Życie w średniowiecznej wsi ebook

Dla Dorothy, Nathana i Rosie

Prolog. Elton

„ dystrykcie Huntingdon znajduje się pewna wioska, której odległa w czasie starożytność nadała miano Aethelintone; leży w najpiękniejszym z miejsc, wśród przyjemnej równiny łąk obfitych w trawę dla bydła, jest zaopatrzona w dostęp do bieżącej wody i bogata w żyzne pola”[1] – napisał w dwunastowiecznej kronice mnich dokumentujący historię opactwa Ramsey.

Osada, którą Anglosasi nazywali Aethelintone (lub też Aethelington czy Adelintune), w różnych wersjach pisowni występowała w trzynastym wieku jako Aylington, współcześnie zaś występuje pod nazwą Elton. Wieś była w okresie pełnego średniowiecza jedną z tysięcy chłopskich społeczności rozsianych po terytorium Europy kontynentalnej oraz Wysp Brytyjskich. Społeczności takie stanowiły dom dla ponad dziewięćdziesięciu procent populacji – przodków większości dzisiejszych Europejczyków i mieszkańców Ameryki Północnej.

Wiele z tych chłopskich osad było zaledwie przysiółkami lub skupiskami porozrzucanych gospodarstw, ale na sporych obszarach Anglii oraz kontynentu europejskiego ludzie mieszkali w prawdziwych wsiach, gdzie zajmowano się rolnictwem; uprawiano je zresztą w szczególny sposób. Z uwagi na to, że w Anglii zachowała się najstarsza i najbardziej kompletna dokumentacja dotycząca średniowiecznej wsi – w postaci spisów, sprawozdań finansowych oraz akt sądów dworskich – niniejsza publikacja skupi się na wsi angielskiej.

Średniowieczne wsie różniły się między sobą liczbą mieszkańców, powierzchnią, układem zabudowań oraz uwarunkowaniami społecznymi i ekonomicznymi. Tymczasem Elton, ośrodek przynależący dawniej do bogatego opactwa Ramsey i zlokalizowany w regionie East Midlands, gdzie w średniowieczu pełno było osad wiejskich i gdzie kwitło też związane z nimi tzw. rolnictwo „otwartych pól”, odzwierciedla wiele z typowych cech charakteryzujących średniowieczne wsie w szczytowym momencie ich rozwoju.

Dziś Elton liczy sobie około sześciuset mieszkańców i formalnie znajduje się w północno-zachodniej części hrabstwa Cambridgeshire[2], sto dziesięć kilometrów na północ od Londynu – dokładnie w tym samym miejscu, w którym pojawiło się już ponad tysiąc lat temu. Domy z szarego kamienia, jakie możemy tam obecnie zobaczyć, koncentrują się wzdłuż dwóch osi. Pierwszą stanowi główna droga biegnąca z Peterborough do starego miasta targowego Oundle; drugą – przecinająca ją pod kątem prostym ulica dochodząca do trójkątnej łąki[I]. Za nią, nad brzegiem rzeki Nene, znajduje się osiemnastowieczny młyn. Mniej znaczące uliczki oraz alejki krzyżują się z tymi dwiema głównymi arteriami, a dwie części wsi od dawna noszą nazwy Nether End i Overend. W tej pierwszej leżą wspomniana łąka oraz sąsiadująca z nią kaplica metodystów. Właśnie tu, nieopodal rzeki, w 1977 roku w trakcie budowy wału przeciwpowodziowego odkryto fundamenty średniowiecznego dworu[II]. Z kolei druga część wioski koncentruje się wokół kościoła oraz pobliskiej szkoły i probostwa. Na południowym krańcu Overend znajdziemy lokalną atrakcję turystyczną: pałac Elton Hall, którego domek bramny i kaplica pochodzą z piętnastego stulecia, pozostałe części zaś z o wiele późniejszych epok.

Dwa puby, poczta połączona ze sklepem wielobranżowym oraz warsztat tworzą „centrum usługowe” Elton, a szosą Peterborough–Oundle śmigają samochody osobowe i autobusy. Niektóre z domków pochowanych w schludnych ogródkach pokrywa malownicza strzecha. Na przydrożnych łąkach pasą się owce, niemniej Elton – podobnie jak wiele innych angielskich wsi – nie jest już miejscowością rolniczą. Większość mieszkańców osady pracuje w nieodległym Peterborough lub dojeżdża do Londynu. Rodzina właścicieli Elton Hall prowadzi biznes rolniczy, w samej wiosce jest jeden niezależny rolnik, a dwaj kolejni mają gospodarstwa poza wsią, na terenie należącym do parafii. Kilkoro potomków robotników rolnych mieszka w budynkach socjalnych należących do samorządu[III].

Prawdopodobnie oprócz owiec, takich samych jak dawniej, we współczesnym Elton nie zostało prawie nic średniowiecznego. W północno-zachodnim narożniku kościelnego terenu, w cieniu wielkiej kwadratowej wieży, stoją, nie rzucając się w oczy, najstarsze zidentyfikowane obiekty w osadzie – para anglosaskich krzyży znalezionych podczas remontu świątyni w dziewiętnastym wieku[3]. Budynek w swym obecnym kształcie pochodzi w większości z czternastego i piętnastego wieku – jedynie kamienie wpasowane w łuk prezbiterium datowane są na trzynaste stulecie.

Najstarszy zachowany w Elton do dziś dom powstał z kolei w roku 1690. Cała średniowieczna osada zniknęła – jej domy, place, szopy, ogrody, kuźnia, wspólne piece, pola uprawne, a nawet łąki, mokradła i zagajniki. Wiejskie zabudowania tamtego okresu były ciągle przebudowywane, same pola i łąki również przeszły przemianę, gdy zmieniła się forma uprawy roli, a na gruncie angielskim pojawiły się nowe rodzaje własności ziemi. Tego, jak ośrodki podobne do Elton wyglądały w wiekach średnich, dowiadujemy się nie ze współczesnych śladów, ale raczej dzięki ostatnim odkryciom z dziedziny archeologii. Mowa tu o niezwykłych, typowo angielskich znaleziskach – opuszczonych wsiach, ofiarach kurczącej się populacji, załamania rolnictwa oraz historycznego procesu ogradzania, który zmienił miejsca pełne życia społeczności zajmujących się uprawami w prawie puste pastwiska dla owiec. Zidentyfikowano ponad dwa tysiące takich miejscowości, które przebadano potem, stosując technikę wprowadzoną w Anglii podczas drugiej wojny światowej przez niemieckiego emigranta Gerharda Bersu. Jako pierwsi użyli jej w latach pięćdziesiątych archeolog John Hurst oraz historyk Maurice Beresford na terenie słynnej dziś opuszczonej wsi Wharram Percy w hrabstwie Yorkshire. Od tamtego czasu dzięki wykopaliskom oraz fotografiom lotniczym odtworzono średniowieczne kształty wielu osad, pokazując usytuowanie poszczególnych budynków i obejść oraz rozlokowanie pól, ulic, ścieżek i nabrzeży[4].

W opuszczonych wsiach pozostało niewiele materiałów piśmienniczych. Znajdujemy je z kolei w osadach, które przetrwały do naszych czasów. Dokumentują nie tylko szczegóły związane z domami i posiadłościami – odnajdziemy w nich również imiona chłopów, opisy ich zajęć, diety, sposobów spędzania czasu wolnego, kłótni oraz występków. Wiele ciekawych informacji znaleźć można w dokumentach dotyczących wsi, należących do opactwa Ramsey – z których jedną było też Elton – oraz tych należących do ówczesnych majątków ziemskich, zarówno świeckich, jak i kościelnych. Informacje zawarte w tych papierach często są zwodnicze, czasem wywołują frustrację, ale, wsparte źródłami archeologicznymi, pozwalają na stworzenie wiele mówiącego obrazu wsi typu otwartych pól – społeczności, które wykształciły się w połowie średniowiecza, a swój największy rozkwit osiągnęły pod koniec trzynastego wieku. Zostawiły przy tym ślad w krajobrazie Europy oraz odcisnęły piętno na zachodnioeuropejskiej i światowej cywilizacji.

