­plo­ata­cji, struk­tur orga­ni­za­cyj­nych oraz sfor­mo­wa­nie pierw­szych jed­no­stek rakie­to­wych.

28 listo­pada 1950 roku jed­no­cze­śnie z przy­ję­ciem do uzbro­je­nia pierw­szej rakiety bali­stycz­nej 92 BSpec­Naz OND została prze­for­mo­wana w 22 Homel­ską BSpec­Naz OND. Jed­no­cze­śnie w grud­niu 1950 roku w rejo­nie 4 CPPD – Kapu­stin Jar na bazie 4 bate­rii 22 BSpec­Naz ODN roz­po­częto for­mo­wa­nie 23 BSpec­Naz ODN, którą uzbro­jono w zestawy rakie­towe R-1 i po prze­ba­zo­wa­niu w rejon Kamy­szyna (obwód woł­go­gradzki) w stycz­niu 1951 roku włą­czono do sys­temu dyżu­ro­wa­nia bojo­wego. Zgod­nie z posta­no­wie­niem Rady Mini­strów ZSRR nr 3540–1647 z 19 wrze­śnia 1951 roku mini­ster obrony ZSRR naka­zał do końca 1952 roku sfor­mo­wać dwie następne BSpec­Naz OND w rejo­nie Niedź­wie­dzia (obwód nowo­grodzki) i Kre­men­czuga oraz kolejne dwie bry­gady w 1953 roku w rejo­nie Kaługi i Lepiela. Ponadto zgod­nie z posta­no­wie­niem nr 3540–1647 w rejo­nie Sta­roj Toropy (obwód pskow­ski), Michaj­lewki (rejon Miń­ska) oraz miej­sco­wo­ści Raz­dol­noje i Tam­bowa roz­po­częto budowę pię­ciu arse­na­łów, każdy prze­zna­czony do skła­do­wa­nia ok. 250 rakiet R-1. Pierw­sze dwa obiekty: 23 arse­nał budo­wany w rejo­nie Sta­roj Toropy oraz 24 arse­nał budo­wany w rejo­nie Michaj­lewki (20 km na zachód od Ber­dy­czowa) miały zostać oddane do eks­plo­ata­cji w czwar­tym kwar­tale 1952 roku. Kolejne dwa: 25 arse­nał budo­wany w rejo­nie Stołbcy (obwód miń­ski) oraz 26 arse­nał budo­wany w rejo­nie sta­cji Raz­diel­naja (Żereb­kowo, obwód ode­ski) pla­no­wano oddać do eks­plo­ata­cji w trze­cim kwar­tale 1953 roku. Dodat­kowo zgod­nie z posta­no­wie­niem nr 3540–1647 w dru­gim kwar­tale 1952 roku w rejo­nie Karian–Stro­go­now (obwód tam­bow­ski) pla­no­wano zakoń­czyć budowę 28 arse­nału (Załącz­niki – Arse­nały SWR i WK)31.

Zgod­nie z decy­zją Mini­ster­stwa Obrony ZSRR na pod­sta­wie dyrek­tywy szefa Sztabu Gene­ral­nego z 14 grud­nia 1951 roku w rejo­nie 4 CPPD – Kapu­stin Jar do 1 czerwca 1953 roku zakoń­czono for­mo­wa­nie 54 i 56 BSpec­Naz OND, które uzbro­jono w zestawy rakie­towe R-1 oraz R-2. Jed­no­cze­śnie 15 marca 1953 roku pierw­sze cztery związki tak­tyczne (ZT) wojsk rakie­to­wych wraz ze zmianą nume­ra­cji prze­for­mo­wano w Bry­gady Inży­nie­ryjne Odwodu Naczel­nego Dowódz­twa (BInż OND):

22 BSpec­Naz OND prze­for­mo­wano w 72 BInż OND z miej­scem sta­łej dys­lo­ka­cji (MSD) w rejo­nie Niedź­wie­dzia (obwód nowo­grodzki).

23 BSpec­Naz OND prze­for­mo­wano w 73 BInż OND z MSD w rejo­nie Kamy­szyna.

54 BSpec­Naz OND prze­for­mo­wano w 85 BInż OND z MSD w rejo­nie 4 CPPD.

56 BSpec­Naz OND prze­for­mo­wano w 90 BInż OND z MSD w Kre­men­czugu (Kijow­ski Okręg Woj­skowy).

Ponadto, zgod­nie z dyrek­tywą Sztabu Gene­ral­nego z 26 lutego 1953 roku w ramach Odwodu Naczel­nego Dowódcy w rejo­nie 4 CPPD – Kapu­stin Jar na prze­ło­mie lutego i marca 1953 roku zakoń­czono for­mo­wa­nie 77 i 80 BInż OND, które prze­ba­zo­wano w rejon Bie­ło­ko­ro­wicz (obwód żyto­mier­ski)32.

W związku z inten­sy­fi­ka­cją prac zwią­za­nych z for­mo­wa­niem jed­no­stek rakie­to­wych, a także przy­go­to­wa­niami do pro­duk­cji rakiet bali­stycz­nych i roz­po­czę­ciem prac nad plat­for­mami prze­no­szą­cymi broń jądrową, 18 kwiet­nia 1953 roku utwo­rzono Zarząd Zastępcy Dowódcy Arty­le­rii ds. Uzbro­je­nia Spe­cjal­nego. Jed­no­cze­śnie z Głów­nego Zarządu Arty­le­rii Mini­ster­stwa Obrony ZSRR wyod­ręb­niono Zarząd Czwarty, który włą­czano w skład Zarządu Zastępcy Dowódcy Arty­le­rii ds. Uzbro­je­nia Spe­cjal­nego33. W 1954 roku na mocy dyrek­tywy szefa Sztabu Gene­ral­nego nr 2/65616 z 23 czerwca 1954 roku w ter­mi­nie od 10 lipca do 30 wrze­śnia 1954 roku prze­pro­wa­dzono reor­ga­ni­za­cję 233 Samo­dziel­nej Bry­gady Armat Wiel­kiej Mocy Woro­ne­skiego OW, którą prze­for­mo­wano w 233 Świr­ską BInż OND z MSD w Klincy (obwód brań­ski). Zgod­nie z eta­tem nr 8/494 w skła­dzie bry­gady utrzy­my­wano cztery dywi­zjony rakie­towe, w tym dwa uzbro­jone począt­kowo w zestawy R-1, a następ­nie R-2 oraz dwa dywi­zjony arty­le­rii rakie­towej uzbro­jone w 19 wie­lo­pro­wad­ni­co­wych 200 mm wyrzutni rakie­to­wych BMD-20 Sztorm. W maju 1955 roku zgod­nie z dyrek­tywą szefa Sztabu Gene­ral­nego Sił Zbroj­nych ZSRR nr 3/464128 bry­gada została ponow­nie prze­for­mo­wana; w jej struk­tu­rach orga­ni­za­cyj­nych utrzy­mano trzy dywi­zjony rakie­towe, które prze­zbro­jono w zestawy R-11M (8K11)34.

Rys. 1.2.2. Struk­tura orga­ni­za­cyjna Bry­gady Inży­nie­ryj­nej OND

Źró­dło: opra­co­wa­nie wła­sne na pod­sta­wie G. J. Smir­now, op. cit., s. 50

Zgod­nie z opra­co­waną kon­cep­cją BInż OND uzbro­jone w zestawy rakie­towe R-1 oraz R-2 prze­zna­czono do reali­za­cji zadań w ramach ope­ra­cji frontu. W warun­kach bojo­wych pla­no­wano prze­ka­za­nie w pod­po­rząd­ko­wa­nie dowód­ców fron­tów poszcze­gól­nych BInż OND, któ­rych dzia­ła­niem miał kie­ro­wać szef arty­le­rii frontu (podobne roz­wią­za­nie do zasto­so­wa­nego w odnie­sie­niu do puł­ków arty­le­rii rakie­towej w trak­cie II wojny świa­to­wej). Poten­cjalne cele do ude­rzeń rakie­to­wych sta­no­wiły duże aglo­me­ra­cje miej­skie, cen­tra admi­ni­stra­cyjne i prze­my­słowe. Przy­dzie­lona BInż OND mogła być wyko­rzy­stana cało­ścią sił lub poszcze­gól­nymi dywi­zjo­nami rakie­to­wymi. Prze­rzut do rejonu roz­wi­nię­cia sta­no­wisk star­to­wych roz­miesz­cza­nych w odle­gło­ści ok. 30–35 km od linii stycz­no­ści reali­zo­wano trans­por­tem kole­jo­wym. BInż OND utrzy­my­wała zdol­ność do prze­pro­wa­dze­nia 24–36 star­tów na dobę, a dywi­zjon rakie­towy utrzy­my­wał zdol­ność do wyko­na­nia 8–12 star­tów na dobę.

