Życie polskie w XIX wieku ebook

Spis treści

JANUSZ TAZBIR Opus vitae Stanisława Wasylewskiego

UWAGI WYDAWNICZE

Od autora

ROZDZIAŁ PIERWSZY Jeszcze Polska nie umarła

ROZDZIAŁ DRUGI Osiągnięcia i klęski epoki Księstwa

ROZDZIAŁ TRZECI Czasy Królestwa Kongresowego 1815-1830

ROZDZIAŁ CZWARTY Naród w klatce Świętego Przymierza

ROZDZIAŁ PIĄTY Tułactwo obejmuje ster

ROZDZIAŁ SZÓSTY Ubiory – przybory – amulety

ROZDZIAŁ SIÓDMY Rozumni szałem

ROZDZIAŁ ÓSMY Kobieta w walce

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY Romantyczna miłość i kobieta

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY Teatr

ROZDZIAŁ JEDENASTY Muzyka

ROZDZIAŁ DWUNASTY Od Orłowskiego do Matejki

ROZDZIAŁ TRZYNASTY Literatura

ROZDZIAŁ CZTERNASTY Czasopisma, książki, wydawcy

ROZDZIAŁ PIĘTNASTY Różnice dzielnicowe i Niemcy na ziemiach naszych

ROZDZIAŁ SZESNASTY Obyczaje i sztuka ludu

ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY Walka o zniesienie pańszczyzny

ROZDZIAŁ OSIEMNASTY Życie i fanaberie magnatów

ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY Zamki, pałace, salony, dworki

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY Przeciw ideałom i w zgodzie z nimi

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIERWSZY Miasta i mieszczaństwo

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DRUGI Emigracja przymusowa i zarobkowa

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI Nowości XIX wieku w obyczajach

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY CZWARTY Komunikacja i oświetlenie

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIĄTY Ogrody i cmentarze

Zamknięcie

STANISŁAW SŁAWOMIR NICIEJA Casus Stanisława Wasylewskiego

PRZYPISY

Obrazy

Przypisy

Wszystkie rozdziały dostępne w pełnej wersji książki.

Opra­co­wa­nie gra­ficz­ne: An­drzej Ba­rec­ki

Wy­bór ilu­stra­cji: Ma­ciej By­li­niak

In­deks: Ja­nusz Ta­zbir

Zdję­cie na ob­wo­lu­cie: Mi­le­na Zyga, ZA ZA Stu­dio

Ilu­stra­cja na okład­ce: Uro­czy­sty wjazd Mi­cha­ła Ka­zi­mie­rza Ra­dzi­wił­ła do Rzy­mu w 1679 r. Ry­su­nek Ste­fa­na Del­la Bel­li

Ma­te­riał ilu­stra­cyj­ny zo­stał za­czerp­nię­ty z na­stę­pu­ją­cych ksią­żek i źró­deł: Wła­dy­sław Ło­ziń­ski, Po­lni­sches Le­ben in ver­gan­ge­nen Ze­iten, Georg Mül­ler, Mo­na­chium; Wła­dy­sław Ło­ziń­ski, Zy­cie pol­skie w daw­nych wie­kach, H. Al­ten­berg – Gu­bry­no­wicz i Syn, Lwów; Jan Sta­ni­sław By­stroń, Dzie­je oby­cza­jów w daw­nej Pol­sce, wiek XVI-XVII, Pań­stwo­wy In­sty­tut Wy­daw­ni­czy, War­sza­wa; Ma­ria i Bog­dan Su­cho­dol­scy, Pol­ska. Na­ród a sztu­ka, Ar­ka­dy, War­sza­wa; Po­la­ków por­tret wła­sny, red. Ma­rek Ro­stwo­row­ski, Ar­ka­dy, War­sza­wa; Bi­blio­te­ka Na­ro­do­wa, Bi­blio­te­ka Uni­wer­sy­te­tu War­szaw­skie­go, ar­chi­wum Wy­daw­nic­twa Iskry

Co­py­ri­ght © by Wy­daw­nic­two ISKRY, War­sza­wa 2006

Wy­da­nie I 

ISBN 978-83-244-0289-2

Wy­daw­nic­two ISKRY

ul. Smol­na 11, 00-375 War­sza­wa

e-mail: [email protected]

www.iskry.com.pl

Przy­go­to­wal­nia: NO­TUS, War­sza­wa

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

JANUSZ TAZBIROpus vitaeStanisława Wasylewskiego

Ma­rze­niem nie­mal każ­de­go hu­ma­ni­sty, w sze­ro­kim sło­wa tego zna­cze­niu, jest zo­sta­wie­nie po so­bie „dzie­ła ży­cia” (opus vi­tae), któ­re by z jed­nej stro­ny sta­no­wi­ło sumę jego do­rob­ku, z dru­giej zaś zna­la­zło się w pod­ręcz­nym księ­go­zbio­rze wie­lu po­ko­leń ba­da­czy. Rów­nież Sta­ni­sła­wo­wi Wa­sy­lew­skie­mu (1885-1953) nie wy­star­cza­ła sła­wa zna­ko­mi­te­go ese­isty, jaka ota­cza­ła go w la­tach II Rze­czy­po­spo­li­tej. Był po­rów­ny­wa­ny do Ste­fa­na Zwe­iga i An­dré Mau­ro­is, au­to­rów tak po­pu­lar­nych wów­czas ese­jów o wy­bit­nych po­sta­ciach z róż­nych epok hi­sto­rii1. Po­dob­nie i Wa­sy­lew­ski, naj­chęt­niej i naj­czę­ściej pi­szą­cy o ro­man­ty­zmie, się­gał tak­że i do śre­dnio­wie­cza czy – pi­sząc o Ślą­sku Opol­skim – do dzie­jów naj­now­szych.

O ile jed­nak za­rów­no Zwe­ig, jak i Mau­ro­is nie pró­bo­wa­li nig­dy swo­ich sił na polu ese­ju, to au­tor książ­ki o mi­ło­ści ro­man­tycz­nej już w 1921 r. za­po­wia­dał wy­da­nie syn­te­zy uka­zu­ją­cej ży­cie pol­skie w XIX wie­ku. Jak twier­dził Zbi­gniew Ja­błoń­ski, jej pierw­sza re­dak­cja była go­to­wa oko­ło 1936 r. Za­pla­no­wa­na na trzy lub czte­ry tomy mia­ła się uka­zać w zna­nej se­rii Ru­dol­fa We­gne­ra „Cuda Pol­ski”, wy­da­wa­nej w Po­zna­niu. W niej to zresz­tą Wa­sy­lew­ski ogło­sił książ­kę o Lwo­wie (Po­znań 1931), wzno­wio­ną po sześć­dzie­się­ciu la­tach (Wro­cław 1990).

Hi­sto­ria się wszak­że sprzy­się­gła prze­ciw­ko Wa­sy­lew­skie­mu. Wy­buch II woj­ny świa­to­wej unie­moż­li­wił nada­nie jego syn­te­zie osta­tecz­ne­go kształ­tu. We wrze­śniu 1939 r. mu­siał opu­ścić Po­znań, po­zo­sta­wia­jąc tam gro­ma­dzo­ną la­ta­mi bo­ga­tą bi­blio­te­kę. Z niej to przede wszyst­kim czer­pał ma­te­ria­ły do Ży­cia pol­skie­go w XIX wie­ku. Nie mógł więc z nich ko­rzy­stać w la­tach 1941-1946, kie­dy to wła­śnie „Wa­sy­lew­ski po­pra­wiał, zmie­niał, uzu­peł­niał ma­szy­no­pi­sy, przy­go­to­wu­jąc je do dru­ku. Przy­go­to­wań tych jed­nak nie do­pro­wa­dził do koń­ca”2. Nie­do­koń­czo­ny za­rys upo­rząd­ko­wał kon­struk­cyj­nie Zbi­gniew Ja­błoń­ski, za­opa­tru­jąc książ­kę w bar­dzo ob­szer­ne przy­pi­sy, ka­len­da­rium i in­deks osób. W od­sy­ła­czach spro­sto­wał nie­któ­re po­mył­ki au­to­ra; da­le­ko wię­cej zna­leź­li ich re­cen­zen­ci książ­ki, któ­ra uka­za­ła się w Kra­ko­wie w 1962 r., a więc w trzy­dzie­ści lat po roz­po­czę­ciu pra­cy nad Ży­ciem pol­skim…

O po­dob­ne uzu­peł­nie­nia i spro­sto­wa­nia wzbo­ga­cił Ma­rian Kwa­śny książ­kę Wa­sy­lew­skie­go o Ka­ro­li­nie So­bań­skiej, wy­da­ną po­śmiert­nie w 1959 r. Ła­twym za­da­niem by­ło­by wska­za­nie na błę­dy w jego ese­jach, tak prze­cież chwa­lo­nych za atrak­cyj­ność te­ma­tu i pięk­no dys­kur­su. Na obro­nę au­to­ra moż­na przy­to­czyć, iż był on w znacz­nej mie­rze pu­bli­cy­stą, a więc czło­wie­kiem nie­ma­ją­cym zbyt wie­le cza­su na spraw­dza­nie ści­sło­ści, fak­tów, dat czy na­wet na­zwisk. Pa­mię­taj­my, że obok wspo­mi­na­nych wy­żej ese­jów Wa­sy­lew­ski wy­dał po­nad 20 ksią­żek, opu­bli­ko­wał oko­ło 6 ty­się­cy fe­lie­to­nów i oko­licz­no­ścio­wych ar­ty­ku­łów, ra­dio­ama­to­rzy wy­słu­cha­li bli­sko 300 jego au­dy­cji, a ucznio­wie prze­czy­ta­li mnó­stwo czy­ta­nek, pi­sa­nych przez nie­go spe­cjal­nie dla pod­ręcz­ni­ków3.

Wie­le do my­śle­nia daje opo­wieść Wa­sy­lew­skie­go, jak za­py­ta­ny przez zło­śliw­ców, czy mógł­by na po­cze­ka­niu przy­go­to­wać ma­te­ria­ły na przy­kład do te­ma­tu: Pchły i plu­skwy w Pol­sce, wy­jął ze swo­jej bi­blio­te­ki oko­ło 10 to­mów i parę bro­szur, orze­ka­jąc z góry, iż szko­da cza­su na szu­ka­nie dal­szych ma­te­ria­łów, bo nic wię­cej cie­ka­we­go na pew­no się nie znaj­dzie. Wa­sy­lew­ski po­wo­łał się przy tym na swo­je bi­blio­te­kar­skie do­świad­cze­nie. W od­po­wie­dzi miał usły­szeć jak­że mile głasz­czą­ce jego am­bi­cję sło­wa: „Mamy i mie­li­śmy parę ty­się­cy do­świad­czo­nych bi­blio­te­ka­rzy. Cze­mu ża­den z nich nie pi­sze tak jak Sta­ni­sław Wa­sy­lew­ski? Cze­mu?”4.

Dla hi­sto­ry­ka nie jest to przy­kład zbyt prze­ko­ny­wa­ją­cy, sko­ro – jak wia­do­mo – każ­dy nie­mal te­mat wy­ma­ga po­szu­ki­wań bi­blio­gra­ficz­nych, i to nie­raz bar­dzo cza­so­chłon­nych. Prze­ko­na­łem się o tym oso­bi­ście, pi­sząc o Hen­ry­ku Nie­mi­ry­czu, gło­śnym bluź­nier­cy z epo­ki oświe­ce­nia. Przede wszyst­kim się­gną­łem do opo­wie­ści Wa­sy­lew­skie­go na jego te­mat, aby się prze­ko­nać, iż jest to pro­sta pa­ra­fra­za z krót­kiej, peł­nej luk i nie­ści­sło­ści re­la­cji na te­mat Nie­mi­ry­cza, za­war­tej w pa­mięt­ni­kach Szy­mo­na Ko­no­pac­kie­go5. Na­to­miast od­two­rze­nie praw­dzi­we­go bio­gra­mu Nie­mi­ry­cza wy­ma­ga­ło wie­lu ty­go­dni kwe­rend, na któ­re Wa­sy­lew­ski po pro­stu nie miał cza­su6. Gdy­by je zresz­tą prze­pro­wa­dzał dla każ­de­go z ese­jów, nie mógł­by ich tyle na­pi­sać. Nic więc dziw­ne­go, iż re­cen­zen­ci wy­ty­ka­li Ży­ciu pol­skie­mu… „(…) praw­dzi­wy za­lew smut­nie ba­nal­nych, pod­ręcz­ni­ko­wych in­for­ma­cji z za­kre­su po­li­tycz­nej i spo­łecz­no-go­spo­dar­czej hi­sto­rii Pol­ski”7. Przed ich zo­ilo­wym spoj­rze­niem Wa­sy­lew­ski miał być zresz­tą uprze­dza­ny.

W jego ogło­szo­nych po­śmiert­nie wspo­mnie­niach czy­ta­my, iż kie­dy ofia­ro­wał Szy­mo­no­wi Aske­na­ze­mu pierw­sze wy­da­nie Ro­man­su pra­bab­ki (Lwów 1921), usły­szał od wy­bit­ne­go hi­sto­ry­ka ostrze­że­nie: „Nie­chże się pan przy­pad­kiem nie łu­dzi, że Ko­ściół ofi­cjal­ny, że par­nas na­szych hi­sto­ry­ków uży­czy panu po­par­cia. Nig­dy! Oni są albo im­po­ten­ta­mi i zwal­czać będą pań­skie rze­czy, bo tak pi­sać nie po­tra­fią, albo dla za­sa­dy. Z po­spo­li­tej za­wi­ści”8.

Spra­wa nie przed­sta­wia się jed­nak tak pro­sto. Praw­dą jest, iż tak zwa­ni za­wo­do­wi hi­sto­ry­cy wy­tknę­li Wa­sy­lew­skie­mu mnó­stwo błę­dów, ale jest to prze­cież pod­sta­wo­wy obo­wią­zek każ­de­go re­cen­zen­ta. Trud­no od tej za­sa­dy czy­nić od­stęp­stwo, na­wet gdy spro­sto­wa­nia do­ty­czą po­śmiert­ne­go dzie­ła pi­sa­rza „(…) tak wy­bit­ne­go i za­słu­żo­ne­go dla kul­tu­ry pol­skiej jak Sta­ni­sław Wa­sy­lew­ski” – pi­sał Ste­fan Kie­nie­wicz, wy­ra­ża­jąc przy tym ubo­le­wa­nie, iż Ży­cie pol­skie w XIX wie­ku we­szło na ry­nek w na­kła­dzie znacz­nie więk­szym od na­kła­dów dzieł na­uko­wych9. Rów­no­cze­śnie jed­nak Jó­zef Dut­kie­wicz pi­sał na ła­mach łódz­kich „Od­gło­sów”: „Książ­kę moż­na po­le­cić, czy­ta się lek­ko, wy­da­na jest z dużą ilo­ścią ilu­stra­cji; za­wie­ra mnó­stwo wia­do­mo­ści”10.

Nie miał więc ra­cji Je­rzy Po­śpiech, twier­dząc, iż choć cały na­kład (10 tys. eg­zem­pla­rzy) roz­szedł się bły­ska­wicz­nie, jej au­to­ra spo­tka­ło „(…) wy­brzy­dza­nie ze stro­ny aka­de­mic­kich hi­sto­ry­ków, któ­rzy w ty­po­wy dla tej pro­fe­sji zwy­czaj wy­to­czy­li prze­ciw lek­kiej i uro­kli­wej mu­zie Wa­sy­lew­skie­go cięż­ką ar­ma­tę”11. Bo prze­cież nie spod pió­ra Dut­kie­wi­cza czy Kie­nie­wi­cza, lecz Krzysz­to­fa Teo­do­ra To­eplit­za wy­szła ja­do­wi­ta oce­na Ży­cia pol­skie­go…: „(…) jest to hi­sto­ria wi­dzia­na «od­dziel­nie», ja­ło­wa i przy­pad­ko­wa w isto­cie, a bły­sko­tli­wej jej po­wło­ce nie od­po­wia­da pod­skór­ny nurt in­te­lek­tu­al­ny”12.

Na­wet en­tu­zja­ści Wa­sy­lew­skie­go przy­zna­ją, że o ile był on mi­strzem ma­łych form, to z syn­te­zą so­bie nie ra­dził. Stąd też jed­ni z re­cen­zen­tów na­zy­wa­li Ży­cie pol­skie… swo­istym si­lva re­rum „ ale jak świet­nie na­pi­sa­nym: „Jest tu aneg­do­ta i in­for­ma­cja cen­na, i żart, i dow­cip, i smęt­na za­du­ma, i do­bro­tli­wa kpi­na. Mnó­stwo roz­ma­itych wia­do­mo­ści, po­da­nych ot tak, mi­mo­cho­dem”13. Inni pi­sa­li wręcz o mo­za­ice i to nie­uda­nej: „Jest to tyl­ko bo­ga­ty, lecz sła­bo upo­rząd­ko­wa­ny zbiór wie­lo­barw­nych ka­my­ków i bar­dzo nie­rów­nej war­to­ści”14. Ta­kie też były zresz­tą i in­ten­cje sa­me­go au­to­ra: „Am­bi­cją moją było za­wsze gro­ma­dze­nie ta­kich ka­mycz­ków re­aliów, skła­da­ją­cych ob­raz ca­ło­ści po­tocz­ne­go ży­cia” – pi­sał Wa­sy­lew­ski we wstę­pie do książ­ki15. Wtó­ro­wał mu Zbi­gniew Ja­błoń­ski, ostrze­ga­jąc czy­tel­ni­ka, aby nie szu­kał w tej pu­bli­ka­cji ca­ło­ści „(…) hi­sto­rii ży­cia pol­skie­go z mi­nio­ne­go wie­ku”16. Za­miast tego znaj­dzie tyl­ko luź­ne, szki­co­wo uję­te ob­ra­zy czy nie­roz­wi­nię­te sze­rzej za­ry­sy pew­nych spraw.