1. Pojawienie się wsi

e współczesnym świecie wieś jest zaledwie bardzo małym miasteczkiem, często przedmieściem metropolii, z pewnością w dużym stopniu elementem otaczającej ją okolicy. Z kolei „staroświecka” amerykańska wieś z dziewiętnastego stulecia pełniła bardziej charakterystyczne funkcje: mieszkający w niej rzemieślnicy czy kupcy dostarczali otaczającym ją farmom swoich usług.

Tymczasem wieś średniowieczna różniła się od obu powyższych typów, niezwykle rzadko była miejscem zamieszkania wspomnianych dwóch grup ludności. Jej populacja składała się z rolników – ludzi obrabiających ziemię i hodujących zwierzęta. Ich domy, stodoły oraz szopy znajdowały się w centrum osady, a zaorane pola, pastwiska czy łąki otaczały ją dookoła. Wieś średniowieczna była wspólnotą społeczną, ekonomiczną i polityczną.

We współczesnej Europie i Ameryce wsie zamieszkiwane są przez niewielki procent ludności. Dla odmiany w wiekach średnich, podobnie zresztą jak i dziś w większości krajów trzeciego świata, osady wiejskie stanowiły dom dla zdecydowanej większości populacji. Dziś wieś jest miejscem, gdzie ludzie mieszkają, ale niekonieczne tam pracują. Tymczasem w wiekach średnich była ona dla mieszkańców głównym punktem odniesienia, podstawą społeczności – w kontekście wszystkich ról życiowych. Tam mieszkali oraz pracowali; spotykali się z innymi; kochali i żenili; warzyli i pili piwo; grzeszyli; chodzili do kościoła; płacili kary; mieli dzieci z prawego i nieprawego łoża; pożyczali pieniądze, narzędzia i ziarno; kłócili się i walczyli; wreszcie chorowali i umierali. Razem tworzyli przy tym swego rodzaju zintegrowaną całość, stałą społeczność zorganizowaną pod kątem rolnictwa. Ich poczucie wspólnej działalności wyrażało się we wszelkiego rodzaju dokumentach za pomocą specjalnej terminologii. Mowa tu o communitas villae – wspólnocie lub społeczności sioła albo wsi[IV] – jak również tota villata – ogóle wszystkich mieszkańców wsi[V]. Same słowa były nowe: angielskie vill i village pochodzą od rzymskiej villa – posiadłości ziemskiej, która później, we wczesnym średniowieczu, stawała się często w Europie centrum osadnictwa. Najbliższy łaciński odpowiednik wyrazu village to vicus – słowo używane do opisywania wiejskiego okręgu lub obszaru.

Średniowieczna wieś – charakterystyczna i w swoim czasie zaawansowana forma wspólnoty – reprezentowała nowy etap rozwoju najstarszego na świecie typu cywilizowanego społeczeństwa: gospodarki chłopskiej. System ten tworzyli już pierwsi neolityczni rolnicy, stosowali go także ich następcy z epoki brązu i żelaza oraz ludzie z cywilizacji antycznych. Jednak żadne z tych społeczeństw nie było oparte na wsi tak bardzo, jak społeczeństwo z wieków średnich. Indywidualne zagrody, tymczasowe obozy, plantacje pełne niewolników, przysiółki zamieszkane przez kilka (prawdopodobnie spokrewnionych ze sobą) rodzin, fortece, otoczone murami miasta – we wszystkich tych ośrodkach ludzie żyli na długo przed epoką średniowiecza, rzadko jednak grupowali się wówczas w społeczności, które moglibyśmy nazwać wiejskimi.

I w rzeczy samej – nie jest łatwo zdefiniować pojęcie wsi. Historycy, archeologowie oraz socjologowie mają problem z satysfakcjonującym oddzieleniem wsi od sioła czy osady. Edward Miller i John Hatcher w swojej pracy Medieval England: Rural Society and Economic Change, 1086–1348[VI] przyznają: „gdy tylko zadajemy pytanie, czym jest wieś, wpadamy w kłopoty”. Autorzy konkludują swój wywód stwierdzeniem, iż wieś różni się od zwykłego sioła tym, że „przysiółki często były po prostu początkowymi osadami założonymi podczas ekspansji na nowe tereny rolnicze”, a ich organizacja była „prostsza i bardziej pierwotna” niż w przypadku prawdziwej wsi[1]. Z kolei Trevor Rowley i John Wood w pracy Deserted Villages[VII] oferują „szeroką definicję” wsi jako „grupy rodzin żyjących w skupisku domostw i posiadających poczucie wspólnoty”[2]. Inni badacze, Jean Chapelot i Robert Fossier, w swoim The Village and House in the Middle Ages[VIII] identyfikują „cechy definiujące osadę wiejską” jako „koncentrację populacji, organizację osadnictwa w obrębie ograniczonej przestrzeni, wspólne budynki, takie jak kościół i zamek, stałe siedziby ludzkie, w tym przede wszystkim permanentnie używane budynki, oraz… obecność rzemieślników”[3]. Stałość, zróżnicowanie, organizacja i wspólnota – to właśnie są idee oraz słowa klucze, które odróżniają wieś od bardziej krótkotrwałych i mniej celowych osad rolniczych.

W północnej Europie i na Wyspach Brytyjskich badania archeologiczne pozwoliły na odkrycie śladów wielu prehistorycznych osad. Wśród wykopalisk datowanych na epokę brązu (od około 3000 r. p.n.e. do 600 r. p.n.e.) znaleźć można m.in. pozostałości kamiennych obwarowań otaczających skupiska chat. Z kolei pochodzące z epoki żelaza (od 600 r. p.n.e. do pierwszego wieku po narodzinach Chrystusa) okręgi składające się z zagłębień po palach wskazują miejsca, gdzie stały domy i szopy; kamienie i rowy wyznaczają zaś układ pól. Tutaj właśnie po raz pierwszy możemy zobaczyć obecność czegoś, co nazwalibyśmy dziś systemem polowym. Jest on krokiem naprzód w stosunku do wcześniejszej gospodarki opartej na karczowaniu i wypalaniu, kiedy to ludzie najpierw oczyszczali teren, potem go uprawiali, a następnie porzucali i przenosili się gdzieś indziej. W odróżnieniu od tego systemu pola, wyznaczone za pomocą granic lub barier, były zagospodarowywane w zgodzie z pewnym schematem siania i, prawdopodobnie, ugorowania[4]. Tak zwane celtyckie pola – nieregularne kwadraty o powierzchni często mniejszej niż cztery tysiące metrów kwadratowych – uprawiano przy użyciu radła: zaostrzonego kawałka drewna z żelaznym okuciem, ciągniętego przez wołu lub dwa woły, który rył powierzchnię lekkiej gleby na tyle, by możliwe było sianie. Do innych narzędzi z epoki żelaza zaliczyć możemy motyki, małe sierpy i łopaty. Do mielenia ziarna używano obracających się żaren, czyli tak naprawdę ręcznego młynka w postaci podobnego do dysku górnego kamienia kręcącego się wokół centralnej osi tuż nad nieruchomym kamieniem dolnym. Wśród zbiorów znajdowały się różne rodzaje pszenicy (orkisz, płaskurka), jęczmień, żyto, owies, wyka, len oraz rośliny barwiące. Zbierano również siano. Do hodowanych zwierząt należały bydło, świnie, owce, konie, drób oraz pszczoły[5].

Rzadką okazję bliższego spojrzenia na rolnictwo z epoki żelaza daje nam rzymski historyk Tacyt, który w swoim dziele Germania pochodzącym z roku 98 opisuje prymitywną jak na rzymskie standardy społeczność rolniczą:

Pola, stosownie do liczby uprawiających, zajmowane są przez ogół na zmianę; dzielą je następnie między siebie według godności, a rozległość terenu ułatwia podział. Pola co roku zmieniają, a ziemi jest pod dostatkiem. Nie trudzą się, by grunty były żyźniejsze i bardziej rozległe, nie zakładają sadów, nie wydzielają łąk, nie nawadniają ogrodów: ziemi powierza się jedynie zasiew. Stąd także roku nie dzielą na tyle części co my: zima, wiosna i lato mają u nich swój sens i nazwę, jesieni zaś ani imienia, ani darów nie znają[IX].

Wydaje się, że autor opisuje tu system polegający na społecznym kontrolowaniu pól przez plemię lub klan. Tymczasem kontekst w jasny sposób pokazuje nam, że Tacyt nie mówi o strukturze skupionej wokół stałej wsi:

Wiadomo dość dobrze, że plemiona germańskie nie zamieszkują żadnych miast, a nawet nie dopuszczają łączenia siedzib. Mieszkają z dala od siebie, każde w innym miejscu, wedle tego, jakie kto sobie upodoba źródło, pole lub las. Nie zakładają wsi jak my, z domami stojącymi obok siebie […]. Nie używają nawet kamienia ani dachówek, korzystając zawsze z nieociosanego drewna […]. Pewne miejsca staranniej zdobią gliną […]. Zwykli też drążyć podziemne jamy i przykrywać je grubo nawozem, jako schronienie przed zimą i schowek na plony[X].

W tym fragmencie historyk odnosi się do dwóch podstawowych typów domostw, które dominowały w krajobrazie aż do wczesnego średniowiecza. Pierwszym z nich był budynek mający drewnianą ramę, który, jak w przytoczonym fragmencie, mógł być pokryty gliną, zazwyczaj naniesioną na ramę z gałęzi (plecionka i glina). Najczęściej występujący typ takiej budowli to tzw. długi dom albo dom z oborą, gdzie zwierzęta znajdowały się na jednym końcu domostwa, a ludzie mieszkali na drugim – często bez przegrody, oddzieleni jedynie rowem na odchody. Drugi typ stanowiła chata wpuszczona w ziemię zwana też grubenhaus – wkopana na głębokość od pół metra do metra, o powierzchni od czterech do ośmiu metrów kwadratowych, służąca jako schronienie dla ludzi lub zwierząt, miejsce do przechowywania albo jako warsztat[XI].

Rzymska ekspansja na północ i związana z nią obecność mieszkańców Imperium w Galii, datowana od pierwszego wieku przed naszą erą, oraz w Brytanii (zaczynająca się stulecie później) wniosły do północno-zachodniej Europy dwa nowe typy społeczności wiejskich. Pierwszym z nich była obsługiwana przez niewolników villa – plantacja o powierzchni od około stu osiemdziesięciu do dwustu czterdziestu hektarów, skupiona wokół zbudowanej z kamienia rezydencji pana. Drugi typ był co do zasady podobny, ale w społecznościach tego rodzaju pracowali wieśniacy – chłopi uprawiający swoje kawałki ziemi oraz ziemię należącą do pana[6]. Do charakterystycznych dla epoki żelaza pszenicy, jęczmienia, lnu i wyki Rzymianie dodali groch, rzepę, pasternak, kapustę oraz inne warzywa i owoce, w tym winogrona[7]. Usprawniono też pług przez wprowadzenie żelaznych krojów (pionowych ostrzy z przodu lemieszy) i drewnianych odkładnic, które przewracały glebę, dzięki czemu zbyteczna stała się wcześniej praktykowana orka krzyżowa (oranie pola na krzyż pod kątem prostym). Wreszcie do znanych już narzędzi dodano duży sierp oraz kosę[8].

Rzymianie wprowadzili nie tylko rzemieślnicze, ale również swego rodzaju inżynieryjne podejście do rolnictwa: studnie, systemy irygacyjne, świadome zastosowanie obornika. Wzięli nawet pod uwagę wpływ nieustannie wiejącego wiatru na budowle. Dzięki różnym usprawnieniom znacząco wzrosło też pogłowie owiec i koni[9]. Nie doszło jednak do żadnej rewolucji w zakresie podstawowych metod uprawy ziemi i przez to prawdziwe wsie nadal były czymś niezwykłym. W Brytanii, Galii – tak naprawdę na terenie całego cesarstwa – ludność zamieszkiwała miasta i plantacje oraz żyła rozproszona w maleńkich przysiółkach lub odizolowanych gospodarstwach.

Czasem małe grupy osadników – pionierów – zajmowały określony teren, zamieszkiwały go przez pewien okres, a następnie przenosiły się dalej: czy to ze względu na niewystarczające dla osiągnięcia satysfakcjonujących plonów techniki rolnicze, spadek populacji, zagrożenie militarne, czy wreszcie jakąś kombinację wszystkich tych trzech czynników. Przykładowo archeolodzy zbadali pochodzącą z około 150 roku osadę w Wijster w Holandii. Znaleziono tam cztery odizolowane gospodarstwa, w których skład wchodziło łącznie siedem budynków, w tym cztery duże i trzy mniejsze domy. W kolejnym stuleciu ośrodek rozrósł się do dziewiętnastu wielkich i siedmiu małych budynków. Do połowy piątego wieku osada liczyła już trzydzieści pięć dużych i czternaście mniejszych budynków rozlokowanych wzdłuż sieci dróg. Wijster miało wiele cech prawdziwej wsi – poza trwałością. Pod koniec piątego stulecia ośrodek został opuszczony. Kolejnym stanowiskiem archeologicznym było Feddersen Wierde leżące nad Morzem Północnym. W pierwszym wieku przed naszą erą znajdowało się tam małe skupisko gospodarstw. W pierwszym stuleciu naszej ery mieszkańcy osady zbudowali sztuczny wał mający chronić ich przed wysoką wodą. U progu trzeciego wieku było tam już trzydzieści dziewięć domów, a jeden z nich prawdopodobnie należał do lorda. Niemniej w piątym wieku stanowisko w Feddersen Wierde opuszczono. Podobne protowsie, datowane nawet na dziewiąty wiek, zostały odkryte zarówno w Anglii, jak i na kontynencie[10].

Jak zaznaczają Chapelot i Fossier, obszary wiejskie zachodniej Europy pozostały „niedookreślonymi, pełnymi cieni i kontrastów, odizolowanymi i niezorganizowanymi wyspami rolnictwa; skrawkami terytorium o niepewnej władzy; rozproszonymi zgrupowaniami rodzin wokół patriarchy, wodza lub bogatego człowieka… krajobrazem ciągle jeszcze w stanie anarchii; mówiąc pokrótce – obrazem świata niemożliwego do skontrolowania czy zdominowania przez człowieka”[11]. Gęstość zaludnienia wynosiła jedynie od dwóch do pięciu osób na kilometr kwadratowy (w Brytanii oraz w Niemczech), nieco więcej we Francji[12]. Ziemi było dużo, brakowało ludzi.

***

W dziesiątym wieku pojawiły się w Europie pierwsze wsie, które miały szanse przetrwać. Osady te były „skoncentrowane” – oznacza to, że zgrupowania zabudowań otoczone były przez pola uprawne[XII]. Ich pojawienie się zbiegło się w czasie z rozwojem systemu pańszczyźnianego – utworzeniem majątków ziemskich znajdujących się w rękach silnych lokalnych możnych.

W rejonie Morza Śródziemnego wieś zazwyczaj powstawała wokół zamku i, tak jak on, ulokowana była na szczycie wzgórza. Otaczał ją jej własny mur, a pola, winnice oraz pastwiska dla zwierząt znajdowały się na równinie w dole. Całkiem inaczej było w przypadku typowych wsi północno-zachodniej Europy i Anglii. Tam osada skupiała się wokół kościoła oraz dworu pana, a zakładano ją w miejscu, gdzie istniał dostęp do wody (blisko źródeł, strumieni)[13]. Domy rozchodziły się we wszystkich kierunkach, a przeważały wśród nich dwa główne typy znane już od starożytności i opisane przez Tacyta: długi dom oraz ziemianka. Każde z domostw zajmowało mały skrawek pola ogrodzonego żywopłotem, płotkiem lub rowem. Większość ziemi należącej do wsi leżała poza nią, włączając w to nie tylko tereny uprawne, ale również łąki, mokradła i lasy. Przyglądając się organizacji upraw oraz pastwisk, jak również relacjom, jakie w następstwie działania całego systemu powstały między wieśniakami i ich panem, możemy mówić o znacznym historycznym postępie.

Już starożytnym Rzymianom dobrze znane były rotacja upraw oraz zastosowanie ugorowania, ale nadal niejasne pozostaje, w jaki sposób techniki te przerodziły się w złożoną całość – wieś typu otwartych pól. Teoria, jakoby dojrzały system wiejski wykształcił się we wczesnym średniowieczu w Niemczech, rozprzestrzenił na teren Francji, a następnie został sprowadzony do Anglii przez Anglosasów, została obalona. Jednocześnie nie osiągnięto porozumienia w sprawie żadnego nowego wytłumaczenia tego procesu. Tymczasem w anglosaskiej Anglii prawo wydane przez króla Ine, władcę Wessexu, pod koniec siódmego wieku odnosiło się do „wspólnej łąki oraz pozostałej ziemi podzielonej na pasy”. Również w wielu innych zbiorach praw i statutów pochodzących z czasów saskich pojawiają się terminy powiązane z rolnictwem typu otwartych pól. Niedawne badania ujawniły, że już od dziesiątego wieku funkcjonowało zjawisko wspólnego wypasu zwierząt na rżyskach pozostałych po żniwach. Można też dostrzec inne potencjalne czynniki, które prawdopodobnie wpłynęły na ten proces swoistej ewolucji. Przykładowo zwyczaj dzielenia spadku, kiedy rozdzielano ziemię pomiędzy wszystkie dzieci lub potomków płci męskiej, mógł doprowadzić do rozdrobnienia majątków ziemskich na dużą liczbę małych działek, które z trudem nadawały się do wypasu zwierząt bez wypracowania jakiejś formy wspólnej ugody. Także wzrost liczby ludności mógł zachęcić do współpracy. Wreszcie wzrastające zapotrzebowanie na ziemię stymulowało karczowanie, w trakcie którego grupa sąsiadujących ze sobą chłopów zbierała się razem, by ścinać drzewa, wyrywać pnie oraz pozbywać się zarośli w celu oczyszczenia nowych połaci terenu pod uprawę. Taki areał dzielono następnie między wszystkich zaangażowanych, a karczowisko, uprawiane pasami, zazwyczaj stawało się nowym furlongiem[XIII] w lokalnym zasobie pól. Tego typu przedsięwzięciu często mógł przewodzić silny i świadomy jego znaczenia lord[14].

Nie budzi wątpliwości fakt, że w pewnych dużych regionach stopniowo zaczęła się wykształcać unikatowa forma organizacji rolniczej. „Na większości nizin północnej Europy i Anglii – w pasie biegnącym na południowy zachód od Morza Północnego przez Midlands aż do kanału La Manche – ziemia miała postać wielkich otwartych pól, poprzecinanych tu i ówdzie drzewami czy zgrupowaniami wiejskich zabudowań”[15]. To właśnie był krajobraz typu champion, z charakterystycznym dla siebie rolnictwem na otwartym terenie oraz „skoncentrowanymi” wsiami. Jego przeciwieństwo stanowiły woodlands – „obszary zalesione”, spotykane w zachodniej i południowo-wschodniej Anglii oraz w Bretanii i Normandii. W ich przypadku rolnictwo rozwijało się zazwyczaj na małych i zwartych polach uprawianych przez rodziny zamieszkujące pojedyncze farmy albo niewielkie przysiółki. Oczywiście żaden z powyższych typów krajobrazu nie był całkowicie jednorodny: małe wioski i samodzielne gospodarstwa znaleźć można było na obszarach champion, a wsie „skoncentrowane” spotykano w woodlands.

Tymczasem w rejonach champion (ich nazwa powstała od wyrazu champagne, oznaczającego otwarte pole) wykształcił się misterny system, którego charakterystyczną cechą było połączenie indywidualnego posiadania ziemi ze skrupulatnie egzekwowaną, wymagającą jednomyślności współpracą chłopów w zakresie orki, sadzenia, pielenia, żniw i wypasu[16].

Akademickie rozważania na temat początków tego systemu mają w sobie trochę z bezcelowości dylematu w stylu „jajka i kury”. W jakiś sposób, przy udziale takich czynników naturalnych jak wzrost liczby ludności oraz dziedziczenie praktyk tradycyjnego rolnictwa, społeczność wiejska zorganizowała swój areał upraw w formie dwóch (w późniejszym okresie często trzech) wielkich pól, z których co roku jedno przeznaczano na ugór. W obrębie każdego z tych obszarów pojedynczy chłop dzierżył kilka kawałków terenu pod postacią długich pasów ziemi, które obrabiał wspólnie z innymi mieszkańcami osady.

Wspólne ustalenia były potrzebne, by wyznaczyć ugorujące pole, zadecydować, gdzie zasiać oziminę, a gdzie rośliny jare. Analogicznie wymagany był konsensus w kwestii harmonogramu żniw, by umożliwić wypas zwierząt na ścierniskach. Z kolei problem wypasania na nielicznych łąkach udawało się przynajmniej załagodzić na drodze porozumień. W tej sytuacji grodzenie płotami i żywopłotami ograniczano do minimum.

Do początku trzynastego wieku system otwartych pól wszedł w swoją zaawansowaną, lecz ciągle jeszcze niekompletną fazę rozwoju. Pewien stopień współpracy w zakresie uprawy roli oraz hodowli zwierząt dominował w rolnictwie w tysiącach wsi na terenie Anglii oraz na kontynencie.

***

Znaczący wzrost ekonomiczny i demograficzny, który rozpoczął się w jedenastym stuleciu, trwał nadal w kolejnych dwóch wiekach. Wszędzie zakładano nowe osady: domostwa, przysiółki, całe wsie. Wieśniacy, którzy stanowili zdecydowaną większość populacji, uprawiali przede wszystkim pszenicę, w drugiej kolejności zaś żyto, jęczmień, owies, fasolę, groch, a także kilka innych odmian warzyw. Niepewność co do zwykle jednak niewielkiej ilości plonów oznaczała, że większość dostępnej ziemi musiała być przeznaczona pod uprawę zbóż – podstawy wyżywienia. Ludzie doskonale rozumieli znaczenie obornika w procesie użyźniania gleby, ale ze względu na mały dostęp do pastwisk mogli sobie pozwolić na niewiele zwierząt. Rolnictwo prześladował więc zaklęty krąg niedoboru.

