Zobowiązania - część ogólna ebook

†Zbigniew Radwański

profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Adam Olejniczak

profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Uczelni Łazarskiego w Warszawie

Jarosław Grykiel

dr hab., profesor uczelni w Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Zobowiązania – część ogólna

15. wydanierozszerzone i zaktualizowane

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2022

Wydawca:Lucyna Wyciszkiewicz-Pardej

© Wydawnictwo C.H.Beck 2022

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: Marta ŚwierkPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN epub: 978-83-8291-542-6

Przedmowa do piętnastego wydania

Podręcznik ten zawiera wykład części ogólnej prawa zobowiązań w zakresie wskazanym w art. 353–534 Kodeksu cywilnego. Części szczegółowej prawa zobowiązań poświęcony jest odrębny podręcznik Z. Radwańskiego i J. Panowicz-Lipskiej, Zobowiązania – część szczegółowa, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2022.

Podobnie jak jej poprzednie wydania książka ta ma służyć studentom wydziałów prawa. Jednak wiele objaśnień, zwłaszcza dotyczących nowych albo niedawno istotnie zmienionych przepisów, może zainteresować także dojrzałych prawników.

Sposób przedstawienia zagadnień ma na względzie adresatów tego podręcznika. Nie unikając więc prezentacji problemów spornych i zawiłych, rozważania teoretyczne ujęto syntetycznie ze wskazaniem, jakie poglądy uzyskały – zwłaszcza w judykaturze – walor dominujący. Wykład opatrzono informacjami dotyczącymi literatury i orzecznictwa.

W niniejszym wydaniu uwzględniono zmieniony w ciągu ostatnich dwóch lat stan prawny, ze szczególnym uwzględnieniem przepisów dwóch ustaw zmieniających Kodeks cywilny. Ustawa z 2.12.2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2021 r. poz. 2459) rozszerzyła ochronę wynikającą z przepisów o wyzysku. Natomiast ustawa z 24.6.2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2021 r. poz. 1509) wprowadziła możliwość zasądzenia zadośćuczynienia na rzecz najbliższych członków rodziny poszkodowanego także w razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia. Zwrócono uwagę także na aktualne orzecznictwo, zwłaszcza Sądu Najwyższego.

Piętnaste wydanie podręcznika ma nowego współautora – Jarosława Grykiela. Podstawę do przygotowania niniejszego wydania podręcznika stanowiły jego dotychczasowe cztery wydania, autorstwa Zbigniewa Radwańskiego, oraz dziesięć wydań autorstwa Zbigniewa Radwańskiego i Adama Olejniczaka. Zachowano dotychczasową sekwencję i metodę wykładu, dostosowaną do podręcznika części ogólnej prawa cywilnego – Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, C.H. Beck, Warszawa 2021.

Stan prawny, literaturę i orzecznictwo uwzględniono do lipca 2022 r.

Poznań, sierpień 2022 r.

Adam Olejniczak, Jarosław Grykiel

Wykaz skrótów

1. Akty normatywne

KC

ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1360)

Konstytucja RP

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78 poz. 483 ze sprost. i ze zm.)

KP

ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1320 ze zm.

KPA

ustawa z 14.6.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 735 ze zm.)

KPC

ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1805 ze zm.)

KRO

ustawa z 25.2.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm.)

KSH

ustawa z 15.9.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1467)

KWU

ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 2204)

KZ

rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.)

OKiKU

ustawa z 16.2.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 275 ze zm.)

PPrM

ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1792)

PrBank

ustawa z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 2439 ze zm.)

PrKonsum

ustawa z 30.5.2014 r. – o prawach konsumenta (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 287 ze zm.)

PrNot

ustawa z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1192 ze zm.)

PrPostSAdm

ustawa z 30.8.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 329 ze zm.)

PrPrzeds

ustawa z 6.3.2018 r. – Prawo przedsiębiorców (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 162 ze zm.)

PWKC

ustawa z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.)

SwobGospU

ustawa z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2168 ze zm.)

2. Organy orzekające

GKA

Główna Komisja Arbitrażowa

IC SN

Izba Cywilna Sądu Najwyższego

NSA

Naczelny Sąd Administracyjny

SA

Sąd Apelacyjny

SN

Sąd Najwyższy

SN(7)

Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów

TK

Trybunał Konstytucyjny

TSUE

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej

3. Czasopisma

AUL

Acta Universitatis Lodziensis

AUWr

Acta Universitatis Wratislavensis

Biul. SN

Biuletyn Sądu Najwyższego

EP

Edukacja Prawnicza

FP

Forum Prawnicze

Gd. SP

Gdańskie Studia Prawnicze

KPP

Kwartalnik Prawa Prywatnego

MoP

Monitor Prawniczy

MoPr

Monitor Prawa Pracy

NP

Nowe Prawo

OG

Orzecznictwo Gospodarcze

OSN

Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

OSP

Orzecznictwo Sądów Polskich (w latach 1957–1989 – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych)

OTK

Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego

Pal.

Palestra

PiM

Prawo i Medycyna

PiP

Państwo i Prawo

PPH

Przegląd Prawa Handlowego

Pr. Bank.

Prawo Bankowe

Pr. Spółek

Prawo Spółek

Prok. i Pr.

Prokuratura i Prawo

PS

Przegląd Sądowy (Czasopismo poświęcone prawnym zagadnieniom wymiaru sprawiedliwości)

PUG

Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego

Rej.

Rejent

RPEiS

Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny

R. Pr.

Radca Prawny

SC

Studia Cywilistyczne

SI

Studia Iuridica

SIL

Studia Iuridica Lubliniensa

SIS

Studia Iuridica Silesiana

SP

Studia Prawnicze

SPE

Studia Prawno-Ekonomiczne

SPP

Studia Prawa Prywatnego

TPP

Transformacje Prawa Prywatnego

Wok.

Wokanda

ZN

Zeszyty Naukowe (z oznaczeniem uniwersytetu)

4. Literatura

W. Czachórski, Zobowiązania

W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, [aktualizacja] A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Warszawa 2009

Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz

B. Burian, A. Cisek, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński, J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, J. Strzebińczyk, K. Zagrobelny, Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka i P. Machnikowskiego, Warszawa 2021

M. Gutowski, KC. Komentarz

Kodeks cywilny, t. I, Komentarz. Art. 1–352, pod red. M. Gutowskiego, Warszawa 2021 oraz t. II, Komentarz. Art. 353–626 i t. III, Komentarz. Art. 627–1088, pod red. M. Gutowskiego, Warszawa 2022

A. Kidyba, KC. Komentarz

Z. Gawlik, A. Janiak, G. Kozieł, A. Olejniczak, A. Pyrzyńska, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. A. Kidyby, t. III: Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa 2014

G. Bieniek, Komentarz do KC

G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I, pod red. G. Bieńka, Warszawa 2011

E. Łętowska, Podstawy

E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1993

K. Pietrzykowski, KC. Komentarz

Kodeks cywilny, t. I, Komentarz do artykułów 1–44910 oraz t. II, Komentarz do artykułów 450–1088, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2020

J. Rajski, Prawo

J. Rajski, przy współpracy W. Kocota, K. Zaradkiewicza, Prawo o kontraktach w obrocie gospodarczym, Warszawa 2002

A. Stelmachowski, Zarys

A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998

System Pr. Cyw., t. []

System Prawa Cywilnego, t. I, pod red. S. Grzybowskiego, Wrocław 1974, 1985; t. III, cz. 1: Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. Z. Radwańskiego, Wrocław 1981; t. III, cz. 2: Prawo zobowiązań – część szczegółowa, pod red. S. Grzybowskiego, Wrocław 1976

System Pr. Pryw., t. []

System Prawa Prywatnego, t. 2, pod red. Z. Radwańskiego i A. Olejniczaka, Warszawa 2019; t. 5, pod red. K. Osajdy, Warszawa 2020; t. 6, pod red. A. Olejniczaka, Warszawa 2014; t. 7, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2018; t. 8, pod red. J. Panowicz-Lipskiej, Warszawa 2011; t. 9, pod red. W.J. Katnera, Warszawa 2018.

5. Inne skróty

CEiIDG

Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej

cyt.

cytowany (-a, -e)

Dz.U. 

Dziennik Ustaw

Dz.Urz.

Dziennik Urzędowy

in.

inne (-a, -y)

M.P. 

Monitor Polski

n.

następny (-a, -e)

Nb.

numer brzegowy

NBP

Narodowy Bank Polski

Nr

numer

orz.

orzeczenie

post.

postanowienie

RM

Rada Ministrów

rozp.

rozporządzenie

uchw.

uchwała

uw.

uwagi

UOKiK

Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów

wyr.

wyrok

w zw.

w związku

Wykaz literatury

1. Podręczniki i monografie

A. Brzozowski, J. Jastrzębski, M. Kaliński, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2021

W. Czachórski, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa 1968

W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, [aktualizacja] A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Warszawa 2009

A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970

System Prawa Cywilnego: t. III, cz. 1, pod red. Z. Radwańskiego, Wrocław 1981; t. III, cz. 2, pod red. S. Grzybowskiego, Wrocław 1976

System Prawa Prywatnego, t. 5, pod red. K. Osajdy, Warszawa 2020

System Prawa Prywatnego, t. 6, pod red. A. Olejniczaka, Warszawa 2018

2. Komentarze

R. Budzinowski, I. Czarnota, J. Grykiel, M. Gutowski, A. Janiak, J. Kępiński, M. Kępiński, M. Mataczyński, L. Moskwa, P. Moskwa, K. Mularski, A. Olejniczak, M. Orlicki, J. Panowicz-Lipska, J. Pokrzywniak, M. Saczywko, M. Sokołowski, T. Sokołowski, A. Suchoń, K. Szadkowski, R. Szczepaniak, K. Żok, Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz. Art. 1–352 pod red. M. Gutowskiego, Warszawa 2021

T. Antoszek, K. Górny, J. Grykiel, M. Gutowski, J. Haberko, E. Habryn-Chojnacka, A. Janiak, A. Koch, M. Lemkowski, M. Mataczyński, K. Mularski, A. Olejniczak, A. Pyrzyńska, A. Raczyński, F. Rakiewicz, P. Ruchała, M. Saczywko, R. Sikorski, T. Sójka, J. Stranz, A. Suchoń, K. Szadkowski, R. Szczepaniak, M. Zelek, Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626, pod red. M. Gutowskiego, Warszawa 2022

G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I, pod red. G. Bieńka, Warszawa 2011

W. Borysiak, J. Górecki, M. Grochowski, K. Haładyj, J.M. Kondek, P. Księżak, B. Lackoroński, G. Matusik, P. Mikłaszewicz, R. Morek, A. Nowacki, K. Osajda, P. Popardowski, M. Raczkowski, P. Sobolewski, A. Zbiegień-Turzańska, Ł. Żelechowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. IIIA, Zobowiązania. Część ogólna, pod red. K. Osajdy, Warszawa 2017

B. Burian, A. Cisek, M. Drela, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński, K. Gołębiowski, K. Górska, J. Jezioro, J. Kremis, J. Kuźmicka-Sulikowska, P. Machnikowski, J. Nadler, R. Strugała, W. Szydło, K. Zagrobelny, Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka i P. Machnikowskiego, Warszawa 2021

D. Fuchs, B. Fuchs, B. Gnela, A. Herbet, W. Kurowski, A. Malik, J. Naczyńska, A. Rąpała, K. Skubisz-Kępka, G. Stojek, M. Wałachowska, P. Zakrzewski, M.P. Ziemiak, Kodeks cywilny. Komentarz, t. III, Zobowiązania. Część ogólna (art. 353–534), pod red. M. Frasa i M. Habdas, Warszawa 2018

Z. Gawlik, A. Janiak, G. Kozieł, A. Olejniczak, A. Pyrzyńska, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. III: Zobowiązania. Część ogólna, pod red. A. Kidyby, Warszawa 2014

M. Bławat, M. Grochowski, A. Herbet, M. Jagielska, I. Karasek-Wojciechowicz, J. Kuźmicka-Sulikowska, P. Machnikowski, E. Rott-Pietrzyk, S. Sołtysik, P. Stenko, R. Strugała, B. Swaczyna, M. Wilejczyk, K. Zagrobelny, Zobowiązania, t. I, Przepisy ogólne i powiązane przepisy Księgi I KC. Komentarz, pod red. P. Machnikowskiego, Warszawa 2022

Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. Z. Resicha, J. Ignatowicza, J. Pietrzykowskiego, J.I. Bieleckiego, t. I–III, Warszawa 1972

Kodeks cywilny z komentarzem, pod red. J. Winiarza, wyd. II zmienione, t. I i II, Warszawa 1989

K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. I i II, Warszawa 2020

Rozdział I. Wiadomości wstępne

§ 1. Źródła i miejsce prawa zobowiązań w polskim systemie prawnym

Literatura:W. Czachórski, Zobowiązania, § 1–3; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 1–5; E. Łętowska, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 2–4; taż, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, rozdz. 1–5; J. Rajski, Prawo, rozdz. I.