1.3. Radziec­kie Jed­no­stop­niowe Rakiety Bali­styczne do 1959 roku

Roz­wi­ja­jąc zdol­no­ści testo­wa­nych rakiet bali­stycz­nych i dążąc do zwięk­sze­nia zasięgu rakiet R-1 w 1946 roku w 88 INB Mini­ster­stwa Obrony ZSRR pod kie­row­nic­twem Koro­lowa roz­po­częto pro­gram badaw­czo-roz­wo­jowy rakiety bali­stycz­nej na paliwo cie­kłe z udo­sko­na­lo­nym sys­te­mem napę­do­wym. Zasto­so­wany jed­no­ko­mo­rowy sil­nik RD-101 (główny kon­struk­tor W.P. Głuszko) o sile ciągu 37 t gwa­ran­to­wał bez koniecz­no­ści zwięk­sza­nia śred­nicy kadłuba rakiety uzy­ska­nie zasięgu lotu w gra­ni­cach 576–600 km. Przed­sta­wiony w kwiet­niu 1947 roku pro­jekt zmo­dy­fi­ko­wano wpro­wa­dza­jąc oddzie­laną po wyczer­pa­niu paliwa (zakoń­cze­nie aktyw­nego odcinka toru lotu) od kadłuba rakiety gło­wicę bojową oraz zmo­der­ni­zo­wany sys­tem napro­wa­dza­nia. Testy star­towe pierw­szych pię­ciu egzem­pla­rzy R-2 roz­po­częto we wrze­śniu 1949 roku na 4 CPPD Kapu­stin Jar. Drugą serię testów prze­pro­wa­dzono od paź­dzier­nika do grud­nia 1950 roku z wyko­rzy­sta­niem 12 rakiet. Ostat­nia tura 16 star­tów odbyła się na prze­ło­mie sierp­nia i wrze­śnia 1951 roku. Jed­no­stop­niowa ope­ra­cyjna rakieta bali­styczna na paliwo cie­kłe R-2 (indeks GRAU 8Ż38, kod NATO SS-2 SIBLING) została przy­jęta do uzbro­je­nia posta­no­wie­niem Rady Mini­strów ZSRR z 27 listo­pada 1951 roku, jed­no­cze­śnie zgod­nie z decy­zją mini­stra uzbro­je­nia z 30 listo­pada 1951 roku pro­duk­cja seryjna rakiet została roz­po­częta w 1952 roku w 586 Zakła­dach w Dnie­pro­pie­trow­sku.

Rys. 1.3.1. Rejon obsłu­gi­wa­nia tech­nicz­nego oraz rejon star­towy zesta­wów rakie­to­wych R-1, R-2 i R-5

Źró­dło: S. Woskrie­sien­ski, Pier­wyj rakietno-jadier­nyj miecz, „Tiech­nika i Wooru­że­nije”, nr 6, 2010

Nowy pocisk bali­styczny przy­go­to­wano do eks­plo­ata­cji z wyko­rzy­sta­niem zuni­fi­ko­wa­nego osprzętu kon­struk­cji W.P. Bar­mina utrzy­my­wa­nego w zesta­wach z rakie­tami R-1. Gazo­dy­na­miczny start rakiety R-2 reali­zo­wano z wyrzutni naziem­nej. Masa star­towa plat­formy wyno­siła 20 416 kg, z czego ok. 15 548 kg sta­no­wiła masa cie­kłego paliwa (92% spi­ry­tus ety­lowy oraz cie­kły tlen). Zwięk­sze­nie ilo­ści paliwa skut­ko­wało wydłu­że­niem kadłuba rakiety do 17,5 m. Zasto­so­wa­nie auto­no­micz­nego, iner­cjal­nego sys­temu napro­wa­dza­nia z radio­ko­rek­cją boczną toru lotu autor­stwa M. Bori­senki popra­wiło pre­cy­zję wyko­ny­wa­nych ude­rzeń rakie­to­wych (CEP35 – 1250 m, odchy­le­nie w kie­runku nie więk­sze niż 4 km, odchy­le­nie w zasięgu nie więk­sze niż 5 km). Zmo­dy­fi­ko­wany sys­tem napro­wa­dza­nia obej­mo­wał dwie sta­cje radio­lo­ka­cyjne kon­tro­lu­jące poło­że­nie rakiety roz­miesz­czane za sta­no­wi­skiem star­to­wym. W gło­wicy bojo­wej o masie ok. 1,5 t prze­no­szony był kon­wen­cjo­nalny ładu­nek wybu­chowy o masie 1008 kg, któ­rego deto­na­cja powo­do­wała znisz­cze­nia na powierzchni ok. 950 m2. Wpro­wa­dzona zmiana skom­pli­ko­wała eks­plo­ata­cję zesta­wów oraz ogra­ni­czyła moż­li­wo­ści bojowe zawę­ża­jąc z 450 (dla rakiet R-1) do 1040 (dla rakier R-2) sek­tor startu rakiety36. Zło­żona kon­struk­cja R-2 oraz skom­pli­ko­wana apa­ra­tura i pro­ce­dury star­towe obej­mu­jące pracę z cie­kłym tle­nem oraz sys­tem napro­wa­dza­nia z dwoma sta­cjami radio­lo­ka­cyj­nymi obni­żały zdol­ność bojową zestawu (manew­ro­wość oraz żywot­ność). W ramach pro­gramu badaw­czo-roz­wo­jo­wego nie udało się zre­du­ko­wać czasu wyma­ga­nego do osią­gnię­cia goto­wo­ści star­towej (6 godzin), czas pozo­sta­wa­nia w goto­wo­ści do startu ze wzglę­dów tech­nicz­nych zre­du­ko­wano do 15 minut, po któ­rych musiał nastą­pić start lub jego prze­nie­sie­nie na kolejną dobę. Usu­nię­cie paliwa oraz cie­kłego tlenu ze zbior­ni­ków rakiety oraz powtórne ich napeł­nie­nie zaj­mo­wało ok. 12–14 godzin37.

Pierw­sze starty szkolno-bojowe rakiet R-2 prze­pro­wa­dzono w ramach zgru­po­wań kie­row­ni­czej kadry dowód­czej jed­no­stek rakie­to­wych w 1952 roku. W ciągu kolej­nych 12 mie­sięcy w ramach pro­gra­mów reali­zo­wa­nych pod kryp­to­ni­mem „Pelar­go­nia” i „Gene­ra­tor” prze­pro­wa­dzono pierw­sze testy star­towe plat­form R-2 prze­no­szą­cych gło­wice wypeł­nione cie­czą radio­ak­tywną. W zało­że­niach pro­gra­mów eks­plo­zja gło­wicy (wybuch powietrzny wysoki) powinna skut­ko­wać ska­że­niem pro­mie­nio­twór­czym znacz­nego obszaru. W 1954 roku rakieta R-2 została wyko­rzy­stana do opra­co­wa­nia geo­fi­zycz­nej rakiety R-2A (W-2A).