Na do­brą spra­wę książ­ka Wa­sy­lew­skie­go win­na no­sić ty­tuł Szki­ce z dzie­jów ży­cia pol­skie­go w la­tach 1795-1863, po­nie­waż swo­ją nar­ra­cję do­cią­ga tyl­ko do po­wsta­nia stycz­nio­we­go. Opusz­czeń jest tu bar­dzo dużo, od po­bież­nie po­trak­to­wa­nych spraw te­atru, sztu­ki, mu­zy­ki czy li­te­ra­tu­ry po­czy­na­jąc, a na kul­tu­rze miesz­czań­skiej, a jesz­cze bar­dziej chłop­skiej, koń­cząc. Za­nie­dba­nie tym bar­dziej na­gan­ne, iż wła­śnie wiek XIX nie tyl­ko umoc­nił po­zy­cję kul­tu­ry miesz­czań­skiej w Pol­sce, lecz tak­że za­po­cząt­ko­wał na sze­ro­ką ska­lę wcho­dze­nie do na­ro­du jako uświa­do­mio­nych oby­wa­te­li war­stwy wło­ściań­skiej. Na­to­miast Wa­sy­lew­ski w ogó­le o niej nie wspo­mi­na, po­dob­nie zresz­tą jak to uczy­nił przed nim Wła­dy­sław Ło­ziń­ski, na któ­re­go Pra­wem i le­wem „a jesz­cze bar­dziej Ży­ciu pol­skim w daw­nych wie­kach, au­tor Czter­dzie­stu lat po­wo­dze­nia wy­raź­nie się był wzo­ro­wał. Obaj dali się pod tym wzglę­dem wy­prze­dzić Ję­drze­jo­wi Ki­to­wi­czo­wi, któ­ry na 150 lat przed Wa­sy­lew­skim, a na 100 przed Ło­ziń­skim za­bie­rał się do okre­śle­nia oby­cza­jów chłop­skich. Po na­pi­sa­niu dwóch kar­tek nie­li­to­ści­wa śmierć wy­trą­ci­ła mu pió­ro z ręki i słyn­ne zda­nie „Ma­zu­ro­wie la­tem uży­wa­li ka­pe­lu­szów pro­stych weł­nia­nych, bia­łych albo sza­rych, roz­pusz­cza­nych, albo sło­mia­nych.” po­zo­sta­ło nie­do­koń­czo­ne17. A prze­cie wła­śnie wiek XIX przy­niósł kształ­to­wa­nie się no­wo­cze­sne­go na­ro­du pol­skie­go, w któ­rym chło­pi mie­li póź­niej za­jąć tak po­cze­sne miej­sce. Wią­za­ło się z tym gwał­tow­ne kur­cze­nie roli i wpły­wów szlach­ty oraz ary­sto­kra­cji, któ­rej sie­dzi­bom, sty­lo­wi ży­cia i udzia­ło­wi w roz­wo­ju kul­tu­ry za­rów­no Ło­ziń­ski, jak i Wa­sy­lew­ski po­świę­ci­li tak wie­le miej­sca z wy­raź­ną szko­dą dla in­nych warstw na­ro­du.

Bio­rąc nie­ja­ko au­to­ra Ży­cia pol­skie­go w XIX wie­ku w obro­nę, na­le­ży przy­po­mnieć, jak trud­no jest nie tyl­ko pod wzglę­dem oby­cza­jów i kul­tu­ry „po­chwy­cić w pa­ra­gra­fy i ha­seł­ka” ży­wot po­tocz­ny stu­le­cia, „któ­re było bun­tem i eks­plo­zją nie­ustan­ną”, na każ­dym polu przy­no­szą­cym „nowe zja­wi­ska, na­wy­ki, wy­stęp­ki (?), wy­na­laz­ki”. Wie­ku, w któ­rym na­ród pol­ski, nie­do­pusz­cza­ny do sto­łu ob­rad, był zmu­szo­ny „żyć i pra­co­wać w pod­zie­miu, w se­kre­cie” – pi­sał Sta­ni­sław Wa­sy­lew­ski18.

Istot­nie, za­rów­no w wie­ku XVIII, jak i przez całe na­stęp­ne stu­le­cie na trak­ta­tach do­ty­czą­cych losu ziem pol­skich nie znaj­du­je­my ani jed­ne­go pod­pi­su na­szych dy­plo­ma­tów. Pew­ną po­cie­chą może być to, że w ostat­nich nie­mal­że la­tach za­czę­to je na­zy­wać dru­gim zło­tym wie­kiem kul­tu­ry pol­skiej (pierw­szy to oczy­wi­ście XVI stu­le­cie). Oba wie­ki przy­nio­sły ma­so­wą asy­mi­la­cję ob­cych przy­by­szów. Ich rolę w roz­wo­ju kul­tu­ry pol­skiej Wa­sy­lew­ski oma­wia bar­dzo ob­szer­nie. W pań­stwach wol­nych i za­moż­nych asy­mi­la­cja sta­no­wi­ła con­di­tio sine qua non awan­su spo­łecz­ne­go, otwie­ra­jąc per­spek­ty­wy dal­szej ka­rie­ry. Na­to­miast opo­wie­dze­nie się w XIX wie­ku po stro­nie pol­sko­ści spy­cha­ło ob­ce­go przy­by­sza na po­zy­cje oby­wa­te­la dru­giej ka­te­go­rii. Nie mó­wiąc już o tym, że czyn­ne za­an­ga­żo­wa­nie w spra­wę na­ro­do­wą po­cią­ga­ło za sobą naj­su­row­sze re­pre­sje. W 1831, 1848 czy 1863 r. każ­de­go, kto śpie­szył pod po­wstań­cze sztan­da­ry, uwa­ża­no za peł­no­praw­ne­go człon­ka pol­skiej wspól­no­ty na­ro­do­wej, nie py­ta­jąc, ja­kim ję­zy­kiem mó­wi­li jego dzia­do­wie czy na­wet ro­dzi­ce. Opi­sa­nie owe­go pro­ce­su ro­dze­nia się ca­łych za­stę­pów owych neo­fi­tów pol­sko­ści nie było rze­czą ła­twą.

Do tego do­łą­cza­ją się dal­sze trud­no­ści. Nadal bra­ku­je zgo­dy mię­dzy au­to­ra­mi, jak wła­ści­wie na­le­ża­ło­by wy­kła­dać dzie­je stu­le­cia, któ­re Je­rzy Bo­rej­sza na­zy­wa „pięk­nym wie­kiem XIX” (1984), a Ali­na Wit­kow­ska „wiel­kim stu­le­ciem Po­la­ków” (1987). W cią­gu za­bo­ro­wym (a więc od­dziel­nie Ga­li­cja, osob­no zie­mie, któ­re zna­la­zły się pod pa­no­wa­niem Prus i Ro­sji), okre­sa­mi (na przy­kład: lata 1795-1830, 1831-1862 i tak da­lej) czy też we­dług pew­nych wspól­nych dla wszyst­kich ziem zja­wisk, świad­czą­cych o in­te­gral­nym, mimo wszyst­ko, cha­rak­te­rze ży­cia na­ro­do­we­go, a co za tym idzie, i sa­mej kul­tu­ry?

Nie spro­stał temu za­da­niu sam Alek­san­der Brück­ner. Dla­te­go by­ło­by rze­czą nie­sły­cha­nie ła­twą wy­mie­nie­nie wszyst­kich po­tknięć czy luk wy­stę­pu­ją­cych w ostat­nim to­mie jego syn­te­zy; uczy­ni­li to już w la­tach 1947-1948 ów­cze­śni re­cen­zen­ci czwar­te­go tomu Dzie­jów kul­tu­ry obej­mu­ją­ce­go lata 1795 (1772)-1914. Naj­ob­szer­niej­sze z omó­wień, gdyż li­czą­ce aż czte­ry stro­ny pe­ti­tu, po­świę­cił mu Ste­fan Kie­nie­wicz, któ­ry na ła­mach „Prze­glą­du Hi­sto­rycz­ne­go” wy­tknął Brück­ne­ro­wi błę­dy kon­struk­cyj­ne, uprzy­wi­le­jo­wa­nie Księ­stwa War­szaw­skie­go i Kró­le­stwa Kon­gre­so­we­go ze szko­dą dla in­nych za­bo­rów, nad­mier­ną roz­bu­do­wę dzie­jów po­li­tycz­nych, a zba­ga­te­li­zo­wa­nie hi­sto­rii oby­cza­jów. W pa­rze z tym szły licz­ne po­wtó­rze­nia w tek­ście oraz po­mył­ki rze­czo­we, ze­sta­wio­ne skru­pu­lat­nie przez re­cen­zen­ta19.

Po sześć­dzie­się­ciu la­tach, w cza­sie któ­rych pro­wa­dzo­no in­ten­syw­ne ba­da­nia nad wie­kiem XIX, li­stę tych uste­rek by­li­by­śmy w sta­nie znacz­nie po­mno­żyć, a dość ka­pry­śnie przez Brück­ne­ra ze­sta­wio­ną bi­blio­gra­fię (za­mknię­tą no­ta­be­ne na 1935 r.) co naj­mniej po­tro­ić. Do me­ry­to­rycz­nych za­rzu­tów Ste­fa­na Kie­nie­wi­cza do­rzu­cić zaś mo­że­my sta­tycz­ne na ogół przed­sta­wie­nie spo­łecz­ne­go tła kul­tu­ry czy po­mi­nię­cie pol­skie­go ży­cia po­li­tycz­ne­go na prze­ło­mie XIX i XX stu­le­cia, zwłasz­cza tych jego nur­tów, któ­re obej­mo­wa­ły eman­cy­pu­ją­ce się kla­sy i war­stwy spo­łecz­ne: chłop­stwo (ruch lu­do­wy) oraz kla­sę ro­bot­ni­czą (ruch so­cja­li­stycz­ny).

Nie po­ra­dzi­li so­bie z XIX stu­le­ciem tak­że au­to­rzy da­le­ko póź­niej od Brück­ne­ra czy Wa­sy­lew­skie­go wy­da­nych syn­tez dzie­jów kul­tu­ry, od Bog­da­na Su­cho­dol­skie­go (I wyd. – 1980 r.) po­czy­na­jąc, a na Ma­rii Bo­guc­kiej (Dzie­je kul­tu­ry pol­skiej do 1918 roku, Wro­cław 1987) i Oby­cza­jach w Pol­sce. Od śre­dnio­wie­cza do cza­sów współ­cze­snych (pod red. A. Chwal­by, War­sza­wa 2004) koń­cząc. W żad­nym z wy­mie­nio­nych po­wy­żej dzieł nie spo­tka­my zresz­tą ani jed­ne­go po­wo­ła­nia się na ja­ką­kol­wiek z prac Wa­sy­lew­skie­go. Co wię­cej, nie znaj­du­je­my ich też w bi­blio­gra­fiach. Dwu­to­mo­we kom­pen­dium Li­te­ra­tu­ra pol­ska. Prze­wod­nik en­cy­klo­pe­dycz­ny (1985) wy­mie­nia ja­kieś pra­ce Wa­sy­lew­skie­go tyl­ko w czę­ści bi­blio­gra­ficz­nej i je­dy­nie wów­czas, gdy jest mowa o mia­stach, w któ­rych pro­wa­dził swą dzia­łal­ność li­te­rac­ką (Lwów, Po­znań, Opo­le), czy o cza­so­pi­smach, z któ­ry­mi współ­pra­co­wał („Odra”, „Pa­mięt­nik Li­te­rac­ki” i inne).

A prze­cież za­raz po Paź­dzier­ni­ku wy­da­no cały sze­reg jego prac, i to w na­kła­dach dziś dla nas wręcz astro­no­micz­nych, bo się­ga­ją­cych od 10 do 20 tys. eg­zem­pla­rzy. Tyl­ko w la­tach 1957-1958 wzno­wio­no m.in. na­stę­pu­ją­ce zbio­ry ese­jów: U księż­nej pani, Ro­mans pra­bab­ki, O mi­ło­ści ro­man­tycz­nej, Du­cis­sa Ku­ne­gun­da, Klasz­tor i ko­bie­ta, Na koń­cu ję­zy­ka, Nie­za­pi­sa­ny stan służ­by, Pod ko­pu­łą Osso­li­neum, czy wresz­cie Na dwo­rze kró­la Sta­sia. An­drzej Za­hor­ski pi­sał, iż ostat­ni król Pol­ski jawi się w książ­kach Wa­sy­lew­skie­go „(…) jako wład­ca lek­ko­myśl­ny, kru­chy, trwo­nią­cy pie­nią­dze na bła­host­ki, nie po­sia­da­ją­cy umie­jęt­no­ści ste­ro­wa­nia pań­stwem, a rów­no­cze­śnie zna­ko­mi­ty me­ce­nas, o wspa­nia­łych osią­gnię­ciach w dzie­dzi­nie kul­tu­ry”20. Sło­wem – naj­lep­szy mi­ni­ster kul­tu­ry w na­szych dzie­jach. Być może ze wzglę­du na kul­tu­ral­ne za­słu­gi Sta­ni­sła­wa Au­gu­sta nie cy­to­wał Wa­sy­lew­skie­go tak bar­dzo nie­na­wi­dzą­cy kró­la Je­rzy Ło­jek.

Nie miał prze­to ra­cji An­drzej Za­hor­ski, pi­sząc: „Sze­ro­ko i chęt­nie były cy­to­wa­ne po­pu­lar­ne książ­ki Sta­ni­sła­wa Wa­sy­lew­skie­go”21. Choć ucho­dzi za wy­bit­ne­go znaw­cę pol­skie­go ro­man­ty­zmu, i to tak da­le­ce, iż je­den z kry­ty­ków na­pi­sał, iż Ży­cie pol­skie w XIX wie­ku to wła­ści­wie Pol­ska epo­ki Mic­kie­wi­cza, współ­cze­śni nam ba­da­cze tej epo­ki li­te­rac­kiej wy­da­ją się go nie do­strze­gać. Da­rem­nie by więc szu­kać na­zwi­ska Wa­sy­lew­skie­go w mi­nien­cy­klo­pe­diach po­świę­co­nych Mic­kie­wi­czo­wi czy Sło­wac­kie­mu. Nie po­ja­wia się on tak­że w za­ry­sie Ro­man­tyzm (1997), pió­ra Ali­ny Wit­kow­skiej i Ry­szar­da Przy­byl­skie­go, ani w pra­cy Ma­rii Ja­nion i Ma­rii Żmi­grodz­kiej, Ro­man­tyzm, i hi­sto­ria (1978). Do­stoj­ny Słow­nik li­te­ra­tu­ry pol­skiej XIX wie­ku (1985) ogra­ni­czył się do za­czerp­nię­cia z Wa­sy­lew­skie­go jed­ne­go cy­ta­tu o sztam­bu­chach22.

To po­mi­ja­nie Wa­sy­lew­skie­go Je­rzy Po­śpiech tłu­ma­czy na róż­ne spo­so­by. Dał się po­znać jako znaw­ca doby oświe­ce­nia, po­nie­waż pra­ce na ten te­mat pu­bli­ko­wał tak­że zbior­czo, w ko­lej­nych książ­kach, a więc jako po­zy­cje zwar­te, czę­sto zresz­tą wzna­wia­ne. Na­to­miast ese­je do­ty­czą­ce ro­man­ty­zmu nig­dy nie do­cze­ka­ły się zbio­ro­wych pu­bli­ka­cji. Po­zo­sta­ją po­roz­rzu­ca­ne po róż­nych cza­so­pi­smach. Ale prze­cież nie da się tego po­wie­dzieć o Ży­ciu pol­skim. w któ­rym przed­sta­wi­cie­le ro­man­ty­zmu zaj­mu­ją tak wie­le miej­sca. Bar­dziej waż­ną wy­da­je się inna przy­czy­na wy­mie­nia­na przez Po­śpie­cha, a mia­no­wi­cie pro­gra­mo­we uni­ka­nie ujęć syn­te­tycz­nych na­wet wte­dy, gdy sam ty­tuł pu­bli­ka­cji do­ma­gał się tego lub za­po­wia­dał. Tym­cza­sem Wa­sy­lew­ski „(…) ani razu nie po­ku­sił się, czy nie od­wa­żył, na syn­te­tycz­ne opra­co­wa­nie, na ja­kąś glo­bal­ną, ca­ło­ścio­wą pró­bę oce­ny do­ko­nań pol­skich ro­man­ty­ków”. Nie bę­dąc przy­go­to­wa­ny do ja­kichś gwał­tow­nych od­kryć hi­sto­rycz­no­li­te­rac­kich „(…) świa­do­mie ucie­kał w zna­ny mu świat bi­blio­gra­fii, oby­cza­jo­wo­ści i sen­sa­cji, miast wziąć do ręki tek­sty i do­ko­ny­wać ana­liz czy in­ter­pre­ta­cji”. Przede wszyst­kim trosz­czył się o to, aby „(…) od­bior­ca jego tek­stów nie utru­dził się za­nad­to, by miał je­dy­nie przy­jem­ność, za to bar­dzo kul­tu­ral­ną i wy­twor­ną”. Dla­te­go stro­nił „od wy­po­sa­ża­nia pu­bli­ka­cji w tre­ści o cięż­szym ła­dun­ku i znacz­niej­szych ko­rzy­ści na­uko­wych”. „Moż­na w tym miej­scu wes­tchnąć z ża­lem – pi­sze Po­śpiech – i do­dać «szko­da», gdyż prze­ja­wiał wy­raź­ne skłon­no­ści do prac hi­sto­rycz­no – i kry­tycz­no­li­te­rac­kich”23 Są­dzę, że dziś może nie wszyst­ko by Wa­sy­lew­ski zro­zu­miał z uczo­nych roz­wa­żań współ­cze­snych nam znaw­ców ro­man­ty­zmu i z po­ko­rą po­pro­sił o wy­ja­śnie­nie ta­kich po­jęć jak „trau­ma” czy „pa­ra­dyg­mat ro­man­tycz­ny”.