I. Miejsce i funkcja prawa zobowiązań w systemie prawnym

1. Dział prawa cywilnego

Prawo cywilne stanowi odrębną gałąź systemu prawnego. Ten status prawa cywilnego jest od wieków utrwalony w europejskiej (kontynentalnej) kulturze prawnej i w Polsce nigdy nie był kwestionowany.

Gałąź ta dzieli się z kolei na działy. Jednym z nich – obok części ogólnej, prawa rzeczowego, prawa spadkowego, prawa rodzinnego i prawa własności intelektualnej – jest prawo zobowiązań1.

Charakteryzując z punktu widzenia formalnego normy tego działu prawa, można najogólniej powiedzieć, że regulują one stosunki majątkowe typu względnego, a więc prawa podmiotowe (wierzytelności) skuteczne wobec określonych indywidualnie podmiotów.

Natomiast główna ich funkcja polega na regulacji obrotu pieniędzmi, dobrami i usługami, a także ochronie interesów podmiotów przed uszczerbkami majątkowymi. W prawie zobowiązań dominuje funkcja dynamiczna nad statyczną w normowaniu stosunków cywilnoprawnych. Rola społeczna tego działu prawa cywilnego nabrała fundamentalnego znaczenia w systemie gospodarki rynkowej, stając się – głównie poprzez instytucję umowy zobowiązaniowej (por. Nb. 311–332 i 340–359) – instrumentem prawnym realizującym autonomiczne decyzje gospodarcze podmiotów działających na rynku. Rola ta w istotnej mierze różni się od funkcji spełnianej w systemie gospodarki centralnie sterowanej, gdzie prawo zobowiązań przede wszystkim służyło realizacji decyzji podejmowanych przez państwowe organy administracji gospodarczej.

2. Inne działy

Wspomniane kryteria pozwolą w sposób nader syntetyczny wskazać na podstawowe różnice występujące między prawem zobowiązań a pozostałymi działami prawa cywilnego.

1. Tak więc rdzeniem prawa rzeczowego w odróżnieniu od prawa zobowiązań są normy wyznaczające bezwzględne prawa podmiotowe i to dotyczące rzeczy.

2. Z kolei prawo spadkowe nie reguluje obrotu dobrami, usługami i pieniędzmi inter vivos, lecz przejście majątku osoby zmarłej na inne podmioty.

3. Różnice w przedmiocie regulacji występują również w odniesieniu do prawa rodzinnego, które ponadto zdominowane jest swoistym, niemajątkowym celem, jakiemu służą jego normy nawet wtedy, gdy dotyczą sfery stosunków majątkowych.

4. Dział własności intelektualnej nastawiony jest na ochronę rezultatów myśli ludzkiej (wynalazków, utworów literackich itp.), ujmowanych jako dobra niewymierne przestrzennie (w przeciwieństwie do rzeczy), lecz o wartości majątkowej. Ta przedmiotowa podstawa wyodrębnienia tego działu prawa cywilnego pozwala ująć w nim nie tylko swoiste, bezwzględne prawa podmiotowe na wspomnianych dobrach, lecz także normy określające obrót nimi, a więc normy o charakterze zobowiązaniowym, dla których macierzystą i ogólniejszą regulacją pozostają jednak normy zawarte w dziale prawa zobowiązań.

5. Natomiast część ogólna prawa cywilnego nie reguluje samodzielnie występujących stosunków społecznych i dlatego na tej płaszczyźnie nie można znaleźć kryterium wyróżniającego ten dział prawa spośród innych działów prawa cywilnego, a w tym i od prawa zobowiązań. Na część ogólną składają się bowiem przepisy właściwe dla wszystkich szczegółowych działów prawa cywilnego. Jednakże więzi między częścią ogólną a prawem zobowiązań są szczególnie bliskie z uwagi na podstawową rolę, jaką w sferze obrotu gospodarczego odgrywają czynności prawne objęte właśnie regulacją części ogólnej prawa cywilnego.

II. Źródła prawa zobowiązań

1. Prawo stanowione

Tylko prawo powszechnie obowiązujące może regulować stosunki cywilnoprawne, a w tym i stosunki zobowiązaniowe. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia, a także akty prawa miejscowego – na obszarze działania kompetentnych organów (art. 87 Konstytucji RP).

Natomiast inne akty normatywne wydawane przez upoważnione do tego organy, a w szczególności zarządzenia, mają charakter wewnętrzny, tzn. że obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organom wydającym te akty (art. 93 Konstytucji RP). Nie mogą więc mieć waloru źródeł prawa cywilnego.

a) Wśród ustaw największą doniosłość ma Kodeks cywilny z 1964 r., radykalnie zmodyfikowany, zwłaszcza nowelami wydawanymi od 1990 r. Prawu zobowiązań jest tam poświęcona Księga III – zresztą najobszerniejsza, obejmująca ponad połowę wszystkich przepisów KC (art. 353–92116).

Prawo zobowiązań zostało najwcześniej zunifikowane spośród wszystkich działów prawa cywilnego. Dokonano tego, wydając w 1933 r. Kodeks zobowiązań oraz rok później Kodeks handlowy, przy czym obie kodyfikacje weszły w życie 1.7.1934 r., a przestały obowiązywać dopiero 31.12.1964 r., poza pewnymi partiami Kodeksu handlowego, które zachowały moc obowiązującą także pod rządem Kodeksu cywilnego (por. art. VI PWKC) – do 1.1.2001 r., kiedy to wszedł w życie Kodeks spółek handlowych.

Kodyfikacje te, a zwłaszcza Kodeks zobowiązań, wywarły ogromny wpływ na rozwój polskiej nauki prawa cywilnego, a także na treść obowiązującego Kodeksu cywilnego.

Poza regulacją podstawowych instytucji prawa zobowiązań zamieszczoną w Kodeksie cywilnym, stosunki prawne tego typu normuje wiele ustaw szczególnych wobec Kodeksu, które uzupełniają, a dla pewnych obszarów także modyfikują postanowienia kodeksowe.

Por. zwłaszcza ustawy: Prawo własności przemysłowej, o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Prawo przewozowe, Kodeks morski, o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, o ochronie praw lokatorów, Prawo zamówień publicznych, Prawo bankowe, Prawo wekslowe, Prawo czekowe, o obrocie instrumentami finansowymi, o ofercie publicznej.

b) Także rozporządzenia są częstym środkiem regulowania stosunków zobowiązaniowych.

Jednakże ich rola ulega istotnemu ograniczeniu w świetle Konstytucji RP. Rozporządzenia mogą bowiem wydać obecnie jedynie organy wskazane w Konstytucji RP, i to na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania – przy czym norma upoważniająca do wydania rozporządzenia powinna nie tylko określać kompetentny organ i zakres spraw przekazanych do uregulowania, ale nawet wytyczne dotyczące treści rozporządzenia (art. 92 w zw. z art. 142, 146, 148, 149 Konstytucji RP).

c) Konstytucja RP wyraźnie reguluje przesłanki uznania umów międzynarodowych za źródła prawa polskiego, co budziło dawniej kontrowersje. W myśl art. 91 Konstytucji RP ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Natomiast umowa międzynarodowa, ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, ma nawet pierwszeństwo przed innymi ustawami, jeżeli ich treści nie da się pogodzić z umową międzynarodową. Polskę wiążą liczne umowy międzynarodowe, które regulują m.in. problematykę stosunków zobowiązaniowych. W szczególności dotyczą one sfery własności intelektualnej, przewozu i sprzedaży towarów.

Swoiste problemy pojawiły się na tle dążenia Polski do uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej, co znalazło wyraz w Układzie Europejskim z 16.12.1991 r. ustanawiającym Stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi (obecnie Unią Europejską) i ich państwami członkowskimi z drugiej strony. Układ ten wszedł w życie 1.2.1994 r. (zał. do Dz.U. z 1994 r. Nr 11, poz. 38 ze zm.). Przewidziane w nim Stowarzyszenie pomogło Polsce w osiągnięciu ostatecznego celu, jakim było uzyskanie członkostwa w Unii Europejskiej.

W związku z tym RP zobowiązała się dostosowywać prawo polskie do ustawodawstwa istniejącego w Unii Europejskiej.

W dniu 16.4.2003 r. w Atenach został podpisany Traktat dotyczący przystąpienia Polski do Unii Europejskiej (Traktat akcesyjny), który po wyrażeniu zgody na jego ratyfikację w referendum przeprowadzonym w dniach 7–8.6.2003 r., został ratyfikowany przez Prezydenta RP 23.7.2003 r. i wszedł w życie z dniem 1.5.2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864). Najważniejszym skutkiem tego faktu jest przyjęcie przez Polskę dotychczasowego dorobku prawnego Unii (acquis communautaire). Od 1.5.2004 r. organy stosujące prawo w Polsce mają obowiązek uwzględniać normy prawne wydane przez organy Unii Europejskiej.

Unia Europejska jest organizacją ponadnarodową o samodzielnym porządku prawnym – różnym od prawa międzynarodowego i prawa krajowego państw członkowskich. Składa się na nie tzw. prawo pierwotne, obejmujące normy zawarte w traktatach założycielskich oraz tzw. prawo wtórne, stanowione przez organy Unii Europejskiej. W szczególności wydają one: tzw. rozporządzenia, które bezpośrednio obowiązują na całym obszarze Unii Europejskiej oraz dyrektywy i decyzje ramowe, które zobowiązują państwa członkowskie tylko do osiągnięcia określonych celów; pozostawiają im natomiast swobodę wyboru właściwych form. Dyrektywa, elastyczniejszy w porównaniu z rozporządzeniami instrument działania, jest najczęściej stosowanym środkiem w procesie harmonizowania prawa UE.

Także w zakresie stosunków obligacyjnych (szczególnie w przedmiocie prawa umów, np. szereg dyrektyw dotyczących ochrony konsumentów) można dostrzec proces unifikacji i harmonizacji prawa europejskiego w celu usunięcia przeszkód w swobodzie obrotu gospodarczego na całym obszarze UE oraz zapewnienia jednolitych standardów ochrony podmiotom prawa. Prowadzone są także prace nad przygotowaniem europejskiego kodeksu cywilnego. Jeżeli nawet w bliższej perspektywie trudno oczekiwać jednolitego prawa cywilnego UE czy nawet obligacyjnego, to trzeba zauważyć dotychczasowe wyniki tych prac, zwłaszcza w postaci Zasad Europejskiego Prawa Kontraktów (PECL – Principles of European Contract Law), Zasad Europejskiego Prawa Czynów Niedozwolonych (PETL – Principles of European Tort Law) oraz Projektu Wspólnych Ram Odniesienia (DCFR – Draft Common Frame of Reference)2. Zawierają one modelowe regulacje prawne w postaci przepisów (wzbogaconych o komentarze), które wyrażają opinio communis w określonych kwestiach. Coraz powszechniej zyskują one uznanie, a w konsekwencji ich oddziaływanie na proces unifikacji prawa UE jest coraz istotniejsze i z pewnością nie pozostają one także bez wpływu na kształt stanowienia i stosowania prawa w Polsce.

W uzasadnieniu uchw. SN(7) z 26.1.2005 r. (III CZP 42/04, OSNC 2005, Nr 9, poz. 149) Sąd powołał się na reguły sformułowane w przedmiocie przedawnienia roszczeń o odsetki w Zasadach Europejskiego Prawa Kontraktów.

2. Prawo zwyczajowe i zwyczaj

Utrwalony w nauce prawa cywilnego pogląd przyjmował, że obok prawa stanowionego także prawo zwyczajowe może regulować stosunki cywilnoprawne (w tym i zobowiązaniowe) w zakresie niekolidującym z prawem stanowionym.

Przepisy Konstytucji RP w Rozdziale III pt. „Źródła prawa” nie odnoszą się do tej kwestii, poprzestając na regulacji aktów normatywnych. Można stąd wnosić, że w Rzeczypospolitej Polskiej nie ma innych źródeł prawa poza prawem stanowionym. Bardziej jednak przekonujący wydaje się pogląd, iż treść Rozdziału III Konstytucji RP zamyka tylko krąg źródeł prawa stanowionego, natomiast nie wyłącza kształtowania się norm prawa zwyczajowego, jeżeli nie pozostają one w kolizji z prawem stanowionym i odpowiadają formułowanym w doktrynie prawniczej przesłankom.

Od prawa zwyczajowego należy odróżnić zwyczaj. Jest to powszechnie stosowana w danym czasie, w danym środowisku i w danych stosunkach społecznych praktyka pewnego zachowania. W odróżnieniu więc od prawa zwyczajowego zwyczaje nie wyznaczają żadnej powinności i w tym sensie „nie obowiązują”. Uzyskują one jednak doniosłość prawną przez to, że przepisy prawne odsyłają do nich, wskazując w ten sposób organom rozstrzygającym bardziej szczegółowe dyrektywy od wyznaczonych w treści tych przepisów.

Dla stosunków zobowiązaniowych doniosłe znaczenie mają zwłaszcza przepisy odsyłające do zwyczajów przy:

1) wykładni oświadczeń woli (art. 65 KC);

2) zawarciu umowy (art. 69 KC);

3) określeniu sposobu wykonywania zobowiązań (art. 354 KC);

4) określeniu mocy wiążącej wzorców umów (art. 384 § 2 KC);

5) ustalaniu treści stosunku zobowiązaniowego (art. 56, 394, 699, 788 § 2, art. 801 § 2, art. 908 KC). Artykuł 56 KC daje podstawę do precyzowania treści stosunku zobowiązaniowego na podstawie zwyczaju, także w wypadkach wyraźnie w przepisach prawnych niewskazanych.

Należy przyjąć, że tylko zwyczaje niesprzeczne z normami prawnymi bezwzględnie wiążącymi oraz z zasadami współżycia społecznego mogą znaleźć zastosowanie. W ten sposób zapewnia się aksjologiczną spójność systemu prawnego (por. bliżej wykład z części ogólnej prawa cywilnego).

W obrocie międzynarodowym rola zwyczajów – zwłaszcza handlowych – jest powszechnie akceptowana. Znalazło to w szczególności wyraz w postanowieniach Konwencji o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów z 1980 r. (Konwencja wiedeńska), która może być uznana za przejaw ogólnoświatowych standardów prawnych pod tym względem.

3. Prawo intertemporalne

Kodeks cywilny zaczął obowiązywać od 1.1.1965 r. – z modyfikacjami wprowadzonymi późniejszymi ustawami.

Nie znaczy to jednak, że wszystkie dawniejsze uregulowania prawne utraciły wszelką doniosłość prawną. Kwestię tę normuje tzw. prawo intertemporalne (międzyczasowe), stanowiące przedmiot wykładu części ogólnej prawa cywilnego. W tym miejscu należy więc tylko wspomnieć o regułach odnoszących się do stosunków zobowiązaniowych.

Z tego punktu widzenia najpierw na podkreślenie zasługuje zasada, że do czynności prawnej stosuje się prawo obowiązujące w chwili jej dokonania (tempus regit actum). W związku z tym dawne prawo jest właściwe do oceny tej czynności (por. art. XXVI, XXVII § 2 PWKC), a nowe prawo – jedynie dla skutków zdarzeń prawnych, które nastąpiły po wejściu w życie Kodeksu cywilnego i które nie są związane z istotą stosunku prawnego (por. art. XLIX § 1 PWKC). Za tego rodzaju skutki ustawodawca uznał w szczególności przejście praw i obowiązków, odnowienie, potrącenie, niemożliwość świadczenia, wygaśnięcie lub zmianę zobowiązania (art. XLIX § 2 PWKC) oraz skutki niewykonania zobowiązań i zwłoki wierzyciela (art. XLIX § 3 PWKC).

Skutkiem związanym z istotą stosunku prawnego jest np. dopuszczalność odwołania darowizny (art. 898 KC).

Jednakże do zobowiązań już istniejących z umów: kontraktacji, najmu, dzierżawy, rachunku bankowego, ubezpieczenia, renty lub dożywocia stosuje się nowe prawo przy ocenie wszelkich skutków prawnych powstałych pod rządem nowego prawa – bez względu na to, czy są one związane z istotą stosunku prawnego (art. L PWKC). Sens tego przepisu powinien być interpretowany rozszerzająco, tak by objął wszelkie stosunki zobowiązaniowe o charakterze trwałym. Ich reżim prawny bowiem w całości powinien podlegać aktualnie obowiązującemu prawu.

Wspomniane zasady prawa intertemporalnego zostały wyrażone w przepisach wprowadzających Kodeks cywilny w odniesieniu do tego tylko Kodeksu. Jednakże mają one walor ogólniejszy, odnoszą się do wszelkich relacji prawa dawnego do prawa nowego.

III. Struktura prawa zobowiązań

1. Część ogólna i szczegółowa

Jak wspomniano już o tym w przedmowie, prawo zobowiązań zwykło dzielić się na część ogólną i szczegółową, aczkolwiek podział taki nie został formalnie wyrażony w Księdze III KC. Jednak powszechnie przyjmuje go nauka, a ustawodawca w myśl jej wskazań ułożył ciąg znajdujących się tam przepisów. Tak więc całość zagadnień uregulowanych w art. 353–534 KC zalicza się do części ogólnej prawa zobowiązań. Natomiast problematyka art. 535–92116 KC składa się na część szczegółową tego działu prawa.

Należy podkreślić, że normy części ogólnej prawa zobowiązań bezpośrednio odnoszą się nie tylko do szczegółowych typów zobowiązań uregulowanych w Księdze III KC, lecz także do stosunków zobowiązaniowych w obrębie innych ksiąg KC, a także poza Kodeksem.

Przykład: Do uregulowanego w Księdze IV KC zobowiązania spadkobiercy z tytułu zapisu testamentowego należy uzupełniająco stosować ogólne postanowienia Księgi III o zobowiązaniach, które rozstrzygają nierozwiązany w przepisach o zapisie (art. 968 i n. KC) problem, w jaki sposób odpowiada kilku zapisobiorców, gdy przedmiot zapisu jest niepodzielny. Znajdzie wówczas zastosowanie art. 380 KC.

2. Zróżnicowania podmiotowe

Poza tym na obszarze całego prawa zobowiązań pojawiają się pewne swoiste uregulowania stosunków zobowiązaniowych oraz odnoszących się do nich czynności prawnych, które uwarunkowane są cechami podmiotów uczestniczących w tych stosunkach.

Różnice te wiążą się z dwoma rodzajami podmiotów: przedsiębiorcami i konsumentami.

Profesjonalistę zajmującego się działalnością gospodarczą tradycyjnie określano w Polsce mianem „kupiec” lub „przedsiębiorca”. Natomiast w ustawodawstwie PRL zniknęły te określenia, ustępując miejsca zwrotowi „jednostka gospodarki uspołecznionej”. Ze względu na jego znaczenie, wskazujące na usytuowanie owych jednostek w systemie gospodarki socjalistycznej centralnie sterowanej, termin ten został usunięty z Kodeksu, a w ustawodawstwie pozakodeksowym przyjęto określenie „podmiot gospodarczy” (por. nieobowiązująca już ustawa z 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej, Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.).

Ów niefortunny zwrot językowy zastąpiony został z kolei tradycyjnym określeniem „przedsiębiorca”. Pojawiło się ono najpierw w ustawie z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1913 ze zm.), a przepisy wprowadzające ustawę z 20.8.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 112 ze zm.) wprowadziły go do innych ustaw w miejsce „podmiotu gospodarczego”. Od tego czasu w nowych przepisach prawnych stosowany jest już wyłącznie termin „przedsiębiorca”.

Pojawił się on także w przepisach nowelizujących Kodeks cywilny (por. art. 3854) – obok istniejących już określeń wskazujących na działalność gospodarczą osób (por. np. art. 118, 355 § 2, art. 4491 KC). Pojęcie przedsiębiorcy zostało zdefiniowane w art. 431 KC, wprowadzonym nowelą z 14.2.2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 408). W myśl tego przepisu przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 § 1 KC, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.

Podmiotom, które w takiej roli występują na rynku, stawia się szczególnie wysokie wymagania co do rzetelności (uczciwości kupieckiej) wobec ich klientów, a także znajomości zawodu. Szybkość i prostota dokonywanych masowo obrotów gospodarczych również uzasadnia swoiste w pewnym zakresie uregulowania tych zagadnień. Kodeks cywilny w licznych przypadkach, aczkolwiek w jeszcze niedostatecznej mierze, uwzględnia wspomniane swoistości działalności gospodarczej.

Stosunki prawne z udziałem przedsiębiorców, a zwłaszcza między nimi, regulowane były przed kodyfikacją prawa cywilnego w odrębnym Kodeksie handlowym. Dzisiaj traktować je należy jako szczególne rodzaje cywilnoprawnych zobowiązań. Ze względów dydaktycznych oraz specjalizacji naukowych stanowią one przedmiot odrębnych wykładów uniwersyteckich i opracowań podręcznikowych.

Z drugiej strony, stosunki zobowiązaniowe w istotnej mierze znamionuje orientacja prokonsumencka, wyznaczona już w art. 76 Konstytucji RP, a określona bliżej dyrektywami UE, które implementowane są do polskiego prawa zobowiązań3.

W myśl art. 221 KC, wprowadzonego nowelą z 14.2.2003 r. i zmienionego w 2014 r. przepisami PrKonsum, za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

Ochronny reżim konsumenta jest korelatywnie sprzężony z odpowiednimi obowiązkami przedsiębiorcy, który występuje w roli drugiej strony stosunku cywilnoprawnego. Chodzi tu przy tym nie tyle o paternalistyczną opiekę nad słabszym ekonomicznie konsumentem, ile raczej o zrekompensowanie jego mniejszej wiedzy o przedmiocie zobowiązania i jego treści – w porównaniu z profesjonalistą, jakim zawsze jest przedsiębiorca4. Także o zniwelowanie skutków zaskoczenia, wywołanych nieoczekiwaną często przez konsumenta w danym miejscu i czasie propozycją przedsiębiorcy zawarcia umowy. Szczególne znaczenie mają przepisy PrKonsum oraz ustawy z 23.8.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2070).

IV. Podstawowa literatura do prawa zobowiązań

1. Przed kodyfikacją

Z uwagi na znaczne podobieństwo Księgi III KC do KZ z 1933 r. w pewnej mierze zachowały aktualność opracowania do Kodeksu zobowiązań. Przede wszystkim odnosi się to do obszernego podręcznika R. Longchamps de Berier – głównego referenta KZ – pt. „Zobowiązania” (I wyd. – Lwów 1938, II wyd. – Lwów 1939, reprint Poznań 1999, III wyd. z uzupełnieniami J. Górskiego, Poznań 1948).

Ponadto spod pióra koreferenta projektu KZ – L. Domańskiego – wyszedł obszerny i godny polecenia komentarz do tej kodyfikacji pt. „Instytucje kodeksu zobowiązań”, t. I, Warszawa 1936 i t. II, Warszawa 1938.

Natomiast kursowy wykład tego działu prawa cywilnego zawiera podręcznik F. Zolla, Zobowiązania w zarysie, I wyd., Warszawa–Kraków 1946 i II wyd., Warszawa 1948.

2. Przed reformą Kodeksu

Pod rządem Kodeksu cywilnego – do czasu jego gruntownej reformy w 1991 r. – ukazały się trzy podręczniki akademickie z zakresu prawa zobowiązań. Pierwszy – W. Czachórskiego, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa 1968, którego skrócona wersja pt. „Zobowiązania. Zarys wykładu”, doczekała się licznych wydań; drugi – A. Ohanowicza i J. Górskiego, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970; trzeci – Z. Radwańskiego, Prawo zobowiązań, Warszawa 1986, stanowiący podstawę niniejszego opracowania.

Ponadto dla osób pragnących pogłębić wiedzę o prawie zobowiązań godny polecenia jest System Prawa Cywilnego, którego t. III, wydany w dwóch częściach, obejmuje całość prawa zobowiązań: cz. 1 – Prawo zobowiązań. Część ogólna, Ossolineum 1981, pod red. Z. Radwańskiego; cz. 2 – Prawo zobowiązań. Część szczegółowa, Ossolineum 1976, pod red. S. Grzybowskiego. Redaktorem naczelnym Systemu był W. Czachórski.

Wartościową pomoc naukową stanowią także komentarze, adresowane jednak głównie do praktyków. Ukazały się dwa tego typu opracowania: pierwsze – Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972, którego t. II poświęcony jest prawu zobowiązań (pod red. Z. Resicha, J. Ignatowicza, J. Pietrzykowskiego, J.I. Bielskiego), drugie – Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1980 (II wyd. 1989) – pod red. J. Winiarza.

3. Po reformie Kodeksu

W postaci przystosowanej do zmian legislacyjnych, jakie nastąpiły po 1989 r., ukazały się nowe podręczniki.

Doniosłe znaczenie ma powstały pod red. Z. Radwańskiego System Prawa Prywatnego. Problematykę części ogólnej zobowiązań ujęto w dwóch tomach: t. 5, Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. E. Łętowskiej, a od 2020 r. pod red. K. Osajdy, oraz t. 6, Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. A. Olejniczaka.

Ponadto na uwagę zasługują komentarze do Kodeksu cywilnego.

§ 2. Zobowiązanie

Literatura:W. Czachórski, Zobowiązania, § 5–9; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 7–10; M. Gutowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 353; A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław 1980; A. Kubas, Rozszerzona skuteczność wierzytelności, SC 1969, t. XIII–XIV; E. Łętowska, [w:] System Pr. Pryw., t. 5, § 1; P. Machnikowski, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 353 KC; tenże, Swoboda umów według art. 3531 KC. Konstrukcja prawna, Warszawa 2005, s. 41 i n.; A. Olejniczak, [w:] Kidyba, KC. Komentarz, uw. do art. 353; M. Pyziak-Szafnicka, Prawo podmiotowe, SPP 2006, z. 1, s. 41–127; K. Riedl, Zobowiązania naturalne (niezupełne) w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2022; M. Safjan, Zasada swobody umów (uwagi wstępne na tle wykładni art. 3531 k.c.), PiP 1993, z. 4.

I. Pojęcie

1. Elementy

Zobowiązanie jest rodzajem stosunku cywilnoprawnego o swoistych cechach wskazanych w odpowiednich normach prawa zobowiązań (por. art. 353 KC).

Jak każdy stosunek cywilnoprawny, tak i zobowiązanie można bliżej opisać za pomocą podstawowych pojęć określających poszczególne elementy stosunku cywilnoprawnego, do których zwykle zalicza się: podmioty, ich prawa i obowiązki składające się na treść stosunku zobowiązaniowego oraz jego przedmiot. W odniesieniu do stosunku zobowiązaniowego elementy te określane są szczególnymi nazwami.

Tak więc podmiot uprawniony określa się mianem wierzyciela, a podmiot zobowiązany – nazwą dłużnika (art. 353 § 1 KC).

Przykład: Są to określenia adekwatne do każdego stosunku zobowiązaniowego, niezależnie od tego, z jakiego zdarzenia on powstał lub do jakiego typu zobowiązania należy. Wierzycielem jest np. ten, kto udzielił drugiemu (dłużnikowi) pożyczki; ten, kto został przez kogoś (dłużnika) obdarowany; ten, kto został potrącony przez samochód i na tej podstawie żąda od posiadacza pojazdu (dłużnika) odszkodowania.

Stosownie do tego uprawnienia wierzyciela określa się zbiorczym mianem wierzytelności (por. art. 306, 356 § 2, art. 498, 500, 502, 504, 505, 507, 509–511, 513–518, 525 KC), a obowiązki dłużnika terminem dług (por. art. 373, 379, 382, 508, 519–525, 922, 989 KC).

Natomiast za przedmiot zobowiązania uważa się świadczenie, przez co rozumieć należy wskazane treścią zobowiązania zachowanie się dłużnika na rzecz wierzyciela (art. 353 § 2 KC).

2. Stosunek prawny typu względnego

Stosunek zobowiązaniowy jest stosunkiem prawnym typu względnego; polega bowiem na tym, „że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia” (art. 353 § 1 KC). Łączy on więc zawsze podmioty indywidualnie oznaczone. Z reguły osoby te są już znane w chwili powstania zobowiązania, jednakże nie jest to konieczne. Wystarczy, aby wskazany został sposób ich oznaczenia na tyle dokładny, by w chwili, gdy świadczenie ma być spełnione, wiadomo było, kto komu ma świadczyć. Typowym przykładem takiego pośredniego sposobu wyznaczania podmiotów stosunku zobowiązaniowego są tzw. zobowiązania realne (np. stosunki między współwłaścicielami rzeczy), których cechą swoistą jest to, że osobę dłużnika lub wierzyciela wskazuje się poprzez określenie pozycji prawnej względem indywidualnie oznaczonej rzeczy.

W podanym wyżej przykładzie podmiotem stosunku zobowiązaniowego jest więc każdoczesny współwłaściciel indywidualnie oznaczonej rzeczy.

Przepisy prawa zobowiązań w zasadzie operują schematem jednego wierzyciela i dłużnika. Jednak w tym samym długu lub wierzytelności może uczestniczyć kilku wierzycieli bądź dłużników (por. bliżej Nb. 275–310). Z tego względu dogodne jest posługiwanie się terminem „strona” w znaczeniu: wierzyciel albo dłużnik, dla określenia właściwej pozycji podmiotów w strukturze stosunku zobowiązaniowego. Termin ten także występuje w języku przepisów prawnych (por. np. art. 365 § 2 i 3, art. 387 § 2, art. 388 § 1, art. 389, 390 § 1 i 2, art. 391, 394–396, 456 KC).

W znacznej części stosunków zobowiązaniowych, wynikających z tzw. umów wzajemnych, struktura zobowiązania jest bardziej złożona przez to, że ten sam podmiot (lub podmioty) występuje równocześnie w dwóch rolach: jako wierzyciel ze względu na jedno świadczenie i jako dłużnik ze względu na inne świadczenie.

Przykład: Ilustracją tej sytuacji może być stosunek zobowiązaniowy wynikający z umowy sprzedaży. Sprzedawca jest tu dłużnikiem wobec kupującego ze względu na ciążący na sprzedawcy obowiązek przeniesienia własności rzeczy i jej wydania. Natomiast ten sam sprzedawca jest równocześnie wierzycielem kupującego ze względu na ciążący na kupującym obowiązek zapłaty określonej ceny (sumy pieniężnej).

Wierzytelności te i długi są przy tym ze sobą wzajemnie splecione w tym sensie, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jednego świadczenia wywiera wpływ na obowiązek wykonania drugiego świadczenia. Z tego względu dogodniej jest wspomniane wierzytelności i długi wzajemne konstruować jako elementy jednego stosunku zobowiązaniowego niż jako dwa różne stosunki zobowiązaniowe.

Innego rodzaju wzbogacenie podmiotowej struktury zobowiązania polega na wprowadzeniu do jego ram osoby trzeciej, której przysługują wobec stron stosunku zobowiązaniowego (wierzyciela lub dłużnika) określone uprawnienia lub na której ciążą pewne obowiązki. Typowym tego przykładem są stosunki wynikające z tzw. umowy na rzecz osoby trzeciej (por. Nb. 469–479). Są to jednak sytuacje wyjątkowe w prawie zobowiązań.

Z kolei umowa spółki stanowi przykład powstawania wielostronnych stosunków zobowiązaniowych. Ich struktura tym różni się od wspomnianych wyżej stosunków prawnych, że każdy podmiot zajmuje względem innego podmiotu taką samą pozycję prawną – jest więc zarówno dłużnikiem, jak i wierzycielem co do określonych świadczeń.

3. Treść

Przechodząc do omówienia treści stosunku zobowiązaniowego, należy rozpocząć od wierzytelności, którą art. 353 § 1 KC eksponuje jako podstawowy jej element.

Wierzytelność jest po prostu swoistym prawem podmiotowym, które w stosunku zobowiązaniowym przysługuje wierzycielowi. Jak każde prawo podmiotowe – także wierzytelność – służy podmiotowi do zaspokojenia jego interesów, które w żadnym razie nie mogą być „sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego” (art. 5 KC). Interes ten z reguły przybiera w stosunkach zobowiązaniowych charakter majątkowy. Nie jest to jednak konieczne, ponieważ także wartości niemajątkowe mogą być realizowane w stosunkach zobowiązaniowych.

Dotyczy to zarówno przypadku, gdy pewne korzystne dla podmiotu stany rzeczy o charakterze niemajątkowym chronione są za pomocą świadczeń pieniężnych, jak i sytuacji, w której interesy niemajątkowe mają być realizowane przez zachowanie dłużnika niepolegające na zapłacie pieniędzy. Pierwszy przypadek – to ochrona zdrowia i innych dóbr osobistych za pomocą pieniężnego zadośćuczynienia (art. 445 KC). Drugi przypadek – to np. umowa sąsiadów zakazująca gry na fortepianie w określonych godzinach. W razie przekroczenia tego zakazu wierzycielowi przysługują środki przymusu egzekucyjnego dla zrealizowania tego zobowiązania.

Jeśli brak jest uwarunkowań ekonomicznych, ze szczególną starannością należy badać, czy dany stosunek prawny nie podlega innym normom – w głównej mierze służącym ochronie określonych interesów niemajątkowych – w szczególności prawu rodzinnemu.

Interes ten musi być także zgodny z zasadami współżycia społecznego i ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa podmiotowego. Z reguły do realizacji celów błahych nie podejmuje się zobowiązań prawnie wiążących.

Tradycyjnie uznaje się je za tzw. zobowiązania towarzyskie (np. przyjęcie zaproszenia na kolację u przyjaciela).

W praktyce wątpliwości wywołuje kwalifikacja umów lub czynności dokonanych „z grzeczności”. Otóż sam fakt, że ktoś z uprzejmości lub kierując się uczuciem, zobowiąże się do świadczenia nieodpłatnie, nie stanowi jeszcze podstawy do uznania takiego zobowiązania za prawnie niewiążące. Wszelkie bowiem motywy, rozumiane jako przeżycia podmiotu działającego, nie mają same przez się doniosłości prawnej. Istotna jest treść zakomunikowanego drugiej stronie oświadczenia woli, które podlega interpretacji w myśl reguł wskazanych w art. 65 KC. Jeżeli więc reguły językowe, forma wypowiedzi, jej kontekst lub zwyczaj nie pozwalają jednoznacznie rozstrzygnąć kwestii, czy podjęte zobowiązanie ma walor prawnie wiążący, należy odwołać się do najogólniejszego domniemania wspartego zasadami współżycia społecznego, że ludzie działają racjonalnie i w konsekwencji doprowadzają do pogorszenia swojej sytuacji poza ochroną prawa jedynie, gdy chodzi o zmiany nieznaczne5. Tak więc np. przenocowanie krewnego, udzielenie pomocy nieporadnej starszej osobie uznać można za działania nieobjęte zobowiązaniem prawnym. Natomiast, gdy ojciec udziela poręczenia wekslowego na zabezpieczenie zobowiązań swojej córki, kierując się uczuciem, to jego zobowiązanie wekslowe jest ważnym zobowiązaniem prawnym.

Wierzytelność jest zarazem prawem podmiotowym względnym. Kieruje się ona bowiem przeciwko indywidualnie oznaczonej osobie, jaką jest dłużnik i tylko przez niego może być naruszona (art. 353 § 1 KC). Jeżeli podmiot zobowiązany został zindywidualizowany już w momencie powstania zobowiązania, a należne świadczenie jest już od samego początku dostatecznie ściśle oznaczone, wówczas wierzytelność przyjmuje od razu postać roszczenia (uprawnienia podmiotowo i przedmiotowo skonkretyzowanego).

Przykład: A pożyczył od B 1000 zł, które zobowiązał się zwrócić za miesiąc.

Może być jednak i tak, że owa indywidualizacja podmiotowa lub przedmiotowa aktualizuje się dopiero później, w czasie trwania stosunku zobowiązaniowego.

Przykład: Świadczenie lub jego rozmiar mają być oznaczone przez stronę bądź osobę trzecią; zależą od różnych okoliczności (np. przy dożywociu lub rencie); podmiot nie jest jeszcze zindywidualizowany (np. przy przyrzeczeniu publicznym lub papierach wartościowych).

Zawsze jednak każda wierzytelność ostatecznie prowadzi do powstania roszczenia – najpóźniej w chwili wykonania świadczenia – i w tym sensie roszczenie stanowi immanentny element wierzytelności.

Roszczeń tych może zresztą przysługiwać wierzycielowi wiele, ponieważ dłużnik może być zobowiązany do dokonywania różnych działań na rzecz wierzyciela, przypadających niekiedy w różnym czasie lub w określonych tylko okolicznościach, pojawiających się w toku trwania stosunku zobowiązaniowego. Roszczenia te wprawdzie służą jednemu celowi, jakim jest zaspokojenie wskazanego w treści zobowiązania interesu wierzyciela, jednak wyróżniają się pewną samodzielnością widoczną np. w odrębnym sposobie ustalania przedawnienia lub prekluzji.

Przykład: Wierzytelność uprawnionego do renty realizuje się przez pojawianie się poszczególnych roszczeń o zapłatę określonych i przypadających w ustalonych terminach świadczeń rentowych. To samo można powiedzieć o świadczeniu czynszu najmu. Stosunek ten dostarcza także przykładów pojawiania się w toku jego trwania różnorodnych roszczeń, jak np. o wydanie przedmiotu najmu, ewentualne remonty itp.

Ponadto prawo podmiotowe wierzyciela może być wzbogacane jeszcze o uprawnienia kształtujące, na mocy których ma on kompetencję do zniesienia lub zakończenia albo zmiany stosunku zobowiązaniowego przez jednostronną czynność prawną.

Przykład: Prawo wypowiedzenia stosunku najmu przez wynajmującego wskutek niepłacenia czynszu przez najemcę (art. 672 KC) albo prawo wierzyciela do odstąpienia od umowy – w razie niewykonania świadczenia wzajemnego (art. 491 i n. KC) lub prawo do wyboru świadczenia w zobowiązaniach przemiennych (art. 365 KC).

Uprawnienia wierzyciela zwykło się klasyfikować na główne i uboczne. Główne służą realizacji podstawowego interesu wierzyciela i polegają na wykonaniu pierwotnego świadczenia lub na spełnieniu świadczenia zastępczego (np. odszkodowawczego). Natomiast uprawnienia uboczne (pomocnicze) przygotowują lub uzupełniają świadczenie główne i, oczywiście, nie mogą istnieć bez uprawnienia głównego.

Uprawnieniami ubocznymi są np. roszczenia o zapłatę odsetek w razie opóźnienia świadczenia pieniężnego (art. 481 KC) albo prawo zatrzymania (art. 461 KC).

Odsetki kapitałowe mogą być uznane za świadczenie główne (por. Nb. 187).

4. Dług

Korelatem wierzytelności jest dług rozumiany jako zespół obowiązków dłużnika (por. art. 373, 379 § 1, art. 382, 508, 519 i n. KC). Wykonanie tych obowiązków ma na celu zaspokojenie interesu wierzyciela, określonego jego prawem podmiotowym (wierzytelnością). Z tego względu, w myśl art. 354 § 1 KC: „Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom”. W taki sam zresztą sposób wierzyciel powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania (art. 354 § 2 KC). Odwołanie się do celu społeczno-gospodarczego zobowiązania wzbogaca podstawę oceny zachowań stron o kryterium natury funkcjonalnej. Chodzi tu bowiem o wzięcie pod uwagę tych konsekwencji, jakie nie są wypowiedziane w treści przepisów prawnych lub w oświadczeniach woli albo w zwyczajach, a które z uwzględnieniem wszelkich konkretnych okoliczności należy uznać za typowe i tym samym za oczekiwane przez strony. W sposób uproszczony można powiedzieć, że realizacja stosunku zobowiązaniowego powinna przebiegać tak, aby odpowiadał on zdrowemu rozsądkowi.

Wskazanego tu kryterium nie należy mylić z tzw. celem prawnym (causa) zobowiązania (przysporzenia), co ma doniosłość przy podziale czynności prawnych na abstrakcyjne i kauzalne. Zagadnienie to zostało już wyjaśnione w wykładzie części ogólnej prawa cywilnego.

Podstawowym obowiązkiem dłużnika jest spełnienie świadczenia. Jednak – jak już o tym wspomniano – wierzycielowi mogą przysługiwać względem dłużnika także uprawnienia kształtujące, które realizują się bez współdziałania tego ostatniego. W związku z tym nie przybierają one postaci spełnienia świadczenia, aczkolwiek dłużnik zobowiązany jest dostosować swoje zachowanie do następstw zmienionego przez czynność prawo kształtującą stosunku zobowiązaniowego. W tym sensie można więc mówić również o korelatywności pozycji wierzyciela i dłużnika ze względu na przysługujące wierzycielowi uprawnienia kształtujące.

Przykład: Wybór świadczenia alternatywnego (przemiennego) jest czynnością prawo kształtującą (art. 365 KC), wskazującą ostatecznie, jakie świadczenie ma dłużnik spełnić.

Owa cecha korelatywności długu i wierzytelności charakterystyczna dla stosunku zobowiązaniowego pozwala ustalić treść jednego z tych elementów przez określenie treści drugiego elementu. Sprawa ma się podobnie, jakby ktoś chciał zbadać zarys powierzchni opony samochodowej. Równie dobrze może tego dokonać, obserwując ją bezpośrednio albo jej odbicie na odpowiednio elastycznym podłożu. Raczej więc tylko kwestią przyjętej techniki ustawodawczej jest to, czy treść stosunku zobowiązaniowego wyznaczona zostaje przez wskazanie uprawnień wierzyciela, czy obowiązków dłużnika. Nasz system prawny, idąc pod tym względem za utartą tradycją, wskazuje na obowiązki dłużnika. Nie powinno to jednak zaciemniać faktu, że głównym celem zobowiązania jest zaspokojenie interesu wierzyciela i temu celowi przyporządkowane zostały obowiązki dłużnika, a zwłaszcza obowiązek świadczenia.

Z tego właśnie względu zobowiązanie gaśnie, gdy wierzyciel został zaspokojony nie tylko przez dłużnika, lecz także przez osobę trzecią, albo gdy spośród kilku dłużników zobowiązanych z różnych lub z tych samych tytułów prawnych – jeden wykonał świadczenie.

5. Rozszerzona skuteczność

Ochronę interesów wierzyciela uzasadnia niekiedy rozszerzenie skuteczności jego wierzytelności poza ścisły stosunek względny, łączący go z pierwotnym dłużnikiem. We współczesnych systemach prawnych można dostrzec tendencję do wzmacniania takiej ochrony. Tendencja ta znajduje uzasadnienie w postępującym podziale pracy i związanym z tym silnym uzależnieniem działań jednych osób od drugich, a niekiedy także w trudnościach związanych z uzyskiwaniem określonych dóbr lub usług w zamian za pieniężne świadczenia odszkodowawcze. Pełna ochrona interesów wierzyciela wymaga w takich przypadkach skierowania roszczenia do osób, które stoją poza pierwotnym węzłem zobowiązaniowym, a które jednak efektywnie mogą zaspokoić wierzyciela, a zarazem w myśl wskazań moralnych, skonkretyzowanych w ściśle określonych przesłankach ustawowych, powinny to uczynić. Polski system prawny w stosunkowo szerokiej mierze uwzględnia te tendencje, przewidując w szczególności następujące instytucje służące owej poszerzonej ochronie wierzyciela:

a) najpierw więc celowi temu służy tradycyjna, jeszcze wywodząca się z prawa rzymskiego, instytucja skargi pauliańskiej, która nosi obecnie nazwę „ochrony wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika” (art. 527–534 KC). Sens tej instytucji oraz bliższe określenie przesłanek, od których zależy nieskuteczność względna i odpowiedzialność osoby trzeciej, zostaną przedstawione dalej (por. Nb. 74–92);

b) zbliżoną nieco funkcję i podobną konstrukcję względnej nieskuteczności czynności prawnej realizuje następnie nowo wprowadzona do systemu prawa polskiego instytucja ukształtowana w art. 59 KC. Na podstawie tego przepisu w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej z tym zastrzeżeniem, że osoba zawierająca umowę musiała wiedzieć o wcześniejszym roszczeniu osoby trzeciej, chyba że umowa była nieodpłatna. Instytucja ta została bliżej przedstawiona w wykładzie części ogólnej prawa cywilnego;

c) rozszerzona ochrona wierzyciela może być także zrealizowana na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415 i n. KC), jeżeli oczywiście spełnione zostaną ogólne przesłanki tej odpowiedzialności. Polegają one w szczególności na tym, że osoba trzecia bezprawnie i w sposób zawiniony uniemożliwi dłużnikowi wykonanie zobowiązania. Roszczenie wierzyciela zmierza w tym przypadku do naprawienia wyrządzonej mu przez osobę trzecią szkody (por. bliżej Nb. 487–494);

d) do instytucji rozszerzających skuteczność wierzytelności zalicza się także zobowiązania realne6 oraz pewne sprzężone z wierzytelnością prawa bezwzględne. Z punktu widzenia funkcjonalnego działanie tych instytucji jest podobne do instytucji wyżej wymienionych. Jednakże bliższa ich analiza wskazuje, że z konstrukcyjnoprawnego punktu widzenia należy je potraktować w sposób odrębny.

Zobowiązania realne osiągają cel, jakim jest wzmocnienie ochrony wierzyciela, nie przez rozszerzenie kręgu osób, od których wierzyciel może poszukiwać zaspokojenia swojego interesu, lecz przez swoiste wyznaczenie osoby dłużnika. Polega ono – jak już o tym wspomniano – na pośrednim wskazaniu jej przez określenie sytuacji tej osoby wobec danej rzeczy. Ściśle rzecz biorąc, należy stwierdzić, że roszczenie wierzyciela kieruje się zawsze do zindywidualizowanej każdocześnie osoby dłużnika, z tym tylko zastrzeżeniem, że dłużnik ten zmienia się wtedy, gdy następuje zmiana osoby uprawnionej do określonej rzeczy. Konstrukcja taka jest dogodna dla wierzyciela, ponieważ zwiększa pewność wykonania zobowiązania dłużnika, które w jakiś sposób wiąże się z władaniem określoną rzeczą lub z prawem do niej, zabezpieczającym wypłacalność dłużnika. Należy jednak pamiętać, że zobowiązania realne powstają tylko w przypadkach wyraźnie w ustawie przewidzianych.

Por. zwłaszcza art. 16 i 17 KWU. Wpisane na mocy tych przepisów do ksiąg wieczystych prawa: najmu, dzierżawy, odkupu, pierwokupu, dożywocia, timesharingu oraz roszczenia o przeniesienie własności nieruchomości i inne roszczenia określone w ustawie są skuteczne przeciwko każdemu właścicielowi nieruchomości. Poza tym por. także art. 625, 678, 910 § 2 KC.

Natomiast inaczej zakwalifikować należy przypadki, gdy wyjątkowo wierzycielowi przysługuje ochrona typu bezwzględnego. Kodeks cywilny przewidział tego rodzaju sytuację w odniesieniu do najemcy lokalu, któremu art. 690 KC zapewnia analogiczną do ochrony własności ochronę prawa do używania lokalu, a także wobec prawa dożywocia, które w myśl art. 910 § 1 KC obciąża nieruchomość podobnie jak ograniczone prawo rzeczowe. W nauce proponuje się różne konstrukcje prawne dla wyjaśnienia sensu tych postanowień. Wydaje się jednak, że nie chodzi tu ani o ograniczone prawa rzeczowe, ani o wierzytelności chronione bezwzględnie, lecz o zwykłą wierzytelność, w całej rozciągłości skuteczną tylko wobec zindywidualizowanego dłużnika. Z wierzytelnością tą jednak sprzężone jest podporządkowane jej – zwłaszcza gdy chodzi o powstanie, zmianę i zgaśnięcie, jak również zasady przenoszenia i pierwszeństwa – swoiste prawo bezwzględne, zapewniające ochronę pewnym tylko uprawnieniom wierzyciela (np. posiadanie lokalu).

Analiza tych instytucji nie daje podstaw do przyjęcia reprezentowanego niekiedy poglądu, jakoby wierzytelność – na podobieństwo prawa własności – przybierała kształt prawa bezwzględnego. W przeciwieństwie bowiem do tego ostatniego nigdy nie jest tak, by korelatem prawa wierzyciela był jednolity w swej treści obowiązek wszystkich innych podmiotów objętych systemem prawa cywilnego. Zawsze na indywidualnie oznaczonym dłużniku ciąży obowiązek określonej treści względem wierzyciela.

6. Jedność stosunku zobowiązaniowego

Pomimo różnorodności praw i obowiązków składających się na dany stosunek zobowiązaniowy oraz pomimo strukturalnej zmienności tych elementów w czasie trwania stosunku zobowiązaniowego zawsze należy rozpatrywać go jako jedną całość. W praktyce oznacza to, że zmiana zachodząca w jednym z jego elementów nie jest obojętna dla funkcjonowania pozostałych elementów, a tym samym dla interesów wszystkich uwikłanych w stosunek zobowiązaniowy podmiotów.

Wszelkie więc decyzje stosowania prawa (norm prawnych) odnoszące się do jednego z elementów stosunku zobowiązaniowego powinny uwzględniać te różnorodne związki i następstwa, jakie wynikną dla całego układu zorganizowanego w postaci stosunku zobowiązaniowego.

II. Dług i odpowiedzialność

1. Pojęcie

„Odpowiedzialność” jest terminem wieloznacznym, przy czym nawet w obrębie nauk prawnych nie ma pełnej zgodności poglądów co do treści tego pojęcia oraz różnych jego postaci.

Nie wdając się tutaj w szczegółowe rozważania tej kwestii należącej do ogólnej teorii prawa, można wyjść z dominującego poglądu, który najszerzej rozumianą odpowiedzialność prawną łączy z ujemnymi następstwami prawnymi, przewidzianymi dla jakiegoś podmiotu w związku ze ziszczeniem się pewnych zdarzeń kwalifikowanych negatywnie przez system prawny. Do zdarzeń takich niewątpliwie należy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika. W tym więc najszerszym znaczeniu można mówić o odpowiedzialności za dług, rozumiejąc przez to wszelkie ujemne konsekwencje przewidziane przez prawo za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. W kręgu tak pojętej odpowiedzialności mieści się w szczególności typowe dla niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania negatywne następstwo polegające na tym, że dłużnik obowiązany jest naprawić wierzycielowi wynikłą stąd szkodę (art. 471 i n. KC). Obowiązek odszkodowania nadal jednak pozostaje objęty pojęciem długu, aczkolwiek mającym za przedmiot świadczenie bardziej dla dłużnika uciążliwe w porównaniu ze świadczeniem pierwotnym.

Jednak negatywne następstwa niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie opierają się tylko na dalszych, kolejnych przekształceniach stosunku zobowiązaniowego, polegających w szczególności na pogarszaniu się pozycji prawnej dłużnika lub na aktualizacji zobowiązań innych jeszcze podmiotów (np. poręczycieli). Należy się bowiem liczyć z ewentualnością, że żadne z tych zobowiązań nie zostanie wykonane lub należycie wykonane. W związku z tym system prawny przewiduje rozmaite sposoby przymusowego zaspokojenia interesu wierzyciela, a więc sankcję za niedopełnienie obowiązku prawnego pierwotnego lub następczego. O osobie, która podlega takiemu przymusowi, również mówi się, że ponosi odpowiedzialność. Chodzi tu już jednak o inne, węższe pojęcie odpowiedzialności, której korelatem jest uprawnienie do zastosowania przymusu dla zaspokojenia wierzyciela. Różnica między długiem a odpowiedzialnością w tym węższym znaczeniu jest tu widoczna. Dług polega bowiem zawsze na powinności spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela. Natomiast odpowiedzialność w rozważanym znaczeniu – to dopuszczalność stosowania przymusu (sankcji) realizowanego zresztą z reguły nie przez wierzyciela, lecz przez odpowiednie organy państwowe (egzekucyjne).

Mówiąc o problematyce długu i odpowiedzialności, będziemy mieli na względzie wyłącznie, wspomniane ostatnio, węższe rozumienie odpowiedzialności.

Możliwa jest także taka sytuacja, że istnieje sama odpowiedzialność bez długu, natomiast brak jest jednoznacznego stanowiska w kwestii, czy polski system prawny konstruuje tego rodzaju odpowiedzialność (o odpowiedzialności powstałej w rezultacie orzeczenia pauliańskiego, por. Nb. 91; natomiast o charakterze odpowiedzialności z tytułu hipoteki, por. B. Swaczyna, Hipoteka umowna, Warszawa 2007, s. 100 i n.).

2. Odpowiedzialność osobista

Zgodnie z ogólną regułą przymus zmierzający do zaspokojenia interesów wierzyciela realizują organy państwowe na podstawie orzeczenia sądowego lub innego kompetentnego organu, w którym to orzeczeniu wypowiedziany jest nakaz spełnienia określonego świadczenia. Sposoby realizacji tego przymusu wskazane zostały w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących postępowania egzekucyjnego (art. 758 i n.). Są one wyrazem powszechnie panującej obecnie koncepcji, według której egzekucja ta kieruje się do majątku osoby odpowiedzialnej. Polega więc ona w szczególności na przymusowym odebraniu pieniędzy lub określonych przedmiotów od dłużnika albo na ich sprzedaży w celu uzyskania potrzebnych na zaspokojenie wierzyciela środków, jak również na przejęciu innych praw majątkowych przysługujących egzekwowanemu dłużnikowi. Ta majątkowa odpowiedzialność jest charakterystyczna dla stosunków cywilnoprawnych i dlatego często określa się ją mianem odpowiedzialności cywilnoprawnej. Stanowi ona jednak efekt niezwykle długiej ewolucji, polegającej na stopniowym redukowaniu środków przymusu kierowanych do osoby odpowiedzialnej. W pierwotnym prawie rzymskim niewypłacalny dłużnik oddawany był we władzę wierzyciela, a jeszcze w XIX w. szeroko stosowano tzw. areszt za długi (tak świetnie opisany w powieściach Dickensa). Polskie prawo egzekucyjne przewiduje sankcję grzywny – zamienianej w razie jej niezapłacenia na areszt – jedynie w przypadkach, gdy dłużnik wzbrania się wykonać świadczenie, którego „inna osoba wykonać za niego nie może, a której wykonanie zależy od jego woli” (art. 1050 § 1 KPC). Nie jest to jednak relikt odpowiedzialności osoby, lecz rozstrzygnięcie uzasadnione założeniem, że także czynności niezastępowalne mogą stanowić treść świadczenia i to bez względu na to, czy są one ocenne w pieniądzach.

Natomiast zupełnie wyjątkowo – w przypadkach wyraźnie w ustawie wskazanych – także sam wierzyciel może bezpośrednio stosować pewne formy przymusu wobec dłużnika z pominięciem organów państwowych. Odnosi się to zwłaszcza do dozwolonej samopomocy (por. art. 432, 671 § 2 KC). Swoistą postać bezpośredniego zaspokojenia się wierzyciela – wbrew woli dłużnika i bez udziału organów państwowych – przewiduje instytucja potrącenia wierzytelności w okolicznościach wskazanych w ustawie (por. art. 498 i n. KC).

Niekiedy znowu dla zaspokojenia interesu wierzyciela zbędne będzie stosowanie jakichkolwiek form nacisku bezpośredniego na dłużnika, a wystarczy jedynie wydanie odpowiedniego orzeczenia. Odnosi się to zwłaszcza do orzeczeń zastępujących oświadczenie woli dłużnika w przypadkach, gdy dłużnik jest zobowiązany do jego złożenia (por. art. 64 KC i art. 1047 KPC).

Z zasady dłużnik i tylko dłużnik ponosi odpowiedzialność majątkową za swój dług. Odpowiada on całym swoim majątkiem, jaki ma w chwili prowadzenia przeciwko niemu egzekucji. Ten model odpowiedzialności określa się mianem odpowiedzialności osobistej. W istocie jest to odpowiedzialność majątkowa, jednakże przyjęto używać terminu „osobista”, co tłumaczy się reminiscencjami dawnej odpowiedzialności polegającej na skierowaniu przymusu do osoby dłużnika.

Od tej reguły ogólnej, niewymagającej z tego względu szczególnego uzasadnienia normatywnego, system prawny przewiduje różnorodne wyjątki. Zostaną one omówione poniżej.

3. Zobowiązania niezupełne

Przede wszystkim więc istnieje kategoria tzw. zobowiązań niezupełnych (naturalnych), które polegają na tym, że dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za swój dług. W konsekwencji wierzycielowi nie przysługuje kompetencja do zwrócenia się do sądu lub do innego właściwego organu o wydanie orzeczenia nakazującego dłużnikowi wykonanie świadczenia, a w razie jego niespełnienia – prowadzenia egzekucji w celu zaspokojenia się z majątku dłużnika. Pomimo jednak niezaskarżalności wierzytelności chodzi w tych przypadkach niewątpliwie o zobowiązania w rozumieniu prawnym. Jeżeli bowiem dłużnik sam wykona świadczenie – nawet w nieświadomości tego, że nie można go było do tego przymusić – to nie może następnie żądać zwrotu spełnionego świadczenia jako nienależnego (art. 411 pkt 2 i 3, art. 413 § 1 KC). Spełnione świadczenie uznać więc należy w tych przypadkach za prawnie należne, a nie tylko wynikające z jakiegoś niewiążącego stosunku społecznego.

Prawo polskie nie zawiera żadnych ogólnych przepisów poświęconych zobowiązaniom niezupełnym. Wskazane wyżej ich cechy podstawowe – a w szczególności niezaskarżalność i brak obowiązku zwrotu świadczenia wykonanego – zostały zrekonstruowane w drodze wniosków syntetycznych płynących z analizy przypadków szczególnych. Pozostaje jednak kwestia otwarta, czy poza tym można wskazać jakieś inne cechy tych zobowiązań, a zwłaszcza, czy znajdują do nich zastosowanie pewne inne skutki prawne przewidziane dla zobowiązań zaskarżalnych (zwykłych). Zagadnienie to jest kontrowersyjne. Raczej jednak należy się opowiedzieć za poglądem, że trudno w tym zakresie wypowiadać zasady ogólne i że problemy te chyba trzeba rozstrzygać odrębnie dla każdego z poszczególnych typów zobowiązań naturalnych.

Chodzi tu w szczególności o kwestię dopuszczalności potrącenia, uznania, odnowienia, żądania odszkodowania.

W nauce polskiego prawa cywilnego zgodnie przyjmuje się, że do zobowiązań niezupełnych należą:

1) zobowiązania, w których roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu (art. 117 § 2 zd. 1 i art. 411 pkt 3 KC);

2) zobowiązania, które wynikają z gry lub zakładu z wyłączeniem jednak gier bądź zakładów prowadzonych na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego, jak również z gier zakazanych albo nierzetelnych (art. 413 KC).

Natomiast świadczenia, które nie podlegają zwrotowi ze względu na to, że ich spełnienie czyni zadość zasadom współżycia społecznego (art. 411 pkt 2), nie stanowią przedmiotu zobowiązań prawnych. Z tego względu, jeżeli zostały tylko przyobiecane, nie mogą być wyegzekwowane. Pomimo że nie należą się w sensie prawnym, nie można żądać ich zwrotu ze względów moralnych (np. wydatki poczynione na utrzymanie osoby bliskiej, nieobjętej ustawowym obowiązkiem alimentacyjnym)7.

4. Ograniczona odpowiedzialność osobista

Odstępstwem od zasady pełnej odpowiedzialności całym majątkiem dłużnika jest ograniczona odpowiedzialność osobista8. Ograniczenia tego rodzaju mogą przybierać następujące dwie postacie.

Pierwsza polega na tym, że dłużnik odpowiada określoną częścią swojego majątku, wyodrębnioną według wskazanych w ustawie kryteriów. Wierzyciel może więc w takim przypadku zaspokoić się w drodze egzekucji tylko z przedmiotów objętych tą wydzieloną częścią majątku. Jeżeli nie wystarczy ona na pokrycie wierzytelności, to wierzytelność ta wprawdzie nie wygasa, lecz nie może zostać zaspokojona. Ograniczenie to odnosi się więc do kwestii, czym dłużnik odpowiada (cum viribus patrimonii).

Przykład: W myśl art. 1030 zd. 1 KC: „Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku”, a więc odpowiada tylko tymi przedmiotami, które uzyskał w drodze dziedziczenia, a już nie pozostałymi składnikami swojego majątku. Podobną odpowiedzialność przewiduje także art. 41 KRO w odniesieniu do majątku małżonków.

Drugi sposób ograniczenia odpowiedzialności osobistej polega na wskazaniu maksymalnej wartości, jaka może być uzyskana z majątku osoby odpowiedzialnej. Wartości tej można jednak dochodzić – w przeciwieństwie do pierwszego ograniczenia – z całego majątku dłużnika. Omawiane obecnie ograniczenie przejawia się więc na płaszczyźnie tego, za co dłużnik odpowiada (pro viribus patrimonii), a nie czym odpowiada. Wysokość długu może być inna niż wysokość odpowiedzialności. Jeżeli wysokość odpowiedzialności jest niższa od wysokości długu, to wierzyciel nie uzyska pełnego zaspokojenia swojej wierzytelności.

Przykład: Por. art. 1031 § 2 KC, według którego „w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku”. Wierzyciele spadku mogą więc poszukiwać zaspokojenia także z przedmiotów, jakie spadkobierca miał już przed nabyciem spadku, jednakże w sumie nie mogą uzyskać więcej, niż wynosi wartość aktywów spadku. Por. także art. 554 KC ograniczający odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego „do wartości nabytego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego”.

5. Odpowiedzialność rzeczowa

Od odpowiedzialności osobistej – pełnej lub ograniczonej – należy odróżnić odpowiedzialność rzeczową. Polega ona na tym, że wierzyciel może dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności z wartości, jaką stanowi indywidualnie oznaczona rzecz. Odpowiedzialność tę ponosi każdoczesny właściciel rzeczy, którym nie musi być dłużnik. Odpowiednie uprawnienie wierzyciela ma więc w tym zakresie charakter bezwzględny. Ponadto zapewnia ono tę korzyść wierzycielowi, że w toku egzekucji uzyskuje on pierwszeństwo zaspokojenia swojej wierzytelności przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy obciążonej.

Zgodnie z panującym poglądem osoba odpowiedzialna rzeczowo nie jest zobowiązana do świadczenia, tj. do czynnego spełnienia zobowiązania, lecz jedynie do „ścierpienia” egzekucji z rzeczy obciążonej. Pogląd ten został jednak ostatnio zakwestionowany przez procesualistów, którzy podkreślają, że w świetle KPC także osoba odpowiedzialna rzeczowo obowiązana jest do spełnienia świadczenia, a wierzyciel do jego przyjęcia. Dopiero, gdy osoba odpowiedzialna nie spełnia świadczenia, zaspokojenie wierzyciela następuje z wartości rzeczy obciążonych (szerzej o tej różnicy stanowisk por. B. Swaczyna, Hipoteka umowna, Warszawa 2007, s. 100 i n.).

Odpowiedzialność tego typu powstaje w szczególności w razie obciążenia rzeczy hipoteką, zastawem lub prawem dożywocia (art. 910 KC).

Pomimo że odpowiedzialność rzeczowa pozwala wierzycielowi dochodzić wierzytelności jedynie z rzeczy indywidualnie oznaczonej, jest ona z punktu widzenia ekonomicznego korzystniejsza dla niego od pełnej odpowiedzialności osobistej dłużnika. Zabezpiecza bowiem wierzyciela przed niekorzystnymi zmianami majątku dłużnika, jakie mogą nastąpić w czasie między powstaniem długu, a jego wymagalnością oraz gwarantuje priorytet zaspokojenia przed wierzycielami niekorzystającymi z zabezpieczenia rzeczowego. Pamiętać ponadto należy, że zbycie rzeczy obciążonej przez dłużnika nie zmniejsza uprawnień wierzyciela do zaspokojenia się z niej. Ten sam dłużnik może odpowiadać zarówno osobiście, jak i rzeczowo.

III. Powstanie stosunku zobowiązaniowego

1. Uwagi wstępne

Zobowiązanie – jak każdy stosunek cywilnoprawny – powstaje w następstwie ziszczenia się zdarzeń prawnych. W polskim systemie prawnym powstanie stosunku zobowiązaniowego nie jest immanentnie związane z określonymi tylko typami zdarzeń prawnych. Nie ma więc dla tego działu prawa cywilnego jakiegoś szczególnego zakresu zdarzeń prawnych. Miarodajne pod tym względem pozostają ustalenia dokonane dla obszaru całego prawa cywilnego. Również polski Kodeks cywilny – w odróżnieniu od niektórych obcych ustawodawstw, a także od dawnego Kodeksu zobowiązań – nie zawiera żadnych przepisów ogólnych wskazujących na źródła stosunków zobowiązaniowych i ich systematykę.

W tej sytuacji, opierając się na ogólnej typologii zdarzeń cywilnoprawnych, można poprzestać jedynie na wskazaniu, które z nich są szczególnie doniosłe na obszarze stosunków zobowiązaniowych.

2. Czynności prawne

Największą rolę odgrywają tu przede wszystkim czynności prawne, a zwłaszcza umowy, stanowiące główny instrument organizujący stosunki zobowiązaniowe i objętą nimi wymianę dóbr lub usług.

Poza umowami także jednostronne czynności prawne stanowią źródło stosunków zobowiązaniowych. Normy prawa zobowiązaniowego wyraźnie przewidują tego rodzaju zdarzenia (np. przyrzeczenie publiczne – art. 919–921 KC; zapis w testamencie – art. 968 i 9811 KC).

Kontrowersyjny jest jednak problem, czy także w przypadkach nieprzewidzianych przez normy prawne może z mocy jednostronnej czynności prawnej powstać stosunek zobowiązaniowy, a więc czy panuje tu – podobnie jak w zakresie umów – zasada swobody kreowania i kształtowania stosunków zobowiązaniowych9. Kierując się względem na bezpieczeństwo obrotu prawnego, potrzebą jego kontroli oraz przestrzeganą przez polski system prawny zasadą, że bez zgody osoby zainteresowanej nie tylko nie można nikogo zobowiązać, ale nie można także przyznać mu prawa, należałoby raczej opowiedzieć się za koncepcją restryktywną, ograniczającą dopuszczalność zobowiązania się w drodze jednostronnej czynności prawnej tylko do przypadków w ustawie wskazanych. Koncepcja ta znajduje potwierdzenie w przepisie art. 3531 KC, który wyraża jedynie zasadę wolności umów, a nie czynności prawnych10.