Roz­wi­ja­jąc pro­jekt rakiety R-2 14 kwiet­nia 1947 roku w 88 INB Mini­ster­stwa Obrony ZSRR pod kie­row­nic­twem Sier­gieja Koro­lowa uru­cho­miono pro­gram badaw­czo-roz­wo­jowy jed­no­stop­nio­wej rakiety bali­stycz­nej R-3 (indeks GRAU 8A67) o pro­jektowanym zasięgu ok. 3000 km. W pro­jek­cie napędu rakiety dotych­cza­sowe paliwo (spi­ry­tus ety­lowy oraz cie­kły tlen) zastą­piono naftą lot­ni­cza. W czerwcu 1949 roku po zakoń­cze­niu fazy pro­jektowej roz­po­częto budowę pro­to­typu rakiety R-3A. Prze­pro­wa­dze­nie testów zapla­no­wano na paź­dzier­nik 1951 roku. Reali­za­cję pro­gramu rakiety R-3 prze­rwano w latach 1950–1951 sku­pia­jąc wysi­łek na reali­za­cji pro­jektu plat­formy R-538. Kon­struk­cja rakiety bali­stycz­nej R-3 sta­no­wiła potwier­dze­nie tech­nicz­nych moż­li­wo­ści budowy jed­no­stop­nio­wego poci­sku bali­stycz­nego o zasięgu ok. 3000 km, jed­nakże koniecz­ność poko­na­nia więk­szego dystansu wymu­siła w kon­struk­cji mię­dzy­kon­ty­nen­tal­nych rakiet bali­stycz­nych (MRB) zasto­so­wa­nie co naj­mniej dwu­stop­nio­wej kon­fi­gu­ra­cji. Pierw­sze doświad­cze­nia zwią­zane z eks­plo­ata­cją zesta­wów rakie­to­wych R-2, koniecz­ność moder­ni­za­cji i przy­go­to­wa­nia zestawu rakie­to­wego odpo­wia­da­ją­cego wyma­ga­niom ope­ra­cyj­nym sta­no­wiły pod­stawę posta­no­wie­nia Rady Mini­strów ZSRR z 4 grud­nia 1950 roku w spra­wie uru­cho­mie­nia pro­gramu badaw­czo-roz­wo­jo­wego N2 – ope­ra­cyjno-tak­tycz­nej rakiety bali­stycz­nej o pod­wyż­szo­nych wła­ści­wo­ściach tak­tyczno-tech­nicz­nych39. Zasto­so­wa­nie w ukła­dzie napę­do­wym rakiety kwasu azo­to­wego o wyso­kiej tem­pe­ra­tu­rze wrze­nia jako utle­nia­cza (AK-2I) gwa­ran­to­wało moż­li­wość skła­do­wa­nia ela­bo­ro­wa­nej pali­wem plat­formy nośnej przez okres 30 dni. Wdro­że­nie do zestawu rakie­to­wego ele­men­tów auto­no­micz­nego sys­temu napro­wa­dza­nia redu­ku­jąc wiel­kość parku sprzętu tech­nicz­nego zaowo­co­wało pod­wyż­sze­niem manew­ro­wo­ści zestawu. Zasięg oraz moc prze­no­szo­nego ładunku w nowej rakie­cie dorów­ny­wały para­me­trom R-2, jed­nakże o wyż­szo­ści nowej kon­struk­cji decy­do­wała efek­tyw­ność sys­temu napro­wa­dza­nia, mniej­sza masa star­towa oraz zre­du­ko­wany park sprzętu wyma­ga­nego do prze­pro­wa­dze­nia startu. 30 listo­pada 1951 roku zespół INB nr 88 pod kie­run­kiem Koro­lowa przed­sta­wił pro­jekt jed­no­stop­nio­wej rakiety bali­stycz­nej R-11. Budowa pro­to­typu oraz dal­sze prace odby­wały się zgod­nie z posta­no­wie­niem Rady Mini­strów ZSRR z 13 lutego 1953 roku. Testy star­towe rakiety R-11 pro­wa­dzono od 18 kwiet­nia 1953 roku do lutego 1956 roku wyko­nu­jąc łącz­nie 35 star­tów40.

Rys. 1.3.2. Samo­bieżna wyrzut­nia 2U218 Tuli­pan z 2 BROT SZ NRD oraz 18 BROT Sił Zbroj­nych PRL

Źró­dło: S.J. Zaloga, Scud Bal­li­stic Mis­sile and Launch Sys­tems 1955–2005, Osprey Publi­shing, 2006

Ope­ra­cyjno-tak­tyczna rakieta bali­styczna R-11 (indeks GRAU 8A61, kod NATO SS-1B SCUD A) z gło­wicą bojową prze­no­szącą ładu­nek kon­wen­cjo­nal­nego mate­riału wybu­cho­wego o masie 535 kg została przy­jęta do uzbro­je­nia 13 lipca 1956 roku41. Pomimo akcep­ta­cji pro­ces wdra­ża­nia do uzbro­je­nia wojsk rakiety bali­stycz­nej R-11 z gło­wicą kon­wen­cjo­nalną został wstrzy­many. Zgod­nie z posta­no­wie­niem Rady Mini­strów ZSRR z 26 sierp­nia 1954 roku na bazie R-11 roz­wi­nięto pro­jekt plat­formy prze­no­szą­cej gło­wicę z ładun­kiem jądro­wym RSD-4 o mocy 10 Kt. Nowa rakieta otrzy­mała nazwę R-11M oraz zmo­der­ni­zo­wany zestaw osprzętu umoż­li­wia­ją­cego skró­ce­nie do ok. 3,5 godziny czasu osią­gnię­cia goto­wo­ści star­to­wej. Gazo­dy­na­miczny start rakiety z wyrzutni prze­wo­żo­nej przez ciężki cią­gnik arty­le­ryj­ski 8U227 odby­wał się z wyko­rzy­sta­niem stołu star­to­wego 8U22. Opra­co­wana w kolej­nym eta­pie samo­bieżna wyrzut­nia 2U218 Tuli­pan42 (obiekt 803, pro­jekt w latach 1955–1956 na bazie 152 mm samo­bież­nej armato-hau­bicy ISU-152) zwięk­sza­jąc manew­ro­wość zestawu umoż­li­wiła skró­ce­nie do 30 minut czasu osią­gnię­cia goto­wo­ści star­to­wej. Rezul­taty zre­ali­zo­wa­nego od 30 grud­nia 1955 roku do 11 kwiet­nia 1957 roku pro­gramu testów sta­no­wiły pod­stawę posta­no­wie­nia Rady Mini­strów ZSRR z 1 kwiet­nia 1958 roku w spra­wie przy­ję­cia do uzbro­je­nia jed­no­stop­nio­wej ope­ra­cyjno-tak­tycz­nej rakiety bali­stycz­nej R-11M (indeks GRAU 8K11)43. Po wyod­ręb­nie­niu w ramach sił zbroj­nych Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych Spe­cjal­nego Prze­zna­cze­nia (SWR), w 1958 roku zgod­nie z dyrek­tywą Sztabu Gene­ral­nego Sił Zbroj­nych ZSRR bry­gady uzbro­jone w zestawy z rakie­tami R-11 prze­ka­zano w skład Wojsk Lądo­wych. Same zestawy rakie­towe R-11 były pierw­szymi ope­ra­cyj­nymi, a następ­nie ope­ra­cyjno-tak­tycz­nymi zesta­wami rakie­to­wymi Wojsk Lądo­wych (R-11FM wer­sja mor­ska).

Rów­no­le­gle z reali­za­cją pro­gramu badaw­czo-roz­wo­jo­wego jed­no­stop­nio­wej rakiety bali­stycz­nej R-11M w 1955 roku w siłach zbroj­nych wyod­ręb­niono woj­ska rakie­towe jako samo­dzielny rodzaj wojsk. Rów­no­cze­śnie na szcze­blu cen­tral­nym utwo­rzono etat zastępcy mini­stra obrony ZSRR ds. uzbro­je­nia spe­cjal­nego i sprzętu rakie­towego. Na bazie Zarządu Zastępcy Dowódcy Arty­le­rii ds. Uzbro­je­nia Spe­cjal­nego utwo­rzono Zarząd Uzbro­je­nia Rakie­to­wego, który pod­po­rząd­ko­wano zastępcy mini­stra obrony ZSRR ds. uzbro­je­nia spe­cjal­nego i sprzętu rakie­towego44.