Niemniej pojawiały się wyraźne innowacje w technologii. Ciężkie, często także mokre gleby północnej Europy wymagały użycia mocniejszego pługa i lepszego zaprzęgu niż ich piaszczyste odpowiedniki z regionu Morza Śródziemnego. Stworzono więc ciężki pług, który posiadał krój i odkładnicę oraz wymagał zaprzęgnięcia kilku zwierząt pociągowych. Narzędzie to stanowiło „jeden z najważniejszych wynalazków rolniczych w przedindustrialnej Europie”[17]. Dodatkowo działało ono na korzyść systemu otwartych pól, wzmacniało bowiem tendencję do powstawania długich pasów ziemi.

Rzymianie nigdy nie rozwiązali problemu wykorzystania koni jako siły pociągowej. Tymczasem wynalezione w Azji i powoli przenikające na zachód usztywnione chomąto zostało w Europie połączone z innymi wynalazkami: podkową, orczykiem i pasami pociągowymi. Pozwoliło to zamienić konia w zwierzę gospodarskie. W zakresie orki rzuciło to wyzwanie dotychczasowej „mocy” pociągowej, gdyż koń był szybszy i mógł pracować dłużej niż silny, uległy, ale i powolny wół. Znacznie lepiej nadawał się również do zaprzęgu. Jedno z najwcześniejszych przedstawień pracującego konia znajdziemy na pochodzącej z około 1087 roku słynnej tkaninie z Bayeux. Oczywiście również wół skorzystał na wprowadzeniu nowinek technicznych (ulepszone jarzmo)[18] i jako taki nie zniknął z rolnictwa. Jego powolna, zrównoważona siła pociągowa była przydatna, gdy pojawiały się trudności.

Dyskusja na temat zalet wspomnianych zwierząt zaprzęgowych ożywiała rozmowy o rolnictwie nawet w Anglii doby królowej Wiktorii. To właśnie koń powoli zdobywał jednak przewagę. Większe – ze względu na większą liczbę koni – zapotrzebowanie na paszę wpłynęło z kolei na zwiększenie uprawy owsa – zboża jarego, które obok jęczmienia, grochu, fasoli i wyki pasowało idealnie do rotacyjnego systemu otwartych pól. Z czasem wśród rolników upowszechniło się karmienie zwierząt w stajniach, co umożliwiło zwiększenie użycia obornika w nawożeniu pól. Dodatkowo obsiewanie roli roślinami strączkowymi przeznaczonymi na paszę pomagało przywrócić zawartość azotu w glebie[19].

Relacje między chłopami związane z gromadnym charakterem ich współpracy stanowiły wiejski aspekt ich egzystencji. Życie wieśniaków miało jednak również wymiar dworski. W północnej Europie oraz w Anglii po podboju dokonanym przez Normanów tereny zaczęto organizować, opierając się o jednostki zwane majątkami ziemskimi. Zazwyczaj definiuje się je jako włości lorda składające się z dóbr bezpośrednio przez niego eksploatowanych oraz tych, na których gospodarzyli chłopi i z których pobierał on rentę dzierżawną oraz daniny. Konkretna wieś mogła pokrywać się z zakresem majątku ziemskiego, ale wcale nie musiała. Przykładowo występowały osady podzielone między dwa majątki (czasem było ich nawet więcej), jak również takie, które były jedynie częścią jakiegoś majątku ziemskiego.

Połączenie osobistych włości lordów oraz ziemi przeznaczonej dla dzierżawców, datowane jeszcze za czasów późnego Cesarstwa Rzymskiego, po raz pierwszy wyraźnie pojawiło się w dokumentach z okresu dziewiątego (północna Francja) i dziesiątego wieku (centralna Italia oraz Anglia). U progu jedenastego stulecia rozwiązanie to było już mocno zakorzenione niemal wszędzie[20][XIV].

Wpasowało się ono bardzo dobrze w ówczesny porządek polityczno-wojskowy znany pod nazwą „feudalizm”. To właśnie feudalizm, rozwijający się w Europie w dłuższej perspektywie czasowej i zaimportowany do Anglii wraz z najazdem Wilhelma Zdobywcy, zjednoczył europejskie elity w ramach społeczeństwa świadczącego sobie wzajemną pomoc. Pan nadawał ziemię swojemu wasalowi w zamian za służbę wojskową oraz inne usługi. Obie strony tej umowy składały przysięgi: lord zobowiązywał się chronić wasala, ten z kolei przyrzekał lojalność swemu panu. W efekcie wasal otrzymywał w charakterze lenna (fief lub fee) warunkowe nadanie ziemskie, które „posiadał” oraz z którego czerpał zyski. Dawniejsi historycy, wliczając w to nawet Karola Marxa, używali terminu „feudalizm” w odniesieniu do całokształtu panujących w średniowieczu stosunków społecznych, opisując w ten sposób zbiorowość chłopską zdominowaną przez wojskową arystokrację – właścicieli ziemskich. Dla odmiany współczesne rozumienie feudalizmu zawęża tę definicję do systemu relacji na linii wasal–pan w obrębie samej arystokracji. W tym ujęciu system organizujący stosunki lorda z chłopami, de facto ekonomiczną podstawę średniowiecznego społeczeństwa, zazwyczaj określa się mianem „systemu majątków ziemskich”[XV]. Ów wąsko rozumiany feudalizm dużo znaczył dla lorda, lecz w niewielkim stopniu wpływał na życie wieśniaka.

Relacje zawierające się w ramach wyżej wymienionych układów proste były jedynie w teorii. W systemie pańszczyźnianym chłopi pracowali na rzecz lorda w zamian za ziemię; w systemie feudalnym pan dzierżył grunta z nadania króla lub lorda wyższego rzędu, zobowiązując się jednocześnie do dostarczania wojska na każde wezwanie. Tymczasem w praktyce stosunki nigdy nie wyglądały tak jasno, a na dodatek komplikowały się jeszcze wraz z upływem czasu. Na to wszystko nakładały się dodatkowo lokalne odmienności – ostatecznie zarówno sama praca chłopów, jak i rycerska służba zamieniły się w dużym stopniu na świadczenia pieniężne[XVI].

Jakiekolwiek były efekty działania tych dwóch nakładających się na siebie systemów, wsie rozkwitały, aż w końcu zaczęło się od nich robić naprawdę tłoczno. Tam, gdzie niegdyś natrafić można było na ciche i dzikie ostępy pełne wilków i jeleni, teraz pojawili się mieszkańcy wsi, którzy za pozwoleniem lorda poszukiwali drewna na opał, orzechów czy jagód; wypasali swoje bydło i owce oraz puszczali trzodę, by ryła w ziemi. Chłopi w całej Europie zaczęli prowadzić pertraktacje ze swoimi sąsiadami w celu wytyczenia granic osad, które nanoszono później na papier i utrwalano w pamięci za pomocą malowniczych dorocznych ceremonii. Każdej wiosny, podczas dni zwanych w Anglii gang-days[XVII], cała populacja wsi ruszała na obchód jej granic. Małych chłopców nurzano wtedy w przygranicznych strumyczkach, obijano o rosnące tam drzewa oraz leżące kamienie, a wszystko to po to, by zapamiętali tę ważną kwestię[21].

Ostatecznie – trzynastowieczny Europejczyk mógł mieć mgliste pojęcie o granicach swego kraju, ale doskonale zdawał sobie sprawę z tego, gdzie zaczyna się i kończy jego własna wieś.

2. Wieś angielska: Elton

Dostępne w wersji pełnej

3. Pan

Dostępne w wersji pełnej

4. Kim byli chłopi

Dostępne w wersji pełnej

5. Jak żyli chłopi

Dostępne w wersji pełnej

6. Małżeństwo i rodzina

Dostępne w wersji pełnej

7. Wieś przy pracy

Dostępne w wersji pełnej

8. Parafia

Dostępne w wersji pełnej

9. Wiejska sprawiedliwość

Dostępne w wersji pełnej

10. Schyłek średniowiecznej wsi

Dostępne w wersji pełnej

Wybrane pojęcia związane ze średniowieczną wsią

Dostępne w wersji pełnej

Bibliografia

The Agrarian History of England and Wales, red. H.P.R. Finberg, t. 1, cz. 1: Prehistory, red. S. Piggott, Cambridge 1981; t. 1, cz. 2: A.D. 43–1042, red. H.P.R. Finberg, Cambridge 1972; t. 2: 1042–1350, red. H.E. Hallam, Cambridge 1988; t. 4: 1500–1640, red. J. Thirsk, Cambridge 1967.

Alcock N.W., The Medieval Cottages of Bishops Clyst, Devon, „Medieval Archaeology” 9 (1965).

The Anglo-Saxon Chronicles, tłum. na angielski A. Savage, Londyn 1983.

Ault W.O., Open-Field Farming in Medieval England: A Study of Village By-Laws, Londyn–Nowy Jork 1972.

Ault W.O., Open-Field Husbandry and the Village Community: A Study of Agrarian By-Laws in Medieval England, Filadelfia 1965.

The Autobiography of Giraldus Cambrensis, red. i tłum. na angielski H.E. Williams, Londyn 1937.

Barley M.W., The English Farmhouse and Cottage, Londyn 1961.

Bedfordshire Coroners’ Rolls, tłum. na angielski R.F. Hunnisett, „Bedfordshire Historical Record Society” 41 (1961).

Bellamy J.G., Crime and Public Order in the Later Middle Ages, Londyn 1973.

Bennett H.S., Life on the English Manor. A Study of Peasant Conditions, 1150–1400, Cambridge 1960 (pierwsze wyd. 1937).

Beresford M., Studies in Leicestershire Agrarian History, Londyn 1949.

Bigmore P., The Bedfordshire and Huntingdonshire Landscape, Londyn 1979.

Blair P.H., An Introduction to Anglo-Saxon England, Cambridge 1966.

Bloch M., Slavery and Serfdom in the Middle Ages, tłum. na angielski W.R. Beer, Berkeley 1975.

Bloch M., Społeczeństwo feudalne, tłum. E. Bąkowska, Warszawa 2002.

Braudel F., Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII w., t.1 Struktury codzienności. Możliwe i niemożliwe, tłum. M. Ochab, P. Graff, Warszawa 1992.

Britton E., The Community of the Vill: A Study in History of the Family and Village Life in Fourteenth-Century England, Toronto 1977.

Britton E., The Peasant Family in Fourteenth-Century England, „Peasant Studies” 5 (1976).

Cam H., Liberties and Communities in Medieval England: Collected Studies in Local Administration and Topography, Cambridge 1933.

Cartularium monasterii de Ramesia, red. W.H. Hart, t. 1–3, Londyn 1884–1893.

Chapelot J., Fossier R., The Village and House in the Middle Ages, tłum. na angielski H. Cleere, Berkeley 1985.

Chaucer G., Opowieści kanterberyjskie. Wybór, tłum. H. Pręczkowska, Wrocław 1963.

Chertsey Abbey Court Rolls Abstracts, red. E. Toms, „Survey Record Society” 38 (1937), 48 (1954).

Chronicon abbatiae Rameseiensis, red. M.W. Dunncan, Londyn 1886.

Chronicon de Lanercost, red. J. Stevenson, Edynburg 1839.

Clark E., Some Aspects of Social Security in Medieval England, „Journal of Family History” 7 (1982).

Colman F.S., A History of the Parish of Barwick-in-Elmet, in the County of York, „Thoresby Society” 17 (1908).

Colvin H.M., Domestic Architecture and Town Planning [w:] Medieval England, red. A. Lane Poole, t. 1, Londyn 1958.

Coulton G.G., Medieval Village, Manor and Monastery, Nowy Jork 1969 (pierwsze wyd. 1925).

The Countryside of Medieval England, red. G. Astill, A. Grant, Oksford 1988.

The Court Baron, red. F.W. Maitland, W.P. Baildon, Londyn 1891.

Court Roll of Chalgrave Manor, red. M.K. Dale, „Bedfordshire Historical Record Society” 28 (1950).

Court Rolls of the Abbey of Ramsey and the Honour of Clare, red. W.O. Ault, New Haven 1928.

Court Rolls of the Manor of Carshalton from the Reign of Edward III to That of Henry VII, tłum. na angielski D.L. Powell, „Surrey Record Society” 2 (1916).

Court Rolls of the Wiltshire Manors of Adam de Stratton, red. R.B. Pugh, „Wiltshire Archaeological Society Record Series” 24 (1970).

Custumals of the Manors of Laughton, Willingdon, and Goring, red. A.E. Wilson, „Sussex Record Society” 60 (1961).

Custumals of the Sussex Manors of the Archbishop of Canterbury, red. B.C. Redwood, A.E. Wilson, „Sussex Record Society” 57 (1958).

Cutts E.L., Parish Priests and Their People in the Middle Ages in England, Londyn 1898.

Davenport F.G., The Economic Development of a Norfolk Manor, 1086–1565, Cambridge 1906.

Denholm-Young N., Collected Papers on Medieval Subjects, Oksford 1946.

De Windt A., A Peasant Land Market and Its Participants: King’s Ripton (1280–1400), „Midland History” 4 (1978).

De Windt E., Land and People in Holywell-cum-Needingworth: Structures of Tenure and Patterns of Social Organization in an East Midlands Village, 1253–1457, Toronto 1972.

Deserted Medieval Villages, red. M. Beresford, J.G. Hurst, Londyn 1971.

Ditchfield P.H., Old Village Life, Londyn 1920.

Dodwell B., Holdings and Inheritance in East Anglia, „Economic History Review” seria 2, 20 (1967).

Du Boulay F.R.H., The Lordship of Canterbury, Londyn 1966.

Duby G., Rural Economy and Country Life in the Medieval West, tłum. na angielski C. Postan, Columbia S.C. 1968.

Dyer Ch., Families and Land in the West Midlands [w:] Land, Kinship and Life Cycle, red. R.M. Smith, Cambridge 1986.

Dyer Ch., Lords and Peasants in a Changing Society: The Estates of the Bishopric of Worcester, 680–1540, Cambridge 1980.

Edgington S.B., Pagan Peverel: An Anglo-Norman Crusader [w:] Crusade and Settlement, red. P. Edbury, Cardiff 1985.

Edgington S.B., Ramsey Abbey vs. Pagan Peverel, St. Ives, 1107, „Records of Huntingdonshire” 2 (1985).

Ekwall E., The Concise Oxford Dictionary of English Place Names, Oksford 1947.

Elton Manorial Records, 1279–1351, red. S.C. Ratcliff, tłum. na angielski D.M. Gregory, Cambridge 1946 (druk prywatny dla Roxburghe Club).

English B., A Study in Feudal Society: The Lords of Holderness, 1086–1260, Oksford 1979.