Mar­ta Pi­wiń­ska uszczy­pli­wie pi­sze o jego uwa­gach na te­mat mi­ło­ści ro­man­tycz­nej, że brzmią dziś „na­iw­nie i fał­szy­wie”. Wy­wo­dy Wa­sy­lew­skie­go po­rów­nu­je do pro­tek­cjo­nal­ne­go po­kle­py­wa­nia ro­man­ty­ków po ra­mie­niu, „ni­czym do­bry stry­ja­szek Ra­dost pan­nę Anie­lę”, co z ko­lei Po­śpiech uwa­ża za sąd zdaw­ko­wy i na pew­no krzyw­dzą­cy24.

O ile „pierw­szą amne­stię” Sta­ni­sła­wa Wa­sy­lew­skie­go przy­niósł prze­łom paź­dzier­ni­ko­wy, to na­stęp­na przy­szła wraz z od­zy­ska­niem su­we­ren­no­ści, a więc po 1989 r. Już 12 grud­nia te­goż roku od­by­ła się se­sja na­uko­wa w Opo­lu, po­świę­co­na jego ży­ciu i twór­czo­ści. Jej wy­ni­ki zo­sta­ły opu­bli­ko­wa­ne w 1991 r. Wa­sy­lew­skie­mu tak­że po­świę­co­no spe­cjal­ny nu­mer „Kwar­tal­ni­ka Opol­skie­go” (nr 4 z 1994 r.). Uka­za­ły się rów­nież od­dziel­ne pu­bli­ka­cje, żeby wy­mie­nić choć­by bro­szu­rę Ada­ma Wier­ciń­skie­go Dys­kret­ny eru­dy­ta (O pi­sar­stwie Sta­ni­sła­wa Wa­sy­lew­skie­go) (Opo­le 2003).

We Wstę­pie przy­to­czy­li­śmy wie­le kry­tycz­nych uwag o książ­ce Wa­sy­lew­skie­go. War­to wszak­że przy­po­mnieć, iż przez ostat­nie pół­wie­cze ba­da­nia nad XIX stu­le­ciem po­su­nę­ły się ol­brzy­mi­mi kro­ka­mi na­przód. Na wie­lu od­cin­kach zo­sta­ła stwo­rzo­na jego nowa wi­zja, po­zo­sta­ją­ca w zro­zu­mia­łej sprzecz­no­ści z tym, co był pi­sał au­tor Ro­man­su pra­bab­ki – w zro­zu­mia­łej, gdyż po­stęp na­uki z re­gu­ły dez­ak­tu­ali­zu­je na­wet te osią­gnię­cia na­uko­we mi­nio­nych ba­da­czy, dzię­ki któ­rym ów po­stęp był moż­li­wy. Każ­de po­ko­le­nie uczo­nych może bo­wiem po­wtó­rzyć, pa­ra­fra­zu­jąc Asny­ka: „i na­sze gwiaz­dy, o ba­da­cze mło­dzi, w ciem­no­ściach po­ga­sną znów”25.

W tych wa­run­kach ro­dzi się oczy­wi­ście py­ta­nie, czy na­le­ży wzna­wiać pra­ce na­uko­we, któ­re nie od­po­wia­da­ją już ak­tu­al­ne­mu sta­no­wi ba­dań, czy nie bę­dzie to dez­orien­to­wa­ło współ­cze­sne­go czy­tel­ni­ka, dla któ­re­go Wa­sy­lew­ski może sta­no­wić bez­sprzecz­ny au­to­ry­tet. Nie ulę­kli się tego nie­bez­pie­czeń­stwa wy­daw­cy „Bi­blio­te­ki Kla­sy­ków Hi­sto­rio­gra­fii”, jak rów­nież kla­sy­ków na­szej wie­dzy o li­te­ra­tu­rze, dzieł Sta­ni­sła­wa Pi­go­nia czy Ju­liu­sza Kle­ine­ra, a się­ga­jąc do wcze­śniej­szych ge­ne­ra­cji – Wil­hel­ma Bruch­nal­skie­go, Igna­ce­go Chrza­now­skie­go lub Sta­ni­sła­wa Tar­now­skie­go. Wszyst­kie te pra­ce, mimo że czę­ścio­wo zdy­stan­so­wa­ne przez póź­niej­szy po­stęp ba­dań, sta­no­wią nadal ży­wot­ną i cen­ną część na­sze­go dzie­dzic­twa kul­tu­ro­we­go, wcho­dzą do zło­te­go skarb­ca pol­skiej hu­ma­ni­sty­ki, któ­ry mamy obo­wią­zek za­cho­wy­wać w trwa­łej pa­mię­ci po­ko­leń. To samo da się rów­nież po­wie­dzieć i o Ży­ciu pol­skim w XIX wie­ku. Po uka­za­niu się pierw­sze­go wy­da­nia re­cen­zen­ci, nie za­my­ka­jąc już wów­czas oczu na róż­no­ra­kie bra­ki, luki i po­tknię­cia tej syn­te­zy, cie­szy­li się z po­ja­wie­nia na ryn­ku księ­gar­skim dzie­ła, w któ­rym każ­dy mógł zna­leźć je­śli nie przy­dat­ne, to na pew­no in­te­re­su­ją­ce in­for­ma­cje. Książ­ki sta­no­wią­cej poza wszyst­kim in­nym przed­nią lek­tu­rę. Dziś, gdy pra­ca Wa­sy­lew­skie­go zo­sta­je po­wtór­nie wy­da­na, jej czy­ta­niu win­na to­wa­rzy­szyć świa­do­mość, iż mamy do czy­nie­nia z dzie­łem po­wsta­łym przed pra­wie sześć­dzie­się­ciu laty, uwa­run­ko­wa­nym ów­cze­snym sta­nem wie­dzy i to­wa­rzy­szą­cy­mi mu ho­ry­zon­ta­mi ba­daw­czy­mi. Pi­sa­nym w cza­sach, gdy hi­sto­ry­cy li­te­ra­tu­ry sta­ra­li się pi­sać atrak­cyj­nie i w spo­sób zro­zu­mia­ły nie tyl­ko dla wą­skie­go krę­gu fa­chow­ców.

UWAGI WYDAWNICZE

Wszel­kie wzno­wie­nia opie­ra­ją się zwy­kle na ostat­nich wy­da­niach, ja­kie uka­za­ły się za ży­cia au­to­ra. W tym przy­pad­ku jest to nie­moż­li­we, po­nie­waż Ży­cie pol­skie… po raz pierw­szy wy­szło bli­sko 10 lat po śmier­ci Sta­ni­sła­wa Wa­sy­lew­skie­go. Mu­szę się prze­to ogra­ni­czyć do omó­wie­nia zmian, ja­kie wpro­wa­dzi­li­śmy do po­przed­nie­go wy­da­nia, któ­re za­wdzię­cza­my wy­bit­ne­mu znaw­cy dzie­jów kul­tu­ry (zwłasz­cza te­atru) XIX stu­le­cia, edy­to­ro­wi wie­lu pa­mięt­ni­ków – Zbi­gnie­wo­wi Ja­błoń­skie­mu (1926-1984). Tak więc w ślad za uwa­ga­mi re­cen­zen­tów wy­da­nia z 1962 r. usu­nę­li­śmy wy­tknię­te przez nich błę­dy w tek­ście po­zo­sta­wio­nym przez Wa­sy­lew­skie­go. Ob­szer­ne przy­pi­sy, spo­rzą­dzo­ne przez Ja­błoń­skie­go, zo­sta­ły uzu­peł­nio­ne o daty uro­dzin i śmier­ci wie­lu wy­stę­pu­ją­cych w nich po­sta­ci. Po­dob­nie w in­dek­sie przy licz­nych na­zwi­skach do­da­li­śmy, tam gdzie to było moż­li­we do usta­le­nia, imio­na ich po­sia­da­czy. Zo­stał po­nad­to usu­nię­ty spo­rzą­dzo­ny przez Wa­sy­lew­skie­go Ka­len­darz wy­da­rzeń XIX wie­ku. Do­pro­wa­dzo­ny tyl­ko do 1880 r. za­wie­rał bo­wiem spo­ro błę­dów i opusz­czeń. W ni­niej­szym wy­da­niu po­mi­nię­to tak­że w znacz­nej mie­rze nie­ak­tu­al­ną przed­mo­wę z 1962 r., pió­ra Zbi­gnie­wa Ja­błoń­skie­go.

Ja­błoń­ski nadał wła­ści­we brzmie­nie wie­lu cy­ta­tom z po­ezji, utwo­rów dra­ma­tycz­nych i pro­zy li­te­rac­kiej, przy­ta­cza­nych, jak pi­sze, przez au­to­ra z „dość dużą swo­bo­dą” (a więc nie­ści­śle). Więk­szo­ści cy­ta­tów, za­czerp­nię­tych z pa­mięt­ni­ków czy tak zwa­nej li­te­ra­tu­ry przed­mio­tu, Ja­błoń­ski nie po­rów­nał jed­nak z ory­gi­na­ła­mi. Po­wo­łał się przy tym na opi­nię sa­me­go Wa­sy­lew­skie­go, któ­ry uprze­dzał lo­jal­nie czy­tel­ni­ka, iż wy­mie­nia­nie wszyst­kich wy­ko­rzy­sta­nych źró­deł i opra­co­wań uwa­ża za nie­ce­lo­we i wręcz nie­po­trzeb­ne. Szko­da by­ło­by na to pa­pie­ru. Ro­dzi się zresz­tą po­dej­rze­nie, iż Wa­sy­lew­ski, od­cię­ty w Opo­lu od więk­szych bi­blio­tek i po­zba­wio­ny wła­sne­go księ­go­zbio­ru, spo­rą część tych cy­ta­tów przy­ta­czał z… pa­mię­ci, oczy­wi­ście czę­sto je prze­krę­ca­jąc. Po­dob­nie zresz­tą zwy­kli po­stę­po­wać Alek­san­der Brück­ner i Jan Sta­ni­sław By­stroń. Dla­te­go też choć za­rów­no Dzie­je kul­tu­ry pol­skiej, jak i Dzie­je oby­cza­jów w daw­nej Pol­sce były pa­ro­krot­nie po 1945 r. wzna­wia­ne, w żad­nym z nich nie sko­la­cjo­no­wa­no cy­ta­tów źró­dło­wych z ory­gi­na­ła­mi. Wy­ma­ga­ło­by to zresz­tą ogro­mu cza­su, o czym sam się do­wod­nie prze­ko­na­łem, po­rów­nu­jąc cy­ta­ty przy­ta­cza­ne przez Wła­dy­sła­wa Ło­ziń­skie­go (Pra­wem i le­wem… Ży­cie pol­skie w daw­nych wie­kach) z ory­gi­nal­ny­mi wy­da­nia­mi od­po­wied­nich tek­stów.

Ja­nusz Ta­zbir

Od autora

My­śla­łem o ta­kiej książ­ce od lat. Bo­bru­jąc w do­ku­men­tach i pa­mięt­ni­kach, prze­bie­ga­łem pod ką­tem ży­cia oby­cza­jo­we­go roz­licz­ne, od­le­głe od sie­bie dzie­dzi­ny hi­sto­rii po­li­tycz­nej, po­lo­ni­sty­ki, hi­sto­rii sztu­ki, kra­jo­znaw­stwa. Cie­ka­wi­ły mnie spra­wy za­zwy­czaj nie in­te­re­su­ją­ce na­ukow­ców na­szych. Hi­sto­ria kul­tu­ry oby­cza­jo­wej trak­to­wa­na jest u nas z lek­ce­wa­że­niem, spy­cha­na na ostat­ni plan, nie­god­na za­in­te­re­so­wań sza­nu­ją­ce­go się ba­da­cza dzie­jów. Nie ma swych adep­tów i znaw­ców, tym mniej me­to­dy­ków. Mie­wa­li­śmy i mamy dziś zna­ko­mi­tych mniej i wię­cej syn­te­ty­ków na­szej kul­tu­ry – brak nam fa­cho­wych znaw­ców re­aliów jej oby­cza­ju. Pod tym wzglę­dem za­słu­gu­je­my za­iste na mia­no Fran­cu­zów Pół­no­cy.

Am­bi­cją moją było za­wsze gro­ma­dze­nie ta­kich ka­mycz­ków re­aliów skła­da­ją­cych ob­raz ca­ło­ści po­tocz­ne­go ży­cia. Waż­ne, uro­czy­ste wy­da­rze­nia sta­ra­łem się na­świe­tlić cho­ciaż­by aneg­do­tą, któ­ra w mo­ich opo­wia­da­niach była waż­niej­sza niż do­ku­ment z pie­czę­cia­mi.

Ob­fi­te trud­no­ści na­strę­czał au­to­ro­wi ol­brzy­mi za­kres te­ma­tu: Ży­cie pol­skie w XIX wie­ku. Jak­że ela­stycz­ny i da­le­ko­sięż­ny! Ogar­nąć wy­pa­da okiem ogrom zja­wisk kul­tu­ral­nych, spo­łecz­nych, po­tocz­nych, zaj­rzeć do po­li­ty­ki, szkol­nic­twa i pra­sy, prze­wer­to­wać li­te­ra­tu­rę pięk­ną, od­wie­dzić sa­lo­ny i cha­łu­py, hra­bi­ny i ba­bi­ny, szu­ler­nie, fa­bry­ki, dy­li­żan­se, lo­ko­mo­ty­wy, za­py­tać o zda­nie ar­chi­tek­tów, po­etów, kom­po­zy­to­rów – i co kto chce i co kto nie chce.

Je­śli po­wio­dło się au­to­ro­wi na­zna­czyć choć w przy­bli­że­niu gra­ni­ce te­ma­tu, ze­sta­wić ha­sła naj­waż­niej­sze, wska­zać lu­dzi czo­ło­wych w do­brym czy złym sen­sie – to mu wy­star­czy. Zda­je on so­bie spra­wę, że o wy­czer­pa­niu, po­głę­bie­niu i de­fi­ni­tyw­nym uję­ciu za­gad­nień nie mo­gło być mowy. Pię­ciu lu­dzi trze­ba by, nie jed­ne­go dy­le­tan­ta, któ­ry, jak za­wsze, dbał i tu przede wszyst­kim o czy­tel­ni­ka, ła­twe uję­cie, o za­in­te­re­so­wa­nie go po­wa­bem opo­wia­da­nia z oczy­wi­stą szko­dą dla my­ślo­we­go po­głę­bie­nia, cier­pli­wej ana­li­zy i kry­ty­ki.

I jesz­cze jed­no. Ła­twiej było Wła­dy­sła­wo­wi Ło­ziń­skie­mu czy Ja­no­wi Sta­ni­sła­wo­wi By­stro­nio­wi uj­mo­wać ży­cie pol­skie w daw­nych wie­kach, sko­ro to­czy­ło się ono utar­tą, mało zmien­ną ko­le­iną, obej­mu­jąc je­dy­nie war­stwy rzą­dzą­ce, któ­re je two­rzy­ły i nada­wa­ły kie­ru­nek. Trud­niej bez po­rów­na­nia po­chwy­cić w pa­ra­gra­fy i ha­seł­ka ży­wot po­tocz­ny stu­le­cia po nich na­stę­pu­ją­ce­go. Stu­le­cia, któ­re było bun­tem i eks­plo­zją nie­ustan­ną, a we wszyst­kich dzie­dzi­nach ży­cia „po­trzą­sa­ło no­wo­ści kwia­tem”, na każ­dym polu spro­wa­dza­jąc nowe zja­wi­ska, na­wy­ki, wy­stęp­ki, wy­na­laz­ki. A jesz­cze ży­cie na­ro­du wy­rzu­co­ne­go z mapy świa­ta, nie do­pusz­czo­ne­go do sto­łu ob­rad, zmu­szo­ne­go żyć i pra­co­wać w pod­zie­miu, w se­kre­cie.

Wie­dząc, że nie spro­sta za­da­niu sen­su stric­to, sta­rał się au­tor na­świe­tlić każ­de z za­gad­nień ja­kimś szcze­gó­li­kiem no­wym czy cy­ta­tem do­tych­czas czę­sto nie za­uwa­żo­nym lub za­po­mnia­nym, a zdo­był spo­rą ich garść dzię­ki wie­lo­let­nim po­szu­ki­wa­niom. Miał w Po­zna­niu całe teki za­pi­sków, „fi­szek”, ry­cin, do­ty­czą­cych tego te­ma­tu. Uwa­ża­jąc, że w epo­ce ra­dia, kina i nie­cier­pli­we­go tem­pa ży­cia na­le­ży użyć mi­ni­mum słów przy mak­si­mum ilu­stra­cji, gro­ma­dził nie tyl­ko no­tat­ki z lek­tu­ry, lecz i gra­fi­ki do­ty­czą­ce. Star­czy­ło­by ma­te­ria­łu na czte­ry tomy w We­gne­row­skich Cu­dach Pol­ski.

Cały za­sób (wraz z ośmio­ty­sięcz­ną bi­blio­te­ką) dia­bli wzię­li. Po­czą­tek dało ge­sta­po, prze­trzą­sa­jąc miesz­ka­nie au­to­ra na­za­jutrz chy­ba po wkro­cze­niu Niem­ców do Po­zna­nia, ruj­na­cji do­koń­czy­li ro­da­cy, pa­ląc w pie­cu rę­ko­pi­sa­mi, roz­wle­ka­jąc skwa­pli­wie na han­del bez­cen­ne książ­ki. Od­bu­do­wa po woj­nie była więc tyl­ko w drob­nej czą­st­ce moż­li­wa. Za­czą­łem ją we Lwo­wie, ko­rzy­sta­jąc z za­so­bów Osso­li­neum, koń­czyć wy­pa­dło na Opolsz­czyź­nie, z dala od bi­blio­tek i więk­szych wy­po­ży­czal­ni. Stąd ułam­ko­wy, nie wy­star­cza­ją­cy stan wie­lu, prze­wie­lu ustę­pów.

