Prawo cywilne - część ogólna z testami online ebook

† Zbigniew RadwańskiUniwersytet im. A. Mickiewicza w PoznaniuAdam OlejniczakUniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Prawo cywilne – część ogólna

17. wydanie uaktualnione i zmienione

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2023

Wydawca:Lucyna Wyciszkiewicz-Pardej

Wydawca oświadcza, że prezentowane w publikacji poglądy są wynikiem dorobku naukowego oraz przekonań etycznych Autora.

© Wydawnictwo C.H.Beck 2023

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: Wydawnictwo C.H.BeckPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8291-963-9

Wykaz skrótów

1. Źródła prawa

EKPC

Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4.11.1950 r., zmieniona następnie Protokołami Nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem Nr 2 (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.)

GospNierU

ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 344 ze zm.)

KC

ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm.)

KH

rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r. – Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.)

Konstytucja RP

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.)

KP

ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1510 ze zm.)

KPA

ustawa z 14.6.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 775)

KPC

ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1805 ze zm.)

KPK

ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1375 ze zm.)

KRO

ustawa z 25.2.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1359)

KRSU

ustawa z 20.8.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 685 ze zm.)

KSH

ustawa z 15.9.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1467 ze zm.)

KWU

ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 146)

KZ

rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.)

ObligU

ustawa z 29.6.1995 r. o obligacjach (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 2244 ze zm.)

OchrKonsU

ustawa z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 1225)

OchrLokU

ustawa z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 725 ze zm.)

PrASC

ustawa z 28.11.2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1681)

PrAut

ustawa z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 2509)

PrBank

ustawa z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 2324 ze zm.)

PrCzek

ustawa z 28.4.1936 r. – Prawo czekowe (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 462)

PrKonsumU

ustawa z 30.5.2014 r. o prawach konsumenta (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 287 ze zm.)

PrNot

ustawa z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1799 ze zm.)

PrPrzed

ustawa z 6.3.2018 r. – Prawo przedsiębiorców (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 221)

PrPrywM

ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. z 2023 r. poz. 503)

PrSpółdz

ustawa z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 648)

PrWeksl

ustawa z 28.4.1936 r. – Prawo wekslowe (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 282)

PWKC

ustawa z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.)

SNU

ustawa z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 1904 ze zm.)

SwobGospU

ustawa z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 1829 ze zm.)

ZNKU

ustawa z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1233)

ZTP

rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 20.6.2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 283)

2. Organy orzekające

ETS

Europejski Trybunał Sprawiedliwości (od 1.12.2009 r. – TSUE)

ETPC

Europejski Trybunał Praw Człowieka

GKA

Główna Komisja Arbitrażowa

NSA

Naczelny Sąd Administracyjny

NTA

Naczelny Trybunał Administracyjny

SA

Sąd Apelacyjny

SN

Sąd Najwyższy

SN (7)

Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów

TK

Trybunał Konstytucyjny

TSUE

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej

3. Czasopisma i publikatory

AUWr

Acta Universitatis Wratislaviensis

Dz.U.

Dziennik Ustaw

GSP

Gdańskie Studia Prawnicze

KPP

Kwartalnik Prawa Prywatnego

M.P.

Monitor Polski

MoP

Monitor Prawniczy

MoPod

Monitor Podatkowy

NP

Nowe Prawo

OG

Orzecznictwo Gospodarcze

OSG

Orzecznictwo Sądów Gospodarczych

OSN

Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej

OSP

Orzecznictwo Sądów Polskich – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych (1957–1989)

OTK

Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego

OTK-A

Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Seria A

PL

Przegląd Legislacyjny

Pal.

Palestra

PiP

Państwo i Prawo

PiZS

Prawo i Zabezpieczenie Społeczne

PPH

Przegląd Prawa Handlowego

PPHZ

Problemy Prawne Handlu Zagranicznego

Prz. Sejm.

Przegląd Sejmowy

PS

Przegląd Sądowy

PUG

Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego

Rej.

Rejent

RPEiS

Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny

R. Pr.

Radca Prawny

SC

Studia Cywilistyczne

SP

Studia Prawnicze

SPE

Studia Prawno-Ekonomiczne

SPP

Studia Prawa Prywatnego

ST

Samorząd Terytorialny

ZNIBPS

Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego

ZNUJ

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego

ZNUŚ

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego

ZNUWr

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego

4. Literatura

S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz

S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2009

E. Gniewek, P. Machnikowski, KC. Komentarz

Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, Warszawa 2021

M. Gutowski, KC. Komentarz

Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do art. 1–352, pod red. M. Gutowskiego,Warszawa 2021

A. Kidyba, KC. Komentarz

Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Część ogólna, pod red. A. Kidyby, Warszawa 2012

K. Pietrzykowski, KC. Komentarz

Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do artykułów 1–44911 pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2011

Z. Radwański, A. Olejniczak, J. Grykiel, Zobowiązania

Z. Radwański, A. Olejniczak, J. Grykiel, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2022

System Pr. Cyw., t. 1

System Prawa Cywilnego, t. 1, Część ogólna, pod red. S. Grzybowskiego, Ossolineum 1985

System Pr. Pr., t. 1

System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, pod red. M. Safjana, Warszawa 2012

System Pr. Pr., t. 2

System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, pod red. Z. Radwańskiego, A. Olejniczaka,Warszawa 2019

A. Wolter, K. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo

A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2020

5. Inne skróty

cyt.

cytowane (-a, -y)

EWG

Europejska Wspólnota Gospodarcza

ks.

księga

lit.

litera

n.

następny (-a, -e)

Nb.

numer brzegowy

orz.

orzeczenie

por.

porównaj

RM

Rada Ministrów

s.

strona

tzw.

tak zwany

uchw.

uchwała

wyr.

wyrok

vol.

volumen

zm.

zmiany

Wykaz literatury

1. Systemy

S. Grzybowski, System Prawa Cywilnego, t. 1, Część ogólna, Ossolineum 1974

System Prawa Cywilnego, t. 1, Część ogólna, pod red. S. Grzybowskiego, Ossolineum 1985

System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, pod red. M. Safjana, Warszawa 2012

System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, pod red. Z. Radwańskiego, A. Olejniczaka, Warszawa 2019

2. Komentarze

S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2009

Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do art. 1–352, pod red. M. Gutowskiego, Warszawa 2021

Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do artykułów 1–44911, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2011

Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, Warszawa 2021

Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Część ogólna, pod red. A. Kidyby, Warszawa 2012

Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, pod red. M. Pyziak-Szafnickiej, P. Księżaka, Warszawa 2014

Kodeks cywilny. Komentarz. t. 1, Część ogólna (art. 1–125), pod red. M. Habdas, M. Frasa, Warszawa 2018

Przedmowa do siedemnastego wydania

Podręcznik przeznaczony jest przede wszystkim dla studentów wydziałów prawa. Zainteresuje dojrzałych prawników, ponieważ można w nim znaleźć obszerne objaśnienia nowych instytucji polskiego prawa cywilnego – wyrosłych z aktualnych założeń ustroju gospodarczego i politycznego Rzeczypospolitej Polskiej.

Książka zawiera wykład instytucji uregulowanych w głównej mierze w księdze pierwszej Kodeksu cywilnego. Sposób przedstawienia zagadnień ma na względzie adresatów tego podręcznika. Nie unikając więc prezentacji problemów spornych i zawiłych, rozważania teoretyczne ujęto syntetycznie, ze wskazaniem, jakie poglądy uzyskały – zwłaszcza w orzecznictwie – walor dominujący. Wykład opatrzono odnośnikami do piśmiennictwa i judykatury. W niniejszym wydaniu uwzględniono zmieniony w ciągu ostatnich 2 lat stan prawny, a także nowe orzecznictwo, zwłaszcza Sądu Najwyższego, i literaturę.

Podstawę do przygotowania tego wydania podręcznika stanowiło dziesięć dotychczasowych jego wydań, autorstwa Zbigniewa Radwańskiego, oraz sześć ostatnich wydań, które ukazały się w opracowaniu Zbigniewa Radwańskiego i Adama Olejniczaka. Zachowano dotychczasową sekwencję i metodę wykładu. Ogólny tok wywodów biegnie więc nadal w tym samym rytmie.

Systematyka podręcznika opiera się na założeniu, że osią, wokół której koncentrują się poszczególne instytucje części ogólnej prawa cywilnego, jest stosunek cywilnoprawny będący rodzajem stosunku prawnego. Dlatego cała materia części ogólnej prawa cywilnego została uporządkowana według następujących elementów:

1) normy prawnej, która stosunek ten wyznacza;

2) treści stosunku, a więc praw i obowiązków podmiotów – wraz z tzw. przedmiotem stosunku prawnego, służącym do dogodniejszego określenia treści;

3) podmiotów, które są nosicielami praw i obowiązków;

4) zdarzeń, zwłaszcza czynności prawnych, z którymi system prawny wiąże powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego.

Stan prawny, literaturę i orzecznictwo uwzględniono do czerwca 2023 r.

prof. dr hab. Adam Olejniczak

Poznań, lipiec 2023 r.

Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego

§ 1. Prawo cywilne

Literatura: Aksjologia prawa cywilnego i cywilnoprawna ochrona dóbr, pod red. J. Pisulińskiego, J. Zawadzkiej, Warszawa 2020; L. Górnicki, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. III; tenże, Dyskusja w sprawie wyodrębnienia prawa gospodarczego, RPEiS 1993, z. 1; S. Grzybowski, [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 1–3; E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1993; P. Machnikowski, Prawne instrumenty ochrony zaufania przy zawieraniu umowy, Wrocław 2010; A. Mączyński, Pojęcie prawa prywatnego międzynarodowego i jego związek z prawem prywatnym, KPP 2022, Nr 1; J. Mojak, Ewolucja zasad współczesnego polskiego prawa cywilnego – zasada bezpieczeństwa obrotu, Studia Iuridica Lublinensia 2016, Nr 25; M. Nazar, Projekt Kodeksu rodzinnego i postulaty gałęziowego wyodrębnienia prawa rodzinnego, PS 2019, Nr 8; J. Nowacki, Prawo publiczne – prawo prywatne, Katowice 1992; J. Podkowik, Konstytucyjna zasada równości i zakaz dyskryminacji w prawie cywilnym, KPP 2016, Nr 2; Z. Radwański, Pojęcie prawa cywilnego (uwagi de lege lata i de lege ferenda), [w:] Polskie prawo prywatne w dobie przemian. Księga jubileuszowa dedykowana Jerzemu Młynarczykowi, pod red. A. Smoczyńskiej, Gdańsk 2005; P. Rodziewicz,Prawo prywatne oraz prawo publiczne z perspektywy prawa prywatnego międzynarodowego, SPP 2017, Nr 3; M. Safjan, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. II, § 2–5 i rozdz. IV; tenże, Pojęcie i funkcje zasad prawa prywatnego, [w:] W kierunku europeizacji prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Prof.Jerzemu Rajskiemu, pod red. A. Brzozowskiego, W. Kocota, K. Michałowskiej, Warszawa 2007; S. Sołtysiński, O potrzebie powstrzymania procesów nierównego traktowania podmiotów gospodarczych, KPP 2015, Nr 3; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; R. Szczepaniak, Rozróżnienie prawa prywatnego i publicznego na przykładzie umów obligacyjnych jako form działania administracji, [w:] Współczesne problemy prawa zobowiązań, pod red. A. Olejniczaka, J. Haberko, A. Pyrzyńskiej, D. Sokołowskiej, Warszawa 2015; S. Włodyka, Problem struktury prawa, PiP 1995, z. 4; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo; Zielona Księga, optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2006; C. Żuławska, Zasady prawa gospodarczego prywatnego, Warszawa 2007.