W latach 1947–1950 wyko­rzy­stu­jąc doświad­cze­nia z reali­za­cji pro­gramu rakiety bali­stycz­nej R-3 zespół Koro­lowa sku­pił się na pro­jek­cie jed­no­stop­nio­wej rakiety bali­stycz­nej na paliwo cie­kłe R-5 o zasięgu 1200 km. Pro­po­zy­cja obej­mu­jąca pro­jekt nowej rakiety została prze­ka­zana do Mini­ster­stwa Obrony ZSRR 20 paź­dzier­nika 1951 roku. Pro­gram testów reali­zo­wano na poli­go­nie Kapu­stin Jar zgod­nie z posta­no­wie­niem Rady Mini­strów ZSRR z 13 lutego 1952 roku. Pierw­szy etap obej­mu­jący 8 star­tów zreali­zo­wano od 15 marca 1953 roku do 23 maja 1953 roku. W ramach testów osią­gano zasięgi 270, 550 oraz 1200 km. W ramach dru­giego etapu testów star­to­wych od 30 paź­dzier­nika 1953 roku prze­pro­wa­dzono 7 star­tów, rakiety osią­gnęły zasięg 1185 km. W trak­cie ostat­niego etapu testów od 12 sierp­nia 1954 roku do lutego 1955 roku prze­pro­wa­dzono łącz­nie 19 star­tów. Ponadto w ramach pro­gra­mów „Pelar­go­nia” oraz „Gene­ra­tor” prze­pro­wa­dzono kolejne testy star­towe R-5 z gło­wicą prze­no­szącą zasob­nik z cie­czą lub pyłem radio­ak­tyw­nym, które po deto­na­cji ładunku wybu­cho­wego ule­gały roz­py­le­niu nad rejo­nem celu. Pomimo postę­pów pro­gramy nie były kon­ty­nu­owane45. W kom­bi­no­wa­nym, auto­no­micz­nym ukła­dzie kie­ro­wa­nia rakiety R-5 zasto­so­wano opra­co­wany przez B. Kono­plowa radio­tech­niczny sys­tem korek­cji toru lotu BRK-2 Lena gwa­ran­tu­jący odchy­le­nie boczne nie więk­sze od 1,25 km oraz w zasięgu nie więk­szy niż 1,5 km. W ukła­dzie napę­do­wym rakiety zasto­so­wano sil­nik RD-103M kon­struk­cji W. Głuszki o ciągu 44 t napę­dzany pali­wem cie­kłym (cie­kły tlen oraz 92-pro­cen­towy spi­ry­tus ety­lowy). Zgod­nie z posta­no­wie­niem Rady Mini­strów ZSRR z 16 kwiet­nia 1955 roku reali­za­cję pro­gramu rakiety R-5 (indeks GRAU 8A51) zakoń­czono, doku­men­ta­cję tech­niczną plat­formy z gło­wicą kon­wen­cjo­nalną prze­ka­zano do archi­wum, a pro­duk­cję pierw­szej serii 12 pro­to­ty­pów prze­rwano.

Na bazie pro­jektu R-5 posta­no­wie­niem Rady Mini­strów ZSRR nr 2962-1274 z 17 grud­nia 1953 roku uru­cho­miono reali­za­cję pro­gramu badaw­czo-roz­wo­jo­wego jed­no­stop­nio­wej plat­formy bali­stycz­nej prze­no­szą­cej gło­wicę bojową z ładun­kiem jądro­wym RDS-446. Testy star­towe rakiety z gło­wicą przy­go­to­waną do prze­no­sze­nia ładunku jądro­wego prze­pro­wa­dzono na poli­go­nie Kapu­stin Jar w dwóch eta­pach. Pierw­szy udany start odno­to­wano 21 stycz­nia 1955 roku, a pro­gram testów kon­ty­nu­owano do listo­pada 1955 roku, testy pań­stwowe z czte­rema rakie­tami wypo­sa­żo­nymi w makiety gło­wic jądro­wych prze­pro­wa­dzono nato­miast od 11 stycz­nia do 6 lutego 1956 roku. Ostatni test star­towy odbył się 2 lutego 1956 roku z wyko­rzy­sta­niem rakiety R-5M prze­no­szą­cej gło­wicę bojową z ładun­kiem jądro­wym RDS-6 o mocy 80 Kt, który po star­cie z poli­gonu Kapu­stin Jar i poko­na­niu ok. 1200 km zde­to­no­wano nad jezio­rem Bał­chasz w Kazach­sta­nie – ope­ra­cję Baj­kał zre­ali­zo­wano na pole­ce­nie mini­stra obrony ZSRR, mar­szałka Gie­or­gija K. Żukowa47. Inne dane wska­zują, że pierw­szy test star­towy R-5M połą­czony z deto­na­cją gło­wicy prze­no­szą­cej ładu­nek jądrowy o mocy 300 Kt prze­pro­wa­dzono w rejo­nie pustyni Kara-Kum (ok. 150 km na pół­nocny wschód od Morza Aral­skiego)48. Ze względu na brak instru­men­tów wykry­wa­nia star­tów rakiet bali­stycz­nych oraz ofi­cjal­nych danych opu­bli­ko­wa­nych przez ZSRR eks­plo­zja jądrowa z 2 lutego 1956 roku została zakwa­li­fi­ko­wana przez Ame­ry­ka­nów jako 25 radziecki test ato­mowy.

W rakie­tach przy­ję­tych do uzbro­je­nia mon­to­wano ładu­nek jądrowy o mocy ok. 80 Kt, który następ­nie zastą­piono ładun­kiem ter­mo­ją­dro­wym o mocy ok. 1 Mt49. Pro­duk­cję seryjną rakiet R-5M uru­cho­miono w 586 Zakła­dach w Dnie­pro­pie­trow­sku na Ukra­inie, pierw­sze pięć rakiet prze­ka­zano w 1954 roku. Do uzbro­je­nia jed­no­stop­niowa rakieta bali­styczna na paliwo cie­kłe R-5M z oddzie­laną gło­wicą bojową (indeks GRAU 8A62M, 8K51, kod NATO SS-3 SHY­STER) została przy­jęta na mocy posta­no­wie­nia z 21 lipca 1956 roku50.

Rys. 1.3.3. Usta­wia­nie rakiety R-5M na stole star­to­wym 8U212 z wyko­rzy­sta­niem usta­wia­cza 8U25

Źró­dło: Orużje Ros­siji 1996–1997, t. 4, Wooru­że­nije i tiech­nika RWSN, Wojen­nyj Narad, Moskwa 1997