W wy­kła­dzie, prze­zna­czo­nym dla szer­szych sfer czy­tel­ni­czych, nie po­czu­wa się au­tor do od­stra­sza­ją­ce­go je obo­wiąz­ku po­da­wa­nia tzw. li­te­ra­tu­ry przed­mio­tu. Szko­da by­ło­by pa­pie­ru na wy­ka­zy ty­tu­łów i źró­deł, jak i – co waż­niej­sze – na po­wo­ły­wa­nie się na au­to­rów in­nych, nie­raz do­słow­nie przy­ta­cza­nych, bez po­da­nia źró­dła. Zda­rza się to po­wo­ły­wa­nie chy­ba wy­jąt­ko­wo.

Wo­la­łem uży­czyć miej­sca in­nej, po­ży­tecz­niej­szej, jak są­dzę, ru­bry­ce. Jest nią  k a l e n d a r z z d a r z e ń. Chro­no­lo­gicz­ne ze­sta­wie­nie fak­tów prze­róż­nych w ob­rę­bie lat 1800-1880, nie­współ­mier­nych, czę­sto wprost zda­wa­ło­by się bła­hych. Spis do­ko­nań, za­mie­rzeń, czy­nów, nie tyl­ko ma­rzeń o czy­nie. Ze szcze­gól­nym uwzględ­nie­niem zda­rzeń w ska­li świa­to­wej – więk­szej, mniej­szej lub zgo­ła ma­lut­kiej. Ma­sze­ru­ją­ce w or­dyn­ku, rok za ro­kiem, mie­siąc za mie­sią­cem, ba, dzień za dniem – o ile to było ko­niecz­ne lub moż­li­we – fak­ty, po pro­stu de­fi­la­da do­ko­nań i klęsk, zdo­by­czy i strat: a tu za­ło­że­nie waż­ne­go przed­się­bior­stwa lub oświe­tle­nia ulic po raz pierw­szy, a tam waż­ne uro­dzi­ny lub odej­ście, ge­ne­za waż­ne­go dzie­ła sztu­ki czy prze­my­słu, bi­twa wy­gra­na-prze­gra­na – już sa­mym za­ska­ku­ją­cym, nie­ocze­ki­wa­nym są­siedz­twem mnie sa­me­go uczy­ły i za­dzi­wia­ły, więc tu­szę: za­cie­ka­wią też ła­ska­we­go czy­tel­ni­ka.

To już nie jest zwy­czaj­ny ka­len­darz. Bo te wszyst­kie daty, wie­ści o klę­skach-zwy­cię­stwach, te po­chleb­ne czy ką­śli­we uję­cia łą­czą się. I wszyst­ko jed­no, kto je wy­ra­ża, do­ku­ment urzę­do­wy czy aneg­do­ta bła­ha, syk nie­na­wi­ści lub za­chwyt czę­sto kre­dy­to­wa­ny – spły­wa­ją one w opo­wieść o nie­znu­żo­nym wy­sił­ku wszyst­kich warstw i klas, o mocy i chę­ci trwa­nia.

Sta­ni­sław Wa­sy­lew­ski

ROZDZIAŁ PIERWSZYJeszcze Polska nie umarła

Na­jazd no­wych po­jęć i wy­ra­zów. – Wiek pary i elek­trycz­no­ści. – Ro­dzi się idea na­ro­do­wo­ści. – Ko­lę­da ce­men­tem na­ro­do­wo­ści. – Nowy czyn­nik spo­łecz­ny: opi­nia pu­blicz­na. – Zmia­ny i prze­su­nię­cia w ustro­ju spo­łecz­nym. – Chłop wy­szedł naj­go­rzej. – Gro­ma­da tę­pych oczu i po­kor­nych kar­ków. – Z ojca na syna. – Ter­ror ro­dzi­ców wo­bec dzie­ci. – Brud i za­duch obo­wią­zu­ją. – Naj­po­pu­lar­niej­szy, a więc bez­i­mien­ny. – „Wszy­scy lu­dzie wol­ni są brać­mi”. – Gre­cjo-Pol­ska ge­ne­ra­la Dą­brow­skie­go. – Jesz­cze Pol­ska nie umar­ła!… – Pieśń i słow­nik – Wy­bic­ki i Lin­de. – Oj­czy­zna ukry­ta w sta­rej księ­dze. – Wstrzy­mał Słoń­ce – ru­szył Zie­mię! – Gdy­by Sło­wia­nie chcie­li się zjed­no­czyć.

Na­jazd no­wych po­jęć i wy­ra­zów

Po­ko­le­nie wy­cho­wy­wa­ne i wzro­słe na droż­dżach fi­lo­zo­fii ra­cjo­na­li­stycz­nej wie­ku oświe­ce­nia, je­śli na­wet mia­ło dużo ocho­ty na przy­ję­cie no­wi­nek wie­ku ro­man­ty­zmu, na­tra­fia­ło na trud­no­ści zu­peł­nie za­sad­ni­czej na­tu­ry. Na prze­szko­dzie sta­wał tłum no­wych po­jęć, okre­śleń, sta­no­wią­cych trud­ny do zgry­zie­nia orzech.

Nie tak daw­no, przed 50 za­le­d­wie laty, do­ko­na­ła się była jed­na re­wo­lu­cja, ist­ny prze­wrót w tej dzie­dzi­nie. Na gru­zach cu­dac­kiej, zma­ka­ro­ni­zo­wa­nej do cna ciem­no­ty sa­skiej – wy­kwit­nął ja­sny i mło­dzień­czy, oświe­co­ny ję­zyk, o tylu nowo brzmią­cych ter­mi­nach i wy­ra­że­niach, że brat sar­ma­ta z po­cząt­ku ani w ząb nie ro­zu­miał, co mówi doń wy­fra­czo­ny he­rold no­wych idei w pe­ru­ce, ba, na­wet nie za­wsze poj­mo­wał, co pi­sze ksią­żę bi­skup Igna­cy Kra­sic­ki! Wy­cho­wan­ków szkół je­zu­ic­kich, tre­so­wa­nych w kunsz­tow­nym słow­nic­twie ba­ro­ku, ra­zi­ła ja­sna cel­ność i pro­sto­ta osiem­na­sto­wie­cza. I le­d­wie to wszyst­ko we­szło jako tako w obieg po­tocz­ny, le­d­wie za­czę­ło kost­nieć w kon­we­nans, ko­mu­nał, tru­izm – przy­szła nowa in­wa­zja, na­jazd zgo­ła in­nych a rów­nie ob­cych no­wi­nek; krą­żyć po­czy­na­ją w pra­sie, w wier­szach i roz­mo­wach po­wie­dzon­ka zu­peł­nie już nie­okrze­sa­ne, urą­ga­ją­ce ja­sno­ści. Na­wet wy­so­ce ukształ­ce­ni lu­dzie, chlu­by na­uki pol­skiej, nie wa­ha­ją się pro­te­sto­wać prze­ciw: „pło­dom spodlo­ne­go nie­wia­do­mo­ścią umy­słu”, prze­ciw „wy­wie­trza­łym du­bom pro­stac­twa” (Jan Śnia­dec­ki).

A tym­cza­sem te „duby sma­lo­ne” za­miast za­ni­kać, obej­mu­ją co­raz szer­sze krę­gi zwo­len­ni­ków wśród mło­dzie­ży. Już nie tyl­ko po­eci; szer­mu­ją no­wym ję­zy­kiem po­li­ty­cy, mów­cy, aka­de­mi­cy na sa­lach wy­kła­do­wych uni­wer­sy­te­tów, spi­skow­cy i człon­ko­wie taj­nych związ­ków, pod­cho­rą­żo­wie i ak­to­rzy na te­atrach pana Osiń­skie­go1.

Ję­zyk mło­dych jest mową „moc­nych wzru­szeń i gwał­tow­nych na­mięt­no­ści”, gar­dzi on przed­wczo­raj­szą „skar­la­łą i bez­kr­wi­stą” gro­ma­dą po­jęć, któ­rym brak czu­cia i uczu­cia, po­jęć tak wy­ja­ło­wia­łych, że nie są zdol­ne do bu­dze­nia sil­niej­szych wra­żeń. Mło­dość, tę­ży­znę, przy­szłość zna­leźć moż­na tyl­ko w no­wym obo­zie.

Krok za kro­kiem ustę­po­wać musi i pod­da­wać się sa­lo­no­wa, per­fu­mo­wa­na mowa lu­dzi „roz­sąd­nych, umie­ją­cych miar­ko­wać mowę i ru­chy swo­je” wraz z ich pseu­do­kla­sycz­ną li­te­ra­tu­rą. Już sam dźwięk no­wych wy­ra­żeń bu­dzi dresz­cze roz­kosz­ne w słu­cha­czach. Już sama bu­do­wa zdań i ich szyk emo­cjo­nu­je.

Ja­kież to po­ję­cia, ja­kie sko­ja­rze­nia?

Czło­wiek ob­da­rzo­ny moc­nym uczu­ciem – uża­la się szu­ka­ją­cy zło­te­go środ­ka Ka­zi­mierz Bro­dziń­ski – tyl­ko w gwał­tow­nych żą­da­niach zna­leźć może swój ży­wioł!

– Wy, mło­dzi, je­ste­ście ludź­mi ogni­stej wy­obraź­ni, na­mięt­ne­go cha­rak­te­ru!

– Tak, po trzy­kroć tak – od­po­wia­da­ją mu ro­man­ty­cy mło­dzi, tę­sk­nią­cy przede wszyst­kim do zna­le­zie­nia od­po­wied­nie­go uj­ścia dla swych na­mięt­no­ści.

I oto mamy pierw­sze mod­ne wy­ra­że­nie, nie scho­dzą­ce z ust mło­de­go po­ko­le­nia. Oni wszyst­ko czy­nią „na­mięt­nie”: faj­ki palą na­mięt­nie, tań­czą wal­ca na­mięt­nie, czy­ta­ją po­ezję Mic­kie­wi­cza na­mięt­nie. Tego sa­me­go Mic­kie­wi­cza, w któ­rym „lada słów­ko obo­jęt­ne obu­dza­ło wzru­sze­nie na­mięt­ne”. I da­rem­nie sta­ry, oświe­co­ne­go stem­pla es­te­tyk Sta­ni­sław Kost­ka Po­toc­ki ostrze­ga, że na­le­ży za­cho­wać spo­kój w na­mięt­no­ści, bo roz­luź­nio­na sta­je się ka­zi­ciel­ką ide­ału. My mło­dzi ra­czej wo­li­my iść za lor­dem By­ro­nem, któ­re­go po­ezja jest „naj­dziel­niej­szym ob­ra­zem na­mięt­no­ści wie­ku XIX”. To praw­da, że „na­mięt­ność” nisz­czy rów­no­wa­gę spo­ko­ju we­wnętrz­ne­go czło­wie­ka i na­bie­ra stop­nio­wo na­czel­nej wła­dzy nad wolą czło­wie­ka. Niech nisz­czy! Gar­dzi­my wszel­ką rów­no­wa­gą czy umiar­ko­wa­niem w ru­chach, mo­wie, uczyn­kach. Żą­da­my swo­bo­dy w ży­ciu – i w te­atrze. „Pu­blicz­ność – woła mło­dziut­ki Jó­zef Ko­rze­niow­ski w r. 1823 – szu­ka moc­nych wzru­szeń, gwał­tow­nych na­mięt­no­ści, któ­rych te­atr an­giel­ski i nie­miec­ki tak ob­fi­cie do­star­cza”.

Pra­gnie­my żyć na co dzień w sta­nie cią­głej pod­nie­ty, w krę­gu ima­gi­na­cji, po­stę­po­wać we­dług na­tchnie­nia. Cóż to jest ima­gi­na­cja? – Jest to „moc umy­słu na­sze­go, któ­rą wi­dzi­my rze­czy nie­przy­tom­nie” – ob­ja­śnia czło­wiek sta­rej daty z prze­ką­sem. Ka­ja­ją­cy się spi­sko­wiec Wik­tor Helt­man2 oskar­ża przed sę­dzią śled­czym swą ima­gi­na­cję, któ­ra od r. 1819 uka­zy­wa­ła mu śmia­ło dą­że­nia wy­zwo­leń­cze in­nych na­ro­dów, wzy­wa­jąc do ich na­śla­do­wa­nia. Jako wy­ra­że­nie zna­la­zła sym­pa­tię do cza­su, gdy Aloj­zy Fe­liń­ski3 za­stą­pił ją wy­obraź­nią, któ­ra przy­ję­ła się po­wszech­nie.

Lu­dzie sta­re­go sty­lu nie­na­wi­dzą jej, prze­kli­na­ją na­wet. Ge­ne­rał Win­cen­ty Kra­siń­ski4 pi­sze w r. 1838 o swym je­dy­na­ku: „Ta prze­klę­ta ima­gi­na­cja u nie­go jest bar­dziej zwa­rio­wa­na jak u wszyst­kich, co ci znam. Pi­sze mi, że pra­cu­je, wo­lał­bym wnu­ka nad te wszyst­kie jego dru­ko­wa­ne po­tom­stwo!”.

Pra­gnie­my dzia­łać, pi­sać i mścić się w na­tchnie­niu. „Gdy chcę ma­lo­wać – woła Mic­kie­wicz – za cóż my­śli i na­tchnie­nia wy­glą­da­ją z wy­ra­zów jak zza krat wię­zie­nia?!”5. Ten sam Mic­kie­wicz, któ­ry wy­zna póź­niej: „Wiedz­cie, że dla po­ety jed­na tyl­ko dro­ga, w ser­cu szu­kać na­tchnie­nia i dą­żyć do Boga”6. – Sło­wac­ki zaś po­sta­wi u koń­ca swej dro­gi taką ul­tra­ro­man­tycz­ną tezę eko­no­micz­ną:

Ani rola, ni han­del, ni prac roz­dzie­le­nie

Nie jest źró­dłem bo­gac­twa kra­ju,

Lecz – na­tchnie­nie7.

Jest jesz­cze kil­ka ulu­bio­nych ha­se­łek-ko­mu­na­łów, któ­re ko­łu­ją w ję­zy­ku za­go­rzal­ców ro­man­ty­zmu. Daw­niej mógł czło­wiek za­go­rzeć od swę­du pie­ca, słoń­ca go­rą­ce­go – dziś go­rze­je od eg­zal­ta­cji, ima­gi­na­cji, od sza­łu na­ro­do­wo­ści i z roz­ko­szą po­pa­da w za­wrót gło­wy. Po­gar­dza ludź­mi umia­ru i zgo­dy: Ustąp­cie się, lu­dzie zgo­dy, pę­dzi za­pa­le­niec mło­dy!

Każ­da choć naj­drob­niej­sza o kra­ju prze­mo­wa

W oczach żar mu od­ra­dza i lica pło­mie­ni;

Two­rzy wnio­ski z słów bła­hych, cia­ło two­rzy z cie­ni.

Prze­wrot­na – za­wi­chrzo­na – bez­za­sad­na gło­wa –

Jed­nym sło­wem, lu­dzie zgo­dy

Za­pa­le­niec jest to mło­dy!8

Zna­my do­sko­na­le jed­no ha­sło sztan­da­ro­we, aż nad­to bo­le­śnie zna­my je. Wszak sta­nie się wy­wiesz­ką ide­ową dla ca­łe­go stu­le­cia, opła­ca­ne nie raz i nie dzie­sięć razy strasz­li­wym ha­ra­czem: ro­zum­ni sza­łem – nie zdo­ła­my jed­nak nig­dy po­jąć, jak wiel­ki ła­du­nek uczu­cio­wy tkwił już w sa­mym brzmie­niu wy­ra­zu. Szał roz­pa­lał w wy­obraź­ni mło­dych ja­kąś zwa­rio­wa­ną eks­ta­zę. W przeded­niu krwa­we­go sierp­nia 18319 je­den z ini­cja­to­rów tej re­wol­ty, czer­wo­ny ka­płan ks. Pu­ła­ski10, wo­łał z ka­zal­ni­cy w ko­ście­le Kar­me­li­tów: „Mło­dzież sza­łem wal­kę za­czę­ła, szał za­tem po­wi­nien ją był da­lej po­su­wać, bo dal­sza woj­na jest roz­wią­za­niem pierw­szej my­śli!”. Mło­dzi przyj­mą z dumą, gdy opo­zy­cja za­li­czy ich do szko­ły „sza­lo­nych”, bo sta­nę­li w jed­nym sze­re­gu z Bal­za­kiem i pa­nią Geo­r­ge Sand11 i pra­gną też zre­wol­to­wać umy­sły.

I jesz­cze jed­no ha­sło w po­tęż­nym uję­ciu we­szło w skład za­sad wia­ry na­ro­do­wej. Opo­wia­da Liszt: „…sie­dzie­li­śmy w trój­kę z Cho­pi­nem i jed­ną z wy­bit­nych dam Pa­ry­ża. Zwró­ci­ła się do mi­strza, z za­py­ta­niem, jak na­zwać dziw­ne uczu­cie za­war­te w jego kom­po­zy­cjach, jak­by po­pio­ły nie­zna­ne, za­mknię­te we wspa­nia­łych urnach z ala­ba­stru. Wzru­szo­ny Cho­pin od­po­wie­dział, że mógł­by to okre­ślić tyl­ko w oj­czy­stym ję­zy­ku. Bo ża­den inny na­ród nie po­sia­da wy­ra­że­nia rów­no­znacz­ne­go pol­skie­mu: żal…”. Wy­raz dziw­ny, o tak róż­nym zna­cze­niu i dziw­niej­szej jesz­cze fi­lo­zo­fii. Za­sto­so­wa­ny do wy­pad­ków 1831 r. wy­ra­ża całą po­ko­rę re­zy­gna­cji, pod­da­ją­cej się wy­ro­kom Opatrz­no­ści. Ale za­wie­ra też fer­ment ura­zy, wy­mów­ki, b u n t, pra­gnie­nie ze­msty, głu­chą groź­bę, drze­mią­cą na dnie ser­ca w ocze­ki­wa­niu od­we­tu. „Pol­ski żal” – to naj­lep­sze, zda­niem Lisz­ta, uję­cie w sło­wa mu­zy­ki Cho­pi­na.