3. Akty administracyjne

W systemie gospodarki centralnie sterowanej państwo realizowało swoje plany gospodarcze przede wszystkim przy użyciu władczych form działania – w szczególności indywidualnych aktów administracyjnych. W związku z tym w pierwotnym tekście KC znajdował się wyodrębniony w Tytule IV Księgi III zespół przepisów regulujących obowiązek zawierania umów między jednostkami gospodarki uspołecznionej (art. 397–404 KC).

Natomiast realizowany w Rzeczypospolitej Polskiej system gospodarki rynkowej opiera się na zasadzie autonomii podmiotów prawa cywilnego i wolności umów. W konsekwencji podejmują one decyzje gospodarcze, kierując się przesłankami ekonomicznymi, a nie z nakazu organów państwowych. W modelu tym nie ma już miejsca na koncepcję umów gospodarczych, spełniających funkcję wykonawczą wobec aktów administracyjnych. Dlatego uchylone zostały przepisy wspomnianego Tytułu IV Księgi III KC.

Jednak interes publiczny, a w tym i ochrona prawidłowo funkcjonującego rynku, niejednokrotnie wymaga interwencji państwa lub innych organów publicznych w sferę autonomii podmiotów prawa cywilnego. Dzieje się tak we wszystkich państwach, których gospodarka opiera się na zasadach rynkowych. Realizacja transformacji ustrojowych dokonywanych w Rzeczypospolitej Polskiej niewątpliwie wymaga szerszego jeszcze zastosowania władczych form oddziaływania na stosunki cywilnoprawne niż w państwie, w którym zdecydowanie dominuje już prywatny typ własności.

W każdym razie organ administracji publicznej zawsze musi mieć dla wydania indywidualnego aktu administracyjnego wyraźne upoważnienie zawarte w ustawie.

Por. uchw. Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN(7) z 28.5.1992 r. (III AZP 4/92, OSNC 1992, Nr 12, poz. 211).

Indywidualny akt administracyjny wywołuje skutki cywilnoprawne, gdy wynikają one z ustawy, na podstawie której został on wydany. Mogą to być konsekwencje bezpośrednie albo pośrednie11.

Akty administracyjne o skutkach bezpośrednich same – bez dokonywania czynności prawnej – powodują powstanie, zmianę lub zgaśnięcie stosunku cywilnoprawnego – są więc zdarzeniem cywilnoprawnym.

W sferze stosunków zobowiązaniowych akty tego rodzaju pojawiają się rzadko – głównie jako zdarzenia kreujące obowiązek zapłaty odszkodowania.

Przykład: Artykuł 119 ust. 1 pkt 7 ustawy z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1899 ze zm.) zastrzega, że decyzja o wywłaszczeniu powinna nie tylko ustalać przedmiot wywłaszczenia (skutek rzeczowy), lecz także należne odszkodowanie (skutek obligacyjny).

Akty administracyjne o skutkach pośrednich stanowią jedynie konieczną przesłankę dokonania czynności prawnej. W przypadkach takich czynność prawna dokonana bez decyzji administracyjnej jest bezwzględnie nieważna.

Na obszarze stosunków zobowiązaniowych akty takie występują przede wszystkim w postaci różnego rodzaju zezwoleń na dokonanie określonych czynności prawnych.

Przykład: Na sprzedaż nieruchomości cudzoziemcowi lub dokonanie niektórych czynności obrotu gruntami rolnymi.

Na mocy ustawy indywidualny akt administracyjny może jednak nie tylko zezwalać na dokonanie określonej czynności prawnej, lecz także nakładać na adresata obowiązek jej dokonania. W takim przypadku sąd ma kompetencję do stwierdzenia tego obowiązku w orzeczeniu z tym skutkiem, że zastępuje ono złożenie oświadczenia woli (art. 64 KC).

Funkcja aktu administracyjnego o skutkach pośrednich kończy się z chwilą dokonania czynności prawnej (zawarcia umowy). Późniejsze więc uchylenie decyzji administracyjnej samo przez się nie wpływa na ważność umowy, a tym samym na istnienie cywilnego stosunku prawnego.

Por. uchw. pełnego składu Izby Cywilnej SN z 25.4.1964 r. (III CO 12/64, OSNC 1964, Nr 12, poz. 244), której aktualność potwierdziła uchw. Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN(7) z 28.5.1992 r. (III AZP 4/92, OSNC 1992, Nr 12, poz. 211).

4. Konstytutywne orzeczenia sądów

Z mocy zasad ogólnych sądom przysługuje jedynie kompetencja do wydawania orzeczeń deklaratywnych, w których autorytatywnie stwierdzają one istnienie stosunku prawnego lub obowiązku zachowania się strony.

Natomiast do wydawania orzeczeń konstytutywnych, które są zdarzeniami prawnymi, ponieważ kreują, zmieniają lub powodują zgaśnięcie stosunku prawnego, konieczne jest wyraźne upoważnienie ustawowe.

W najszerszej mierze wyraża je wspomniany wyżej art. 64 KC, według którego prawomocne orzeczenie sądu, stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie. Nie jest to jednak postanowienie, które by ograniczało autonomię stron i pozwalało sądom dowolnie kształtować stosunki prawne między podmiotami prawa cywilnego. Rola sądu ogranicza się tu w istocie do określenia, czy z mocy innych zdarzeń istnieje obowiązek złożenia oświadczenia woli o skonkretyzowanej już treści, np. z mocy umowy zawartej drogą aukcji lub przetargu (art. 702 § 3 i art. 703 § 3) lub umowy przedwstępnej (art. 390 § 2 KC). Orzeczenie to tylko więc ze względów formalnych uznaje się za konstytutywne; jego wydanie jest bowiem niezbędne, aby obowiązek złożenia oświadczenia woli mógł być zrealizowany i wywołał skutki prawne.

W przeciwieństwie do tego, w wielu innych, wyraźnie wskazanych w ustawie przypadkach, sąd uzyskuje kompetencje do merytorycznego kształtowania stosunków cywilnoprawnych swoimi orzeczeniami konstytutywnymi.

Na obszarze stosunków zobowiązaniowych są to np.: art. 3581 § 3 KC dotyczący waloryzacji, art. 388 KC odnoszący się do wyzysku, art. 628 KC o określaniu wysokości wynagrodzenia w umowie o dzieło, art. 874 KC o rozwiązaniu spółki, art. 907 § 2 KC o zmianie wysokości lub czasu trwania renty, art. 913 KC o zmianie treści dożywocia.

5. Inne zdarzenia

Spośród innych zdarzeń prawnych na wyróżnienie w sferze stosunków zobowiązaniowych zasługują: czyny niedozwolone (art. 415–449 KC) oraz bezpodstawne wzbogacenie (art. 405–414 KC).

Na obszarze prawa zobowiązań pojawiają się ponadto także zdarzenia prawne niemieszczące się w przedstawionej wyżej ich typologii (np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, art. 752–757 KC), o mniejszej jednak doniosłości społecznej i szczuplejszej regulacji prawnej.

Treść tych instytucji będzie przedmiotem dalszych wykładów niniejszego podręcznika.

§ 3. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika

Literatura:M. Bączyk, Roszczenia pauliańskie wierzyciela w stosunku do poręczyciela, RPEiS 1978, z. 3; B. Burian, Czynności prawne będące przedmiotem skargi pauliańskiej, [w:] Współczesne problemy prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Edwarda Gniewka, pod red. J. Gołaczyńskiego i P. Machnikowskiego, Warszawa 2010; W. Czachórski, Zobowiązania, § 69; J. Ciszewski, M. Hapka, Skarga paulińska wierzycieli przyszłych, [w:] Prawo prywatne wobec wyzwań współczesności, Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Leszkowi Ogiegle, pod red. M. Frasa . P. Ślęzaka, Warszawa 2017, s. 25–44; M. Gutowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. M. Gutowskiego, uw. do art. 527–534; J. Górecki, Stosowanie skargi pauliańskiej do czynności prawnych małżonków dokonywanych z osobami trzecimi, [w:] Rozprawy z prawa cywilnego, własności intelektualnej i prawa prywatnego międzynarodowego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Gawlikowi, pod red. J. Pisulińskiego, P. Tereszkiewicza, F. Zolla, Warszawa 2012; P. Grzegorczyk, Sytuacja prawna wierzyciela pauliańskiego w razie wszczęcia przez wierzycieli osoby trzeciej egzekucji z jej majątku, MoP 2013, Nr 15; S. Gurgul, Instytucja skargi pauliańskiej w prawie prywatnym materialnym i w prawie publicznym (procesowym, podatkowym), Rej. 2020, Nr 3; M. Gutowski, Bezskuteczność czynności prawnej, Warszawa 2013; B. Janiszewska, O skardze pauliańskiej w przypadku zgodnego wniosku stron o zniesienie współwłasności rzeczy, [w:] Aurea praxis, aurea theoria. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, t. 2, pod red. J. Gudowskiego, K. Weitza, Warszawa 2012; M. Jasińska, Skarga pauliańska. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika. Art. 527–534 KC. Komentarz, Warszawa 2002; A. Janiak, [w:] Kidyba, KC. Komentarz, art. 527–534; P. Machnikowski, [w:] Gniewek, Machnikowski, KC. Komentarz, uw. do art. 527 i n. KC; K. Mularski, Skarga pauliańska a tzw. czynności ekwiwalentne, SPP 2019, Nr 3–4; tenże, O negatywnej ocenie moralnej postępowania dłużnika i osoby trzeciej jako przesłance skargi pauliańskiej, RPEiS 2019, Nr 4; A. Ohanowicz, [w:] System Pr. Cyw., t. III, cz. 1, § 79 i 80; J. Pisuliński, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika – propozycja nowego ujęcia, [w:] Prawo kontraktów, pod red. Z. Kuniewicza i D. Sokołowskiej, Warszawa 2017, s. 356–378; W. Popiołek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 527–534; M. Pyziak-Szafnicka, Glosa do orz. SN z 24.10.2002 r., II CK 396/02, OSP 2003, Nr 11, poz. 141; taż, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, Warszawa 1995; taż, [w:] System Pr. Pryw., t. 6, § 69–76; K.P. Sokołowski, Pokrzywdzenie wierzyciela pauliańskiego przez zbycie nieruchomości przeciążonej hipotekami, Rej. 2019, Nr 10; M. Sychowicz, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, art. 527 i n. KC; T. Szanciło, Istota skargi pauliańskiej na tle orzecznictwa sądowego, PS 2012, Nr 11–12; R. Szczepaniak, Kwestia stosowania skargi pauliańskiej do zobowiązań podatkowych, [w:] Societates et obligationes – tradycja, współczesność, przyszłość. Księga jubileuszowa Profesora Jacka Napierały, pod red. A. Olejniczaka i T. Sójki, Poznań 2018, s. 431–443, s. 605–620; M. Wilejczyk, Przesłanki skargi pauliańskiej, SPP 2012, Nr 2; taż, Skutki rozporządzenia przez dłużnika pauliańskiego uzyskaną korzyścią majątkową, PS 2013, Nr 10; J. Zawadzka, Skarga pauliańska a czynności prawne pomniejszające majątek wspólny małżonków, TPP 2013, Nr 4.

I. Uwagi ogólne