Mak­sy­malna masa star­towa rakiety R-5M wyno­siła 29 100 kg, z czego ok. 1350 kg przy­pa­dało na gło­wicę bojową prze­no­szącą ładu­nek jądrowy o mocy 80 Kt lub ter­mo­ją­drowy o mocy 300 Kt (nie­które źró­dła podają nawet 1 Mt). Pra­cu­jący przez ok. 219 s sil­nik rakie­towy RD-103M zuży­wał ok. 24 900 kg cie­kłego paliwa (mie­sza­nina ok. 10 t 92-pro­cen­to­wego spi­ry­tusu oraz 13,99 t utle­nia­cza), czas lotu na mak­sy­malny zasięg przy pręd­ko­ści 3016 m/s i wierz­choł­ko­wej toru lotu 304 km wyno­sił ok. 637 s. W sto­sunku do pier­wo­wzo­rów zacho­wu­jąc śred­nicę 1,65 m kadłub rakiety R-5M wydłu­żono do 20,75 m. Czas wyma­gany do przy­go­to­wa­nia rakiety do startu w następ­stwie mody­fi­ka­cji pro­ce­dur skró­cono z ok. 30 do 5–6 godzin, czas osią­gnię­cia goto­wo­ści star­to­wej usta­lono na pozio­mie ok. 2 godzin wyma­ganych do zatan­ko­wa­nia zbior­ni­ków paliwa rakiety. Przy­ję­cie do uzbro­je­nia rakiety R-5M dopro­wa­dziło do wpro­wa­dze­nia zmian w struk­tu­rach orga­ni­za­cyj­nych BInż OND. W celu prze­cho­wy­wa­nia i przy­go­to­wa­nia gło­wic z ładun­kami jądro­wymi sfor­mo­wano spe­cjalne bazy remon­towo-tech­niczne. Począt­kowo do prze­cho­wy­wa­nia gło­wic wyko­rzy­sty­wano namioty, wagony kole­jowe oraz samo­chody cię­ża­rowe, w kolej­nym eta­pie roz­woju budo­wano maga­zyny spe­cjalne wypo­sa­żone w schrono-maga­zyny. W 1956 roku na poli­gon Kapu­stin Jar dostar­czono pierw­sze gło­wice bojowe z ładun­kami jądro­wymi prze­zna­czone dla rakiet bali­stycz­nych R-5M. W warun­kach polo­wych pierw­sza gło­wica jądrową dla R-5M została przy­go­to­wana do uży­cia w 1957 roku. Zestaw rakie­towy R-5M oparto na ele­men­tach wyko­rzy­sty­wa­nych w ramach zesta­wów R-1 oraz R-2. Zasad­ni­cze ele­menty roz­miesz­czane w rejo­nie star­to­wym to holo­wana laweta 8U211 z cią­gni­kiem gąsie­ni­co­wym ATT (8U220), stół star­towy 8U212 oraz usta­wiacz 8U25. W skład pojaz­dów pomoc­ni­czych wcho­dziły wozy kon­troli 8N811 i 8N14 oraz cysterny 8G119 i 8G18.

Pierw­szy zwią­zek tak­tyczny uzbro­jony w rakiety R-5M włą­czono w sys­tem dyżu­ro­wa­nia bojo­wego w maju 1956 roku. W 1957 roku utrzy­my­wano 48 zesta­wów rakie­to­wych R-5M. W bry­ga­dzie inży­nie­ryj­nej sześć zesta­wów rakie­to­wych R-5M pozo­sta­wało w uzbro­je­niu trzech dywi­zjo­nów rakie­to­wych, każdy w skła­dzie dwóch bate­rii star­to­wych. Do czasu sfor­mo­wa­nia SWR w ramach Lot­nic­twa Dale­kiego Zasięgu roz­wi­nięto ok. 18 puł­ków inży­nie­ryj­nych z rakie­tami R-5M51. Zgod­nie z dyrek­tywą szefa Sztabu Gene­ral­nego z 26 lutego 1953 roku do sierp­nia 1958 roku goto­wość do wyko­na­nia ude­rzeń rakie­tami bali­stycz­nymi śred­niego zasięgu utrzy­my­wało sie­dem BInż OND, w tym:

72 BInż OND z MSD w Niedź­wie­dziu obwód nowo­grodzki (w sierp­niu 1959 roku po prze­for­mo­wa­niu w pułk prze­ba­zo­wana w rejon Gwar­diej­ska w obwo­dzie kali­nin­gradz­kim).

73 BInż OND z MSD w rejo­nie Kamy­szyna obwód sta­lin­gradzki (Przy­kar­packi Okręg Woj­skowy, w 1960 roku prze­ba­zo­wana w rejon Koło­myi na Ukra­inie).

77 BInż OND z MSD w rejo­nie Bie­ło­ko­ro­wicz obwód żyto­mier­ski (Przy­kar­packi Okręg Woj­skowy) prze­zbra­jana w zestawy R-11M.

80 BInż OND z MSD w rejo­nie Bie­ło­ko­ro­wicz obwód żyto­mier­ski (Przy­kar­packi Okręg Woj­skowy).

85 BInż OND z MSD w rejo­nie Kapu­stin Jar obwód astra­chań­ski (w 1960 roku prze­ba­zo­wana w rejon Szawli na Litwie).

90 BInż OND z MSD na tere­nie Kijow­skiego Okręgu Woj­sko­wego prze­zbra­jana w zestawy R-11M.

233 BInż OND z MSD na tere­nie Przy­kar­pac­kiego Okręgu Woj­sko­wego prze­zbra­jana w zestawy R-11M.

Wydane 26 marca 1953 roku posta­no­wie­nie Rady Mini­strów ZSRR nr 589-365 sta­no­wiło pod­stawę prze­for­mo­wa­nia 80 BInż OND na etat jed­nostki szkol­nej oraz roz­wi­nię­cia do 1 lipca 1956 roku 72, 73, 77, 85, 90 oraz 233 BInż ODN zgod­nie z eta­tem czasu wojny. W sierp­niu 1958 roku w skład Wojsk Lądo­wych weszły 77, 90 oraz 233 BInż OND uzbro­jone w ope­ra­cyjno-tak­tyczne zestawy rakie­towe z rakie­tami R-11M, pod­po­rząd­ko­wane wcze­śniej zastępcy mini­stra obrony ds. uzbro­je­nia spe­cjal­nego i sprzętu rakie­towego. W jego dys­po­zy­cji pozo­sta­wiono dys­lo­ko­wane na tery­to­rium ZSRR związki tak­tyczne wojsk rakie­to­wych z rakie­tami stra­te­gicz­nymi52. W 1959 r. w ramach SWR sfor­mo­wano kolejne trzy jed­nostki rakie­towe, w tym:

12 BInż OND sfor­mo­wana na bazie 154 Cher­soń­skiej Bry­gady Arty­le­rii Hau­bic Cięż­kich w rejo­nie Myszynki w obwo­dzie homel­skim.

15 BInż OND utwo­rzona na bazie 7 Gwar­dyj­skiej Bry­gady Arty­le­rii Rakie­to­wej (BM-24) z 10 Dywi­zji Arty­le­rii Prze­ła­ma­nia w rejo­nie Myszynki w obwo­dzie homel­skim.

22 BInż OND sfor­mo­wana na bazie 43 Gwar­dyj­skiej Sewa­sto­pol­skiej Bry­gady Arty­le­rii Rakie­to­wej w rejo­nie Myszynki w obwo­dzie homel­skim. W listo­pa­dzie 22 BInż OND prze­ba­zo­wano w rejon Łucka.

Rów­no­cze­śnie z prze­ka­za­niem w skład Wojsk Lądo­wych trzech BInż OND do końca 1959 roku na bazie czę­ści pozo­sta­łych BInż OND z zesta­wami R-5M sfor­mo­wano cztery pułki inży­nie­ryjne OND dys­lo­ko­wane w rejo­nach:

Gwar­diejsk, obwód kali­nin­gradzki – 97 pułk inży­nie­ryjny OND z 8 zesta­wami R-5M. Od 1960 roku w skła­dzie 24 Gwar­dyj­skiej Homel­skiej Dywi­zji Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych sfor­mo­wa­nej na bazie 72 BInż OND.

Sła­wuta, obwód chmiel­nicki – 101 pułk inży­nie­ryjny OND z 8 zesta­wami R-5M, od 1960 roku wcho­dzący w skład 44 Dywi­zji Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych sfor­mo­wa­nej na bazie 73 BInż OND.

Pie­rie­wal­noje, obwód miko­ła­jow­ski, Pół­wy­sep Krym­ski – 84 pułk inży­nie­ryjny OND roz­wi­nięty z 640 dywi­zjonu rakie­to­wego 85 BInż OND. Pułk z 8 zesta­wami R-5M (gło­wice z ładun­kami jądro­wymi) włą­czono w sys­tem dyżu­ro­wa­nia bojo­wego 10 maja 1959 roku. Od 1960 roku jed­nostka w skła­dzie 46 Niż­nied­nie­prow­skiej Dywi­zji Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych sfor­mo­wa­nej na bazie 29 BInż OND.