The English Medieval Landscape, red. L. Cantor, Filadelfia 1982.

Esmein A., Le Mariage en droit canonique, red. R. Génestal, t. 1–2, Paryż 1929–1935.

Essays in Economic History, red. Carus-Wilson E.M., Londyn 1962.

The Estate Book of Henry de Bray, Northamptonshire c. 1289–1340, red. D. Willis, „Camden Society” seria 3, 27 (1916).

Faith R.J., Peasant Families and Inheritance Customs in Medieval England, „Agricultural History Review” 4 (1966).

Field J., English Field-Names, a Dictionary, Newton Abbot 1972.

Field R.K., Worcestershire Peasant Buildings, Household Goods, and Farming Equipment in the Later Middle Ages, „Medieval Archaeology” 9 (1965).

Finberg H.P.R., Tavistock Abbey: A Study in the Social and Economic History of Devon, Cambridge 1951.

Froissart J., Chronicles, tłum. na angielski G. Brereton, Harmondsworth 1968.

Gasquet F.A., Parish Life in Medieval England, Londyn 1929.

Gies J., Gies F., Życie w średniowiecznym zamku, tłum. J. Janik, Kraków 2017.

Gies J., Gies F., Life in a Medieval City, Nowy Jork 1969.

Gies J., Gies F., Marriage and Family in the Middle Ages, Nowy Jork 1987.

Godfrey J., The English Parish, 600–1300, Londyn 1969.

Gower J., Le Miroir de l’Omme [w:] Complete Works of John Gower, red. G.C. Macaulay, t. 1–4, Oksford 1899–1902.

Gray H.L., English Field Systems, Cambridge 1915.

Hali Meidenhod, red. O. Cockayne, Londyn 1922.

Hanawalt B., Childbearing Among the Lower Classes of Late Medieval England, „Journal of Interdisciplinary History” 8 (1972).

Hanawalt B., Community, Conflict, and Social Control: Crime in the Ramsey Abbey Villages, „Mediaeval Studies” 39 (1977).

Hanawalt B., Crime and Conflict in English Communities, 1300–1348, Cambridge 1979.

Hanawalt B., The Ties That Bound: Peasant Families in Medieval England, Nowy Jork 1986.

Harvey P.D.A., A Medieval Oxfordshire Village: Cuxham, 1240 to 1400, Oksford 1965.

Hassall W.O., How They Lived: An Anthology of Original Accounts Written Before 1485, Nowy Jork 1962.

Hilton R.H., Bond Men Made Free: Medieval Peasant Movements and the English Rising of 1381, Nowy Jork 1973.

Hilton R.H., The Content and Sources of English Agrarian History Before 1500, „Agricultural History Review” 3 (1955).

Hilton R.H., The Decline of Serfdom in Medieval England, Londyn 1969.

Hilton R.H., The English Peasantry in the Later Middle Ages, Oksford 1975.

Hilton R.H., Medieval Agrarian History, „The Victoria County History of Leicestershire” 2 (1954).

Hilton R.H., A Medieval Society: The West Midlands at the End of the Thirteenth Century, Nowy Jork 1966.

Homans G.C., English Villagers of the Thirteenth Century, Nowy Jork 1975 (pierwsze wyd. 1941).

Homans G.C., The Rural Sociology of Medieval England, „Past and Present” 4 (1953).

Hoskins W.G., The Making of the English Landscape, Londyn 1955.

Hoskins W.G., The Midland Peasant: The Economic and Social History of a Leicestershire Village, Londyn 1957.

Howell C., Land, Family and Inheritance in Transition, Kibworth Harcourt, 1288–1709, Cambridge 1983.

Howell C., Peasant Inheritance Customs in the Midlands, 1280–1700 [w:] Rural Society in Western Europe, red. J. Goody, Cambridge 1976.

Johnston J.B., The Place Names of England and Wales, Londyn 1915.

Jones A., Harvest Customs and Labourers’ Perquisites in Southern England, 1150–1350, „Agricultural History Review” 25 (1977).

Kerridge E., A Reconsideration of Some Former Husbandry Practices, „Agricultural History Review” 3 (1955).

Kosminsky E.A., Studies in the Agrarian History of England in the Thirteenth Century, Oksford 1956.

Langland W., The Vision and Creed of Piers Plowman, red. T. Wright, Londyn 1887.

Langland W., The Vision of Piers Plowman, red. A.V.C. Schmidt, Londyn 1984.

Laslett P., The World We Have Lost: England Before the Industrial Age, Nowy Jork 1971.

Lennard R., Rural England 1086–1135: A Study of Social and Agrarian Conditions, Oksford 1959.

Le Roy Ladurie E., Montaillou. Wioska heretyków 1294–1324, tłum. E.D. Żółkiewska, Czerwonak 2014.

Levett A.E., Studies in Manorial History, Oksford 1938.

Maitland F.W., Domesday Book and Beyond, Three Essays in the Early History of England, Nowy Jork 1966 (pierwsze wyd. 1897).

Manning R., Handlyng Synne, red. I. Sullens, Binghamton–Nowy Jork 1983.

Mawer A., Stenton F.M., The Place-Names of Bedfordshire and Huntingdonshire, Londyn 1926.

Medieval Customs of the Manors of Taunton and Bradford-on-Tone, red. T.J. Hunt, „Somerset Record Society” 66 (1962).

Medieval Settlement: Continuity and Change, red. P.H. Sawyer, Londyn 1976.

Miller E., Hatcher J., Medieval England: Rural Society and Economic Change, 1086–1348, Londyn 1978.

Mollat M., The Poor in the Middle Ages, an Essay in Social History, tłum. na angielski A. Goldhammer, New Haven 1986.

Moore E.W., The Fairs of Medieval England: An Introductory Study, Toronto 1985.

Moorman J.R.H., Church Life in England in the Thirteenth Century, Cambridge 1945.

Myrc J., Instructions for Parish Priests, red. E. Peacock, Londyn 1868.

A New Historical Geography of England Before 1600, red. H.C. Darby, Cambridge 1976.

The Origins of Open-Field Agriculture, red. T. Rowley, Londyn 1981.

Orwin C.S., The Open Fields, Oksford 1954.

Owst G.R., Literature and Pulpit in Medieval England, Oksford 1961.

Owst G.R., Preaching in Medieval England, Cambridge 1926.

Page F.M., The Estates of Crowland Abbey: A Study in Manorial Organization, Cambridge 1934.

Pantin W.A., The English Church in the Fourteenth Century, Cambridge 1955.

Pathways to Medieval Peasants, red. J.A. Raftis, Toronto 1981.

Peasants, Knights, and Heretics: Studies in Medieval English Social History, red. R.H. Hilton, Cambridge 1981.

The Peasants’ Revolt of 1381, red. R.B. Dobson, Londyn 1970.

Pfander H.G., The Popular Sermon of the Medieval Friar in England, Nowy Jork 1937.

Phythian-Adams C., Continuity, Fields, and Fission: The Making of a Midland Parish, „Leicester University, Department of English Local History, Occasional Papers” seria 3, 4 (1978).

Pimsler M., Solidarity in the Medieval Village? The Evidence of Personal Pledging at Elton, Huntingdonshire, „Journal of British Studies” 17 (1977).

Pirenne H., Economic and Social History of Medieval Europe, tłum. na angielski I.E. Clegg, Nowy Jork 1937.

Platt C., The Parish Churches of Medieval England, Londyn 1981.

Platts G., Land and People in Medieval Lincolnshire, Lincoln 1985.

Pollock F., Maitland F.W., The History of English Law Before the Time of Edward I, Cambridge 1968.