I. Prawo publiczne i prawo prywatne

1. Wprowadzenie

Z tradycji kultury zachodnioeuropejskiej wywodzi się podział norm całego systemu prawnego na jego dwa podzbiory: prawo publiczne oraz prawo prywatne.

Powszechnie akceptowała tę systematyzację polska nauka prawa w odrodzonym w 1918 r. Państwie Polskim, wpływając na kształt powstającego wówczas rodzimego systemu prawnego. Jednakże pozostawała ona w sprzeczności z ideologiami państw totalitarnych – w tym również typu marksistowsko-leninowskiego – które nie uznawały odrębności interesów jednostki i interesów społeczności państwowej. Z tych głównie powodów zaniechano jej w PRL. Te zastrzeżenia ideologiczne utraciły doniosłość w kształtującym się po 1989 r. ustroju Rzeczypospolitej Polskiej.

Wspomniana systematyzacja krytykowana jest nie tylko z pozycji ideologicznych. Wyrażane są także wątpliwości, czy opiera się ona na dostatecznie precyzyjnych kryteriach pozwalających na ostre wydzielenie dwóch wspomnianych podzbiorów norm prawnych.

Dominujący nurt zachodnioeuropejskiej nauki prawa cywilnego nie poddaje się jednak tej krytyce – wsparty w szczególności pracami austriackiego uczonego F. Bydlinskiego (por. zwłaszcza tenże, System und Prinzipien des Privatrechts, Wien–New York 1996, s. 75 i n.).

Jego wszechstronna argumentacja przemawiająca za utrzymaniem wspomnianego rozróżnienia znajduje oddźwięk także w nauce polskiej1.

2. Prawo prywatne

Normy prawa prywatnego regulują stosunki między autonomicznymi podmiotami, którym przysługują własne, prawnie chronione, sfery interesów majątkowych, a także niemajątkowych (osobistych).

Na to, że właściwsze jest eksponowanie, jako kryterium rozróżnienia, elementu autonomiczności niż równorzędności podmiotów, trafnie – za G. Eörsi – zwrócił uwagę A. Stelmachowski, Zarys, s. 35 i n. Łączy oba te elementy M. Safjan, [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 40 i n.

Autonomiczność ta wyraża się przede wszystkim w braku władczego podporządkowania jednego podmiotu drugiemu podmiotowi. Ściślej rzecz ujmując, można powiedzieć, że cechą stosunku prywatnoprawnego jest brak prawnej kompetencji jednego podmiotu do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu stosunku prawnego, a tym samym do ingerowania w jego sferę prawną.

Prawo prywatne powstało w relacjach między indywidualnymi (wolnymi) ludźmi. Ten pierwotny i nadal podstawowy zakres jego stosowania uległ istotnemu poszerzeniu na organizacje (osoby prawne), którym przysługują w relacjach prawnych analogiczne do osób fizycznych atrybuty (spółki, spółdzielnie, przedsiębiorstwa państwowe itp.).

Z obustronnej autonomiczności podmiotów wynika, że relacje między nimi kształtują one same, kierując się w zasadzie własnymi interesami. Jednakże swoboda ta nie jest nieograniczona.

Do immanentnych cech prawa prywatnego należy bowiem, że jego normy wskazują zarazem ogólne granice autonomii prywatnej, mając na względzie interes drugiej strony oraz interes powszechny. Natomiast istotne jest, aby na tak określonym polu swoboda decyzyjna stron nie została zastąpiona władczymi rozstrzygnięciami organów publicznych, podejmowanymi w odniesieniu do poszczególnych (indywidualnych) stosunków prawnych.

Autonomiczność podmiotów niekoniecznie musi prowadzić do równorzędnego ich usytuowania względem siebie – co zwykło się uznawać za cechę konstytutywną stosunku prywatnoprawnego. Ogólne normy prawa prywatnego często ze względu na ochronę tak czy inaczej pojętej „słabszej” strony (np. konsumenta) kształtują jej pozycję prawną korzystniej w porównaniu z pozycją prawną strony „silniejszej” (np. przedsiębiorcy). Ustawodawca realizuje w ten sposób jedną z podstawowych wartości całego systemu prawnego, jaką jest sprawiedliwość, oraz stwarza faktyczne przesłanki racjonalnego wykorzystania atrybutu autonomiczności przez podmioty stosunków prywatnoprawnych.

Autonomiczna pozycja podmiotów prawa prywatnego znajduje charakterystyczne uzupełnienie wsposobie rozstrzygania sporów i stosowania sankcji przez organy państwowe. Spory te są rozstrzygane przez niezależne od stron, lecz działające z ich inicjatywy i w zakresie przez nie wskazanym, sądy państwowe lub powołane przez same strony – sądy polubowne. Także egzekucja toczy się z inicjatywy i w sposób oznaczony przez zainteresowany podmiot.

3. Prawo publiczne

Natomiast prawo publiczne reguluje stosunki prawne, w których co najmniej po jednej stronie występuje organ państwa lub organ samorządu terytorialnego albo innej organizacji powołanej z mocy prawa do realizacji interesów społeczności państwowej lub węższych grup ludności (interesów publicznych). Organy te są wyposażone w kompetencję do władczego kształtowania sytuacji prawnej człowieka lub jednostek organizacyjnych.

W związku z tym – w odróżnieniu od prawa prywatnego – prawo publiczne ustanawia bezpośredni przymus realizowany przez organy państwowe w razie nieposłuszeństwa normom tego podsystemu prawnego.

4. Użyteczność wyróżnienia

Użyteczność wyróżnienia przejawia się w kilku płaszczyznach.

Najpierw normy prawne składające się na podzbiór prawa prywatnego znajdują szczególnie silne uzasadnienie aksjologiczne w społeczeństwach demokratycznych, których gospodarka ma się opierać na zasadach rynkowych. Przede wszystkim bowiem realizują one tak elementarne dla tego ustroju społecznego wartości, jakimi są godność i wolność człowieka oraz integralność jego mienia, co z kolei stanowi konieczną przesłankę racjonalnych jego działań na polu gospodarczym.

Wartości te w istotnej mierze znajdują już wyraz w międzynarodowym porządku prawnym oraz w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W tym świetle prawo prywatne jawi się jako preferowany sposób regulowania stosunków prawnych między osobami, który w konsekwencji przeciwstawia się władczemu kształtowaniu tych stosunków przez organy władzy publicznej. Ich kompetencje w tym zakresie można uznać tylko na podstawie wyraźnego przepisu ustawowego (art. 22 Konstytucji RP).

Obszar stosunków prywatnoprawnych trafnie określany bywa jako względnie najbardziej odległy od państwa2 albo – spoglądając z drugiej strony – jako sam się obsługujący3. Nie znaczy to, że normy prywatnoprawne stanowione są w jakimś szczególnym trybie. Natomiast często kształtuje się je według wzorów sprawdzonych już w praktyce, które tworzą masowo dokonywane indywidualne czynności prawne przez podmioty wspomnianych stosunków prawnych. Praktyka ta wywiera także bezpośredni wpływ na treść tych stosunków z uwagi na doniosłość zwyczaju w procesie wykładni oświadczeń woli i ustalania ich skutków prawnych. Ponadto w coraz szerszej mierze pojawiają się na obszarze prawa prywatnego czynności prawne, które z mocy autonomiczności ich podmiotów kreują stosunki prawne otwarte na nieograniczony krąg ich uczestników lub przewidziane są do wielokrotnego zastosowania (np. wzorce umów, różnego rodzaju umowy ramowe, statuty osób prawnych). Można więc mówić o funkcjonowaniu na wspomnianym obszarze ogólnych reguł postępowania w istocie kształtowanych przez podmioty prywatne, a jedynie kontrolowanych przez organy państwowe. Reguły te, chociaż pozbawione charakteru normatywnego, uzupełniają system norm prawnych stanowionych przez kompetentne organy państwowe.

Problemy te z punktu widzenia teoretycznoprawnego szeroko rozważa F. Kirchhof, Private Rechtsetzung, Berlin 1987.

Wychodząc z założenia, że normy prawa prywatnego regulują stosunki między autonomicznymi ich stronami, należy dojść do wniosku, że wyznaczenie sytuacji prawnej jednej strony wpływa na pozycję drugiej strony. Jeżeli więc jednej stronie przyznaje się jakieś prawa, korzyści lub szanse, to dzieje się to kosztem drugiej strony, którą obciążają wówczas korelatywne obowiązki lub ryzyka. Dlatego zarówno prawodawca, jak i interpretator norm prywatnoprawnych powinni mieć na względzie wyznaczoną nimi sytuację wszystkich stron stosunku prywatnoprawnego – nie poprzestając tylko na ocenie pozycji jednej z nich.

II. Gałęzie prawa, kompleksowe regulacje prawne, dyscypliny naukowe i dydaktyczne

1. Gałęzie prawa

Zarówno w zbiorze norm prawa prywatnego, jak i publicznego można wyróżnić gałęzie prawa. Obejmują one spójne i uporządkowane według przyjętych założeń zespoły norm prawnych regulujących obszerne kategorie stosunków społecznych. Gałąź prawa reguluje stosunki społeczne, do których się odnosi, w założeniu swoim w sposób pełny. W konsekwencji jej normy stosują się do poddanego jej stosunku prawnego bezpośrednio, według porządku określonego jej strukturą wewnętrzną. Natomiast normy innej gałęzi prawa można stosować tylko analogicznie, a nie bezpośrednio. Gałęziowa systematyzacja służy więc do wskazania właściwego zespołu norm prawnych dla rozstrzygnięcia danej sprawy. Pożądane byłoby, aby dla uniknięcia nieporozumień używać zwrotu „gałąź prawa” tylko we wspomnianym znaczeniu.

Przykład: Prawo cywilne, prawo karne, prawo administracyjne, prawo finansowe.

Wyróżnienia poszczególnych gałęzi prawa nie dokonuje się z mocy jednorazowej, racjonalnie podjętej decyzji prawodawcy. Jest to rezultat złożonego procesu historycznego, na który składają się m.in. tradycje kultury prawnej, zmieniające się stosunki społeczne, ogólne cele państwa, a także cząstkowe decyzje prawodawcy wyrażone w szczególności w postaci kodyfikacji niektórych dziedzin prawa. Proces ten nie został zresztą zamknięty i trwa nadal. Ukształtowana w ten sposób systematyzacja ogólnego zbioru norm nie jest wskutek tego oparta na ostrych kryteriach podziału.