Ussu­ryjsk, Kraj Przy­mor­ski – 652 Gwar­dyj­ski Briań­sko-Ber­liń­ski Pułk Inży­nie­ryjny OND roz­wi­nięty z dywi­zjonu rakie­to­wego 85 BInż OND, pułk z 4 zesta­wami R-5M, od 1960 roku wcho­dzący w skład 45 Dywi­zji Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych sfor­mo­wa­nej na bazie 96 Dywi­zji Lot­ni­czej.

Etat pułku inży­nie­ryj­nego OND uzbro­jo­nego w zestawy z rakie­tami bali­stycz­nymi R-5M zatwier­dzono 3 sierp­nia 1958 roku, etat jed­nostki z zesta­wami rakiet R-12 zatwier­dzono 10 kwiet­nia 1959 roku (załącz­nik pułki inży­nie­ryjne OND). W skła­dzie pułku inży­nie­ryj­nego OND utrzy­my­wano dwa dywi­zjony rakie­towe oraz pod­od­działy wspar­cia i zabez­pie­cze­nia. W uzbro­je­niu pułku inży­nie­ryj­nego OND pozo­sta­wały cztery, a następ­nie osiem zesta­wów rakie­to­wych (po cztery bate­rie star­towe w dywi­zjo­nie) oraz ok. 1220 żoł­nie­rzy53. Począt­kowo kon­cep­cja uży­cia puł­ków zakła­dała ich ope­ra­cyjne roz­wi­nię­cie w naka­za­nych rejo­nach star­to­wych poza MSD. Wnio­ski z prze­pro­wa­dzo­nych od sierp­nia do wrze­śnia 1959 roku ćwi­czeń z udzia­łem 97 oraz 101 pułku inży­nie­ryj­nego OND wyklu­czyły taką moż­li­wość; ze względu na sytu­ację geo­po­li­tyczną jed­nostki jako ele­menty utrzy­mu­jące stałą goto­wość bojową roz­wi­jano w ramach MSD.

Dys­lo­ka­cja jed­no­stek uzbro­jo­nych w zestawy z rakie­tami bali­stycz­nymi R-5M potwier­dzała zamiar wyko­rzy­sta­nia więk­szo­ści z nich w wypadku kon­fliktu na euro­pej­skim teatrze dzia­łań wojen­nych. W latach 1953–1955 grupa reko­ne­san­sowa Mini­ster­stwa Obrony ZSRR zwe­ry­fi­ko­wała moż­li­wość roz­miesz­cze­nia rakiet R-1, R-2 oraz R-5M na tery­to­rium NRD, Rumu­nii i Buł­ga­rii. 26 marca 1955 roku Rada Mini­strów ZSRR uchwa­liła posta­no­wie­nie nr 589-365, zgod­nie z któ­rym w latach 1955–1956 na tery­to­rium NRD zamie­rzano prze­ba­zo­wać 72 BInż OND, nato­miast na tery­to­rium Buł­ga­rii pla­no­wano prze­ba­zo­wać 73 BInż OND. Prak­tycz­nie reali­za­cję posta­no­wie­nia w czę­ści doty­czą­cej prze­ba­zo­wa­nia 72 BInż OND roz­po­częto w stycz­niu 1959 roku wyprze­dza­jąc roz­miesz­cze­nie ame­ry­kań­skich rakiet bali­stycz­nych PGM-17 Tor na tery­to­rium Wiel­kiej Bry­ta­nii54. Plan prze­rzutu na tery­to­rium NRD ele­men­tów 72 BInż OND opra­co­wano pod nad­zo­rem szefa Sztabu Gene­ral­nego, mar­szałka ZSRR Wasi­lija D. Soko­łow­skiego. Prze­bie­giem ope­ra­cji kie­ro­wał mini­ster obrony ZSRR, mar­sza­łek Rodion J. Mali­now­ski. W lutym 1959 roku w rejo­nie miej­sco­wo­ści Niedź­wiedź w obwo­dzie nowo­grodz­kim roz­po­częto zała­du­nek na trans­port kole­jowy pod­od­dzia­łów 72 BInż OND. W doce­lo­wym miej­scu sta­łej dys­lo­ka­cji w Gwar­diej­sku (obwód kali­nin­gradzki) roz­ła­do­wano poje­dyn­czy dywi­zjon rakie­towy, pozo­stałe dwa: 635 oraz 638, skry­cie prze­rzu­cono zaś na tery­to­rium NRD. Ele­menty wydzie­lone ze składu 72 BInż OND roz­lo­ko­wane w rejo­nach Tem­plina oraz Fürstenbergu od lutego do wrze­śnia 1959 roku były pod­po­rząd­ko­wane dowódz­twu 2 Armii Pan­cer­nej55. Łącz­nie na tery­to­rium NRD w sys­te­mie dyżu­ro­wa­nia bojo­wego utrzy­my­wano 12 rakiet bali­stycz­nych R-5M oraz cztery z ośmiu wyrzutni. Na prze­ło­mie sierp­nia i wrze­śnia 1959 roku ele­menty 72 BInż roz­miesz­czone w pół­nocno-wschod­niej czę­ści NRD wyco­fano do ZSRR. We wrze­śniu tego roku do rejonu Sowiecka w obwo­dzie kali­nin­gradz­kim wyco­fano 635 oraz 638 dywi­zjon rakie­towy, któ­rych zestawy rakie­towe z R-5M prze­ka­zano do 97 pułku inży­nie­ryj­nego OND ze składu 24 Gwar­dyj­skiej Dywi­zji Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych. Po prze­ba­zo­wa­niu dywi­zjony wyko­rzy­stano do sfor­mo­wa­nia 25 pułku inży­nie­ryj­nego OND, który dys­po­nu­jąc nowymi zesta­wami z rakie­tami bali­stycz­nymi R-12 o więk­szym zasięgu gwa­ran­to­wał zdol­no­ści reago­wa­nia na zagro­że­nie bez koniecz­no­ści ich prze­ba­zo­wa­nia poza tery­to­rium ZSRR.

Rys. 1.3.4. Radziec­kie jed­no­stop­niowe rakiety krót­kiego i śred­niego zasięgu w latach 1946–1959

Źró­dło: B.E. Cher­tok, op. cit., Vol. II, s. 241

Rów­no­le­gle z przy­ję­ciem do uzbro­je­nia rakiet śred­niego zasięgu R-5M roz­po­częto pro­ces roz­wi­ja­nia samo­dziel­nych dywi­zjo­nów inży­nie­ryj­nych przy­go­to­wa­nych do reali­za­cji ude­rzeń na wcze­śniej wyse­lek­cjo­no­wane cele56. Oprócz czte­rech puł­ków inży­nie­ryj­nych sfor­mo­wa­nych w 1959 roku od 1961 roku w rejo­nie Papłaka (Szawle, Litew­ska SSR) utrzy­my­wano osiem zesta­wów R-5M w skła­dzie 115 pułku inży­nie­ryj­nego OND z 29 Gwar­dyj­skiej Witeb­skiej Dywi­zji Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych sfor­mo­wa­nej na bazie 85 BInż OND. Od 1961 roku zestawy rakie­towe z rakie­tami bali­stycz­nymi śred­niego zasięgu R-12 zaczęły wypie­rać star­sze R-5M. Jed­nym z ostat­nich akcen­tów ope­ra­cyj­nego wyko­rzy­sta­nia zesta­wów R-5M była prze­pro­wa­dzona w dniach 4–13 sierp­nia 1961 roku ope­ra­cja „Grom”, w ramach któ­rej zre­ali­zo­wano trzy starty szkolno-bojowe rakiet R-5M. W 1966 roku zestaw R-5M został ofi­cjal­nie wyco­fany z uzbro­je­nia, ostat­nie egzem­pla­rze rakiet 8K51 zre­du­ko­wano w 1969 roku57.