Postan M.M., Essays on Medieval Agriculture and General Problems of the Medieval Economy, Cambridge 1968.

Postan M.M., The Famulus: The Estate Labourer in the Twelfth and Thirteenth Centuries, „Economic History Review Supplement” 2 (1954).

Postan M.M., The Medieval Economy and Society: An Economic History of Britain, 1100–1500, Berkeley 1972.

Postan M.M., Village Livestock in the Thirteenth Century, „Economic History Review” seria 2, 15 (1962).

Postan M.M., Titow J.Z., Heriots and Prices on Winchester Manors, „Economic History Review” seria 2, 11 (1959).

Raftis J.A., The Estates of Ramsey Abbey: A Study of Economic Growth and Organization, Toronto 1957.

Raftis J.A., Social Structures in Five East Midland Villages: A study of Possibilites in the Use of Court Roll Data, „Economic History Review” seria 2, 18 (1965).

Raftis J.A., Tenure and Mobility: Studies in the Social History of the Mediaeval English Village, Toronto 1964.

Raftis J.A., Warboys: Two Hundred Years in the Life of an English Mediaeval Village, Toronto 1974.

Razi Z., Life, Death, and Marriage in a Medieval Parish: Economy, Society, and Demography in Halesowen, 1270–1400, Cambridge 1980.

Reynolds R.R., Europe Emerges: Transition Toward an Industrial World-Wide Society, 600–1750, Madison 1967.

Richardson H.G., The Parish Clergy of the Thirteenth and Fourteenth Centuries, „Transactions of the Royal Historical Society” seria 3, 6 (1912).

Roberti Grosseteste epistolae episcopi quondam Lincolniensis, red. H.R. Luard, Londyn 1861.

Roberts B.K., The Making of the English Village, a Study in Historical Geography, Londyn 1987.

Roberts B.K., Village Plans in County Durham; A Preliminary Statement, „Medieval Archaeology” 16 (1972).

Rotuli hundredorum tempore Hen. III & Edw. I in Turr’ Lond’ et in curia receptae scaccarii Westm. asservati, t. 1–2, Londyn 1812, 1818.

Rowley T., Wood J., Deserted Villages, Aylesbury 1982.

Russel J.C., Late Medieval Population Patterns, „Speculum” 20 (1945).

Saul N., Scenes from Provincial Life, Knightly Families in Sussex, 1280–1400, Oksford 1987.

Scammel J., Freedom and Marriage in Medieval England, „Economic History Review” 27 (1974).

Scammel J., Wife-Rents and Merchet, „Economic History Review” seria 2, 29 (1976).

Schumer B., The Evolution of Wychwood to 1400: Pioneers, Frontiers, and Forests, „Leicester University, Department of English Local History, Occasional Papers” seria 3, 6 (1984).

Searle E., Freedom and Marriage in Medieval England: An Alternative Hypothesis, „Economic History Review” seria 2, 29 (1976).

Searle E., Lordship and Community: Battle Abbey and Its Banlieu, Toronto 1974.

Searle E., Seigneurial Control of Women’s Marriage: The Antecedents and Function of Merchet in England, „Past and Present” 82 (1979).

Seebohm F., The English Village Community: An Essay on Economic History, Londyn 1883.

Select Cases from the Coroners’ Rolls, red. G.J. Turner, Londyn 1896.

Select Cases from the Ecclesiastical Courts of the Province of Canterbury, c. 1200–1301, red. N. Adams, Ch. Donahue, Londyn 1981.

Select Civil Pleas, A.D. 1200–1203, red. W. Paley Baildon, Londyn 1896.

Select Pleas in Manorial and Other Seignorial Courts, Hen. III–Edw. I, red. F.W. Maitland, Londyn 1889.

Spufford M., A Cambridgeshire Community: Chippenham from Settlement to Enclosure, „Leicester University, Department of English Local History, Occasional Papers” 20 (1964).

Stenton F.M., Anglo-Saxon England, Oksford 1971.

Stow J., Survey of London, red. H.B. Wheatley, Londyn 1956.

Stuckert H.M., Corrodies in the English Monasteries: A Study in English Social History of the Middle Ages, Filadelfia 1923.

Tacyt Publiusz Korneliusz, Księga o pochodzeniu i siedzibach Germanów [w:] Idem, Germania, tłum. T. Płóciennik, Poznań 2008.

Taylor C.C., Polyfocal Settlement and the English Village, „Medieval Archaeology” 21 (1977).

Thirsk J., The Rural Economy of England, Collected Essays, Londyn 1984.

Thirteen Custumals of the Sussex Manors of the Bishop of Chichester, red. W.D. Peckham, „Sussex Record Society Publications” 31 (1925).

Thompson A.H., The English Clergy and Their Organization in the Later Middle Ages, Oksford 1947.

Titow J.Z., English Rural Society, 1200–1350, Londyn 1969.

Titow J.Z., Winchester Yields: A Study in Medieval Agricultural Productivity, Cambridge 1972.

The Transition from Feudalism to Capitalism, red. R.H. Hilton, Londyn 1984.

Trow-Smith R., History of British Livestock Husbandry, t. 1–2, Londyn 1957–1959.

Victoria History of the Counties of England: Huntingdonshire, red. W. Page, G. Proby, t. 1–3, Londyn 1926, 1932, 1936.

Vinogradoff P., The Growth of the Manor, Londyn 1911.

Walter of Henley’s Husbandry, Together with an Anonymous Husbandry, Seneschaucie, etc., red. E. Lamond, Londyn 1890.

West S., The Anglo-Saxon Village of West Stow: An Interim Report of the Excavations, 1965–1968, „Medieval Archaeology” 13 (1969).

Western Sexuality: Practice and Precept in Past and Present Times, red. P. Ariès, A. Béjin, Londyn 1985.

White L. Jr., Medieval Technology and Social Change, Oksford 1978 (pierwsze wyd. 1962).

Wood M., The English Mediaeval House, Londyn 1965.

Podziękowania

Badania nad tą książką odbywały się w Harlan Hatcher Graduate Library należącej do Uniwersytetu Michigan.

Autorzy chcieliby podziękować za pomoc profesorowi J.A. Raftisowi z Pontifical Institute of Mediaeval Studies w Toronto, który przeczytał wstępną wersję tekstu i poczynił wartościowe sugestie. Pragniemy również wyrazić naszą wdzięczność panu Alanowi Clarkowi z Elton oraz pannie Kate Chantry z Cambridgeshire Public Record Office w Huntingdon.

Tytuł oryginału

Life in a Medieval Village

Copyright © 1990 by Frances and Joseph Gies

All rights reserved.

Projekt okładki

Oksana Shmygol

Obraz na okładce

Ein Bauernhof Johanna Ludwiga Morgensterna

Opieka redakcyjna

Natalia Gawron-Hońca

Wybór ilustracji

Jakub Janik

Opracowanie przelicznika miar i wag oraz dostosowanie słowniczka

Jakub Janik

Opracowanie ilustracji

Katarzyna Leja

Adiustacja

Judyta Wałęga

Korekta

Aleksandra Ptasznik

Aneta Iwan

Indeks

Tomasz Babnis

© Copyright for the translation by SIW Znak Sp. z o.o., 2018

Copyright © for this edition by SIW Znak Sp. z o.o., 2018

ISBN 978-83-240-4282-1

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl

Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl

Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, ul. Kościuszki 37, 30-105 Kraków

Dział sprzedaży: tel. 12 61 99 569, e-mail: [email protected]

Na zlecenie Woblink

woblink.com

plik przygotowała Katarzyna Rek