Nowa fra­ze­olo­gia prze­ni­ka szyb­ko w obieg ży­cia po­tocz­ne­go. Nie za­wsze wszyst­kim zro­zu­mia­ła, czę­sto obca, od­strę­cza­ją­ca, bu­dzi dresz­cze emo­cji jak każ­da nowa moda. Ję­zyk Bal­lad i Dzia­dów przyj­mu­je się bez trud­no­ści. Go­rzej jest z pro­zą przed­pow­sta­nio­wą Moch­nac­kie­go i ga­ze­cia­rzy bo­jów ro­man­tycz­nych. Na­szpi­ko­wa­na mnó­stwem ter­mi­nów, za­ła­pa­nych z Schel­lin­ga12 czy Tiec­ka13, nie zy­ska nig­dy po­pu­lar­no­ści. Za to ta­jem­na gwa­ra spi­skow­ców lub za­chwy­ca­ją­ca, ob­ra­zo­wa ter­mi­no­lo­gia wol­no­mu­la­rzy!

Na tych po­żyw­kach ura­sta po­ko­le­nie lu­dzi pierw­szej po­ło­wy stu­le­cia, a z tą hor­dą no­wych brzmień, sko­ja­rzeń i zna­czeń wal­czyć będą za­cie­kle „lu­dzie zgo­dy”, prze­ra­że­ni słow­nic­twem na rów­ni z wy­na­laz­ka­mi ka­wiar­ni czy faj­ki, li­to­gra­fii czy for­te­pia­nu, na rów­ni z Odą do mło­do­ści czy So­ne­ta­mi krym­ski­mi, któ­re, ich zda­niem, do­pie­ro na ję­zyk pol­ski prze­tłu­ma­czyć trze­ba, aby sta­ły się zro­zu­mia­łe dla wszyst­kich!

Na czo­ło no­wych ha­seł wy­su­nę­ły się dwa inne jesz­cze nowe okre­śle­nia, któ­re wkrót­ce ogar­nę­ły całą zbio­ro­wość pol­ską, uj­mu­jąc isto­tę jej dą­żeń przez całe stu­le­cie. Wła­ści­wie nie były to ha­sła nowe, ży­cie im dał wiek oświe­ce­nia, lecz do­pie­ro ro­man­tyzm na­sy­cił je no­wym, nie­zna­nym dresz­czem, tak że już samo brzmie­nie ich star­czy­ło za pro­gram. W chwi­li gdy gi­ną­ca sta­ra Rzecz­po­spo­li­ta sta­nę­ła w ob­li­czu nie­uchron­ne­go upad­ku, zja­wi­ło się gro­no pa­trio­tów, pra­cu­ją­cych, by za­cho­wać i utrwa­lić jej nie­pod­le­głość – peł­ne­go dźwię­ku na­bra­ły te oba ha­sła do­pie­ro w no­wym stu­le­ciu.

Mo­że­my z całą do­kład­no­ścią wska­zać dzień i oko­licz­no­ści uro­dzin ha­sła: nie­pod­le­głość. Uży­to po raz pierw­szy tego wy­ra­że­nia w pro­to­ko­le Ge­ne­ral­no­ści Bar­skiej; do słów tych na­wią­za­ła Kon­sty­tu­cja 3 maja, roz­po­czy­na­ją­ca się od stwier­dze­nia, że „każ­dy na­ród wol­ny jest i nie­pod­le­gły”. Wkrót­ce po­tem Ta­de­usz Ko­ściusz­ko w ro­cie przy­się­gi ko­sy­nie­rów, na pie­czę­ciach, na cza­pra­kach i ob­wiesz­cze­niach gło­sić się bę­dzie trój­ha­słem: Wol­ność – Ca­łość – Nie­pod­le­głość. Od tej pory na­ród wpi­sze te wy­ra­zy świę­te jako dro­go­wskaz po­stę­po­wa­nia w swym ser­cu.

Dru­gie za­wo­ła­nie było sta­re jak Rzecz­po­spo­li­ta, przez lu­dzi wie­ku zło­te­go krze­wio­ne. No­wej tre­ści na­brał pa­trio­tyzm w epo­ce Sej­mu Czte­ro­let­nie­go, by zno­wu roz­sze­rzyć się w za­kre­sie i upo­wszech­nie­niu po­ję­cia w pierw­szej po­ło­wie no­we­go stu­le­cia, gdy sta­ło się ono wprost sy­no­ni­mem Po­la­ka.

Je­śli ja­kie, to te dwa przede wszyst­kim za­wo­ła­nia jed­no­czyć będą na­ród i go­dzić prze­ciw­staw­ne i wro­gie, wal­czą­ce wza­jem z sobą odła­my spo­łe­czeń­stwa.

Wiek pary i elek­trycz­no­ści

W stu­le­ciu XIX czło­wiek po­ko­nał naj­więk­sze­go swe­go wro­ga – prze­strzeń. Te­raz do­pie­ro po­czuł się wład­cą glo­bu ziem­skie­go i mógł roz­po­cząć jego eks­plo­ata­cję na wiel­ką ska­lę.

W tym cza­sie, kie­dy pod­cho­rą­żo­wie ude­rza­li na Bel­we­der, za­czę­ły na Za­cho­dzie krą­żyć pierw­sze po­cią­gi ko­lei że­la­znej14, na mo­rzach po­ja­wi­ły się pierw­sze pa­ro­stat­ki, w fa­bry­kach tkac­kich – ma­szy­ny pę­dzo­ne parą. Za­czę­ła się era sta­li i ognia, epo­ka bez­sen­no­ści pra­cu­ją­ce­go czło­wie­ka, prze­moc fa­brycz­nej cy­wi­li­za­cji. Zro­dzi­ły się pierw­sze ru­chy ro­bot­ni­cze i straj­ki.

Trze­ci i czwar­ty dzie­sią­tek XIX stu­le­cia to czas za­sad­ni­cze­go prze­ło­mu w ży­ciu no­wo­cze­snym, to chwi­la gdy zmie­nia się sta­ry, wie­ka­mi trwa­ją­cy po­rzą­dek. Ko­lej­no za­cho­dzi sze­reg prze­mian i prze­wro­tów za­rów­no w sto­sun­kach mię­dzy­ludz­kich, jak i w co­dzien­nym oby­cza­ju jed­nost­ki. Nie tyl­ko du­cho­wa – rów­nież ma­te­rial­na twarz rze­czy­wi­sto­ści szyb­ko się zmie­nia. Od Kon­gre­su Wie­deń­skie­go po Wio­snę Lu­dów do­ko­na­ły się prze­mia­ny, na któ­re daw­niej wie­ki całe skła­dać się mu­sia­ły.

Z po­ło­że­niem pierw­szych szyn ko­lei że­la­znych, z otwar­ciem fa­bryk i mły­nów pa­ro­wych za­czę­ła się era me­cha­ni­za­cji ży­cia. Wy­gląd du­cho­wy i fi­zycz­ny czło­wie­ka zmie­niał się w oczach nie­omal. Z isto­ty pę­dzą­cej pu­ste ży­cie na par­kie­tach sa­lo­nów prze­po­czwa­rzał się w no­wo­cze­sne­go czło­wie­ka pra­cy. I mu­siał do­strzec obok sie­bie isto­tę, o któ­rej ist­nie­niu w ogó­le mógł do­tąd nie wie­dzieć, nie my­śleć i nie kło­po­tać się nią: ro­bot­ni­ka.

Czło­wiek XIX wie­ku mu­siał za­ka­sać rę­ka­wy do ogro­mu pra­cy, jaka go cze­ka­ła. Zro­zu­miał, że nie bę­dzie mógł nadal ist­nieć jako pa­so­żyt, jako tru­teń i wie­szak bez­u­ży­tecz­ny na ko­lo­ro­we fa­ta­ła­chy. Przy­wdziać mu­siał blu­zę ro­bot­ni­czą idą­cych no­wych cza­sów.

Nie wszy­scy jed­nak wo­dzo­wie ro­man­ty­zmu pa­trzy­li na to wszyst­ko bez za­strze­żeń. I to za­strze­żeń pod­sta­wo­wych, z głę­bi prze­ko­na­nia pły­ną­cych.

Czy zbio­ro­wość ludz­ka w dzi­siej­szym sta­nie upad­ku mo­ral­ne­go za­słu­ży­ła w ogó­le, by do­stą­pić bło­go­sła­wień­stwa wy­na­laz­ku ko­lei że­la­znej bez żad­nej ze swej stro­ny ofia­ry?

Czy go­dzi się w ogó­le po­ży­wać owo­ce tej no­wej, bez­dusz­nej cy­wi­li­za­cji ma­te­rial­nej bez za­dość­uczy­nie­nia du­cho­we­go?

Je­den tyl­ko z wiel­kich, Adam Mic­kie­wicz, żad­nych lę­ków nie od­czu­wał. Prze­ciw­nie. Po­tra­fił go­dzić har­mo­nij­nie „praw­dy żywe” to­wia­ni­zmu z no­wy­mi wy­na­laz­ka­mi. Cie­szył się jak dziec­ko, wsia­da­jąc do po­cią­gu na Gare du Nord15, tak pra­wie, jak cie­szył się w r. 1829 w Kronsz­ta­dzie, gdy mógł od­być po­dróż mor­ską na za­chód na po­kła­dzie naj­now­sze­go wy­na­laz­ku, stat­ku pa­ro­we­go. Bę­dzie za­dzi­wiał współ­cze­snych, a zdu­mie­wał nie na żar­ty po­tom­nych, prze­po­wia­da­jąc wy­na­la­zek te­le­fo­nu i ra­dia, i ob­my­śla­jąc – w roz­mo­wach z Alek­san­drem Chodź­ką – ulep­sze­nia w ste­ro­wa­niu ba­lo­na­mi.

Na­to­miast Ju­liusz Sło­wac­ki jest wprost prze­ra­żo­ny wy­na­laz­ka­mi fi­zy­ków fran­cu­skich, al­bo­wiem na dro­dze przy­ro­dzo­nej usi­łu­ją przy­bli­żyć ludz­ko­ści te ta­jem­ni­ce, któ­re on pra­gnie jej ob­ja­wić jako po­czę­te z du­cha (jego du­cha) i jego mi­stycz­nej ko­smo­go­nii. „Wszyst­ko przez du­cha i dla du­cha stwo­rzo­ne jest, a nic dla cie­le­sne­go celu nie ist­nie­je!” – to była teza ma­cie­rzy­sta twór­cy Kró­la Du­cha.

Nie­cier­pliw­si skłon­ni będą upa­try­wać sym­bol za­dość­uczyn­ne­go od­ku­pie­nia w ja­kimś drob­nym z po­zo­ru wy­da­rze­niu. Oto w r. 1858 in­ży­nier emi­grant Jan Ga­jew­ski16 zgi­nął pod­czas eks­plo­zji ko­tła pa­ro­we­go. Z tego po­wo­du na­pi­sał mu Cy­prian Nor­wid po­etyc­ki ne­kro­log, pe­łen my­śli za­sad­ni­czych, wśród któ­rych czy­ta­my:

Tak, Epo­pe­ją gdy ma­chi­na zgnio­tła,

Zgo­rza­łych mó­zgów i serc ob­jął kra­ter,

Po­trze­baż było, by nie jak bo­ha­ter

Za­cny Ga­jew­ski Jan zgi­nął od ko­tła!…

Lecz nie! Śmierć jego nie była dla zy­sku –

Ciał róż­nych cia­ło z jed­nym le­gło li­cem

Na zie­mi ob­cej: wy­rob­nik z szlach­ci­cem,

Z Ofia­ry-sy­nem Sy­no­wie-uci­sku…

Inne zaś duże dzie­ci, zwa­ne ro­man­ty­ka­mi, któ­rym la­tar­nia ma­gicz­na wy­da­wa­ła się szczy­tem po­my­sło­wo­ści ludz­kiej, nie ogar­nia­jąc wiel­ko­ści wy­na­laz­ków i do­nio­sło­ści prze­wro­tu, prze­cie­ra­ły oczy z nie­do­wie­rza­niem. Jesz­cze do nie­daw­na naj­więk­szym dzi­wem wie­ku wy­da­wał się im. po­śpiesz­ny dy­li­żans. W paź­dzier­ni­ku 1826 całe mia­sto Tar­nów ci­snę­ło się przed urzę­dem pocz­to­wym oko­ło pół­no­cy w so­bo­tę, aby na wła­sne oczy uj­rzeć cud: ka­ret­kę pocz­to­wą, któ­ra wy­je­cha­ła ze Lwo­wa w pią­tek przed po­łu­dniem. „Już te­raz nie ma rze­czy nie­moż­li­wych” – za­pew­nia swą mat­kę Ju­liusz Sło­wac­ki, uj­rzaw­szy w Lon­dy­nie w r. 1831 „po­wo­zy, do któ­rych z pary uwia­ne za­kła­da­ją ko­nie, co za­miast owsa wę­gle ziem­ne je­dzą!”. W tym cza­sie fi­lo­zof an­giel­ski i hi­sto­ryk cy­wi­li­za­cji Buc­kle17 fan­ta­zjo­wał so­bie po­god­nie: „Lo­ko­mo­ty­wa uczy­ni­ła wię­cej dla zjed­no­cze­nia ludz­ko­ści niż wszy­scy ra­zem wzię­ci fi­lo­zo­fo­wie, po­eci i pro­ro­cy od po­cząt­ku świa­ta!”.

W kra­ju ogar­nię­ci Nocą Li­sto­pa­do­wą Po­la­cy mu­sie­li sie­dzieć na ra­zie bez­czyn­nie. „Wy­na­le­zie­nie ma­chin pa­ro­wych naj­wię­cej przy­no­si chwa­ły dow­ci­po­wi ludz­kie­mu!” – woła rząd po­wstań­czy 1831 roku na wieść, że pierw­szy u nas młyn pa­ro­wy na Sol­cu wy­pie­ka 3700 bo­chen­ków chle­ba dzien­nie. Lecz się na tym mły­nie i bo­chen­kach koń­czy. Bo w chwi­li kie­dy wstrzą­sa świa­tem za­mia­na pra­cy ręcz­nej na me­cha­nicz­ną w fa­bry­kach, wie­le ty­się­cy naj­dziel­niej­szych pra­cow­ni­ków, ofi­ce­rów i sze­re­gow­ców, szlach­ty i rze­mieśl­ni­ków, zmu­szo­nych do opusz­cze­nia oj­czy­zny, po­dej­mu­je na emi­gra­cji pra­cę nad od­bu­do­wą Pol­ski – ide­al­nej, fik­cji wy­piesz­czo­nej w ser­cach. By ją „dźwi­gnąć, uszczę­śli­wić, by nią cały świat za­dzi­wić” – w ma­rze­niach. Al­bo­wiem los i sa­mo­bój­cza po­li­ty­ka nie po­zwo­li­ły na re­ali­za­cję żad­ne­go z za­pa­li­stych ha­seł ro­man­ty­zmu. Tyl­ko w Pol­sce mógł po­wstać oso­bli­wy typ fi­lo­zo­fa-in­ży­nie­ra. Fe­no­men, nie­po­ko­ją­cy Eu­ro­pę swy­mi po­my­sła­mi: Ho­ene-Wroń­ski. Jed­na ręka spi­su­je olśnie­wa­ją­ce fan­ta­sma­go­rie me­sja­nicz­ne, dru­ga ob­li­cza, kon­stru­uje. Po­czy­nił sze­reg od­kryć, ulep­szeń tech­nicz­nych w dzie­dzi­nie ko­lej­nic­twa i pró­bo­wał je re­ali­zo­wać przy po­mo­cy An­to­nie­go Bu­ka­te­go18, swe­go wy­znaw­cy i ad­iu­tan­ta tech­nicz­ne­go, któ­ry zdo­był na emi­gra­cji wie­dzę fa­cho­wą. Przed­sta­wił on Ada­mo­wi Czar­to­ry­skie­mu pro­jekt za­sto­so­wa­nia lo­ko­mo­cji pa­ro­wej w przy­szłej woj­nie lu­dów o Pol­skę, coś w ro­dza­ju dzi­siej­sze­go czoł­gu lub sa­mo­cho­du pan­cer­ne­go: pa­ro­wóz uzbro­jo­ny w dwa dział­ka, po­su­wa­ją­cy się po dro­dze zwy­czaj­nej, albo po­mysł szyn ru­cho­mych, złą­czo­nych z lo­ko­mo­ty­wą itp.

Pa­li­li się Po­la­cy do współ­udzia­łu w bu­do­wie no­we­go świa­ta jak chy­ba ża­den wów­czas na­ród na kon­ty­nen­cie. Ileż ener­gii, wy­na­laz­czo­ści, po­my­sło­wo­ści pol­skiej dało się po­znać w eu­ro­pej­skim prze­my­śle ma­szy­no­wym pierw­szej po­ło­wy stu­le­cia! Ileż za­my­słów naj­wspa­nial­szych uwię­dło w opor­nych, czę­sto nie­na­wist­nych wa­run­kach wy­gna­nia! Na Za­cho­dzie i na Wscho­dzie, we Fran­cji głów­nie, ale też w Bel­gii, na­wet w An­glii, da­lej w Buł­ga­rii, Tur­cji, Al­gie­rze i za oce­anem, w Au­stra­lii itd., itd.

Nie tyl­ko w port­fe­lu ma­gna­ta Bra­nic­kie­go19 na emi­gra­cji zna­lazł się spo­ry pa­kiet ak­cji ko­le­jo­wych fran­cu­skich (na któ­rych też Sło­wac­ki z po­wo­dze­niem spe­ku­lo­wał), ale cała ad­mi­ni­stra­cja i eks­plo­ata­cja roi się od pra­cow­ni­ków pol­skich. Ma­szy­ni­ści, kon­duk­to­rzy, za­wia­dow­cy wę­złów, tech­ni­cy, we­rk­mi­strze, nad­zor­cy, bu­chal­te­rzy. Zdzi­wił się wiel­ce Kra­siń­ski, po­dró­żu­ją­cy wy­god­nie w ka­re­cie wła­snej, za­wa­go­no­wa­nej na plat­for­mę po­cią­gu po­śpiesz­ne­go, gdy kon­duk­tor Po­lak za­czął go na­wra­cać na… to­wia­nizm!

Nie trze­ba też lek­ce­wa­żyć wy­sił­ków zna­ko­mi­te­go in­ży­nie­ra ge­ne­ra­ła Bema, któ­ry w za­ło­żo­nym przez się To­wa­rzy­stwie Po­li­tech­nicz­nym w Pa­ry­żu20 dużo ini­cja­ty­wy rzu­cił, obie­cu­jąc, gdy wró­ci­my do kra­ju, two­rzyć „fa­bry­ki ma­chin pa­ro­wych, gi­ser­nie że­la­za…, prze­sa­dzać na zie­mię pol­ską to wszyst­ko, co się może przy­czy­nić do pod­nie­sie­nia w kra­ju… kunsz­tów i rze­mio­sła” – i ty­siąc in­nych pro­jek­tów, z któ­rych wy­ni­kło w prak­ty­ce umiesz­cze­nie kil­ku­na­stu uczniów po fa­bry­kach i szko­łach za­wo­do­wych we Fran­cji.

Gdy­by zaj­rzeć do hi­sto­rii ko­lej­nic­twa fran­cu­skie­go, oka­za­ło­by się, że u jego po­cząt­ków sto­ją wszę­dzie emi­gran­ci pol­scy. Nad Bos­fo­rem tym wię­cej było do ro­bo­ty. Urzą­dza­li wszak­że „bi­sur­mań­cy” ży­cie no­wo­cze­sne w azja­tyc­kiej Tur­cji, ob­sa­dza­jąc wszyst­kie sta­no­wi­ska przy bu­do­wie szos, li­nii ko­le­jo­wych i te­le­fo­nów.

Ol­brzy­mi szmat zie­mi pol­skiej pod tym wzglę­dem leży zu­peł­nym odło­giem. Ani Pe­ters­burg, ani Ber­lin, ani Wie­deń nie spie­szą się. Po­lak po­dró­żu­ją­cy w kra­ju szczę­śli­wy się czu­je, je­śli osią­gnie 15 km na go­dzi­nę w „sztajn­ke­ler­ce”21 war­szaw­sko-san­do­mier­skiej czy w c.k. „ajl­wa­ge­nie”22. Do­pie­ro pod sam ko­niec ro­man­ty­zmu po­ja­wia­ją się na Ma­zow­szu pierw­sze ko­nie „z pary uwia­ne”. Wła­snym wy­sił­kiem spo­łe­czeń­stwa zbu­do­wa­na, po­wsta­nie w r. 1844 ko­lej war­szaw­sko-wie­deń­ska.

Ro­dzi się idea na­ro­do­wo­ści

Nowy wiek rzu­cił nowe, nie­win­ne z po­zo­ru słów­ko, ma­ją­ce dać po­czą­tek wie­lu za­sad­ni­czym prze­mia­nom: na­ro­do­wość. Roz­wi­nę­ła się ona nie­ba­wem w na­cjo­na­lizm, z cza­sem wy­ro­dzi­ła w dra­pież­ny im­pe­ria­lizm, któ­ry eks­plo­do­wał ka­ta­kli­zma­mi, pro­wa­dził woj­ny nie­spra­wie­dli­we, uzbro­ił be­stię ger­mań­ską, stał się głów­nym wro­giem po­ko­ju świa­ta.

Jak­że jed­nak ogół miał od­czuć od razu wagę i groź­bę na­ro­do­wo­ści, sko­ro nie do­strze­gli jej prze­bie­gli po­li­ty­cy Kon­gre­su Wie­deń­skie­go? Na­cjo­na­lizm mało za­kłó­ciw­szy spo­ko­ju wie­ko­wi ubie­głe­mu, spo­tę­go­wa­ny przez try­um­fu­ją­ce­go Na­po­le­ona, stał się ulu­bio­nym ko­ni­kiem do har­ców po­li­tycz­nych Alek­san­dra I. „Zgo­dzo­no się, aby na­ro­do­wość bra­ci na­szych… od­da­na była pod pie­czo­ło­wi­tą rę­koj­mię rzą­dów wła­ści­wych!” – wo­łał w swym ma­ni­fe­ście, ma­mią­cym ewen­tu­al­no­ścią po­łą­cze­nia w jed­no trzech za­bo­rów. „Po­la­cy otrzy­ma­ją in­sty­tu­cje, któ­re za­pew­nią im za­cho­wa­nie na­ro­do­wo­ści” – obie­cy­wa­ło ofi­cjal­ne orę­dzie Kon­gre­su. „Vi­vat Alek­san­der!” – wo­ła­li licz­ni en­tu­zja­ści „anio­ła po­ko­ju”, ma­so­ni nasi czci­li od­tąd jego pa­mięć jako „od­no­wi­cie­la na­ro­do­wo­ści”.

Nie­moc i ban­kruc­two, w ja­kich zna­la­zła się od razu Kon­gre­sów­ka, uwa­ża­no nie­ja­ko za „okup od­zy­ska­nej na­ro­do­wo­ści”. Uspra­wie­dli­wia­jąc się w li­ście do pre­ze­sa se­na­tu Ostrow­skie­go23 z oczy­wi­stej kla­py swych pla­nów, pi­sał Alek­san­der: „to jed­nak sta­ra­łem się przy­najm­niej zła­go­dzić, ile moż­no­ści, ry­go­ry roz­dzia­łu i wy­jed­nać Po­la­kom wszę­dzie ko­rzy­sta­nie z praw na­ro­do­wo­ści” (jo­uis­san­ce de leur na­tio­na­lit”). Szy­dził słusz­nie brat cara, Kon­stan­ty: „Sko­ro du­rzył Po­la­ków cią­gle, cóż dziw­ne­go, że za­krę­ci­ło się im w gło­wie na tym punk­cie. My­śle­li, że spra­wa jest po­zy­tyw­na. Któż by na ich miej­scu nie ży­czył so­bie tego sa­me­go?”. Mło­dziut­ki Mic­kie­wicz w pro­gra­mie dla taj­ne­go związ­ku Fi­lo­ma­tów wi­leń­skich za­le­cał: 1) roz­sze­rzyć grun­tow­nie oświe­ce­nie, 2) ugrun­to­wać nie­za­chwia­nie na­ro­do­wo­ści.

Lecz cóż to jest ta wciąż dys­ku­to­wa­na na­ro­do­wość? O de­fi­ni­cję uzna­ną i do­stęp­ną dla wszyst­kich – nie było ła­two. Mie­sza­no ją zra­zu z mi­ło­ścią oj­czy­zny, z tra­dy­cją do­mo­wą, sta­wia­jąc na­wet po­nad nie­pod­le­gło­ścią. Ra­cjo­na­li­sta Sta­szic za­li­czał do na­ro­do­wo­ści „rze­czy nie­ty­kal­ne, jako te: ro­do­wi­tość, ję­zyk, urzę­do­wa­nie, spra­wo­wa­ne przez ro­da­ków w oj­czy­stym ję­zy­ku, zie­mię, mu­zy­kę, strój”. Do­pie­ro mło­dzież krzyk­nę­ła moc­no: „na­ro­do­wo­ścią są ce­chy wła­ści­we, róż­nią­ce je­den na­ród od dru­gie­go!”. Moch­nac­ki zaś zde­fi­nio­wał by­stro, choć nie­co kunsz­tow­nie: „Isto­tą na­ro­du nie jest zbiór lu­dzi, za­miesz­ka­łych na pew­nej prze­strze­ni, ale ra­czej zbiór ich wła­snych wy­obra­żeń, uczuć i my­śli”.

Były to okre­śle­nia przy­trud­ne np. dla woj­sko­wych spi­skow­ców ma­jo­ra Łu­ka­siń­skie­go. Więc Lu­dwik Na­bie­lak w przed­mo­wie do swe­go prze­kła­du „Kró­lo­dwor­skie­go rę­ko­pi­su”24 ło­pa­tą do gło­wy wbi­jał trzy głów­ne źró­dła na­ro­do­wo­ści: 1) po­da­nia i pie­śni gmi­nu, 2) ba­da­nie dzie­jów prze­szłych i po­ło­że­nia obec­ne­go, wresz­cie 3) sta­ro­żyt­ne za­byt­ki po­ko­leń sło­wiań­skich. Za czym roz­ko­cha­no się bez pa­mię­ci w tej lu­bej, naj­droż­szej idei. Pu­blicz­ność w te­atrach szu­ka­ła w „sce­nicz­nym oma­mie­niu jej pa­miąt­ki”. Po­ezja musi się stać na­ro­do­wą w ca­ło­ści.

W śla­dy Mic­kie­wi­cza dążą po­eci „obo­wią­za­ni wni­kać w naj­głęb­sze taj­nie in­dy­wi­du­ali­zmu na­ro­dów, da­wać por­tre­to­we po­do­bień­stwo lu­dów i ich zwy­cza­jów” – jak pi­sał w r. 1830 Mi­chał Gra­bow­ski25. Mło­dy Ju­liusz Sło­wac­ki do­dał słusz­nie: „Lecz myli się, kto są­dzi, że na­ro­do­wość po­ezji za­le­ży na opi­sy­wa­niu na­ro­do­wych wy­pad­ków; one są tyl­ko sza­tą, pod któ­rą trze­ba szu­kać du­szy na­ro­do­wej lub du­szy świa­ta”.

Sta­ra­jąc się wni­kać w taj­ni­ki ge­niu­szu Cho­pi­na, pi­sał w r. 1834 zna­ko­mi­ty kom­po­zy­tor Ro­bert Schu­mann: „Do ko­rzyst­ne­go zbie­gu cza­su i oko­licz­no­ści do­dał los jesz­cze coś, czym się Cho­pin wy­róż­nia od in­nych i co czy­ni go zaj­mu­ją­cym, tj. dał mu po­tęż­ną i od­ręb­ną na­ro­do­wość, mia­no­wi­cie na­ro­do­wość pol­ską. Dzie­ło Cho­pi­na to ar­ma­ty ukry­te wśród kwia­tów”.

Dok­try­ne­rzy „du­cha na­ro­do­we­go” na emi­gra­cji po r. 1831, pod­da­jąc ga­lo­pem re­wi­zji li­te­ra­tu­rę i prze­szłość na­szą, od­są­dzi­li od czci i wia­ry dwie czo­ło­we chlu­by ge­niu­szu na­ro­do­we­go: Jana Ko­cha­now­skie­go i Alek­san­dra Fre­drę. Ko­cha­now­skie­mu za­rzu­ca­li dość po­wszech­nie ro­man­ty­cy, że wzgar­dził pier­wo­ci­na­mi po­ezji swoj­skiej i zwią­zaw­szy swo­ją twór­czość z wzo­ra­mi kla­sycz­ny­mi, pchnął po­ezję na­szą w ob­ję­cia ob­czy­zny. Do­pie­ro Mic­kie­wicz z ka­te­dry Col­lège de Fran­ce spro­sto­wał wie­rut­ne głup­stwo, wy­ka­zu­jąc w po­ry­wa­ją­cy spo­sób, że Jan z Czar­no­la­su miał, jak nikt inny, in­tu­icję du­cha na­ro­do­we­go i jego dróg dzie­jo­wych. Od­osob­nio­ny był głos le­wi­cow­ca ro­man­ty­zmu, Se­we­ry­na Gosz­czyń­skie­go, któ­ry w r. 1834 grom­ko za­rzu­cił twór­cy Ze­msty i Ślu­bów pa­nień­skich zu­peł­ny brak na­ro­do­wo­ści, gdyż two­rzy­wem pi­sa­rza jest wy­łącz­nie świat kon­tu­szo­wo-szla­chec­ki, na­to­miast nie ma drob­nej szlach­ty, wów­czas re­wo­lu­cyj­nie uspo­so­bio­nej; pro­le­ta­riat miej­ski, zu­peł­nie jesz­cze nie uświa­do­mio­ny, nie mógł wcho­dzić w ra­chu­bę. W dwa lata póź­niej na emi­gra­cji po­li­sto­pa­do­wej jesz­cze ostrzej po­sta­wio­no spra­wę w ma­ni­fe­ście „Gro­ma­dy Gru­dziąż”26. „Szla­chec­ka na­ro­do­wość Pol­ski w trum­nie na wie­ki spo­czę­ła, bo szlach­ta wła­sną do­mor­do­wa­ła ją dło­nią. Te­raz więc do ludu pol­skie­go, do kmie­ci na­le­ży wy­ro­bić inne po­ję­cie na­ro­do­wo­ści dla na­szej oj­czy­zny”.

Ma­rze­nia snu­te w mro­kach kon­spi­ra­cji wy­do­by­wa na jaw i kry­sta­li­zu­je Wio­sna Lu­dów. Mic­kie­wicz, któ­ry po­czuł w pier­si siłę Kon­ra­da, zry­wa się do czy­nu kon­kret­ne­go, niby Fa­rys przez chwi­lę zwy­cię­ski: „Idea na­ro­do­wo­ści jest wy­ro­kiem śmier­ci dla Au­strii… Ist­nie­nie tego ce­sar­stwa – woła na mi­tyn­gu w Bo­lo­nii w r. 1848 – nie da się po­go­dzić z ist­nie­niem na­ro­do­wo­ści, któ­re się pod­no­szą!”.

W cią­gu stu­le­cia Po­la­cy śle­dzi­li czuj­nie i od­pie­ra­li za­ku­sy i ata­ki z ze­wnątrz i we­wnątrz; Edward hr. Ra­czyń­ski wo­łał na sej­mie pru­skim wio­sną 1843 r.: „Nowy król pru­ski27 nie może Po­la­kom za­prze­czać na­ro­do­wo­ści, któ­rą im za­pew­nił oj­ciec jego, któ­ry, gdy orły pru­skie przy­bi­ja­no w tym kra­ju, po­wie­dział, że nas sza­nu­je za na­sze przy­wią­za­nie do na­ro­do­wo­ści. O ja­kiej­że to na­ro­do­wo­ści mó­wił? Czy o pru­skiej?!”. Rów­no­cze­śnie po­tę­pio­no ostro bra­ta me­ce­na­sa, Ata­na­ze­go Ra­czyń­skie­go28, któ­ry ob­ra­ziw­szy się na swe spo­łe­czeń­stwo, zo­stał ochot­nie – Niem­cem.

Gor­szym, bo ak­tyw­nym ob­ja­wem nie­wia­ry była do­bro­wol­na apo­sta­zja świet­ne­go pi­sa­rza, au­to­ra Li­sto­pa­da i Pa­mią­tek So­pli­cy – Hen­ry­ka hr. Rze­wu­skie­go29. Uciekł on od po­czu­cia na­ro­do­we­go, ule­ga­jąc dla ka­rie­ry po­tęż­nej fali ru­sy­fi­ka­cji oraz nie­wie­rze w przy­szłość Pol­ski, któ­ra musi, zda­niem jego, umrzeć tak, jak umie­ra sta­rzec. Je­dy­nym ra­tun­kiem – za­sy­mi­lo­wać się i ze­spo­lić szcze­po­wo z Ro­sją! Po­wstał ten pro­gram w dzie­sięć lat po na­pi­sa­niu Dzia­dów, Nie-Bo­skiej i Pana Ta­de­usza. Rze­wu­ski uwa­żał te ar­cy­dzie­ła za ostat­ni roz­błysk świe­cy, po­że­gnal­ny gest umie­ra­ją­cej Pol­ski!… A ona nie tyl­ko nie umie­ra­ła, ale zie­le­nić się po­czy­na­ła no­wy­mi pę­da­mi, któ­re, zda­wa­ło się, od wie­ków uschnię­te i mar­twe, ze­rwa­ły się na­gle, krzy­cząc, że żyją i są. Ks. Sza­fra­nek, zgła­sza­jąc w sej­mie pru­skim (1848) po­stu­lat uzna­nia praw ję­zy­ka pol­skie­go w ży­ciu pu­blicz­nym, po­wo­ły­wał się na żą­da­nia dwu­stu gmin gór­no­ślą­skich, za­miesz­ka­nych przez pół mi­lio­na lud­no­ści. A wszy­scy żą­da­li, jako „pra­wi dzie­dzi­ce za­miesz­ku­ją­cy tę zie­mię od wie­ków, aby na­sza na­ro­do­wość nam przy­zna­ną była”.

Tym­cza­sem na­ród wzma­gał się i krzep­nął. Upo­wszech­ni­ło się nowe po­ję­cie pa­trio­ty­zmu, opar­te na mi­ło­ści ca­łe­go na­ro­du, na obo­wiąz­ku „nie­sie­nia ka­gań­ca oświa­ty” w masy, na pie­lę­gno­wa­niu czyn­ni­ków szcze­po­wo-kul­tu­ral­nej od­ręb­no­ści i ro­dzi­mo­ści.

Jak wal­czyć z za­bor­ca­mi, w jaki spo­sób una­ra­da­wiać szko­ły, in­sty­tu­cje pu­blicz­ne, li­te­ra­tu­rę i sztu­kę – bę­dzie głów­ną tre­ścią dą­żeń dzia­ła­czy w cią­gu stu­le­cia.

Ko­lę­da ce­men­tem na­ro­do­wo­ści

Na­ród w znacz­nym od­set­ku nie­pi­śmien­ny łą­czy­ła wspól­na mowa, oby­czaj i pieśń. Wśród ostat­nich na pierw­szym miej­scu ko­lę­da wi­gi­lij­na i pa­sto­rał­ka. Sta­ła się ona w do­bie nie­wo­li naj­cen­niej­szym łącz­ni­kiem, da­ją­cym uświa­do­mie­nie szcze­po­we. Ża­den inny na­ród nie może się po­chlu­bić ta­kim bo­gac­twem pie­śni bo­żo­na­ro­dze­nio­wych o sze­ro­kiej ska­li na­stro­ju, od hym­nów po­lo­ne­zo­wych (Bóg się ro­dzi) do skocz­nych ma­zur­ków, ru­basz­nych, try­ska­ją­cych hu­mo­rem pa­sto­ra­łek.