Do 1960 roku w pro­ce­sie roz­woju kon­struk­cji pierw­szych radziec­kich jed­no­stop­nio­wych rakiet bali­stycz­nych przy prze­szło dwu­krot­nym wzro­ście masy star­to­wej odno­to­wano pra­wie trzy­krotny wzrost masy cie­kłego paliwa. Zmiany gaba­ry­towo-masowe w połą­cze­niu ze wzro­stem wydaj­no­ści oraz wydłu­że­niem czasu pracy mody­fi­ko­wa­nych sil­ni­ków rakie­to­wych gwa­ran­to­wały sko­kowy wzrost zasięgu rakiet prze­no­szą­cych dwu­krot­nie więk­szą masę ładunku gło­wicy bojo­wej. Do 1956 roku, prze­zwy­cię­ża­jąc zaco­fa­nie tech­no­lo­giczne, Zwią­zek Radziecki dotrzy­my­wał kroku Sta­nom Zjed­no­czo­nym w dzie­dzi­nie roz­woju rakiet bali­stycz­nych śred­niego zasięgu58. Począt­kowo ze względu na nie­wielki zasięg oraz brak wystar­cza­ją­cej pre­cy­zji rakiety bali­styczne pozo­sta­wały w cie­niu samo­lo­tów ude­rze­nio­wych lot­nic­twa stra­te­gicz­nego. Z dru­giej strony brak moż­li­wo­ści zwal­cza­nia rakiet bali­stycz­nych wska­zy­wał, że po udo­sko­na­le­niu pre­cy­zji sys­te­mów napro­wa­dza­nia oraz zwięk­sze­niu zasięgu rakiety bali­styczne mogą sta­no­wić efek­tywną alter­na­tywę dla lot­nic­twa stra­te­gicz­nego.

1.4. Pierw­sza mię­dzy­kon­ty­nen­talna oraz roz­wój struk­tur

W Związku Radziec­kim wdra­ża­nie pro­gramu plat­formy o zasięgu mię­dzy­kon­ty­nen­tal­nym (nośnik stra­te­giczny) roz­po­częto już w marcu 1946 roku. W pra­cach uwzględ­niono pro­jekty nie­miec­kich rakiet A-9 oraz A-10 o zasięgu ok. 5000 km przy­go­to­wy­wa­nych do wyko­rzy­sta­nia w ramach pla­no­wa­nych ude­rzeń rakie­to­wych na cele w Euro­pie, jak i na wybrzeżu USA. W 1949 roku na pod­sta­wie pakietu trzech pro­to­ty­po­wych rakiet bali­stycz­nych śred­niego zasięgu R-3 pod kie­row­nic­twem M.K. Tichon­rawa pod­jęto pierw­szą próbę skon­stru­owa­nia plat­formy o zasięgu stra­te­gicznym. Pro­gram okre­ślony jako N3 usank­cjo­no­wano praw­nie posta­no­wie­niem Rady Mini­strów z 4 grud­nia 1950 roku. Zespół Tichon­rawy do 1951 roku roz­pa­try­wał pro­jekty róż­no­rod­nych nośni­ków o zasięgu od 5000 do 10 000 km zdol­nych do prze­no­sze­nia ładunku uży­tecz­nego o masie 1–10 t. Wyniki pro­gramu N3 sta­no­wiły pod­stawę uru­cho­mie­nia prac nad dwu­stop­niową plat­formą T-1 o zasięgu 7000–8000 km, któ­rej opra­co­wa­nie roz­po­częto zgod­nie z posta­no­wie­niem Rady Mini­strów ZSRR z 13 lutego 1953 roku. Pomimo ukoń­cze­nia pro­jektu tech­nicz­nego rakiety w paź­dzier­niku 1953 roku ze względu na wzrost masy gło­wicy prze­no­szą­cej ładu­nek jądrowy dal­sze prace na T-1 prze­rwano. Pra­wie dwu­krot­nie więk­sza masa gło­wicy bojo­wej zmu­siła kon­struk­to­rów do poszu­ki­wa­nia alter­na­tyw­nych roz­wią­zań. Koń­cząc reali­za­cję pro­gramu badaw­czo-roz­wo­jo­wego rakiety R-5M cały wysi­łek prac zespołu Koro­lowa (88 INB Mini­ster­stwa Obrony ZSRR) sku­piono teraz na plat­for­mach o zasięgu mię­dzy­kon­ty­nen­tal­nym. W począt­ko­wej fazie pro­jektu roz­pa­try­wano warianty rakiet manew­ru­ją­cych, wie­lo­stop­nio­wych rakiet bali­stycz­nych oraz wie­lo­stop­nio­wych rakiet bali­stycz­nych z dru­gim (ostat­nim) stop­niem manew­ru­ją­cym. 20 maja 1954 roku na wnio­sek Koro­lowa prze­rwano reali­za­cję pro­gramu rakiety R-3 i przy­śpie­szono fazę kon­cep­cyjną pro­wa­dzoną w ramach pro­gramu mię­dzy­kon­ty­nen­tal­nej rakiety bali­stycz­nej (MRB) R-7 Zamieć (8K71). Reali­zo­wano go rów­no­le­gle z pro­gra­mem mię­dzy­kon­ty­nen­tal­nych rakiet manew­ru­ją­cych W-350 Buran oraz Burza (obiekt 40)59. Tuż po prze­pro­wa­dze­niu pierw­szej testo­wej eks­plo­zji ładunku ter­mo­ją­dro­wego w paź­dzier­niku 1953 roku zmo­dy­fi­ko­wano wyma­ga­nia tech­niczne dla pro­jektu MRB R-7, zwięk­sza­jąc masę ładunku uży­tecz­nego z 3 do 5,5 t. Potwier­dzono też zamiar przy­go­to­wa­nia plat­formy do prze­no­sze­nia ładunku ter­mo­ją­dro­wego. Wpro­wa­dzona zmiana skut­ko­wała zwięk­sze­niem zakła­da­nej masy star­to­wej rakiety z 180 do 280 t. Postęp prac oraz zalety MRB R-7 w 1959 roku zaha­mo­wały reali­za­cję pro­gramu badaw­czo-roz­wo­jo­wego mię­dzy­kon­ty­nen­tal­nych rakiet manew­ru­ją­cych. Ofi­cjal­nie pro­gram badaw­czo-roz­wo­jowy dwu­stop­nio­wej MRB R-7 roz­po­częto decy­zją Rady Mini­strów ZSRR z 13 lutego 1953 roku, a 20 maja 1954 roku pro­gram otrzy­mał ofi­cjalne ozna­cze­nie R-760. Pierw­sza radziecka MRB została opra­co­wana w kon­fi­gu­ra­cji dwu­stop­nio­wej obej­mu­ją­cej trzon (drugi sto­pień) oraz cztery syme­trycz­nie roz­miesz­czone wokół trzonu bloki napę­dowe pierw­szego stop­nia. W odróż­nie­niu od rakiet wie­lo­stop­nio­wych przy­jęty sche­mat roz­miesz­cze­nia blo­ków napę­do­wych R-7 gwa­ran­to­wał ich jed­no­cze­sne uru­cho­mie­nie w chwili startu. Reali­za­cja pro­gramu MRB R-7 wyma­gała wyko­rzy­sta­nia odpo­wied­nio dużego poli­gonu doświad­czal­nego. Zgod­nie z decy­zją Rady Mini­strów ZSRR z 12 lutego 1955 roku na potrzeby tego pro­gramu w rejo­nie Tura-Tam w Kazach­sta­nie pro­wa­dzono budowę 5 Pań­stwo­wego Poli­gonu Doświad­czal­nego Mini­ster­stwa Obrony ZSRR, nato­miast w sierp­niu 1955 roku na Kam­czatce (Klu­cze, rejon Ust-Kam­czacki, obwód kam­czacki) utwo­rzono sta­cję naukowo-doświad­czalną (obiekt Kura)61. Ponadto na mocy posta­no­wie­nia Rady Mini­strów ZSRR nr 1313–749 z 19 lipca 1955 roku w spra­wie budowy infra­struk­tury star­to­wej dla MRB R-7 zaak­cep­to­wano wska­zane przez Mini­ster­stwo Obrony loka­li­za­cje, w tym rejon Wor­kuty dla obiektu Wołga oraz rejon Ple­siecka w obwo­dzie archan­giel­skim dla obiektu Angara.