2. Kompleksowe regulacje prawne

Od gałęzi prawa należy odróżnić kompleksowe regulacje prawne (tzw. ustawy szczegółowe).Są to zespoły norm odnoszące się do jednego przedmiotu (stosunku społecznoprawnego). Systematycznie normy takie należą jednak do kilku gałęzi.

Przykład: Ustawa z 30.6.2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 324), ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 344 ze zm.), ustawa z 11.9.2019 r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1710 ze zm.).

3. Dyscypliny naukowe i dydaktyczne

Z kolei czymś zgoła innym jest dyscyplina naukowa, przez którą należy rozumieć zespół działań poznawczych ewentualnie wytwór tego rodzaju działań w postaci zespołu twierdzeń odpowiednio uzasadnionych. Pomimo że nauki prawne nie tworzą prawa, to je opracowują w oparciu o przepisy prawne lub inne fakty prawotwórcze, które dają podstawy do odtworzenia systemu norm prawnych4.

Samo wydzielenie się określonej dyscypliny prawnej nie świadczy jeszcze o ukształtowaniu się odrębnej gałęzi prawa. Badania naukowe mogą bowiem koncentrować się na zjawiskach prawnych pojawiających się na obszarach objętych regulacją różnych gałęzi prawa lub dotyczących tylko części norm jednej gałęzi prawa.

To samo można powiedzieć o dyscyplinach dydaktycznych – zwykle skorelowanych z dyscyplinami naukowymi. Wydzielenie ich przejawia się w programach nauczania prawa – nie całkiem jednolitych na uczelniach polskich.

III. Status prawa cywilnego

Prawo cywilne jest powszechnie uznaną i skodyfikowaną gałęzią prawa, będącą przedmiotem odrębnej dyscypliny naukowej i dydaktycznej. Stanowi ono zarazem trzonprawa prywatnego5.

Kodeks cywilny nie wskazuje kryteriów, według których należy odróżnić prawo cywilne od innych gałęzi prawa, poprzestając na ogólnikowym postanowieniu, że reguluje on „stosunki cywilnoprawne” (art. 1 KC).

1. Metoda regulacji

Jednakże zdecydowanie dominujący pogląd nauki oraz jednoznaczne stanowisko judykatury przekonywająco wskazują na charakterystyczną dla prawa prywatnego metodę regulowania jako podstawę wyróżnienia prawa cywilnego.

Metoda ta polega – jak wspomniano o tym powyżej – przede wszystkim na uznaniu autonomicznej pozycji względem siebie podmiotów tego stosunku prawnego, w związku z czym jednej stronie nie przysługuje kompetencja do władczego kształtowania sytuacji prawnej drugiej strony. Cecha ta pozwala odróżnić prawo cywilne od publicznoprawnych gałęzi prawa, takich jak: prawo administracyjne, finansowe, karne, procesowe, konstytucyjne6.

Przykład: W uchw. z 9.6.1995 r. (III CZP 72/95, OSN 1995, Nr 10, poz. 146) SN za cechę charakterystyczną stosunków cywilnoprawnych uznał w szczególności równorzędność podmiotów tych stosunków i wzajemność (ekwiwalentność) ich świadczeń, w przeciwieństwie do stosunków kształtowanych w drodze zarządzenia administracyjnego, opartych na zasadzie nadrzędności. Typowym stosunkiem cywilnoprawnym jest stosunek łączący kupującego ze sprzedawcą, ze względu na to, że ich wzajemna sytuacja prawna wyznaczona zostaje przez czynności prawne podjęte w ramach przysługującej im swobody decyzyjnej (autonomii woli). Natomiast stosunek podległości łączy np. ucznia ze szkołą, dlatego nie należy on do zakresu stosunków cywilnoprawnych (wyr. SN z 6.12.1972 r., II CR 370/72, OSN 1973, Nr 7–8, poz. 141). Również stosunek łączący sąd i biegłego wykazuje cechy nadrzędności sądu i podległości biegłego, gdyż zadanie biegłego jest jednostronnie wyznaczone przez sąd i dlatego nie podlega regulacji przez materialne prawo cywilne (uchw. SN z 28.11.1974 r., III CZP 76/74, OSN 1975, Nr 7–8, poz. 108).

Por. także T. Sokołowski, Cywilnoprawna metoda regulacji a zagadnienia metodologii prawa cywilnego, GSP 2007, t. XVII.

Niekiedy na tym tle mogą pojawiać się istotne problemy, np. co do charakteru stosunku powstałego na podstawie art. 228 KPK. Dyrektywa preferencji prywatnoprawnej metody regulacji skłaniałaby do uznania, że chodzi tu o umowę, a nie stosunek administracyjnoprawny powstały na skutek władczego działania organu.

Przy kwalifikacji tego stosunku nie mają więc doniosłości faktyczne relacje podmiotów, które znamionować może nierówność wynikająca np. z przewagi ekonomicznej lub innych więzów zależności nieformalnej jednej osoby od drugiej. Zakres kompetencji do kształtowania stosunków prawnych zawsze bowiem może być wyznaczony tylko normami prawnymi. Jeżeli strony same w umowie określą swoją nierównorzędną sytuację w powstałym stosunku prawnym, to nie wyklucza to jeszcze uznania go za stosunek cywilnoprawny. Umowa, jeżeli zawarta została między podmiotami prawa cywilnego, traktowana jest zresztą jako typowy sposób kształtowania stosunków cywilnoprawnych, przemawiający w razie wątpliwości za przyjęciem takiej kwalifikacji prawnej.

Przykład: W uchw. z 7.8.1974 r. (III CZP 47/74, OSN 1975, Nr 12, poz. 161) SN wyraził pogląd, że „jakkolwiek w ustawie o zaopatrzeniu ludności w wodę ustanowiono przymus dostawy i odbioru wody, to jednak jej przepisy nie dają podstawy do oceny, że przedsiębiorstwo (zakład) wodociągów zajmuje w stosunku do odbiorców wody pozycję nadrzędną”, stwierdzając równocześnie, iż za cywilnoprawnym charakterem tego stosunku przemawia „sposób jego zawarcia (umowa lub przyjęcie)”; podobnie w uchw. SN z 31.1.1996 r. (III CZP 3/96, OSN 1996, Nr 5, poz. 66).

W zakresie majątkowych stosunków cywilnoprawnych typowym sposobem ochrony interesów stron jest ich odpowiedzialność odszkodowawcza.Służy ona zachowaniu integralności ekonomicznej podmiotów tych stosunków i dlatego spełnia funkcję kompensacyjną, co w szczególności odróżnia ją od sankcji właściwych prawu karnemu.

Za pomocnicze kryterium wyróżniające normy prawa cywilnego może być uznany także rodzaj aktu normatywnego, w którym znajdują się odpowiednie przepisy prawne. Wzgląd ten powinien być wzięty pod uwagę, jeśli chodzi o Kodeks cywilny, ponieważ kodyfikacja ta z mocy przyjętych dla niej założeń ma ściśle jednorodny, tzn. cywilnoprawny charakter7.

Spory ze stosunków cywilnoprawnych są z reguły rozstrzygane przez sądy w trybie określonym w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 1 KPC) – także wtedy, gdy organy publiczne występują w roli podmiotów cywilnoprawnych.

Przepisy szczególne mogą zarówno wyłączyć pewne sprawy cywilne spod wspomnianego postępowania, jak i postępowaniem tym objąć sprawy wynikające ze stosunku prawnego, niemającego charakteru cywilnoprawnego (art. 1 i 2 KPC). Jeżeli jednak przepis szczególny wskazuje jako właściwe postępowanie cywilne, a zarazem nie ma jednoznacznych podstaw do uznania, że dany stosunek prawny nie ma charakteru cywilnoprawnego, to można przyjąć, iż wskazanie postępowania cywilnego – jako typowego trybu rozstrzygania spraw ze stosunków cywilnoprawnych – przemawia za takim właśnie charakterem danego stosunku prawnego (np. art. 42 PrSpółdz)8.

2. Przedmiot regulacji

W polskiej nauce broniony był także pogląd oparty na teoretycznych założeniach doktryny marksistowskiej, według którego nie tyle swoista metoda, ile raczej majątkowy przedmiot regulacji stanowi główną cechę wyróżniającą prawo cywilne9.

Koncepcja ta opierała się na założeniach teoretycznych, nie do zaakceptowania w Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto nie pozwalała odróżnić norm prawa cywilnego od norm innych gałęzi prawa – także regulujących stosunki majątkowe. Nie wyjaśniała również, dlaczego do prawa cywilnego należą normy odnoszące się do dóbr osobistych, które regulują stosunki prawne o niemajątkowym charakterze10.

IV. Zakres prawa cywilnego

1. Uwagi wstępne

Swoista dla prawa prywatnego metoda regulacji nie pozwala jeszcze w pełni wyznaczyć zakresu prawa cywilnego, ponieważ są to różne pojęcia, których zakresy nie muszą się pokrywać. Normy publicznoprawne z całą pewnością nie należą więc do prawa cywilnego. Natomiast przy kwalifikowaniu normy prywatnoprawnej trzeba jeszcze mieć na względzie systematyzację tego podzbioru norm.

Obok prawa cywilnego mogą bowiem pojawić się inne gałęzie prawa grupujące normy prywatnoprawne. Łączyłaby je z prawem cywilnym wspólna prywatnoprawna metoda regulacji. Jednakże różniłyby się zakresem zastosowania, swoistymi zasadami i własnymi instytucjami ogólnymi.

Natomiast prawo cywilne, jako pierwotna i najszerzej rozbudowana gałąź prawa prywatnego o nieograniczonym ani przedmiotowo, ani podmiotowo zakresie zastosowania, służyłoby niejako za część ogólną innym gałęziom prawa prywatnego. Przy poszanowaniu odrębności zawartych tam regulacji prawnych, normy prawa cywilnego znajdowałyby zastosowanie w zakresie bliżej określonym – co najmniej jednak jako normy stosowane na zasadzie analogii11.

Przedstawiony wyżej model porządkowania norm prywatnoprawnych nie zakłada konieczności funkcjonowania obok prawa cywilnego szczególnych gałęzi prawa prywatnego. Jest jednak na taką sytuację otwarty. Stosownie do tego, czy ukształtowały się szczególne gałęzie prawa prywatnego, odpowiedniemu ograniczeniu podlega zakres prawa cywilnego.

Status niektórych zespołów norm prawnych, a w konsekwencji ich stosunek do prawa cywilnego może z różnych względów budzić wątpliwości. Rozważeniu tych spraw poświęcone są poniższe uwagi.

2. Prawo pracy

Podstawowym aktem normatywnym regulującym tę dziedzinę prawa jest Kodeks pracy z 1974 r., który obowiązuje w zreformowanej i przystosowanej do ustroju Rzeczypospolitej Polskiej postaci.

Ustawa ta ma charakter kompleksowy, obejmując normy prawne zarówno prywatno-, jak i publicznoprawnej natury. Jednakże głównym przedmiotem regulacji, a zarazem centralną instytucją prawa pracy, jest indywidualny stosunek pracy (art. 1 KP). Jego istotną treść stanowi dobrowolnie podjęte przez pracownika zobowiązanie do osobistego i odpłatnego świadczenia pracy podporządkowanej w ciągu pewnego czasu.

Instytucja ta wywodzi się z cywilnoprawnej umowy o pracę uregulowanej poprzednio przepisami Kodeksu zobowiązań z 1933 r. Jednakże w Kodeksie pracy uregulowano ją w sposób pełny i stosownie do swoistych zasad tam sformułowanych. Ponadto treść stosunku pracy w znacznej mierze określają odrębne, lecz charakterystyczne dla prawa prywatnego autonomiczne źródła prawa, jakimi są w szczególności układy zbiorowe pracy oraz inne porozumienia zbiorowe. Natomiast wykonaniu zobowiązań z tego stosunku służą – poza ochroną sądową – szczególne środki nacisku społecznego. Ustawodawca określił relacje norm regulujących stosunek pracy do prawa cywilnego w art. 300 KP, stanowiąc, że w sprawach nieuregulowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Określenie to pozwala stosować dany przepis prawa cywilnego w niezmienionym kształcie albo z koniecznymi modyfikacjami; pozwala także nie stosować go wcale.

Poglądy nauki na status prawny prawa pracy nie są jednolite. Z jednej strony uznaje się je za odrębną gałąź prawa, a z drugiej strony kwestionuje tę kwalifikację z uwagi na kompleksowy charakter tego zespołu norm.

Wydaje się jednak, że dylemat ten można rozstrzygnąć, przyjmując koncepcję szczególnej gałęzi prawa prywatnego, obejmującej prywatnoprawne normy regulujące stosunek pracy. Okoliczność, że ta grupa norm – o podstawowej zresztą doniosłości – występuje w otoczeniu norm regulujących publicznoprawne instytucje dotyczące świadczonej pracy, nie powinna przemawiać przeciwko proponowanej tu koncepcji. Sam bowiem ustawodawca wydzielił je nie tylko w strukturze wewnętrznej KP, ale także w relacji zewnętrznej – w odniesieniu do KC.

W sumie więc należy dojść do wniosku, że zakresem Kodeksu cywilnego nie są w zasadzie objęte określone powyżej stosunki pracy.

3. Prawo rodzinne

Normy regulujące stosunki prawnorodzinne zawarte są w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z 1964 r., który wszedł w życie równocześnie z Kodeksem cywilnym.

Decyzja legislacyjna o odrębnym uregulowaniu stosunków prawnorodzinnych niewątpliwie wynikała z założenia, że prawo cywilne w istocie ma za przedmiot stosunki majątkowe, wobec czego regulacja stosunków osobistych, które dominują w stosunkach prawnorodzinnych, stanowi przedmiot odrębnej gałęzi prawa, opartej na swoistych zasadach12. Koncepcja ta broniona była także argumentem, że znaczna część stosunków prawnorodzinnych (dzieci i rodzice) nie jest regulowana metodą cywilistyczną, lecz na zasadzie podporządkowania13.

Jednakże oba założenia nie wytrzymują krytyki. Jak wskazano powyżej, wyróżnienie prawa cywilnego nie opiera się na kryterium majątkowym, a stosunki między rodzicami a dziećmi trudno uznać za kształtowane jednostronnie przez reprezentantów władzy publicznej.

Normy prawa rodzinnego niewątpliwie należą więc do prawa prywatnego. Można jeszcze rozważyć, czy nie stanowią one szczególnej gałęzi prawa prywatnego. Mimo wszakże pewnych odrębnych regulacji, dotyczących poszczególnych instytucji prawa rodzinnego, brak jest normatywnych przesłanek, które by uchylały bezpośrednie zastosowanie Kodeksu cywilnego do sfery stosunków rodzinnoprawnych.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera zresztą żadnej części ogólnej, która mogłaby uzasadnić odrębność tej dziedziny prawa.

Należy zatem podzielić zdecydowanie dominujący już pogląd, że prawo rodzinne stanowi integralną część prawa cywilnego14.

4. Prawo handlowe

Koncepcja prawa handlowego jako odrębnej gałęzi prawa prywatnego wywodzi się z ustroju feudalnego.Było ono wówczas szczególnym prawem kupców (stanu kupieckiego), regulującym ich profesjonalną działalność.

Kryterium stanowe nie mogło oczywiście służyć już za podstawę wyróżnienia prawa handlowego w państwach demokratycznych. Niemniej podział prawa prywatnego na prawo cywilne (powszechne) i prawo handlowe był ogólnie akceptowany w XIX-wiecznych systemach praw kontynentalnych, opierając się na zmodyfikowanych kryteriach (podmiotowych, przedmiotowych lub mieszanych). Znalazło to w szczególności wyraz w odrębnych kodyfikacjach regulujących stosunki handlowe. Jednakże we współczesnej nauce zachodnioeuropejskiej coraz silniej krytykowany jest klasyczny dwupodział prawa prywatnego, w następstwie czego wiele państw rezygnuje z odrębnych kodyfikacji prawa handlowego, sytuując pewne szczególne, przystosowane do profesjonalnej działalności gospodarczej normy lub instytucje prawne wobrębie kodeksów cywilnych.

Por. szwajcarski Kodeks zobowiązań (obowiązująca obecnie treść ustalona w 1937 r.), włoski Kodeks cywilny z 1942 r., holenderski Kodeks cywilny (przygotowywany cząstkowo w okresie powojennym), z ostatnich lat pochodzące kodyfikacje: Litwy, Federacji Rosyjskiej oraz Prawo obligacyjne Słowenii. Co do literatury prawnoporównawczej por. zwłaszcza W. Müller-Freienfels, Zur Selbständigkert des Handelsrechts, Festschift für Ernst von Cämmerer, Tübingen 1978, s. 583 i n.

Na innych z kolei założeniach opiera się koncepcja prawa gospodarczego, rozwijająca się w Europie Zachodniej po I wojnie światowej na tle narastającego interwencjonalizmu państwa w sferę obrotu gospodarczego. Neguje ona podstawowy podział systemu prawnego na: prawo publiczne i prawo prywatne, a za prawo gospodarcze uznaje całokształt norm regulujących zagadnienia gospodarcze.

Myśl ta została podjęta i przetworzona przez część doktryny socjalistycznej na potrzeby gospodarki centralnie sterowanej, a w Czechosłowackiej Republice Socjalistycznej i w Niemieckiej Republice Demokratycznej została nawet zrealizowana w postaci odrębnych kodyfikacji prawa gospodarczego. Koncepcja taka straciła oczywiście sens w państwach demokratycznych, wskutek czego wspomniane kodyfikacje prawa gospodarczego zostały uchylone po upadku systemu komunistycznego. Por. krytyka tej koncepcji C. Żuławska, Co to jest prawo gospodarcze, RPEiS 1993, z. 1, s. 36 i n.

WPolsce, idąc za klasycznymi wówczas wzorami ustawodawstw zachodnioeuropejskich (zwłaszcza prawa niemieckiego), ustanowiono w 1934 r. Kodeks handlowy (KH), który regulował pozycję i czynności prawne kupca, a stosowanie norm cywilnoprawnych do stosunków handlowych dopuszczał tylko w braku przepisów KH, ustaw szczególnych lub powszechnego w państwie prawa zwyczajowego (art. 1 KH).

Następnie jednak wraz z uchwaleniem KC uchylono KH, a utrzymano w mocy jedynie przepisy KH dotyczące spółek handlowych (art. VI PWKC), które z kolei uchylono w związku z uchwaleniem Kodeksu spółek handlowych z 2000 r. Natomiast prywatnoprawne instytucje regulujące czynności osób prowadzących działalność gospodarczą znalazły się w KC – wkomponowane w ogólne instytucje prawa cywilnego. Te zaś stosuje się odpowiednio do spraw objętych regulacją KSH (por. art. 2 KSH).

W tym świetle nie znajduje już normatywnego uzasadnienia pogląd, że w systemie obowiązującego prawa polskiego można wyróżnić odrębną gałąź prawa handlowego.

Tym bardziej trudno się zgodzić z koncepcją, w myśl której normy prawne regulujące stosunki gospodarcze uznawane przez panujący pogląd za część prawa cywilnego – miałyby zarazem stanowić składnik odrębnej, kompleksowej gałęzi prawa gospodarczego, łącznie z normami publicznoprawnymi15.

Wspomniana koncepcja negująca odróżnienie prawa prywatnego od prawa publicznego nie sprzyja rozwojowi gospodarki rynkowej opartej na działalności autonomicznych podmiotów na wolnym rynku, na co m.in. wskazują doświadczenia przeszłości.

Przede wszystkim jednak nie prowadzi ona do jasnego wskazania norm znajdujących zastosowanie do „stosunków gospodarczych” – czemu przede wszystkim ma służyć gałęziowa systematyka ogółu norm prawnych. Polski system prawny nie zawiera bowiem jakichś ogólnych, interdyscyplinarnych norm „prawa gospodarczego”, które miałyby – zamiast prawa cywilnego – uzupełniać regulację prawną ujętą w szczególnych instytucjach „prawa gospodarczego”.

Natomiast trafnie uznaje się, że zjawiska prawne związane z obowiązywaniem prywatnoprawnych norm regulujących strukturę i działalność podmiotów gospodarczych powinny stanowić przedmiot wyodrębnionych badań naukowych oraz nauczania. Chodzi tu zatem o odrębne dyscypliny naukowe i dydaktyczne, które faktycznie się już ukształtowały, mimo że chwiejny jest ich zakres, a nawet sama ich nazwa. Obok bowiem tradycyjnego określenia „prawo handlowe” pojawia się nowa nazwa „prawo gospodarcze prywatne”16.

5. Prawo rolne

Statusu odrębnej gałęzi prawa nie posiada również prawo rolne. Wyróżniane jest ono dla celów praktycznych, naukowych lub dydaktycznych, chociaż nie ma tak długiej tradycji jak prawo handlowe. Uzasadnione jest wskazywanie prywatnoprawnych korzeni prawa rolnego, skoncentrowanego na problematyce gruntowej, zwłaszcza w zakresie kształtowania własności rolnej oraz umów dotyczących korzystania z gruntów, jednak z biegiem czasu coraz większego znaczenia nabrała publicznoprawna regulacja gospodarki rolnej. Jednocześnie wraz z rozwojem regulacji normatywnej przedmiot zainteresowań badaczy i dydaktyków w zakresie prawa rolnego uległ znacznemu poszerzeniu, obejmując aktualnie nie tylko organizację i prowadzenie produkcji rolnej, ale także zagadnienia bezpieczeństwa i jakości żywności (prawo rolno-żywnościowe), ochrony środowiska w rolnictwie (prawo rolno-środowiskowe) oraz rozwoju obszarów wiejskich. W konsekwencji prawu rolnemu nie można odmówić pewnej swoistości17, jednak nie oznacza to ukształtowania się odrębnej gałęzi prawa. Przedmiotem tej dyscypliny są normy należące do różnych gałęzi prawa – w tym także normy prywatnoprawne, stanowiące składnik prawa cywilnego18.

6. Prawo spółdzielcze

Podobnie należy zakwalifikować prawo spółdzielcze – ujęte jednak w odrębnejustawie. Rdzeń zawartych w niej norm ma charakter prywatnoprawny, regulując powstanie, strukturę i działanie dobrowolnie tworzonej przez podmioty prawa cywilnego osoby prawnej, jaką jest spółdzielnia. Brak przy tym podstaw, aby uznać zespół tych norm za odrębną od prawa cywilnego gałąź prawa.

V. Systematyka prawa cywilnego

1. Uwagi ogólne

Prawo cywilne dzieli się z kolei na działy wyrażające strukturę tej gałęzi prawa. Nie jest ona jednolita we wszystkich systemach prawnych. Jednakże w grupie praw kontynentalnych, opartych na recypowanym prawie rzymskim, szerokie uznanie znalazł tzw. system pandektowy, opracowany przez naukę niemiecką na początku XIX w., a następnie zastosowany w wielu w kodyfikacjach XIX i XX w.

Charakteryzuje się on przede wszystkim wyróżnieniem rozbudowanej części ogólnej prawa cywilnego, po której następują działy: prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo rodzinne i prawo spadkowe. Systematyka ta nie odpowiada wprawdzie logicznym wymaganiom poprawnego podziału, ponieważ elementy zbioru zostały wydzielone według różnych kryteriów, to jednak w porównaniu z innymi stosowanymi podziałami prawa cywilnego okazała się w praktyce najsprawniejsza.

Została ona również przyjęta przez polskich kodyfikatorów, co znalazło wyraz w podzieleniu Kodeksu cywilnego na cztery księgi, odpowiadające wspomnianym działom prawa cywilnego – wyjąwszy prawo rodzinne uregulowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

2. Poszczególne działy prawa cywilnego

1. Część ogólna – obejmuje instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego – w tym zwłaszcza problematykę czynności prawnych, podmiotów prawa cywilnego oraz praw podmiotowych.

2. Prawo rzeczowe – ujmuje normy, które wyznaczają bezwzględne prawa podmiotowe (skuteczne wobec wszystkich), a odnoszące się do rzeczy.

3. Prawo zobowiązań – zawiera normy regulujące prawa majątkowe o charakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów.

4. Prawo spadkowe – reguluje przejście majątku osoby zmarłej na inne podmioty.

5. Prawo rodzinne – reguluje – podobnie jak klasyczne systemy pandektowe – stosunki prawne między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz innymi krewnymi i powinowatymi, a także instytucję opieki i kurateli.

6. Prawo na dobrach niematerialnych (prawo własności intelektualnej)19, które reguluje prawa podmiotowe dooryginalnego, niematerialnego wytworu umysłu ludzkiego, mającego wartość majątkową. Chodzi tu w szczególności o prawa do utworu naukowego, literackiego, artystycznego, wynalazku, wzoru użytkowego, programu komputerowego itp.

Jest to stosunkowo nowa problematyka prawna, która nie była znana twórcom koncepcji systemu pandektowego i dlatego nie mogła być przez nich uwzględniona. Nie doczekała się również w polskim systemie prawnym jakiejś ogólnej regulacji prawnej ujętej w jednej ustawie pozakodeksowej – na podobieństwo Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, chociaż w znacznej mierze rolę taką pełni ustawa z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 2509) oraz ustawa z 30.6.2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 324).

3. Inne wyróżnienia zespołów norm cywilnoprawnych

Przedstawiona wyżej systematyka prawa cywilnego służy ustaleniu właściwego zespołu norm prawnych w procesie ich stosowania. Chodzi tu zatem o realizację takiej samej funkcji, jaką spełniają gałęzie prawa w ramach całego zbioru norm prawnych – z tą oczywiście różnicą, że jest ona tu ograniczona do norm jednej tylko gałęzi prawa, tj. do prawa cywilnego.

Systematyka ta – bez szkody dla realizacji wspomnianej funkcji – może być rozbudowana „w głąb”, przez wyróżnienie w ramach poszczególnych działów węższych zespołów norm.

Natomiast realizacja tej funkcji byłaby zmącona, gdyby katalog działów prawa cywilnego został rozszerzony o taki dział lub działy, które obejmowałyby normy należące zarazem do innych działów. Z tego względu nie należałoby obok wskazanych wyżej działów (na tym samym poziomie kwalifikacyjnym) wyróżniać prawa handlowego, któregoinstytucje systematycznie należą co najmniej do części ogólnej, prawa zobowiązań oraz prawa na dobrach niematerialnych. Nie znaczy to oczywiście, że prawo handlowe nie stanowi odrębnej dyscypliny (naukowej i dydaktycznej), wyróżnionej jednak na innej podstawie niż działy prawa cywilnego.

Poszczególnym działom prawa przyporządkowane są również normy cywilnoprawne, zamieszczone w kompleksowych ustawach, a tym bardziej w ustawach regulujących pewne węższe dziedziny prawa cywilnego. Takich więc specjalistycznych regulacji stosunków cywilnoprawnych, określanych jako prawo: wekslowe, czekowe, górnicze, lotnicze, ubezpieczeniowe, łączności, przewozowe itp. nie należy identyfikować z działami prawa cywilnego.

VI. Zasady prawa cywilnego

1. Pojęcie

W nauce różnie pojmuje się „zasady prawa” w ogóle oraz zasady poszczególnychgałęzi prawa – w tym i prawa cywilnego20.

Mówiąc tu o zasadach prawa cywilnego, mamy na względzie pewną kategorię norm prawnych, które wyróżniają się swoją doniosłością oraz szczególną rolą, jaką pełnią na obszarze wspomnianej gałęzi prawa. Wskazują one wartości, jakie normy prawa cywilnego przede wszystkim powinny realizować. Ich szczególna rola polega na tym, że wyznaczają kierunek działań prawodawczych, sposób stosowania prawa, w tym w szczególności interpretacji przepisów prawnych, wskazują preferencje w razie kolizji norm prawnych oraz określają granice czynienia użytku z praw podmiotowych.

Normy-zasady tym przede wszystkim różnią się od „zwykłych” norm, że mogą zostać spełnione w mniejszym lub większym stopniu. Natomiast „zwykłe” normy mogą być jedynie spełnione albo niespełnione21.

Ich nadrzędnie wiążący charakter prawny nie może być arbitralnie ustalany, lecz wymaga szczególnego uzasadnienia. Może ono powoływać się bądź to na nadrzędne normy prawa konstytucyjnego albo prawa międzynarodowego, bądź też na teksty „zwykłych” ustaw, na podstawie których zasady te są rekonstruowane przy wsparciu ogólnie akceptowanych w naszej kulturze wartości22.

Zmiana ustroju politycznego i gospodarczego Polski po 1989 r. wpłynęła z oczywistych względów na kształt przynajmniej części zasad prawa cywilnego. Jednakże mając na względzie cele niniejszego podręcznika, główną uwagę skupimy nie tyle na ewolucji zasad, co przede wszystkim na przedstawieniu ich w aktualnie obowiązującym systemie prawnym. Z natury rzeczy w treści tych zasad można również odnaleźć koncepcje, które legły u podstaw wyróżnienia prawa prywatnego.

2. Katalog zasad

Wychodząc z przedstawionych wyżej przesłanek, należałoby wyróżnić następujące zasady:

a) Uznanie i ochrona osobowości każdego człowieka w równej mierze. Składa się na to zdolność prawna (przymiot występowania w roli podmiotów w stosunkach cywilnoprawnych), która przysługuje każdemu człowiekowi w takim samym zakresie. Wiąże się z nią zdolność do czynności prawnych, na podstawie której człowiek sam może realizować stosunki cywilnoprawne; jej zakres podlega ograniczeniu tylko z przyczyn naturalnych (wiek, upośledzenie psychiczne) – w tej samej mierze odnoszących się do wszystkich ludzi. Wreszcie wspomniana zasada obejmuje ochronę wartości niemajątkowych, immanentnie związanych z integralnością fizyczną i psychicznym życiem każdego człowieka, a realizowaną przez instytucję ochrony jego dóbr osobistych.

Przyznanie tej zasadzie waloru nadrzędnej normy prawnej opiera się przede wszystkim na konstytucyjnych gwarancjach praw i wolności obywateli oraz konwencjach międzynarodowych.

b) Pełna i równa ochrona mienia podmiotów prawa cywilnego, co w szczególności znajduje wyraz w jednolitym ukształtowaniu podstawowej w tym względzie instytucji prawa cywilnego, jaką jest prawo własności. Obejmuje ona także dziedziczenie majątku po osobie zmarłej oraz gwarantuje, że w razie wywłaszczenia uprawniony otrzyma słuszne odszkodowanie. Zasada ta w szczególności przeciwstawia się typologicznemu zróżnicowaniu mienia, służącego w PRL likwidacji własności prywatnej oraz poszerzaniu sfery własności społecznej (głównie państwowej).

Znajduje ona oparcie zwłaszcza w art. 64 Konstytucji RP.

c) Zakaz nadużywania praw podmiotowych ma zapobiegać wykonywaniu ich niezgodnie z akceptowanymi powszechnie regułami moralnymi, do czego w istocie sprowadza się sens klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego (art. 5 KC). Doniosłość tego zakazu polega na tym, że prawo podmiotowe stanowi podstawową konstrukcję prawną, poprzez którą podmioty stosunków cywilnoprawnych realizują swoje prawnie chronione interesy.

Wyróżniona tu zasada opiera się na ogólnym – coraz silniej eksponowanym – założeniu całego systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, które wymaga dla norm prawnych nie tylko legitymacji formalnej, ale i aksjologicznej, a w konsekwencji kształtowania i realizowania stosunków cywilnoprawnych w sposób niesprzeczny z zasadami moralnymi.

d) Autonomia woli wyrażająca kompetencję podmiotów prawa cywilnego do swobodnego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez czynności prawne – w szczególności przez umowy (tzw. swoboda umów). Podobnie jak własność stanowi ona immanentny element każdego systemu prawa cywilnego. Natomiast nigdy i nigdzie nie występuje ona w nieograniczonym zakresie. O jej doniosłości decyduje w istocie pole swobody decyzyjnej wyznaczone jej ograniczeniami.

W systemie prawa socjalistycznego funkcjonowanie jej podporządkowane było centralnemu planowaniu gospodarczemu oraz preferencyjnemu traktowaniu własności społecznej (głównie państwowej). W przeciwieństwie do tego w ustrojach demokratycznych o gospodarce rynkowej, do których należy ustrój RP, pole swobody decyzyjnej podmiotów pozostaje rzeczywiście ograniczone tylko ogólnymi przesłankami podyktowanymi interesem publicznym i względami moralnymi (por. art. 58 i 3531 KC).

Tak pojęta zasada autonomii woli opiera się na etosie wolnego człowieka, który swoimi decyzjami władny jest kształtować swoją sytuację prawną. Ponadto odpowiada ona ogólnemu założeniu systemu prawnego, od którego wymaga się, aby organizował stosunki społeczne w sposób racjonalny. Ten pragmatyczny wzgląd ma doniosłość zwłaszcza dla kształtowania podstaw gospodarki rynkowej. Zasada ta znajduje także nadrzędne uzasadnienie normatywne w konstytucyjnych przepisach o wolności gospodarczej oraz w postanowieniach wiążących Polskę umów międzynarodowych23.

e) Ochrona zaufania podmiotu do składanych mu oświadczeń lub innych doniosłych prawnie zachowań nie została wypowiedziana w żadnym ogólnym przepisie prawnym. Doktryna prawna rekonstruuje tę zasadę prawa na podstawie wielu poszczególnych przepisów prawnych oraz klauzul generalnych, znajdując tam dla niej uzasadnienie etyczne i funkcjonalne24. To pierwsze opiera się na nakazie moralnym dotrzymania danego słowa oraz ponoszenia odpowiedzialności za błędny przekaz informacji. To drugie ma na względzie pewność obrotu prawnego, mającą w gospodarce rynkowej doniosłość publiczną.

Zasada ta legła u podstaw przyjętej w prawie polskim konstrukcji czynności prawnej. Stanowi ona rdzeń wielu norm składających się na tzw. ochronę dobrej wiary – zwłaszcza osoby odpłatnie nabywającej prawa podmiotowe w okolicznościach usprawiedliwiających przekonanie nabywcy, że zbywca jest osobą uprawnioną (por. art. 7, 83 § 2, art. 92 § 2, art. 169–170, 172, 174, 192 § 2, art. 224–228, 231 § 1, art. 292, 310, 512, 515, 885, 886, 918 § 2, art. 1028 KC). W doktrynie formułowane są także katalogi zasad prawnych o nieco odmiennej treści25.

§ 2. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce

Literatura: E. Borkowska-Bagieńska, Wpływ kodyfikacji prawa cywilnego na poziom kultury prawnej społeczeństw, RPEiS 2011, z. 1;W. Czachórski,Przebieg prac nad kodyfikacją prawa cywilnego PRL, SP 1970, t. 26–27; tenże, Perspektywy reformy prawa cywilnego, PiP 1995, z. 1; L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939, Wrocław 2000; tenże, [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. III; S. Grodziski, Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, Czasopismo Prawno-Historyczne 1983, t. XXXIII, z. 1; tenże, Z dziejów unifikacji polskiego prawa cywilnego, Czasopismo Prawno-Historyczne 1985, t. XXXVII, z. 2; tenże, Prace nad kodyfikacją i unifikacją polskiego prawa prywatnego (1919–1947), KPP 1992, z. 1–4; M. Kępiński, M. Seweryński, A. Zieliński, Rola kodyfikacji na przykładzie prawa prywatnego w procesie legislacyjnym, PL 2006, Nr 1; Z. Radwański,[w:]Historia państwa i prawa Polski 1918–1939, cz. 2, pod red. F. Ryszki, Warszawa 1968, rozdz. X; tenże, Kodyfikacja prawa cywilnego, RPEiS 2009, z. 2; tenże, Prawo cywilne PRL, Czasopismo Prawno-Historyczne 1995, t. XLVII, z. 1; tenże, Koncepcja kodyfikacji prawa cywilnego. Księga Pamiątkowa I Kongresu Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Stowarzyszenia Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej (1993); M. Safjan, Przyszłość kodyfikacji polskiego prawa prywatnego, KPP 2015, Nr 2; J. Skąpski, Kodeks cywilny z 1964 r. Blaski i cienie kodyfikacji oraz jej perspektywy, KPP 1992, z. 1–4; J. Wasilkowski,Metoda opracowania i założenia Kodeksu cywilnego, PiP 1964, z. 5–6; C. Żuławska, Dwadzieścia pięć lat reformowania prawa cywilnego materialnego. Kronika – wspomnienia – refleksje, KPP 2007, z. 2.

I. Unifikacja prawa cywilnego

1. Druga Rzeczpospolita

Na terytorium objętym granicami Polski odrodzonej po I wojnie światowej obowiązywały różne systemy prawa cywilnego, przeważnie pochodzenia obcego. Pod tym względem można wyróżnić cztery główne obszary prawne:

1) Ziemie centralne, obejmujące obszar utworzonego w 1815 r. Królestwa Polskiego (tzw. Kongresowego), gdzie obowiązywało francusko-polskie ustawodawstwo ujęte w:

– drugiej i trzeciej Księdze Kodeksu Napoleona z 1804 r.,

– polskim prawie hipotecznym z lat 1818 i 1825,

– Kodeksie cywilnym Królestwa Polskiego z 1825 r., który zastąpił pierwszą Księgę Kodeksu Napoleona,

– prawie małżeńskim z 1836 r.

2) Ziemie wschodnie, które nie wchodziły w skład Królestwa Polskiego.

Obowiązywało tam w całości rosyjskie prawo cywilne, zawarte przede wszystkim w części I t. X Zwodu Praw.

3) Ziemie zachodnie, objęte zaborem pruskim, gdzie obowiązywał Kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. (wszedł w życie w 1900 r.).

Poprzednio obowiązywało tam Powszechne Pruskie Prawo Krajowe (Landrecht) z 1794 r.

4) Ziemie południowe, objęte zaborem austriackim, znajdowały się pod rządem Kodeksu cywilnego austriackiego z 1811 r. znacznie zmodyfikowanego trzema nowelami z lat: 1914, 1915 i 1916 – z wyjątkiem niewielkich terenów Spiszu i Orawy, gdzie obowiązywało nieskodyfikowane prawo węgierskie.

Wspomniane systemy prawne zostały utrzymane w mocy w niepodległej Polsce, co uznano za rozstrzygnięcie oczywiste, sprzyjające utrzymaniu porządku prawnego. Jednakże obowiązywały one nie jako prawa obce, lecz jako dzielnicowe prawa polskie. Włączenie ich do polskiego systemu prawnego pociągnęło ten skutek, że przestały obowiązywać postanowienia oczywiście sprzeczne z polską racją stanu26.

Były to nie tylko formalnie, ale i merytorycznie różne systemy prawne, które od kilku pokoleń kształtowały przyzwyczajenia i postawy podzielonych rozbiorami Polaków.

Te prawa dzielnicowe nie tylko przypominały społeczeństwu rządy zaborcze, ale były nie do pogodzenia z jego dążeniem do stworzenia jednolitego i w pełni niezależnego państwa, którego obywatele podlegaliby we wzajemnych stosunkach tym samym regułom prawnym. Dlatego utrzymanie w mocy ustawodawstw porozbiorowych uznano za zabieg tylko tymczasowy. Dał temu wyraz Sejm Ustawodawczy już 3.6.1919 r., uchwalając ustawę o Komisji Kodyfikacyjnej RP. Do zakresu jej zadań należało przygotowanie projektów jednolitego systemu prawa cywilnego.

Komisja Kodyfikacyjna RP składała się z wybitnych teoretyków i praktyków. Przygotowane przez nią projekty ustaw wnosić miał do Sejmu Minister Sprawiedliwości. Komisja Kodyfikacyjna RP była jednak ciałem niezależnym, tzn., że nie podlegała Ministrowi Sprawiedliwości w zakresie wykonywania swoich zadań. Natomiast brał on udział w jej pracach osobiście lub przez swojego delegata. Tryb prac Komisji był sformalizowany. Określał go jej regulamin, który w okresie międzywojennym ulegał zmianom zmierzającym do skrócenia i uproszczenia procedury ustalania tekstów projektów. Od 1926 r. uzyskiwały one moc obowiązującą w przeważającej mierze z pominięciem zwykłej drogi parlamentarnej – w formie rozporządzenia Prezydenta RP.

Dążenie do jak najszybszego wprowadzenia jednolitego ustawodawstwa polskiego legło u podstaw przyjętego przez Komisję Kodyfikacyjną RP programu jej prac. Stosownie do niego najpierw miano dokonać cząstkowych regulacji poszczególnych dziedzin prawa prywatnego (w drodze szeregu aktów normatywnych) z zamiarem łączenia ich później w systematycznie ułożone większe całości. Stopniowa unifikacja prawa miała poprzedzić jego kodyfikację.

Prac nad ujednoliceniem polskiego prawa prywatnego nie zdołano zakończyć w okresie międzywojennym. Unifikacja powiodła się w dziedzinach odnoszących się do sfery stosunków gospodarczych, co w szczególności znalazło wyraz w ustanowieniu rozporządzeniami Prezydenta RP Kodeksu zobowiązań z 1933 r. i Kodeksu handlowego z 1934 r.

Ponadto: prawo spółdzielcze z 1920 r.; prawo autorskie z 1926 r.; prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1926 r.; prawo o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych z 1928 r. oraz dotychczas obowiązujące: prawo wekslowe z 1936 r. i prawo czekowe z tego samego roku.

Natomiast prawa dzielnicowe nadal regulowały pozostałe dziedziny prawa cywilnego (rodzinne, rzeczowe, spadkowe oraz znaczną część ogólnej problematyki prawa cywilnego). Prace nad projektami unifikującymi wspomniane działy prawa cywilnego były w różnym stopniu zaawansowane w chwili wybuchu wojny w 1939 r., która przerwała działania Komisji Kodyfikacyjnej RP.

Wywarła ona istotny wpływ na kształt polskiego prawa prywatnego. Przygotowane przez nią akty normatywne zasługują na wysokie uznanie – nie tylko ze względu na ich treść, ale i technikę legislacyjną. Natomiast przy ocenie efektywności jej działania trzeba mieć ponadto na uwadze projekty nie całkiem jeszcze gotowe oraz już przygotowane, lecz z przyczyn politycznych nieogłoszone jako akty normatywne.

Dotyczy to projektu osobowego prawa małżeńskiego przyjętego przez Komisję już w 1929 r., którego rząd nie skierował na drogę legislacyjną.

2. Okres powojenny

Wybuch wojny w 1939 r. wstrzymał proces unifikacji prawa cywilnego. Po zakończeniu wojny co najmniej dwa istotne dla Polski wydarzenia nakazywały niezwłoczne ustanowienie własnego i jednolitego systemu prawnego na całym jej obszarze.

Po pierwsze, terytorium państwa uległo zasadniczej zmianie, przy czym bieg granicy zachodniej, a tym samym los Ziem Odzyskanych pozostawał wówczas niepewny. Ustanowienie jednolitego prawa polskiego, obejmującego i te obszary, umacniało integralność państwa.

Po drugie, zmiany terytorialne wiązały się z masowym przemieszczaniem się ludności pochodzącej z różnych dzielnic Polski. W tej sytuacji jednolita regulacja stosunków prywatnoprawnych uzyskiwała szczególną dla obywateli polskich doniosłość, zapobiegając groźbie powstania chaosu prawnego.

Zadanie unifikacji prawa cywilnego podjęło w 1945 r. Ministerstwo Sprawiedliwości przy pomocy małej grupy prawników działających w jego ramach. Komisja Kodyfikacyjna RP wprawdzie formalnie nie została rozwiązana, ale faktycznie nie wznowiła już działalności.

Prace legislacyjne zmierzały do dokończenia podjętej przed wojną działalności unifikacyjnej – z zachowaniem mocy obowiązującej aktów normatywnych, które zadanie to już zrealizowały.

W bardzo krótkim okresie, obejmującym zaledwie kilkanaście miesięcy, zakończono proces unifikacji polskiego prawa cywilnego, dzięki wykorzystaniu w znacznej mierze projektów przygotowanych jeszcze w łonie Komisji Kodyfikacyjnej RP. Dokonano tego przez wydanie w latach 1945–1946 szeregu dekretów, które jednolicie dla całego obszaru Państwa regulowały poszczególne działy prawa cywilnego w miejsce dotychczasowych praw dzielnicowych.

Chodzi tu o następujące dekrety: 1) przepisy ogólne prawa cywilnego z 12.11.1946 r. (Dz.U. Nr 67, poz. 369 ze sprost.); 2) prawo osobowe z 29.8.1945 r. (Dz.U. Nr 40, poz. 224 ze zm.) oraz dekrety z tej samej daty w sprawie postępowania o ubezwłasnowolnienie (Dz.U. Nr 40, poz. 225 ze zm.) i w sprawie postępowania o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu (Dz.U. Nr 40, poz. 226 ze zm.); 3) prawo małżeńskie (osobowe) z 25.9.1945 r. (Dz.U. Nr 48, poz. 270) wraz z wydanym w tym samym dniu prawem o aktach stanu cywilnego (Dz.U. Nr 48, poz. 272 ze zm.); 4) prawo małżeńskie majątkowe z 29.5.1946 r. (Dz.U. Nr 31, poz. 196 ze sprost.); 5) prawo rodzinne z 22.1.1946 r. (Dz.U. Nr 6, poz. 52 ze sprost.); 6) prawo opiekuńcze z 14.5.1946 r. (Dz.U. Nr 20, poz. 135); 7) prawo rzeczowe z 11.10.1946 r. (Dz.U. Nr 57, poz. 319 ze zm.) wraz z wydanym w tym samym dniu prawem o księgach wieczystych (Dz.U. Nr 57, poz. 320 ze zm.); 8) prawo spadkowe z 8.10.1946 r. (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.). Towarzyszyły im dekrety zawierające odpowiednie przepisy wprowadzające.

Zunifikowany w ten sposób polski system prawa cywilnego, mimo że częściowo pochodził z okresu powstawania państwa typu „demokracji ludowej”, był wewnętrznie spójny. W pełni zarazem odpowiadał nowoczesnym, zachodnioeuropejskim standardom, a w niektórych dziedzinach nawet je wyprzedzał.

Zwłaszcza w zakresie regulacji stosunków między małżonkami oraz sytuacji prawnej dziecka.

Wpływy ideologii marksistowsko-leninowskiej nie znajdowały w nim wyrazu. Tłumaczy się to tym, że mimo przeprowadzonej nacjonalizacji kierunek dalszego rozwoju ustroju Polski nie był wówczas jeszcze jednoznacznie zdeterminowany wzorem radzieckim.

II. Kodyfikacja prawa cywilnego

1. Pierwsze próby kodyfikacji

Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego, zmierzające do ujęcia w jednym akcie normatywnym (kodeksie)wsposób usystematyzowany podstawowego zespołu norm tej gałęzi prawa, zostały rozpoczęte w Ministerstwie Sprawiedliwości niezwłocznie po przeprowadzonej w latach 1945–1946 unifikacji. Doprowadziły one do przygotowania w 1948 r. projektu Kodeksu cywilnego. Nie zmieniał on prawa zunifikowanego, a jedynie porządkował jego przepisy według założeń systemu pandektowego i poprawiał ich redakcję.

Mimo to uchwalenie Kodeksu oznaczałoby utrwalenie obowiązującego stanu prawnego, co nie odpowiadało kierownictwu utworzonej w 1948 r. Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, otwarcie już zmierzającej do przekształcenia Polski w państwo komunistyczne według wzoru radzieckiego. Dlatego wspomniany projekt nie stał się podstawą dalszych prac legislacyjnych.

Wobec niepowodzenia kodyfikacji dokonano w 1950 r. cząstkowych zabiegów scalających i reformujących zarazem pewne działy prawa cywilnego.

Najpierw Kodeks rodzinny (ustawa z 27.6.1950 r., Dz.U. Nr 34, poz. 308 ze zm.) zastąpił cztery dekrety z lat 1945–1946 zawierające: prawo małżeńskie osobowe, prawo małżeńskie majątkowe, przepisy o stosunkach między rodzicami a dziećmi i prawo opiekuńcze.

Ustawodawcy, nazywając tę ustawę „Kodeksem”, szli za wzorem systemu radzieckiego, gdzie prawo rodzinne traktowano jako odrębną gałąź prawa. Kodeks ten odznaczał się nadmierną lakonicznością, co spowodowane było zamiarem wprowadzenia jednolitego prawa rodzinnego w Polsce i w Czechosłowacji. W istocie wydany wówczas w Czechosłowacji Kodeks rodzinny nieznacznie tylko różnił się od polskiego, aczkolwiek odmienna judykatura w obu krajach różnice między tymi prawami rodzinnymi znacznie pogłębiła.

Następnie uchwalone zostały Przepisy ogólne prawa cywilnego (ustawa z 18.7.1950 r., Dz.U. Nr 34, poz. 311 ze zm.), które weszły w miejsce dekretów z lat 1945–1946, zawierających przepisy ogólne prawa cywilnego i prawo osobowe, a także w miejsce niektórych przepisów części ogólnej Kodeksu zobowiązań z 1933 r. Ustawa ta w sposób udany rozwijała i porządkowała problematykę części ogólnej prawa cywilnego zgodnie z założeniami systemu pandektowego.

Równocześnie, począwszy od 1949 r., radykalnej przebudowie ulegał cały system prawny Polski Ludowej kształtowany już w sposób zdecydowany według wzorów radzieckich. Powstająca wówczas odrębna regulacja prawna dla podmiotów gospodarki uspołecznionej (zwłaszcza przedsiębiorstw państwowych) i obrotu między tymi podmiotami wyłączała zastosowanie formalnie nadal obowiązujących norm pochodzenia przedwojennego27.

Nie zaniechano jednak myśli o stworzeniu pełnego Kodeksu cywilnego. Specjalny zespół prawników działający w Ministerstwie Sprawiedliwości podjął w 1950 r. prace nad nowym projektem Kodeksu cywilnego, opartym już jednak na doktrynie radzieckiej, wyrażonej następnie w Konstytucji PRL z 1952 r.

Jednakże przygotowane w tym trybie projekty Kodeksu cywilnego z lat 1954 i 1955 spotkały się ze zdecydowaną krytyką środowisk prawniczych i nie nadano im dalszego biegu legislacyjnego.

2. Uchwalenie Kodeksu cywilnego

Dopiero powołanej w 1956 r. na fali ogólnych tendencji reformatorskich Komisji Kodyfikacyjnej28 dane było doprowadzić do końca dzieło kodyfikacji prawa cywilnego.

Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego skupiły się w Zespole Prawa Cywilnego Materialnego. Głównymi referentami byli: prof. Jan Wasilkowski (zarazem przewodniczący Komisji Kodyfikacyjnej) oraz prof. Aleksander Wolter. Ponadto w skład Zespołu wchodzili: W. Czachórski, H. Dawidowiczowa, J. Gwiazdomorski, J. Mayzel, K. Przybyłowski, T. Rzepka, S. Szer, A. Szpunar, J. Topiński oraz zmarli w toku prac kodyfikacyjnych A. Chełmoński i J. Morawski. Zespół ten w toku swych prac w szerokiej mierze korzystał z różnych form konsultacji z organizacjami społecznymi i środowiskiem prawniczym, jak również z dyskusji publicznej prowadzonej na łamach czasopism naukowych, w prasie, radiu i telewizji.

Pierwszym efektem prac podjętych przez Komisję Kodyfikacyjną był projekt Kodeksu cywilnego ogłoszony w 1960 r. Obejmował on również przepisy prawa rodzinnego. Wyniki przeprowadzonej nad tym projektem dyskusji publicznej zostały uwzględnione przy opracowaniu kolejnego projektu opublikowanego w 1961 r. Projekt ten nie zawierał już prawa rodzinnego, którego przepisy, chociaż w niezmienionym kształcie, lecz pod wpływem nacisków politycznych ujęte zostały w odrębnej kodyfikacji.

Oba projekty ogłoszono drukiem w 1962 r. Rada Ministrów wprowadziła do nich wiele zmian i uchwaliła nową wersję projektów na początku 1963 r.

Zaproponowane przez Komisje zmiany Sejm przyjął i uchwalił 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz przepisy wprowadzające ten Kodeks (Dz.U. Nr 9, poz. 59 i 60), a 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny oraz przepisy wprowadzające (Dz.U. Nr 16, poz. 93 i 94, obecnie obowiązujący tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm.). Ustawy te weszły w życie 1.1.1965 r.

Równocześnie przestały obowiązywać dotychczasowe przepisy regulujące zagadnienia ujęte we wspomnianych Kodeksach.

W szczególności utraciły moc: 1) przepisy ogólne prawa cywilnego z 1950 r.; 2) Prawo rzeczowe z 1946 r. (wyjąwszy przepisy o hipotece i materialnoprawne postanowienia o księgach wieczystych); 3) Kodeks zobowiązań z 1933 r.; 4) Prawo spadkowe z 1946 r.; 5) Kodeks handlowy – poza przepisami o spółkach; 6) Kodeks rodzinny z 1950 r.

3. Charakter prawny

Z konstytucyjnego punktu widzenia Kodeks cywilny nie różni się niczym od zwykłej ustawy.

Jednakże na tym formalnym kryterium nie można poprzestać przy ocenie jego pozycji w strukturze źródeł prawa. Każdy kodeks wyróżnia się bowiem tym wśród innych ustaw, że obejmuje trzon instytucji odpowiedniej gałęzi prawa (w rozważanym przypadku prawa cywilnego), usystematyzowanych według określonych założeń ogólnych i opartych na wspólnych zasadach przewodnich. Wynikają stąd określone wnioski dla organów zarówno stanowiących, jak i stosujących prawo.

Pod adresem organów stanowiących prawo formułuje się postulat, aby stosowały się one do podstawowych konstrukcji oraz terminologii Kodeksu. Postulat ten wynika z zasad prawidłowej legislacji, które prawodawca powinien mieć na względzie, jeżeli zmierza do tworzenia wewnętrznie spójnego i jednoznacznie rozumianego systemu prawnego (por. § 9 ZTP). Jednakże ustawa szczególna, wydana wbrew tym zaleceniom, zachowuje moc obowiązującą – a to w myśl reguły kolizyjnej, że ustawa szczególna późniejsza ma pierwszeństwo przed ogólną ustawą wcześniejszą, jaką jest Kodeks.

Z kolei organy stosujące prawo obowiązane są na mocy wiążącej je ogólnej dyrektywy interpretacyjnej do preferowania wykładni przepisów pozakodeksowych o niewyraźnym znaczeniu w sposób zgodny z treścią odpowiednich instytucji kodeksowych29.

Ponadto, jeżeli Kodeks ma stanowić osnowę określonej gałęzi prawa, to powinien być stabilny. Jego częste i w drobnych sprawach dokonywane zmiany osłabiają jego autorytet, a tym samym i siłę oddziaływania społecznego. Społeczeństwo oczekuje bowiem, że Kodeks nie reguluje spraw doraźnych, a jego postanowienia będą względnie trwałe, stanowiąc pewne oparcie dla podejmowanych przez nie działań.

4. Zakres

Kodyfikatorzy polscy wograniczonym tylko stopniu realizowali postulat zupełności KC, według którego powinien obejmować on co najmniej wszystkie podstawowe instytucje określonej gałęzi prawa. Przede wszystkim trzy powody zadecydowały o pozostawieniu poza Kodeksem obszernych zespołów norm prawa cywilnego:

1) dążenie do zapewnienia Kodeksowi względnej stabilności, wskutek czego pominięto w nim instytucje o niepewnej w przyszłości doniosłości społecznej;

2) zamiar nadania Kodeksowi charakteru zwięzłej i zwartej ustawy zasadniczej dla prawa cywilnego, która ujmowałaby tylko instytucje ważne z punktu widzenia społecznego i konstytucyjno-prawnego;

3) praktyczny wzgląd legislacyjny nakazujący w wielu dziedzinach posługiwać się techniką ustaw kompleksowych, które zawierają normy należące do różnych gałęzi prawa, podczas gdy Kodeks miał wyłącznie obejmować normy cywilnoprawne.

Były to niewątpliwie trafne założenia, aczkolwiek zauważyć należy, że doniosłość społeczną i stabilność instytucji mierzono wówczas miarą ustroju PRL, wskutek czego poza KC znalazły się niekiedy instytucje o podstawowym – w ustroju kapitalistycznym, a ograniczonym lub wręcz wygasającym w ustroju socjalistycznym – znaczeniu. W szczególności z tych względów pominięto w KC instytucję hipotek i wpisów do ksiąg wieczystych, regulując je następnie w odrębnej ustawie.

Natomiast KC regulował stosunki cywilnoprawne między wszystkimi podmiotamiprawa cywilnego, a w szczególności także między jednostkami gospodarki uspołecznionej. W ten sposób kodyfikatorzy polscy negatywnie rozstrzygnęli sporną kwestię, czy obrót uspołeczniony wraz z systemem reglamentujących go norm administracyjnoprawnych ma stanowić przedmiot odrębnej kodyfikacji lub gałęzi tzw. prawa gospodarczego. Opowiadając się za tzw. jednością prawa cywilnego, ustawodawca polski wprowadził wszakże do KC wiele instytucji przystosowanych wyłącznie do regulacji stosunków między jednostkami gospodarki uspołecznionej oraz ułatwił rozwój tej regulacji poza KC normami podustawowymi (por. art. 2 i 384 pierwotnego brzmienia KC). Mimo to jednoznaczne uznanie zasady, że KC, a w konsekwencji prawo cywilne, regulowało obrót uspołeczniony, stanowiło dobre oparcie dla żywych zawsze w społeczeństwie – zwłaszcza w polskiej nauce prawa cywilnego – tendencji reformatorskich zmierzających do poszerzenia i wzmocnienia sfery funkcjonowania reguł gospodarki rynkowej.

5. Podział

W myśl założeń systemu pandektowego Kodeks cywilny dzieli się na następujące księgi:

1) „Część ogólna”,

2) „Własność i inne prawa rzeczowe”,

3) „Zobowiązania”,

4) „Spadki”.

Prawo rodzinne ujęto w odrębnej ustawie – Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

6. Forma

Kodeks cywilny wyróżnia się staranną redakcją i syntetycznie sformułowanymi rozwiązaniami wolnymi od wszelkiej kazuistyki.

Należy go uznać za wybitny twór polskiej kultury prawnej.

7. Warstwy ideologiczne

Pod względem merytorycznym można było wyróżnić w nim dwie warstwy. Jedną stanowiły instytucje typowe dla ustroju socjalistycznego, w ogólnym zarysie kształtowane według wzorca radzieckiego.

W szczególności typologia własności: socjalistyczna (identyfikowana ze społeczną), indywidualna i osobista ze zróżnicowanym systemem ochronnym; dostosowana do niej typologia podmiotów – zwłaszcza wyróżnienie jednostek gospodarki uspołecznionej – o różnym zakresie zdolności prawnej; swoiste reguły obrotu między jednostkami gospodarki uspołecznionej, uwzględniające administracyjne formy zarządzania gospodarką narodową; klauzule generalne oraz inne zwroty ustawowe o zabarwieniu ideologicznym.

Natomiast drugą warstwę stanowiły klasyczne instytucje prawa cywilnego, wzorowane przede wszystkim na Kodeksie zobowiązań, Kodeksie handlowym, prawie rzeczowym, prawie spadkowym. Mimo że niektóre instytucje prawa zunifikowanego – ocenione jako nieprzydatne lub mało przydatne w ustroju socjalistycznym – nie znalazły się w KC lub pojawiły się tam w skróconej postaci, klasyczne prawo cywilne reprezentowane było w polskiej kodyfikacji w szerokiej mierze. Stało się tak głównie dzięki temu, że w Polsce utrzymał się stosunkowo rozległy – zwłaszcza na wsi – sektor własności indywidualnej.

Kodeks cywilny ulegał do 1989 r. tylko nielicznym i nienaruszającym jego założeń zmianom30.

III. Reforma Kodeksu w Rzeczypospolitej Polskiej

Po upadku PRL stało się jasne, że Kodeks cywilny w swym dotychczasowymkształcie nie mógł regulować stosunków cywilnoprawnych w państwie demokratycznym o gospodarce rynkowej. Pojawiło się w związku z tym pytanie, czy należy tę kodyfikację niezwłocznie uchylić, czy też odpowiednio zreformować.

Działająca wówczas przy Ministrze Sprawiedliwości Komisja do spraw reformy prawa cywilnego (pod przewodnictwem prof. Witolda Czachórskiego) obrała drogę reformyKodeksu, wychodząc z założenia, że przygotowanie nowej kodyfikacji zabrałoby zbyt wiele czasu. Przyjęła zarazem dwuetapowy tryb reformowania Kodeksu. Pierwszy etap objęły szybkie zmiany – przede wszystkim usuwające swoiste dla systemu PRL instytucje prawne – a w toku drugiego etapu miano stopniowo rozszerzać zakres reform na sprawy mniej pilne31.

Decyzję o utrzymaniu KC w zreformowanej postaci należało uznać za trafną i realistyczną zarazem. Uchylenie Kodeksu spowodowałoby bowiem dezorganizację życia gospodarczego, i to z przyczyn nieuzasadnionych racjonalnymi przesłankami. Kodeks cywilny ze względu na to, że przejął podstawową warstwę zunifikowanego prawa polskiego, bez wątpienia mógł regulować stosunki cywilnoprawne ustroju gospodarki rynkowej – po zdjęciu z niego swoistych instytucji socjalistycznych. Funkcję tę zdolny był spełniać przy zachowaniu swojej monistycznej struktury – a więc bez konieczności restytuowania Kodeksu handlowego.

Pierwszy etap reformy został w zasadzie zrealizowany ustawą z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.), obowiązującą od 1.10.1990 r.

W szczególności uchyliła ona:

1) socjalistyczną typologię własności wraz z uprzywilejowaniem własności uspołecznionej, prowadzącą do nierównego traktowania podmiotów prawa cywilnego;

2) konstrukcję jedności własności państwowej – podważoną wcześniej już ustawą z 31.1.1989 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 3, poz. 11);

3) szczególne reguły obrotu między jednostkami gospodarki uspołecznionej wraz z uregulowaniem wpływu decyzji planowych na stosunki zobowiązaniowe;

4) zawarte w przepisach KC odesłanie do zasad ustroju PRL.

Ponadto nowela ta przywróciła niektóre istniejące w II Rzeczypospolitej instytucje, które nie weszły do KC jako zbędne w ustroju socjalistycznym, oraz wprowadziła pewne nowe regulacje prawne.

Por. zwłaszcza: 1) przekaz, 2) papiery wartościowe, 3) dopuszczalność zmiany zobowiązania ze względu na nadzwyczajną zmianę stosunków, 4) waloryzację zobowiązań pieniężnych, 5) jasno wyraziła zasadę swobody umów, uchylając zarazem ograniczenia w obrocie gruntami rolnymi i rozrządzania nimi na wypadek śmierci.

Kodeks cywilny był następnie wielokrotnie zmieniany32. Wiele zmian podyktowanych zostało koniecznością wdrożenia do polskiego prawa treści dyrektyw UE.

W miejsce Komisji do spraw reformy prawa cywilnego prace legislacyjne na tym polu prowadziła w latach 2002–2015 Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego działająca przy Ministrze Sprawiedliwości33.

Pierwotnie Komisja Kodyfikacyjna zajmowała się projektami nowelizacji KC zmierzającymi do przystosowania go do prawa UE, Konstytucji RP i do najnowszych praktyk w dziedzinie obrotu gospodarczego, a także projektami innych ustaw o podstawowym znaczeniu dla prawa prywatnego.

Jednakże tak wąsko ujmowany zakres zadań Komisji Kodyfikacyjnej nie prowadził do poprawy systemu prawa cywilnego, coraz krytyczniej ocenianego.

Raport Rady Legislacyjnej przy Prezesie RM z 2006 r. stwierdzał, że poważne zmiany w KC dokonywane ad casum stwarzają niebezpieczeństwo dekodyfikacji materii i niektóre uregulowania powinny znajdować się w KC, a zostały umieszczone poza kodeksem ze szkodą dla jego zupełności34.

W związku z tym Komisja Kodyfikacyjna podjęła w 2006 r. prace nad koncepcją nowego Kodeksu cywilnego. Wstępne propozycje w tym względzie zawarte zostały w Zielonej Księdze35 i w tej postaci poddane dyskusji publicznej. Do 2015 r. trwały prace nad przygotowaniem artykułowanego projektu Kodeksu cywilnego. Projekt pierwszej Księgi obejmującej część ogólną ukazał się już drukiem36. Dyskusja nad nowymi propozycjami szczególnie ożywiła się z okazji pięćdziesiątej rocznicy uchwalenia Kodeksu cywilnego37. Wobec zakończenia w 2015 r. działalności Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości prace badawcze nad nowym Kodeksem cywilnym podjęte zostały przez ośrodki uniwersyteckie w ramach Akademickiego Projektu Kodeksu Cywilnego38.