Stu­le­cia prze­glą­da­ją się w na­szej ko­lę­dzie. Od śre­dnio­wiecz­ne­go Anioł pa­ste­rzom mó­wił po sie­dem­na­sto­wiecz­ną, ba­ro­ko­wą ko­ły­san­kę: Lu­laj­że, Je­zu­niu, któ­rą zeu­ro­pe­izo­wał Cho­pin w kil­ku tak­tach swej etiu­dy30.

W cza­sach nie­wo­li po­li­tycz­nej ko­lę­da na­sza prze­ży­wa­ła chwa­łę od­ro­dze­nia, ja­kie nie było jej udzia­łem w sta­rej Rze­czy­po­spo­li­tej. Łą­czy­ła nie tyl­ko roz­dar­te kor­do­na­mi zie­mie pol­skie, to­wa­rzy­szy­ła ze­słań­com do tajg Sy­bi­ru, roz­rzew­nia­ła emi­gran­tów po­li­sto­pa­do­wych i po­stycz­nio­wych roz­pro­szo­nych po obu pół­ku­lach, za­grze­wa­ła do wy­trwa­nia więź­niów cy­ta­de­li war­szaw­skiej, kar­me­li­tów lwow­skich, łą­czy­ła twier­dze Ku­fste­inu, Spiel­ber­gu, Szpan­da­wy, Mo­abi­tu31. Wszy­scy czu­li się z jej sło­wem i nutą dzieć­mi jed­ne­go na­ro­du. Zwięk­szy­ło się jej bo­gac­two. Wy­szły na jaw nie zna­ne ogó­ło­wi ko­lę­dy lu­do­we, przy­po­mnia­no daw­ne, na­pi­sa­no nowe. Prze­pięk­ną stwo­rzył w Zło­tej czasz­ce Sło­wac­ki:

Chry­stus Pan się na­ro­dził…

Świat się cały od­mło­dził

Et men­tes.

Nad sia­nem, nad żło­becz­kiem,

Anio­łek z anio­łecz­kiem

Ri­den­tes.

Na­strój epo­ki stycz­nio­wej (1861-1870) od­twa­rza naj­traf­niej ko­lę­da Zyg­mun­ta No­skow­skie­go: Hej, ko­lę­da, ko­lę­da! z cha­rak­te­ry­stycz­nym zgrzy­tem mol­lo­wym w ka­den­cji.

Nowy czyn­nik spo­łecz­ny: opi­nia pu­blicz­na

Co my­ślą, jak re­agu­ją masy, doły spo­łecz­ne, tzw. gmin wiej­ski czy mo­tłoch w mia­stach – to nie ob­cho­dzi­ło do­tych­czas ni­ko­go, bo nie mia­ło żad­ne­go zna­cze­nia ani wpły­wu na bieg wy­pad­ków. Opi­nię na­rzu­ca­ły dwo­ry i rzą­dy, ura­bia­jąc ją, ste­ru­jąc nią i kne­blu­jąc we­dle woli i po­trze­by. Do­pie­ro Wiel­ka Re­wo­lu­cja ujaw­ni­ła ol­brzy­mią po­tę­gę tego in­stru­men­tu. Do­szły do wła­dzy i gło­su uli­ce, zgro­ma­dze­nia pu­blicz­ne, ka­wiar­nie, ga­ze­ty. Lo­tem strza­ły sze­rzyć się po­czę­ły nie­po­żą­da­ne dla wład­ców no­win­ki. Już w parę dni po ogło­sze­niu Ma­ni­fe­stu po­ła­niec­kie­go Ko­ściusz­ki wie­dzie­li o nim chło­pi na Opolsz­czyź­nie i prze­sta­li wy­cho­dzić na pań­skie, do­ma­ga­jąc się znie­sie­nia pańsz­czy­zny. Gdy pani Za­moy­ska32 w War­sza­wie przy otwar­tych oknach Pa­ła­cu Błę­kit­ne­go za­gra­ła na kla­wi­kor­dzie ostat­nią na­de­sła­ną z Włoch no­wość: Ma­zur­ka Dą­brow­skie­go, a mo­tłoch sto­łecz­ny w lot pod­chwy­cił sło­wa i me­lo­dię, nie wszy­scy zro­zu­mie­li, że uli­ca za­bra­ła głos po raz pierw­szy i że wiel­ką moc kry­je w so­bie ten nowy czyn­nik. Zro­zu­miał jego zna­cze­nie stu­dent wi­leń­ski, Mic­kie­wicz, za­le­ca­jąc w r. 1819 już w pierw­szych in­struk­cjach dla fi­lo­ma­tów: „for­mo­wać, po­pra­wiać, usta­lać opi­nię pu­blicz­ną”.

Uli­ca, stra­gan, szyn­kow­nia, ma­giel i sklep, ka­wiar­nie sto­łecz­ne i ga­ze­ty, a na pro­win­cji jar­mar­ki i od­pu­sty – oto maj­da­ny, gdzie mo­gły się for­mo­wać pierw­sze za­ląż­ki opi­nii pu­blicz­nej. Rzą­dy za­bor­cze czy­ni­ły gor­li­wie wszyst­ko, by w sa­mym za­rod­ku na­ło­żyć ka­ga­niec. Na pal­cach po­li­czyć w pierw­szej po­ło­wie stu­le­cia chwi­le swo­bod­ne­go bu­ja­nia opi­nii: parę mie­się­cy po pro­kla­mo­wa­niu Kró­le­stwa Kon­gre­so­we­go w r. 1815, parę rów­nież w pierw­szych mie­sią­cach po­wsta­nia li­sto­pa­do­we­go i wresz­cie po­cząt­ko­wy zryw en­tu­zja­zmu w cza­sie Wio­sny Lu­dów, więc krót­kie chwi­le, w któ­rych na­ród mógł w swo­ich spra­wach prze­mó­wić bez ka­gań­ca cen­zu­ry pru­skiej, au­striac­kiej czy car­skiej. Do ludu wiej­skie­go, do ro­bot­ni­ka nie do­tar­ła jesz­cze idea zgro­ma­dzeń pu­blicz­nych. Do­pie­ro pod ko­niec stu­le­cia zbu­dzi się uśpio­na i usy­pia­na wola mas. Spę­ta­na w uści­sku po­li­cji za­bor­czej nie ist­nia­ła w wie­ku ro­man­ty­zmu nie­za­leż­na, swo­bod­na opi­nia pu­blicz­na.

Zmia­ny i prze­su­nię­cia w ustro­ju spo­łecz­nym

Prze­mia­ny w ustro­ju spo­łecz­nym wpro­wa­dza wiek XIX po­wo­li, z ro­sną­cym w mia­rę prze­szkód upo­rem. Rady moż­no­wład­ców stra­ci­ły pry­mat, któ­ry prze­szedł na biu­ro­kra­cję za­bor­ców. Przed nimi te­raz ko­rzy się i płasz­czy więk­szość szlach­ty, sta­no­wią­cej oko­ło 15% lud­no­ści na zie­miach na­szych (we Fran­cji tyl­ko 2%!). Szlach­ta pol­ska nie na­uczy­ła się ni­cze­go, sta­ra­jąc się wszel­ki­mi środ­ka­mi utrzy­mać stan po­sia­da­nia. Gdy w r. 1818 za­pro­szo­no na ka­te­drę eko­no­mii po­li­tycz­nej w Uni­wer­sy­te­cie War­szaw­skim Fry­de­ry­ka Skarb­ka – a był je­dy­nym kan­dy­da­tem ze stu­dia­mi i po­le­ce­nia­mi fa­chow­ców za­gra­nicz­nych – teść jego, ja­śnie wiel­moż­ny pan Gzow­ski z Osię­cin na Ku­ja­wach, zde­cy­do­wał, że jego zięć nie może hań­bić się pra­cą, na­wet uni­wer­sy­tec­ką, i na­ma­wiał cór­kę33, by czym prę­dzej zdraj­cę po­rzu­ci­ła! Ta­kich obłą­ka­nych głup­ta­sów były dzie­siąt­ki ty­się­cy. Pro­ces ich li­kwi­da­cji po­wol­nej za­ob­ser­wo­wał mło­dziut­ki Bo­le­sław Prus w la­tach sześć­dzie­sią­tych XIX stu­le­cia: „O pół­no­cy, w chwi­li kie­dy w sa­lo­nach Re­sur­sy w War­sza­wie wno­szo­no szam­pa­na, do prze­dzia­łu służ­bo­we­go w ośnie­żo­nym po­cią­gu to­wa­ro­wo-oso­bo­wym wszedł nad­kon­duk­tor i te­le­gra­fi­sta, od­kor­ko­wu­jąc bu­tel­kę zwy­czaj­nej wód­ki.

– Pięk­nie za­czy­na­my Nowy Rok. Psy nie mia­ły­by cze­go nam za­zdro­ścić!

– Tyl­ko nie na­rze­kać… A pa­mię­tasz, jak to było lat temu dzie­sięć w Re­sur­sie?… Było nas tam z 80 osób. Sta­ry wę­grzyn i szam­pan. A ja mia­łem jesz­cze moją czwór­kę kasz­tan­ków. Kto by dziś uwie­rzył, że tak było…”.

Na roz­pa­dli­nach ustro­ju szla­chec­kie­go nowa kla­sa bur­żu­azyj­na roz­pę­dza się szyb­ko z im­pe­tem ogar­nia­ją­cym wszyst­kie dzie­dzi­ny ży­cia. Z bez­rol­nej, bo zban­kru­to­wa­nej szlach­ty jed­no – i wię­cej dwor­czej, z ele­men­tów miesz­czań­skich i wy­jąt­ko­wo chłop­skich po­wsta­je in­te­li­gen­cja (choć jesz­cze bez tej na­zwy) i zdo­bę­dzie w po­ło­wie stu­le­cia wy­bit­ne, z cza­sem do­mi­nu­ją­ce sta­no­wi­sko. Ze wszech stron pcha­ją się lu­dzie nowi, bez her­bów i tra­dy­cji, zbroj­ni w moc­ne łok­cie lub pie­niądz, i gło­śno bę­dzie o nich na wszyst­kich po­lach osią­gnięć. Chu­do­pa­choł­ko­wie, ple­be­ju­sze za­le­ga­ją biu­ra, kan­to­ry, ma­gi­stra­ty i skle­py, gry­zi­piór­ku­jąc na po­czą­tek za li­chy gro­sik. W udrę­czo­nej ter­ro­rem Pa­skie­wi­cza Kon­gre­sów­ce pój­dzie ten pro­ces po­wo­li, opor­nie; w kar­nej, po­słusz­nej po­zy­ty­wi­zmo­wi Mar­cin­kow­skie­go Wiel­ko­pol­sce – gład­ko. W Ga­li­cji wy­two­rzył się licz­niej­szy niż gdzie in­dziej stan śred­ni, ist­ny pro­le­ta­riat in­te­li­gen­cji urzęd­ni­czej. Stwo­rzy­li go zu­bo­że­ni dzier­żaw­cy, ofi­cja­li­ści pry­wat­ni, mło­dzież miesz­czań­ska, po­śred­ni­cy i de­pen­den­ci.

Nową kla­sę za­si­li­ła ob­fi­cie imi­gra­cja Niem­ców. W za­bo­rze ro­syj­skim przy­by­sze z Nie­miec, już za­sie­dzia­li, byli spo­lsz­cze­ni i zbo­ga­ce­ni, do Ga­li­cji przy­wę­dro­wa­li po za­bo­rze kra­ju wiel­ką gro­ma­dą w chę­ci zro­bie­nia ka­rie­ry urzęd­ni­czej. I jed­ni, i dru­dzy asy­mi­lu­ją się prze­waż­nie w cią­gu jed­ne­go po­ko­le­nia, da­jąc czę­sto przy­kład twór­cze­go pa­trio­ty­zmu. Ste­in­kel­le­ry i Kol­ber­gi w Kon­gre­sów­ce, Es­tre­iche­ry w Kra­ko­wie, Li­bel­ty, Krau­tho­fe­ry w Wiel­ko­pol­sce, Pil­le­ry, Die­tle, Lamy we Lwo­wie. Te wszyst­kie od­da­ne dzie­ci mat­ki Po­lki sto­ją w pierw­szym sze­re­gu wal­czą­cych z nie­miec­kim na­jeźdź­cą.

Upa­dek miesz­czań­stwa w szla­chec­kiej Rzecz­po­spo­li­tej był na rękę in­te­re­som oku­pan­tów. Au­stria i car­ska Ro­sja nisz­czy­ły je da­lej sys­te­ma­tycz­nie. Au­striac­ki tra­fi­kant miał na oku je­dy­nie groź­bę kon­ku­ren­cji go­spo­dar­czej, dźwi­ga­ło się z wol­na ku­piec­two za­bo­ru ro­syj­skie­go. Je­den tyl­ko Pru­sak zro­zu­miał, że do­bro­byt miast za­gar­nię­tych – jest jego do­bro­by­tem.

Mi­zer­ny stan prze­my­słu, mimo świet­nych po­cząt­ków u pro­gu stu­le­cia, zni­ko­ma w po­rów­na­niu z in­ny­mi kra­ja­mi ilość fa­bryk i ko­palń w Kon­gre­sów­ce z jed­nej stro­ny, ta­mo­wa­nie wszel­kiej ini­cja­ty­wy w tej mie­rze przez Wie­deń i Ber­lin z dru­giej spra­wi­ły, że za­ognio­na w za­chod­niej Eu­ro­pie w la­tach trzy­dzie­stych kwe­stia ro­bot­ni­cza u nas pra­wie nie ist­nie­je do po­ło­wy stu­le­cia. Po­waż­ne za­si­le­nie po­wsta­ją­ce­go prze­my­słu tkac­kie­go, na­ro­dzi­ny Ło­dzi i jej wiel­kie­go prze­my­słu do­ko­na­ło się dzię­ki przy­by­łej z Nie­miec gro­ma­dzie maj­strów. Zda­wa­ło się, że rząd Kon­gre­sów­ki po­peł­nił krok nie­opatrz­ny, ścią­ga­jąc „ko­lo­ni­stów” jak ongi Pia­sto­wie ślą­scy. Mi­ni­ster Lu­bec­ki dał w r. 1824 wy­raz prze­ko­na­niu, że przy­by­sze ule­gną szyb­ko asy­mi­la­cji i „już w dru­gim po­ko­le­niu za­bi­ją w nich pol­skie ser­ca”. I miał ra­cję, choć na speł­nie­nie tej prze­po­wied­ni nie­co dłu­żej cze­kać wy­pa­dło.

Zde­kla­so­wa­na, w czę­ści na bruk miej­ski rzu­co­na war­stwa zie­miań­stwa szla­chec­kie­go zmu­szo­na zo­sta­je zmie­nić daw­ne „ży­cie uła­twio­ne” na „wy­tę­żo­ne”, przy­stę­pu­je we­spół z no­wy­mi ży­wio­ła­mi do zmon­to­wa­nia no­we­go sta­nu in­te­li­gen­cji. Ma jed­nak świa­do­mość, że ko­niec jej wpły­wów już nie­uchron­ny, choć może nie za pa­sem jesz­cze. W przeded­niu Wio­sny Lu­dów daje temu wy­raz przed­sta­wi­ciel­ka tej ska­za­nej na za­gła­dę ka­sty. Sy­do­nia Szum­lań­ska, ano­ni­mo­wa, lecz by­stra au­tor­ka Li­stów damy pol­skiej34, wy­zna­je wprost: „Upa­dek szlach­ty ko­niecz­ny jest, aby moż­na było pod­nieść lud wzwyż. Przy­śpie­sza go jesz­cze zja­wi­sko od­stęp­stwa na­ro­do­we­go w obo­zie szla­chec­kim. Nie­chże wol­no bę­dzie szlach­cian­ce wy­ra­zić żal i obu­rze­nie z po­wo­du wy­pad­ków tego od­stęp­stwa”.

Nur­tu­ją­ca wszyst­kie umy­sły po­stę­po­we od za­ra­nia stu­le­cia idea prze­bu­do­wy sto­sun­ków w my­śli spra­wie­dli­wo­ści spo­łecz­nej roz­sze­rza się po ka­ta­stro­fie im­pe­ria­li­zmu na­po­le­oń­skie­go w żą­dzę prze­bu­do­wy świa­ta, któ­rej świet­nym pro­gra­mem jest ma­ni­fest Mic­kie­wi­cza: Oda do mło­do­ści. Tyl­ko wów­czas zdo­ła mło­dzież prze­nik­nąć ogro­my ludz­ko­ści, gdy uzbroi się w en­tu­zjazm, roz­ko­cha w pra­cy dla szczę­ścia wszyst­kich, sta­nie się sil­na jed­no­ścią i ro­zum­na sza­łem, je­śli gwałt od­ci­skać bę­dzie gwał­tem. Pod tymi wa­run­ka­mi, nie­ła­twy­mi do re­ali­za­cji, udać się jej może pchnię­cie sta­re­go sple­śnia­łe­go świa­ta na nowe tory. Pro­gram ten, na­pi­sa­ny w r. 1820, do­pie­ro w dzie­sięć lat póź­niej stał się wła­sno­ścią czy­ta­ją­ce­go ogó­łu. Był na­szą De­kla­ra­cją Praw Czło­wie­ka. Po­stę­po­wi Po­la­cy XIX stu­le­cia będą usi­ło­wa­li pro­gram ten po­etyc­ki wpro­wa­dzić w ży­cie re­al­ne, mie­rząc naj­czę­ściej siły na za­mia­ry…

Chłop wy­szedł naj­go­rzej

Ar­ty­kuł czwar­ty kon­sty­tu­cji Księ­stwa War­szaw­skie­go po­sta­no­wił: pod­dań­stwo zno­si się (le se­rva­ge est abo­li). Po­zor­nie Na­po­le­on po­szedł da­lej niż Usta­wa ma­jo­wa. Znie­sio­no na pa­pie­rze nie­wo­lę chło­pa, dano wol­ność oso­bi­stą, moż­ność osie­dla­nia się, gdzie chce, rów­ność wo­bec pra­wa i są­dów, usu­nię­to wła­dzę pa­try­mo­nial­ną dzie­dzi­ca nad chło­pem. Ale pan zo­sta­wał nadal wła­ści­cie­lem grun­tu, któ­re­go chłop był tyl­ko użyt­kow­ni­kiem dzier­żaw­cą. Chło­pi zo­sta­li de­fi­ni­tyw­nie wol­ni i de­fi­ni­tyw­nie… wy­własz­cze­ni. De­kre­ty okre­śla­ły tę wol­ność po my­śli wiel­kiej wła­sno­ści. Oszo­ło­mie­ni zra­zu prze­mia­ną chło­pi spo­strze­gli wkrót­ce, że nie­wie­le się zmie­ni­ło. Gdy pew­ne­mu użyt­kow­ni­ko­wi za­wa­li­ła się cha­łu­pa, szlach­cic po­słał kil­ku ro­bot­ni­ków dla re­mon­tu; chłop pro­sił o dal­szą po­moc w otyn­ko­wa­niu cha­łu­py, pan wy­rzu­cał mu, że „jest le­niem, sko­ro tak ma­łej rze­czy dla wła­sne­go miesz­ka­nia wy­ko­nać nie chce”. „Ja­śnie pa­nie, od­po­wie­dział chłop, a czy ja po roku zo­sta­nę tu jesz­cze?”. Al­bo­wiem dana była ob­szar­ni­ko­wi cał­ko­wi­ta wła­dza usu­wa­nia chło­pów z zie­mi, któ­ra już te­raz była bez za­strze­żeń jego wła­sno­ścią; po­zba­wio­ny ko­rzy­ści z wła­dzy pa­try­mo­nial­nej, ko­rzy­stał z pra­wa ru­go­wa­nia chło­pów z go­spo­darstw zaj­mo­wa­nych do­tych­czas od po­ko­leń przez chło­pów. Wy­zu­tych z grun­tu przyj­mo­wa­no z po­wro­tem na ten sam spła­cheć grun­tu, ale już tyl­ko w cha­rak­te­rze dzier­żaw­ców na pod­sta­wie no­wej umo­wy, z re­gu­ły tak nie­ko­rzyst­nej, że po­ło­że­nie tych pa­ria­sów było czę­sto gor­sze niż przed na­po­le­oń­ską kon­sty­tu­cją.

Nie na­le­ża­ły wca­le do wy­jąt­ków ta­kie typy dzie­dzi­ców, jak brat Ma­rii Wa­lew­skiej35. Oto co o nim pi­sze Alek­san­der Wa­lew­ski36, syn po­bocz­ny Na­po­le­ona I: „Mój wuj, Łą­czyń­ski, czło­wiek miły dla rów­nych mu uro­dze­niem, był nie­zwy­kle su­ro­wy dla swych pod­da­nych. Nie tyl­ko ska­zy­wał na kary, naj­chęt­niej bił wła­sno­ręcz­nie. Z ma­ły­mi wy­jąt­ka­mi wszy­scy wła­ści­cie­le ziem­scy w Pol­sce po­stę­po­wa­li tak samo, co mnie, wy­cho­wa­ne­go za kra­jem, obu­rza­ło do ży­we­go”. Go­rzej było w la­ty­fun­diach kre­so­wych. Mło­de ko­bie­ty wy­wo­żo­no z Bia­ło­ru­si na sprze­daż po 200 fran­ków od sztu­ki, co na­wet Mic­kie­wicz pięt­no­wał w Dzia­dach. Je­śli na Ukra­inie pan był ludz­ki, a pańsz­czyź­niak aku­rat­ny, kara cie­le­sna ogra­ni­cza­ła się do „po­miar­ko­wa­nia” (100 na­ha­jów), opor­ny pod­le­gał „su­biek­cji” (300-500 na­ha­jów). Upo­jo­na szar­żą Ko­zie­tul­skie­go w Hisz­pa­nii szlach­ta zjed­no­czy­ła się w ha­śle: czym ułan bez lan­cy, tym szlach­cic bez chłop­stwa. Chło­pi, prze­szedł­szy z desz­czu pod ryn­nę, mru­cze­li nie­uf­nie, zło­wro­go: „Oj­cy­zna, oj­cy­zna i cóz nam z ty oj­cy­zny? Je­dyn pan przeda­je nas dru­gi­mu, a król ten cy ów nic nam nie ze­lzy”.

Na Ślą­sku i w Ga­li­cji chłop aż do Wio­sny Lu­dów trak­to­wa­ny był jak by­dlę po­cią­go­we, tyl­ko go­rzej ży­wio­ne. Urba­rium37 jed­nej wsi w po­wie­cie ryb­nic­kim po­sta­na­wia­ło: „Je­śli brak­nie koni, mu­szą pra­cow­ni­cy dwor­scy na żą­da­nie do­mi­nium dać się za­prząc do płu­ga i upra­wiać rolę pań­ską”. W ma­jąt­ku Don­ner­smarc­ka38 wprzę­gnię­ty do płu­ga chłop sko­nał pod ba­to­ga­mi. Na sej­mie wie­deń­skim roku 1848 po­seł chłop­ski Ka­pusz­czak39 z Bo­ho­rod­czan wo­łał: „Pa­no­wie wię­cej od nas wy­ma­ga­ją, niż prze­pis o pańsz­czyź­nie po­zwa­lał! Za­miast 100 dni od­ra­bia­li­śmy w roku 300 dni, czę­sto trzy-czte­ry dni ro­bo­ci­zny, cza­sem i ty­dzień li­czo­ny był nam za je­den dzień ro­bo­czy. W nie­dzie­le i świę­ta na­kła­da­no nam kaj­da­ny i wrzu­ca­no po­mię­dzy by­dło w obo­rze, by­śmy w przy­szłym ty­go­dniu gor­li­wiej pra­co­wa­li. Ob­cho­dzo­no się z nami nie jak z ludź­mi, lecz jak z ma­chi­na­mi. W od­da­le­niu 300 kro­ków od pań­skie­go pa­ła­cu mu­sie­li­śmy stać z od­kry­tą gło­wą, nie mógł chłop wejść na scho­dy, bo śmier­dział, a pan smro­du nie zno­sił. Czę­sto klu­cze od ko­ścio­ła za­sta­wio­ne były u karcz­ma­rza, któ­ry je wy­da­wał po wy­pi­ciu okse­fta40 wód­ki”.

Na­li­czyć by się dało w ca­łej Pol­sce kil­ku­dzie­się­ciu lu­dzi in­ne­go po­kro­ju w le­gio­nie ob­szar­ni­ków. Oży­wie­ni byli ide­owym hu­ma­ni­ta­ry­zmem, po­stę­po­wi w sło­wach i czy­nach. Ale to nie uspra­wie­dli­wia kosz­mar­ne­go ob­ra­zu ca­ło­ści.

Gdy Na­po­le­on nie tyl­ko „zdjął chło­pom kaj­da­ny z nóg, ale i buty z nich ścią­gnął”, to była po­twor­ność osta­tecz­nie zro­zu­mia­ła, go­rzej, że ele­men­ty tak po­stę­po­we jak wol­no­mu­la­rze na­ro­do­wi z ma­jo­rem Łu­ka­siń­skim na cze­le nie li­czy­ły się z chło­pa­mi w ogó­le, ani nie li­czy­ły – na nich. Je­dy­ną orę­dow­ni­cą oka­za­ła się po­ezja ro­man­tycz­na. Po­stę­po­wi ro­man­ty­cy do­strze­ga­li od razu prze­paść mię­dzy zmy­śle­niem li­te­rac­kim a rze­czy­wi­sto­ścią; okła­mał czy­tel­ni­ków po­eta ser­ca Fran­ci­szek Kar­piń­ski, ba­ją­cy w swych sie­lan­kach o po­czci­wych kmiot­kach, za­wiódł na­wet au­tor Wie­sła­wa, Bro­dziń­ski, choć nie był ob­szar­ni­kiem, lecz żoł­nie­rzem i pro­fe­so­rem. Zo­rien­to­wa­ny do­sko­na­le mło­dziut­ki Mic­kie­wicz czu­je trud­ność po­pra­wy po­twor­nych sto­sun­ków i w mło­dzień­czym po­ema­cie Kar­to­fla za­po­wia­da, że zmia­ny do­cze­ka­my się do­pie­ro w XX wie­ku, gdy sta­ra Eu­ro­pa pój­dzie w dia­bły, gdy śla­du nie zo­sta­nie po Pa­ry­żach, Lon­dy­nach i Wil­nach…

Wten­czas nad Świa­tem No­wym swo­bód gwiaz­da bły­śnie,

Cno­ta się i na­uka pod jej pro­myk ci­śnie.

Mni­sze wię­zy, de­spo­tów zła­mią się po­stra­chy,

Zło­ty Ka­pi­tol wol­ne utkwi w nie­bie da­chy,

Przed nim na­ród zdu­mio­nych zie­mian na twarz pad­nie,

A Lud-Król ber­łem rów­nym ule­głych za­wład­nie.

Do stóp swo­ich ty­ra­ny sta­ro­świec­kie po­gnie

I z wol­nej skry w Eu­ro­pie nowe wznie­ci ognie.

Ta zdu­mie­wa­ją­ca prze­po­wied­nia prze­le­ża­ła w rę­ko­pi­sie nie­zna­na aż do na­szych cza­sów41. Mic­kie­wicz na­to­miast wstrzą­snął współ­cze­snych swych czy­tel­ni­ków po­nu­rym wid­mem dzie­dzi­ca w Dzia­dach wi­leń­skich, któ­ry był wier­nym od­two­rem pa­nu­ją­cych sto­sun­ków. Nie tyl­ko fi­lo­ma­ci wi­leń­scy sta­nę­li po stro­nie uci­śnio­ne­go nad wszel­ką mia­rę pańsz­czyź­nia­ka. Sa­ty­ryk „Wia­do­mo­ści Bru­ko­wych”42 w ostrym fe­lie­to­nie pt. Ma­chi­na do bi­cia chło­pów pi­sał w r. 1817: „Ła­god­ność, na­mo­wa i prze­ko­na­nie ro­zum­ne nie ma wła­dzy nad po­ję­ciem chło­pa. Bić go po­trze­ba, żeby uczuł, bić do śmier­ci, by do­pro­wa­dzić na dro­gę kie­ru­ją­cej nim woli, bić usta­wicz­nie, żeby mieć zeń co­kol­wiek po­ży­tecz­ne­go”.

Nie le­piej dzia­ło się na Ma­zow­szu i na kre­sach po­łu­dnio­wych. Trzy­na­sto­let­ni Zyg­muś Kra­siń­ski wy­zna­je w li­ście do ojca or­dy­na­ta z całą szcze­ro­ścią: „…chłop ru­ski czę­sto za­moż­niej­szy od ma­zo­wiec­kie­go, ale uci­śnio­ny przez pa­nów nie śmie pod­nieść gło­wy. Każ­dy pan jest kró­li­kiem u sie­bie de­spo­tycz­nym. Oto­czo­ny ko­za­ka­mi pa­trzy bez li­to­ści na męki za­da­wa­ne z jego roz­ka­zu wło­ścia­nom, a ludz­kość upodlo­na wy­glą­da zba­wi­cie­la…”. Gdzieś w tym sa­mym cza­sie star­szy odeń Ju­lek Sło­wac­ki za­hu­ka­ny przez ma­mu­się43 je­dzie z nią po­wo­zem przez bło­ta piń­skie i wi­dzi mnó­stwo wy­chu­dłych z gło­du chło­pów, po­że­ra­ją­cych skwa­pli­wie ne­nu­fa­ry wod­ne.

To wspo­mnie­nie dziec­ka da póź­niej au­to­ro­wi Lil­li We­ne­dy po­mysł do pięk­ne­go po­etyc­kie­go ob­ra­zu cór­ki ży­wią­cej gni­ją­ce­go z gło­du kró­la We­ne­dów, Der­wi­da. Jaka szko­da, że wspo­mnie­nie dzie­cin­ne Kra­siń­skie­go za­tar­ło się, gdy wy­rósł i prze­szedł na sta­no­wi­sko re­ak­cji spo­łecz­nej, sta­jąc się wro­giem wy­zwo­le­nia ludu z nie­wo­li pańsz­czyź­nia­nej!

Gro­ma­da tę­pych oczu i po­kor­nych kar­ków

Już au­tor Ody do mło­do­ści pięt­no­wał sa­mo­lu­bów, któ­rzy ta­kie wi­dzą świa­ta koło, ja­kie tę­py­mi za­kre­śla­ją oczy­ma. Od­se­tek ich, za­leż­nie od na­pię­cia du­cho­we­go ogó­łu, by­wał roz­ma­ity, wa­hał się w dość sze­ro­kiej roz­pię­to­ści, umniej­sza­jąc za­wsze nie­licz­ny po­czet ak­tyw­nych pra­cow­ni­ków. W po­sta­wie tej czę­ści spo­łe­czeń­stwa bra­ły górę ce­chy ra­czej rzad­kie w na­szym tem­pe­ra­men­cie na­ro­do­wym, na­le­ża­ła do nich bier­ność, prze­cho­dzą­ca chwi­la­mi w stan ab­so­lut­nej obo­jęt­no­ści na wszyst­ko, co dzia­ło się poza ob­rę­bem wła­sne­go nosa, po­dwór­ka, in­te­re­sów. Nie mo­gli się za­sło­nić wy­god­ni­siow­skim za­wo­ła­niem po­ety wie­ku zło­te­go44: „Niech się dru­dzy za łby wo­dzą, a ja się dzi­wu­ję!” – bo ciem­ni byli i nie­ucze­ni. Od­zna­cza­ły się typy ta­kie za­sa­dą bez­względ­nej ule­gło­ści. Po­szu­ku­jąc spo­ko­ju za wszel­ką cenę, wy­ko­ny­wa­li skwa­pli­wie wszel­kie na­ka­zy władz za­bor­czych. Byle na­cisk star­czył, by mięk­ko­szyj­nych bez­krę­gow­ców skło­nić do po­słu­chu, czę­sto i do za­przań­stwa, o ile nę­ci­ło ko­rzy­ścia­mi. Wy­rzu­ty su­mie­nia po­kry­wa­no za­sa­dą „zło­te­go środ­ka”, nie­odzow­ne­go ja­ko­by w na­szym wy­jąt­ko­wym po­ło­że­niu. „Spo­kój – pierw­szy obo­wią­zek oby­wa­te­la!” – wo­ła­no, wy­krę­ca­jąc się od udzia­łu w czym­kol­wiek, co mo­gło­by rzu­cić cień na ich wzo­ro­wą lo­jal­ność i po­słu­szeń­stwo wo­bec wła­dzy za­bor­czej.

Nie dziw, że skłon­ny był do ta­kie­go poj­mo­wa­nia swych obo­wiąz­ków ciem­ny, ogłu­pia­ły od stu­le­ci chłop pańsz­czyź­nia­ny. Go­rzej nie­rów­nie, gdy tak samo po­stę­po­wał osko­ru­pio­ny gru­bą war­stwą roz­ma­itych prze­są­dów szlach­cic jed­no­wio­sko­wy, za­ty­ka­ją­cy uszy na wszel­kie no­win­ki, ja­kie na­wet pod jego dach, do nie wie­trzo­nych kom­na­tek wno­sił wiek XIX. Wszy­scy, nie mó­wiąc już o war­stwie rzą­dzą­cej, po­mna­ża­li ro­jo­wi­sko trut­niów nie­zda­łych, nie­przy­dat­nych, szko­dli­wych w pra­cy zbio­ro­wej. Nie było ich wła­ści­wie…

Usa­do­wi­ła się od po­ko­leń pew­na ce­cha fa­tal­na w uspo­so­bie­niu Po­la­ków: cu­dzo-bie­sie. Zna­czy to chęt­ka wro­dzo­na do mał­po­wa­nia, na­śla­do­wa­nia, słu­cha­nia ob­cych. Po­ło­że­nie geo­gra­ficz­ne z jed­nej stro­ny, wiel­kość od­ręb­nych ele­men­tów et­nicz­nych ze wscho­du i po­łu­dnia, czyn­nych u nas w każ­dej epo­ce dzie­jów – z dru­giej, spra­wi­ły, że to zna­mię wy­su­nę­ło się na czo­ło, nie my­śląc ustą­pić na­wet wów­czas, gdy obcy przy­bysz, po­ma­wia­ny przez lud słusz­nie o po­sia­da­nie „czar­ne­go pod­nie­bie­nia”, ma­mił już nie tyl­ko no­wym świe­ci­deł­kiem mody czy fa­ta­ła­chem oso­bli­we­go oby­cza­ju czy sno­bi­zmu – lecz przy­był z nie ta­jo­nym za­mia­rem, by ujarz­mić i znisz­czyć na­ród. Za­stra­sza­ją­ca po­tul­ność wo­bec za­bor­ców była pra­wo­wi­tym dziec­kiem tej ce­chy uspo­so­bie­nia pol­skie­go. Wy­stę­po­wa­ła sta­le pod mia­nem bar­dzo ela­stycz­nej, opacz­nie poj­mo­wa­nej lo­jal­no­ści. Jak owce weł­nę rol­ni­ko­wi, tak szlach­cic bez szem­ra­nia jął od­da­wać po­słu­szeń­stwo na­jeźdź­com wszyst­kich trzech za­bo­rów. Nie­któ­rzy czy­ni­li to je­dy­nie w pierw­szym sta­dium ogłu­sze­nia i roz­pa­czy po ka­ta­stro­fie, po­ra­że­ni wia­rą w śmierć na­ro­du, u in­nych na­strój po­tul­nej słu­żeb­no­ści po­zo­stał, prze­cho­dząc z ojca na syna. Ani dzie­sią­tej czę­ści tych świad­czeń nie był­by dał swe­mu rzą­do­wi, ja­kie te­raz skła­dał skwa­pli­wie. Je­den na ty­siąc tra­fił się re­zo­lut, po­dob­ny dzie­dzi­co­wi z I tomu Po­pio­łów