3 marca 1957 roku na poli­gon Tura-Tam dostar­czono pierw­szą MRB R-7 z nume­rem fabrycz­nym M1-5. Testy przed­star­towe plat­formy roz­po­częto 6 maja i kon­ty­nu­owano je przez kolejne 110 godzin. Pro­gram testów R-7 zapo­cząt­ko­wano 15 maja 1957 roku nie­uda­nym testem, w cza­sie któ­rego plat­forma z roz­her­me­ty­zo­waną magi­stralą pali­wową i uszko­dzo­nym sil­ni­kiem D pierw­szego stop­nia po 103-sekun­do­wym locie ude­rzyła w zie­mię w odle­gło­ści ok. 300 km od wyrzutni. Drugi start testowy rakiety z nume­rem fabrycz­nym M1-6 pla­no­wany na 9 czerwca 1957 roku odwo­łano ze względu na usterkę tech­niczną układu napro­wa­dza­nia. W trak­cie trze­ciej próby 12 lipca 1957 roku na wyrzutni star­to­wej spło­nęła plat­forma o nume­rze fabrycz­nym M1-7. W ramach czwar­tego startu testo­wego 21 sierp­nia 1957 roku makieta gło­wicy bojo­wej MRB R-7 o nume­rze fabrycz­nym M1-8 po poko­na­niu ok. 5600 km ude­rzyła w rejon celu na poli­gonie Kura (Kam­czatka). Z serii 16 pro­to­ty­po­wych plat­form testo­wych 50% potwier­dziło zakła­dane para­me­try tak­tyczno-tech­niczne. Ofi­cjal­nie fazę testów star­to­wych MRB R-7 zakoń­czono 27 listo­pada 1959 roku. Pro­duk­cję seryjną rakiet R-7 uru­cho­miono w Zakła­dach Doświad­czal­nych OKB-1 w Pod­lip­kach, a następ­nie od 1958 roku rakiety R-7 pro­du­ko­wano w Zakła­dach Lot­ni­czych nr 1 Pro­gres w Kuj­by­sze­wie. Sil­niki pierw­szego i dru­giego stop­nia napę­do­wego wytwa­rzano w Zakła­dach Moto­ry­za­cyj­nych nr 24 im. M.W. Frun­zego w Kuj­by­sze­wie.

11 listo­pada 1957 roku na mocy posta­no­wie­nia Rady Mini­strów ZSRR nr 61-39 roz­po­częto budowę dwóch obiek­tów: Wołga i Angara, sta­no­wią­cych pod­stawę roz­wi­nię­cia kolej­nych jed­no­stek rakie­to­wych doce­lowo uzbro­jo­nych w zestawy z MRB R-7. Obiekt Angara, rejon star­towy dla sta­cjo­nar­nych naziem­nej wyrzutni rakiet bali­stycz­nych R-7, zbu­do­wano w pobliżu Ple­siecka (obwód archan­giel­ski), obiekt Wołga budo­wano nato­miast w rejo­nie Sale­chard (Wor­kuta, Repu­blika Komi). W 1958 roku w związku ze zmianą para­me­trów tak­tyczno-tech­nicz­nych plat­formy, w tym zwięk­sze­niem zasięgu MRB R-7A, pod­jęto decy­zję o wstrzy­ma­niu prac w rejo­nie obiektu Wołga oraz kon­ty­nu­acji budowy obiek­tów 5 poli­gonu doświad­czal­nego w rejo­nie Tura-Tam. Sto­sun­kowo wyso­kie koszty budowy infra­struk­tury star­to­wej rakiet R-7, a następ­nie R-7A, zwią­zane mie­dzy innymi z budową toro­wisk i linii kole­jo­wych, ogra­ni­czyły pro­gram ich roz­wi­ja­nia do trzech rejo­nów star­towych budo­wa­nych do czerwca 1961 roku. Pierw­szy rejon z wyrzut­nią naziemną nr 1 włą­czono do sys­temu dyżu­ro­wa­nia bojo­wego w stycz­niu 1960 roku. Do lipca 1961 roku zbu­do­wano ana­lo­giczny rejon z wyrzut­niami nr 2, 3 i 4. Wcze­śniej, w paź­dzier­niku 1960 roku, w ramach 5 Pań­stwo­wego Poli­gonu Doświad­czal­nego prze­ka­zano drugi rejon star­towy MRB R-7 (pierw­szy wyko­rzy­sty­wany w ramach testów). Wyrzut­nie star­towe roz­miesz­czone w rejo­nie Baj­ko­nuru od 1960 roku wyko­rzy­sty­wano jedy­nie do reali­za­cji star­tów rakiet w ramach pro­gramu kosmicz­nego, co nie wyklu­czało moż­li­wo­ści ich wyko­rzy­sta­nia do reali­za­cji zadań bojo­wych. W trak­cie kry­zysu kubań­skiego w paź­dzier­niku 1962 roku na poli­go­nie Baj­ko­nur reali­zo­wano dzia­ła­nia zwią­zane z przy­go­to­wa­niem do startu bojo­wego rakiet 8K7462. Z wyrzutni star­to­wych w rejo­nie Ple­siecka MRB R-7 mogły osią­gnąć cele aż do linii Seat­tle – Chi­cago – Waszyng­ton.

Rys. 1.4.1. Pierw­sza radziecka MRB R-7 (8K71) oraz zmo­dy­fi­ko­wane wer­sje R-7A (8K74 i 8K710)

Źró­dło: A.W. Kar­pienko, A.F. Utkin, A.D. Popow, op. cit., s. 100 i 106

Kom­pleks star­towy zestawu rakie­to­wego z MRB R-7/7A obej­mo­wał sta­cjo­narne sta­no­wi­ska star­towe oraz sta­no­wi­ska tech­niczne połą­czone ze sobą magi­stra­lami kole­jo­wymi. Sta­no­wi­sko tech­niczne znaj­du­jące się w odle­gło­ści ok. 2500 m od pozy­cji star­towej obej­mo­wało sta­no­wi­sko mon­ta­żowo-doświad­czalne oraz wiele obiek­tów miesz­czą­cych agre­gaty wspo­ma­ga­jące pro­ces przy­go­to­wa­nia plat­formy nośnej. Znaj­do­wały się wśród nich sta­no­wi­ska obsłu­gowe 8T119, usta­wiacz 8U213 oraz kabina obsłu­gowa 8U26. Tan­ko­wa­nie zbior­ni­ków pali­wo­wych plat­formy odby­wało się tuż przed jej star­tem. Potrzebne do tego 170 t cie­kłego tlenu wyma­gało dostar­cze­nia w rejon wyrzutni ok. 400 t cie­kłego gazu. Pre­cy­zję ude­rze­nia w rejon celu gwa­ran­to­wał sys­tem radio­ko­rek­cji obej­mu­jący dwa punkty pomia­rowe (zasad­ni­czy i lustrzany) roz­miesz­czone w odle­gło­ści 276 km od wyrzutni oraz 552 km pomię­dzy sta­cjami. Sys­tem umoż­li­wiał prze­pro­wa­dze­nie startu MRB w sek­to­rze + 300 w stronę lustrza­nej sta­cji oraz + 100 w stronę zasad­ni­czej sta­cji. Sys­tem radio­ko­rek­cji pra­co­wał na koń­co­wym odcinku aktyw­nej fazy lotu plat­formy kory­gu­jąc zasięg lotu oraz okre­śla­jąc rejon ude­rze­nia gło­wicy bojo­wej. Prze­kaz para­me­trów lotu oraz komend do radio­wego sys­temu kie­ro­wa­nia reali­zo­wano za pośred­nic­twem poje­dyn­czej wie­lo­ka­na­ło­wej linii łącz­no­ści UKF.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki