Zagrożenia bezpieczeństwa kulturowego Warmii ebook

ZAGROŻENIA BEZPIECZEŃSTWA KULTUROWEGO WARMII

ROBERT BOROCH

Recenzenci:

dr hab. Cezary Smuniewski, prof. Uniwersytetu Warszawskiego

dr hab. Ilona Urych, prof. Akademii Sztuki Wojennej

Redakcja i korekta:

Anna „Kara Kalem”

Projekt okładki:

Servet Hoşaf

Wykonanie okładki i opracowanie graficzne książki:

Servet Hoşaf

Copyright © Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej, 2025

Copyright © Robert Boroch, 2025

ISBN ePub 978-83-68170-80-1

ISBN mobi 978-83-68170-81-8

Wydanie I

Publikacja sfinansowana ze środków własnych autora.

Wydawca:

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej

ul. 11 Listopada 17/19, 03-446 Warszawa

www.two.edu.pl

e-mail: [email protected]

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej znajduje się w wykazie wydawnictw publikujących recenzowane monografie naukowe, ogłoszonym przez Ministra Edukacji

i Nauki: poziom I – 80 pkt, Lp. 745, UIW – 75 200.

WSTĘP

Wykorzystywanie środowiska społeczno-kulturowego w celu zdobywania przewagi militarnej i niemilitarnej nad przeciwnikiem nie jest w historii ludzkości zjawiskiem nowym. Czynniki kulturowe, takie jak język, religia, tradycja, wartości czy historia, od czasów najdawniejszych były przedmiotem szczególnego zainteresowania rywalizujących państw czy ludów. Przykłady można znaleźć w historii rejestrowanej, np. w tekstach autorstwa Tukidydesa – Wojna peloponeska (gr. Ιστορία του πελοποννησιακού πολέμου), Herodota – Dzieje (gr. Ἱστορίαι) czy też Juliusza Cezara – O wojnie galijskiej (łac. Commentarii de bello Gallico). Oprócz tego znane są wydarzenia historyczne skutkujące niemal doszczętnym wyniszczeniem fizycznym narodów czy zniszczeniem kultury konstytuującej naród jako wspólnotę społeczno-kulturową, np. III wojna punicka (149–146 r. p.n.e.), wojna paragwajska (1864–1870) czy kolonizacja brytyjska Mauretanii.

Wydarzenia XX wieku przynoszą bezprecedensowe doświadczenia celowego niszczenia narodów i ich kultur. Nie sposób wręcz w tym miejscu wymienić wszystkich przykładów takich działań. Wiek XXI z kolei niesie dalsze odsłony wyrafinowanego prowadzenia konfliktu w środowisku społeczno-kulturowym. Środowisko to staje się kolejnym obszarem rywalizacji, który został nazwany Obszarem Operacyjnym 6: Kultura⁠1.

Pojęcie bezpieczeństwa w XXI wieku stało się jedną z kluczowych kategorii analitycznych ważnych dla rozwoju i przetrwania człowieka. Nie jest zatem zaskakujące uznanie czynników kulturotwórczych za istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa. Przykładem zmiany świadomości w tym obszarze jest uwzględnienie kultury jako filaru zrównoważonego rozwoju państwa na równi z ekonomią, ekologią i polityką.

W skład filaru kulturowego wchodzą m.in. tożsamość, wierzenia, religia, uczenie się, utrwalanie informacji w świadomości zbiorowej czy dobrostan psychiczny obywateli⁠2. Zrozumienie dynamiki zmian społecznych wiąże się ze zrozumieniem czynników kulturotwórczych, które są reprezentacją – behawioralną i kognitywną – zachowań i działań ludzkich jako zbiorowości. Dostrzeżenie tej relacji pozwala wyjaśnić motywacje działań indywidualnej jednostki, jak i grup, umożliwia odkrywanie czynników konfliktowych oraz identyfikowanie potencjalnych zagrożeń bezpieczeństwa w możliwie szerszym kontekście⁠3.

Od samego początku wszelkich systematycznych badań, także w zakresie bezpieczeństwa, widoczny jest spór ontologiczny, który dotyczy obiektywizmu poznania: „co poznajemy” oraz „jak poznajemy”⁠4. Spór ten, jak zauważył Józef Dębowski, ma długą historię, zaś zmieniające się nieustanie środowisko społeczno-kulturowe nie sprzyja wypracowaniu jednoznacznych rozwiązań⁠5. Zmiany w środowisku społeczno-kulturowym niektórzy badacze porównują alegorycznie do strzałki czasu, metafory zaproponowanej przez fizyka Arthura Eddingtona w roku 1927; strzałka czasu biegnie tylko w jednym kierunku, zmieniając wszelki byt.

Jeszcze inni badacze wskazują na tzw. „kontinuum czasowe zjawisk społeczno-kulturowych”, czyli bezpośrednie wchodzenie w zdarzenia społeczno-kulturowe i uczestnictwo w nich, co determinuje ograniczony czas życia człowieka. Propozycja ta wpisuje się w szeroki paradygmat antropologiczny, społeczny, jak i filozoficzny.

Innym ujęciem jest „aktywna rekonstrukcja” czy hipostazowanie rzeczywistości zjawisk społeczno-kulturowych poprzez ciągłą interpretację. To ujęcie wpisuje się w paradygmat humanistyczno-hermeneutyczny. Kolejne podejścia starają się łączyć wskazane paradygmaty, co jest zadaniem trudnym. Nasuwa się w tym miejscu pytanie o przyczyny takiego zróżnicowania. Odpowiedź jest złożona i wieloaspektowa: z jednej strony środowisko społeczno-kulturowe określa wszelkie relacje międzyludzkie, z drugiej zaś uściśla strukturalne granice poznania. W środowisku społeczno-kulturowym konkretyzują się takie kategorie jak świadomość i samoświadomość zbiorowa, które budują tożsamość indywidualną i grupową człowieka. Następnie reprezentacją tożsamości jest rzeczywistość symboliczna konkretyzowana przez artefakty oraz spajana aksjologicznie i estetycznie. Pozwala człowiekowi na uczestnictwo w kontinuum społeczno-kulturowym, do którego należą język, obyczaje, religia, wspólna historia czy światopogląd⁠6 – są to kluczowe elementy, które pozwalają dostrzegać różnice względem innych, podobnych wspólnot w kategoriach „swój” – „obcy”.

Wiek XXI przynosi nowe spojrzenie na sposób wykorzystania składowych środowiska społeczno-kulturowego we współczesnych konfliktach kulturowych czy zbrojnych. Przykładem wykorzystania antropologicznych metod badawczych był amerykański program Human Terrain System (HTS) realizowany w Iraku oraz Afganistanie w latach 2006–2014.

Głównym celem strategicznym programu HTS było zbieranie i przetwarzanie danych antropologicznych, np. w zakresie lokalnych zwyczajów, struktury społecznej, wartości itd., w celu opracowania adekwatnej strategii wojskowej obniżającej eskalację kinetyczną konfliktu. Program wzbudzał liczne dyskusje odnośnie do kwestii etycznych.

Jednakże rosyjski program „wojennej antropologii” zapoczątkowany w roku 1999 zepchnął kwestie aksjologiczne na plan dalszy. W strategii walki hybrydowej w Obszarze Operacyjnym 6 Federacja Rosyjska wykorzystywała czynniki społeczno-kulturowe w celu osiągnięcia przewagi np. informacyjnej i ideologicznej nad przeciwnikiem. Wykorzystywane były więc do celów wojskowych kognitywne środki oddziaływania społecznego, takie jak psychometria, oddziaływanie informacyjne, radykalizacja ideologiczna, behawioralna itd. Wszystkie te elementy współcześnie nazywa się wojną kognitywną (ang. CogWare).

Problematyka niniejszej pracy dotyczy bezpieczeństwa kulturowego Warmii w kontekście zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych w Obszarze Operacyjnym 6. Badania terenowe zostały przeprowadzone w latach 2015–2021 i obejmowały miasta (kolejność alfabetyczna): Barczewo, Biskupiec, Bisztynek, Braniewo, Dobre Miasto, Frombork, Jeziorany, Lidzbark Warmiński, Olsztyn, Reszel oraz wsie: Bezławki (Mazury), Biesowo, Czerwonka, Łężany, Radostowo, Święta Lipka, Węgój. Dodatkowo w celu porównania zostały przeprowadzone wizyty studyjne w Obwodzie Królewieckim w celu wychwycenia strategii naturalizacji kulturowej stosowanej po drugiej stronie granicy.

W pracy został przyjęty antropologiczny paradygmat rozumienia zjawisk społeczno-kulturowych wraz z konsekwencjami metodologicznymi takiego ujęcia. Ponadto zaproponowano autorską koncepcję agresji antropologicznej oraz obrony antropologicznej. Koncepcja ta dodatkowo została wyjaśniona w licznych publikacjach rozproszonych, stworzonych we współautorstwie z antropolożką wojskową Anną Korzeniowską-Bihun. Wyniki badań terenowych w tym aspekcie pozwoliły na sformułowanie hipotezy, iż konfrontacyjna naturalizacja kulturowa sprzyja powstawaniu w środowisku społeczno-kulturowym stref umożliwiających przeprowadzenie skutecznego uderzenia lub operacji hybrydowej w Obszarze 6. W konsekwencji, wzorując się na projekcie HTS, została zaproponowana koncepcja modelu bezpieczeństwa kulturowego Warmii.

W rozdziale I pt. „Zarys problematyki bezpieczeństwa kulturowego” nakreślony został aktualny stan badań; omówiono także kategorie bezpieczeństwa kulturowego. W rozdziale II pt. „Kształtowanie się struktur społecznych Warmii” zaprezentowano proces kształtowania się społeczno-kulturowej formacji w latach 1945–2000 i wpływu naturalizacji kulturowej na tożsamość mieszkańców. Rozdział III pt. „Metodologia badań” poświęcony został objaśnieniu wykorzystanych metod badawczych. W rozdziale IV pt. „Zagrożenia bezpieczeństwa kulturowego Warmii w świetle badań własnych” przedstawione zostały wyniki badań wraz z komentarzem. Rozdział V, ostatni, pt. „Antropologiczna koncepcja modelu bezpieczeństwa kulturowego Warmii” przedstawia natomiast propozycję monitorowania stanu bezpieczeństwa kulturowego Warmii w postaci koncepcji modelu bezpieczeństwa kulturowego.

1.1. WPROWADZENIE

Termin specjalistyczny⁠1 bezpieczeństwo kulturowe jest semantyczną reprezentacją połączenia zakresów nazw „bezpieczeństwo” oraz „kultura”⁠2. Termin „bezpieczeństwo” używany jest w różnych dyscyplinach naukowych, np. w stosunkach międzynarodowych, politologii czy naukach o bezpieczeństwie⁠3. Słowo „kultura” także jest terminem, np. w socjologii, antropologii społeczno-kulturowej czy w naukach o kulturze i religii⁠4. Wymienione dyscypliny naukowe łączą zakresy terminów bezpieczeństwa i kultury – np. nauki o bezpieczeństwie czy antropologia wojskowa (ang. military anthropology)⁠5. Innymi słowy, termin bezpieczeństwo kulturowe posiada desygnat abstrakcyjny, którego reprezentacje funkcjonują w różnych systemach semantyczno-semiotycznych w sektorowych obszarach kultury, tworząc środowisko społeczno-kulturowe bezpieczeństwa⁠6.

Podstawy teoretyczne bezpieczeństwa kulturowego opierają się na kilku kluczowych elementach, które określają ontologię oraz epistemologię tej specjalizacji naukowej. W wymiarze ontologicznym bezpieczeństwo kulturowe opiera się na tożsamości kulturowej jako kategorii niezbędnej do przetrwania i rozwoju narodu jako wspólnoty historyczno-kulturowej oraz wspólnoty polityczno-ideologicznej. W obu wypadkach mamy do czynienia z narodem, jednakże w przypadku pierwszym będzie to paradygmat antropologiczny, w przypadku drugim zaś paradygmat politologiczny. Konsekwentnie, podstawą rozumowania jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania odnoszące się do zdolności przetrwania i rozwoju narodu zarówno w sensie antropologicznym, jak i politycznym.

Główne kategorie ontologiczne bezpieczeństwa kulturowego to: (1) tożsamość kulturowa – jest warunkiem koniecznym przetrwania i rozwoju grupy społecznej, etnicznej czy narodu jako formacji odrębnej kulturowo, społecznie i politycznie od innych podobnych struktur społecznych⁠7; (2) dobra kultury – reprezentacja odrębności kulturowej stanowiąca warunek konieczny kształtowania się tożsamości; (3) normy i wartości – determinują zachowania ludzkie, są warunkiem koniecznym spójności wspólnoty; (4) kapitał ludzki, kapitał społeczny oraz kapitał kulturowy – jakość wymienionych kapitałów jest warunkiem koniecznym rozwoju społeczno-kulturowego; (5) świadomość zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych, które mogą wpłynąć na zniszczenie formacji kulturowej. Podsumowując, wymiar ontologiczny bezpieczeństwa kulturowego to zdolności przetrwania i rozwoju grupy, narodu oraz państwa w środowisku bezpieczeństwa, czyli zbioru różnorodnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych, które wpływają na poczucie bezpieczeństwa człowieka indywidualnego i kolektywnego, np. grup etnicznych czy narodowych, w konsekwencji zaś także podmiotów państwowych.

Wymiar epistemologiczny bezpieczeństwa kulturowego dotyczy zakresu definicyjnego bezpieczeństwa kulturowego, metodologii badań teoriopoznawczych i empirycznych, metodologii pozyskiwania, gromadzenia i interpretacji danych, metodologii łączenia wiedzy empirycznej i teoretycznej, metodologii testowania hipotez itd.

Wszystko to wyznacza ontologiczno-epistemologiczne ramy aksjomatyki bezpieczeństwa kulturowego⁠8. Elementy takie jak ochrona dóbr kultury, kształtowanie tożsamości kulturowej, edukacja i świadomość społeczno-obywatelska, polityka kulturalna, współpraca międzynarodowa, zarządzanie kryzysowe czy badania naukowe teoriopoznawcze i empiryczne, stanowią fundament operacjonalizacji bezpieczeństwa kulturowego.

Czynniki kognitywne, takie jak percepcja, pamięć, myślenie, przekonania i postawy czy rozumienie zjawisk społecznych odgrywają ważną rolę w przeciwdziałaniu zagrożeniom bezpieczeństwa kulturowego, dlatego jako jedno z głównych zagrożeń bezpieczeństwa kulturowego identyfikuje się kryzys tożsamości narodowej i indywidualnej.

Kryzys tożsamości narodowej prowadzi do pogłębienia się podziałów społecznych, utraty przynależności oraz w skrajnych wypadkach do agresji, natomiast w przypadku kryzysu tożsamości indywidualnej pogłębia się spadek kreatywności związany z niską samooceną, pojawiają się problemy z podejmowaniem racjonalnych decyzji czy trudności w interakcjach społecznych oraz próby poszukiwania tożsamości alternatywnych. Zatem głównym celem strategicznym w szeroko rozumianej walce kultur jest tożsamość, na którą przeciwnik oddziałuje z wykorzystaniem narzędzi semiotyki, antropologii oraz kognitywistki. Wszystkie te elementy należą do elementów strategii wojny kognitywnej (ang. CogWar, od ang. Cognitive Warfare) i są stosowane symultanicznie, sekwencyjnie lub okazjonalnie⁠9.

Narzędzia poznawcze stosowane w wymienionych filarach stanowią fundament analityczny dynamiki zjawisk społecznych w kontekście bezpieczeństwa kulturowego. W konsekwencji, w łańcuchu poznania ontologiczno-epistemologicznego narzędzia badawcze semiotyki kultury, antropologii społeczno-kulturowej czy psychologii społecznej są podstawowymi instrumentami umożliwiającymi mapowanie środowiska bezpieczeństwa. Takie mapowanie pozwala na opracowanie np. regionalnych map zagrożeń bezpieczeństwa kulturowego z podziałem na regiony geograficzne albo jednostki administracyjne państwa, co przekłada się na możliwości operacyjne w zakresie identyfikacji zagrożeń zewnętrznych i wewnętrznych, usuwania skutków uderzeń hybrydowych czy podejmowania działań wyprzedzających⁠10.

Specjaliści z zakresu bezpieczeństwa kulturowego są zgodni w swych ocenach, że ochrona kultury powinna obejmować obszary⁠11:

z wydzieleniem:

Komunikacja międzykulturowa pozwala zrobić użytek z korzyści płynących z wymiany informacji, które sprzyjają rozwojowi innowacyjności, kreatywności, współpracy oraz tolerancji i zrozumieniu różnorodności, co przyczynia się do poprawy stosunków sąsiedzkich między państwami, dlatego szczególną wagę przywiązuje się do następujących kwestii:

Ponadto kultura narodowa, na co zwraca uwagę Waldemar Kitler, jest ważnym narzędziem prowadzenia polityki międzynarodowej oraz kształtowania środowiska bezpieczeństwa: „wykorzystanie dorobku kulturowego narodu na rzecz kształtowania pożądanych stanów w środowisku międzynarodowym oraz umacniania siły narodowej […]”⁠13.

Definiowanie bezpieczeństwa kulturowego jest między innymi uzależnione od przyjętej perspektywy badawczej. Akceptowana przez większość specjalistów jest definicja opracowana przez Jana Czaję, w której przyjęto perspektywę nauk o polityce i stosunkach międzynarodowych:

Jak zauważa Jan Czaja, specyfika bezpieczeństwa kulturowego polega między innymi na trudności w uchwyceniu zagrożeń realnych i tych potencjalnych, ponieważ kategorie analityczne bezpieczeństwa kulturowego są w większości abstrakcyjne, co utrudnia ich operacjonalizację⁠15. Z tego też powodu zakres semantyczny bezpieczeństwa kulturowego został rozszerzony przez Mariana Cieślarczyka⁠16:

Propozycja M. Cieślarczyka odnosi się do warunków, w których funkcjonuje określona grupa społeczna czy etniczna. Innymi słowy, badania bezpieczeństwa kulturowego zostały umiejscowione w środowisku społeczno-kulturowym, co ułatwia operacjonalizację kategorii analitycznych. Ponadto analityczną konsekwencją określenia środowiska działań militarnych i niemilitarnych jest wprowadzenie terminu (jako analogonu obszarów operacyjnych wg nomenklatury NATO) Obszar Operacyjny 6: Kultura (ang. Operational Area 6: Culture)⁠18.

W Obszarze Operacyjnym 6: Kultura prowadzone są działania militarne, paramilitarne i niemilitarne. Elementem nowym jest uwzględnienie działań paramilitarnych, przez które rozumie się działania prowadzone przez grupy nieoficjalne lub niepaństwowe z wykorzystaniem wojskowych metod planowania i wykonania. Wszystkie te działania określa się terminem Specjalnych Operacji Społeczno-Kulturowych (ang. Culture OPS)⁠19.

W obliczu wykorzystywania w XXI wieku środowiska kulturowego jako pola działań militarnych i niemilitarnych w państwach demokratycznych powstają ośrodki identyfikujące zagrożenia. Przykładowo, Ministerstwo Obrony Wielkiej Brytanii (ang. Ministry of Defence, UK) pilotuje program Human Factors⁠20. Przedmiotem zainteresowania tego zespołu jest identyfikacja zagrożeń bezpieczeństwa kultury rodzimej, budowanie sieci społecznych relacji, które mogą być wykorzystane do tworzenia „kulturowych sojuszy”, oraz realna pomoc w integracji działań w zakresie bezpieczeństwa kulturowego instytucji rządowych.

W kontekście współczesnych badań w obszarze komunikacji międzykulturowej istnieje zgoda, że różnorodność kulturowa nie prowadzi jedynie do wzbogacania się wymienionych kapitałów, prowadzi także w dłuższej perspektywie czasowej do konfliktów motywowanych różnicami aksjologicznymi, ekonomicznymi, politycznymi czy ideologicznymi itd.⁠21.

Strategia walki hybrydowej Federacji Rosyjskiej zastosowana na Ukrainie zakłada, że kreowanie zagrożeń w przestrzeni społeczno-kulturowej z wykorzystaniem szeroko rozumianej kultury symbolicznej pozwala na przygotowanie tego środowiska do pogłębionych działań kinetycznych. Zatem analogicznie, działania w środowisku społeczno-kulturowym Warmii stanowią, lub mogą stanowić, fazę wstępną do pogłębionej eskalacji konfliktu z wykorzystaniem czynników fizycznych lokalnych. Na problem wykorzystania kultury symbolicznej zwrócił uwagę m.in. Mark Galeotti w monografii pt. Russian Political War. Moving Beyond the Hybrid⁠22. M. Galeotti zauważa, że mechanizm tworzenia zagrożeń w obszarze kultury symbolicznej jest etapem poprzedzającym konflikt kinetyczny. Pierwszym etapem konfliktu kulturowego jest niszczenie kapitału ludzkiego, społecznego i kulturowego lokalnej grupy społecznej, np. tożsamości narodowej czy indywidualnej, zaufania do władz lokalnych i państwowych, utrwalanie poczucia niepewności i zagrożenia, rozpowszechnianie poczucia niestabilności instytucji państwowych, niszczenie społecznego łańcucha decyzyjnego oraz liderów społecznych itd. Wymienione czynniki zostały wykorzystane w rosyjskich uderzeniach hybrydowych czy operacjach hybrydowych przeciwko Ukrainie w latach 2000–2012, a od roku 2012 następowała eskalacja, prowadząca w konsekwencji do zbrojnej napaści Federacji Rosyjskiej na Ukrainę.

W roku 2015 International Institute for Strategic Studies⁠23 – w publikacji pt. Military Balance 2015 – zarysował rosyjskie rozumienie wojny hybrydowej:

Rosyjska doktryna zakłada zorganizowane działania z wykorzystaniem środków wojskowych i niewojskowych, które mają na celu zaskoczenie przeciwnika co do skali działań, przejęcie inicjatywy narracyjnej, a w konsekwencji uzyskanie przewagi psychologicznej i fizycznej. Ten typ działań jest dynamiczny i agresywny, by zaatakowanemu uniemożliwić analizę strategiczną posunięć agresora oraz adekwatną reakcję. Mowa tu więc o następujących działaniach: (1) operacje informacyjno-propagandowe z wykorzystaniem symboliki historycznej; (2) operacje antropologiczne wykorzystujące taktykę działania w terenie przez „turystów”, np. dywersantów, agitatorów, imigrantów czy zwolenników wykorzystujących chociażby zastraszanie, pobicia itd.

W Obszarze 6 działania wymierzone przeciwko grupom społecznym są skuteczne wówczas, gdy przeciwnik dysponuje danymi empirycznymi dostarczonymi przez specjalistów w zakresie np. antropologii społeczno-kulturowej. Będą to na przykład informacje osobowe o realnych liderach społecznych. Inne informacje mogą być pozyskane z wykorzystaniem techniki tzw. poznawania z dystansu, opracowanej przez Clyde’a Kluckhohna w Harvard Russian Research Centre w latach 1947-1953. Strategia ta wykorzystywała wiedzę specjalistów akademickich z określonych obszarów polityki, historii, ekonomii itd. W XXI wieku w ramach tej techniki stosuje się takie praktyki, jak np. programy edukacyjne, stypendia licencjackie, magisterskie lub doktorskie, konferencje naukowe. Celem jest zebranie u źródła informacji dotyczących zasobów naturalnych oraz strategii ich wykorzystania, stosunku ludności miejscowej do władz lokalnych i krajowych, planów rozwojowych gmin itd. W literaturze przedmiotu działania takie nazywa się białym wywiadem albo szpiegostwem antropologicznym. Dane pozyskane w ramach takich działań są wykorzystywane do zmiany narracji historycznej czy modelowania zmian zachowań w dużych grupach.

Z wymienionymi wyżej działaniami Rosji spotykamy się na Warmii przynajmniej od roku 2015. W przypadku Warmii mamy do czynienia z sytuacją szczególną ze względu na złożoną historię polityczno-kulturową tego regionu, w którą wpisuje się kultura prusko-niemiecka, polska oraz rosyjska. Po roku 1945 do rywalizacji tej dołączyła także narracja radziecka, a po upadku ZSRR narracja postradziecka. Obszar Warmii, położony na pograniczu kulturowym, politycznym i ekonomicznym, stał się areną rywalizacji. Jak zauważa Wojciech Wrzesiński w monografii pt. Polska – Prusy Wschodnie, „[…] dramatyczność owych zmagań ujawnia się z całą ostrością w chwili, kiedy procesy narodowościowe nabrały charakteru politycznego […]”⁠25. Rywalizacja kulturowa na Warmii już od początków XX wieku pokazuje jak w soczewce kierunek strategii w walce o tożsamość i kulturę narodową. Oto przykład. W roku 1925 doktor Leo Wittschell⁠26 opublikował pracę pt. Die völkischen Verhältnisse in Masuren und dem südlichen Ermland⁠27, której celem, jak zauważa Bernd Sonneberger, miała być obrona języka niemieckiego przed procesem rozpowszechniania się w rejonie Warmii języka polskiego⁠28.

1.2. ZNACZENIE BADAŃ W OBSZARZE BEZPIECZEŃSTWA KULTUROWEGO

W rozwoju refleksji nad bezpieczeństwem kulturowym można wyróżnić dwa okresy. Pierwszy jest okresem immanentnym, w którym nie ma refleksji metatelicznej, okres drugi zaś to okres sformułowany, świadomy odrębności przedmiotowej i formalnej, charakteryzujący się refleksją metateliczną. Jedne z pierwszych prac okresu drugiego, łączących typologię kultur narodowych i bezpieczeństwo kulturowe, pojawiały się w pierwszej połowie XX wieku w kontekście społecznych badań strukturalnych, np. Pitirima Sorokina Sociology of Revolution (1925), czy Theodora W. Adorno The Authoritarian Personality (1950). Autorzy ci nie posługiwali się terminem bezpieczeństwa kulturowego, ale poruszali zagadnienia jego dotyczące.

W perspektywie diachronicznej można dostrzec kilka paradygmatów badawczych typowych dla wczesnej fazy kształtowania się przedmiotowego i formalnego bezpieczeństwa kulturowego. Do paradygmatów tych należą z jednej strony np. dyskursy filozoficzne, psychologiczne, socjologiczne czy lingwistyczne, z drugiej zaś politologiczne czy antropologiczne, co jest wynikiem łączenia wiedzy teoriopoznawczej i empirycznej w kontekście pytania o przedmiot referencyjny bezpieczeństwa.

Badania w obszarze bezpieczeństwa kulturowego mają charakter interdyscyplinarny, łączący wiedzę oraz metodologię badawczą wymienionych wyżej dyscyplin, co można zauważyć w monografii Leszka F. Korzeniowskiego pt. Podstawy nauk o bezpieczeństwie (2012). Autor ten wywodzi nazwę nauk o bezpieczeństwie od łacińskiej nazwy securitas, co zgodnie z zasadami słowotwórczymi języka polskiego pozwala stworzyć termin securitologia. Zauważmy jednak, że L. F. Korzeniowski przyjmuje rosyjski paradygmat: „Badacze podejmujący problem bezpieczeństwa z pozycji securitologii w centrum uwagi stawiają człowieka, jego potrzeby i wyznawane przez niego wartości”⁠1 – to zaś wpisuje się w rosyjski projekt badań o nazwie bezpieczeństwo człowieka⁠2.

Hanna Mazmer w monografii Poczucie bezpieczeństwa ontologicznego. Uwarunkowania społeczno-kulturowe (2008) zwraca uwagę na bezpieczeństwo kulturowe w oparciu o paradygmat socjobiologii i psychologii. Jednakże mimo zwrócenia uwagi na kulturę jako istotny czynnik kształtowania przyszłych relacji społecznych człowieka, autorka nie posługuje się explicite terminem bezpieczeństwa kulturowego – nawiązuje implicite do idei bezpieczeństwa kulturowego i bezpieczeństwa personalnego w procesie społeczno-kulturowym, co potem rozwija w artykule pt. Tożsamość jednostki w obliczu wielokulturowości⁠3.

Problemy bezpieczeństwa kulturowego – np. tożsamość, język, dziedzictwo czy krajobraz – wpisują się we współczesny paradygmat nauk o bezpieczeństwie jako czynniki silnego wpływu społecznego, stymulującego integralność społeczną, etniczną czy narodową. Stają się one także kategoriami analitycznymi bezpieczeństwa kulturowego, o czym będzie jeszcze mowa.

Problematyka bezpieczeństwa kulturowego jest podejmowana w polskim piśmiennictwie coraz częściej. Świadczą o tym liczne cytowania monografii autorskich, które stały się dla paradygmatu bezpieczeństwa kulturowego pracami kanonicznymi: J. Czai pt. Kulturowy wymiar bezpieczeństwa. Aspekty teoretyczne i praktyczne⁠4, M. Cieślarczyka pt. Kultura bezpieczeństwa i bezpieczeństwo kulturowe w teorii i praktyce⁠5, Agaty W. Ziętek pt. Bezpieczeństwo kulturowe w Europie⁠6, Anny Młynarskiej-Sobczak pt. Prawo do kultury⁠7, a także wiele monografii zbiorowych oraz artykułów rozproszonych, których nie sposób w tym miejscu wymienić.

W wydaniu Encyklopedii bezpieczeństwa (2021) znajduje się definicja bezpieczeństwa kulturowego opracowana na podstawie literatury przedmiotu przez Przemysława Mazura i Katarzynę Pabis-Cisowską: „Bezpieczeństwo kulturowe – zdolność społeczeństwa do zachowania swoich podstawowych cech w zmiennych warunkach, a także w stosunku do istniejących lub ewentualnych zagrożeń⁠8 […]”. Stworzona tu definicja jest definicją przez postulaty, co wskazuje na krystalizowanie się tego terminu specjalistycznego. Ponadto, jak można zauważyć, autorzy oparli się na propozycji J. Czai jako podstawy logicznej dalszego konstruowania definicji.

Wiek XXI dobitnie pokazał, iż czynniki kulturowe są obszarem rywalizacji i walki; wpływają na świadomość indywidualną i zbiorową człowieka za pomocą oddziaływania systemów językowych i językopodobnych w rozumieniu semiotyki kultury Jurija Łotmana. Systemy te w swoim wymiarze semantycznym, jak już wspomniano, wpływają na świadomość człowieka. Ponadto systemy te, wspomagane czynnikami antropologicznymi w postaci kontaktów międzykulturowych ludności, stymulują pozytywny lub negatywny przepływ kulturowy utrwalany emotywnie, formując przekonania człowieka, zaś w konsekwencji motywując do konkretnego działania. Przeciwnik wykorzystuje tę zależność np. w rejonach przygranicznych w celu kreowania środowiska bezpieczeństwa sprzyjającego agresorowi.

12 maja 2020 roku Prezydent RP zatwierdził „Strategię Bezpieczeństwa Narodowego”, która zastąpiła poprzednią z roku 2014. W przyjętej w roku 2020 strategii zwrócono uwagę między innymi na hybrydowość zagrożeń oraz działania przeciwnika w cyberprzestrzeni. Kwestia bezpieczeństwa kulturowego nie została nazwana wprost – wprowadzono tylko filar bezpieczeństwa o nazwie „Tożsamość i dziedzictwo narodowe”⁠9. Nie uwzględniono tu czynników antropologicznych, mimo działań rosyjskich antropologów wojskowych na Warmii podejmowanych przynajmniej od roku 2015, o czym będzie jeszcze mowa.

W związku z eskalacją wojny w Ukrainie przez Federację Rosyjską 24 lutego 2022 roku zmieniło się środowisko bezpieczeństwa Polski. Jedną z konsekwencji tego stanu rzeczy było opracowanie przez Biuro Bezpieczeństwa Narodowego rekomendacji do nowej „Strategii Bezpieczeństwa Narodowego”, która została przekazana stronie rządowej przez Prezydenta RP w dniu 24 lipca 2024 roku. W rekomendacjach tych nie posłużono się ponownie terminem bezpieczeństwa kulturowego. Podobnie jak poprzednio, wskazano filar „Tożsamość i dziedzictwo narodowe”⁠10, a czynniki antropologiczne pominięto.

Federacja Rosyjska od roku 2015 do roku 2020 prowadziła w województwie warmińsko-mazurskim Specjalne Operacje Społeczno-Kulturowe w Obszarze 6, które były wspomagane mapowaniem środowiska społecznego, np. (1) demonstracyjne składanie kwiatów przez członków organizacji „Junarmia” na cmentarzu Armii Radzieckiej w Braniewie (ok. 300 osób) w roku 2018 i 2019; rozszerzenie akcji w roku 2019 o Olsztyn, gdzie złożono kwiaty pod Pomnikiem Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej – pierwotnie Pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej (potocznie pomnik ten nazywa się „Szubienicami”); (2) demonstracyjne przejazdy klubu motocyklowego „Nocne Wilki” dla upamiętnienia rocznicy zakończenia II wojny światowej; (3) wizyty weteranów Armii Czerwonej; (4) propagowanie języka i kultury rosyjskiej w domach kultury przez organizacje prorosyjskie; (5) aktywizacja zwolenników ideologicznych wśród przedstawicieli zawodów zaufania publicznego, głównie pracowników Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego; (6) aktywizacja działalności mniejszości narodowych; (7) nawiązywanie relacji kulturowych (miasta partnerskie) oraz biznesowych. Prowadzenie działań w Obszarze 6 nie byłby możliwe bez antropologicznego rozpoznania, nawiązania kontaktów kulturowych, naukowych czy ekonomicznych oraz osobowego zidentyfikowania zwolenników oraz osób wahających się ideologicznie.

Metodologiczne prześledzenie sektorów rosyjskiego mapowania pozwoliłoby na zrozumienie strategii oraz wyraźne określenie celów. Nie jest zaskoczeniem, że rosyjski scenariusz oddziaływania na Warmię wykorzystywał sprawdzone w Ukrainie strategie wpływu kulturowego w zakresie oddziaływania informacyjnego, walkę o ukierunkowaną narrację polityczno-historyczną czy zaznaczenie rosyjskiej dominacji w przestrzeni społecznej czy symbolicznej. Aktywne działania promujące kulturę rosyjską, głównie literaturę i sztukę, s. narzędziami ocieplania wizerunku, wzbudzania wątpliwości, zmiany kierunku myślenia opinii publicznej. Innymi słowy, kultura odgrywa ważną rolę w kształtowaniu postaw jednostek i społeczeństw, poddaje głębszej refleksji postawy życiowe, wpływa na rozwój emocjonalny i psychologiczny itd. Wielu polskich badaczy kultury wyrażało otwarty sprzeciw przeciwko bojkotowaniu kultury rosyjskiej, nie rozumiejąc, że w XXI wieku kultura stała się narzędziem walki i nie da się jej oddzielić od polityki, czego przykładem jest tzw. kulturoznawstwo zaangażowane⁠11.

George Orwell w książce pt. Rok 1984 pisze: „Kto kontroluje przeszłość […] kontroluje przyszłość; kto kontroluje teraźniejszość, kontroluje przeszłość”⁠12. Stwierdzenie to jest metaforyczną kwintesencją bezpieczeństwa kulturowego; postrzeganie i rozumienie przeszłości kształtuje przyszłość, bowiem pod wpływem depozytu historycznego człowiek podejmuje działania kształtujące przyszłość, rysuje się wyraźna różnica między opiniami a faktami; bezsprzecznie mamy prawo do własnych opinii, ale nie do własnych faktów. Stąd też bezpieczeństwo kulturowe w wymiarze pozytywnym staje się ważnym narzędziem ochrony historii. Obie dziedziny są częścią dziedzictwa historyczno-kulturowego, które kształtuje samoświadomość społeczną grupy etnicznej czy narodowej. Pojawia się przy tej okazji inny problem, celnie ujęty słowami poety rzymskiego Juvenalisa: „Quis custodiet ipsos custodes?” – „Kto będzie pilnował pilnujących?”. Tak postawione pytanie skłania do głębokiej refleksji i prowadzi do uzasadnionej obawy, którą w literacki sposób wyraża wspomniany G. Orwell. Bezpieczeństwo kulturowe jest kluczowe dla przetrwania zbiorowej pamięci historycznej, która przyczynia się do rozwoju tego, co konsoliduje naród jako wspólnotę historyczno-kulturową.

1.3. KULTURA W SYSTEMIE BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO

Przez system bezpieczeństwa narodowego rozumie się „[…] pomyślny byt i rozwój oraz ochronę wartości bliskich poszczególnym członkom społeczności, które nawet bez istnienia państwa mają dla nich znaczenie […]”⁠1; bezpieczeństwo państwa dotyczy „[…] państwa jako instytucji politycznej, posiadającej suwerenną władzę, określone terytorium, a także ludność podległą ciału władczemu”⁠2. Bezpieczeństwo narodowe jest tutaj w stosunku nadrzędności, co rodzi liczne dyskusje, na które m.in. zwraca uwagę W. Kitler w pracy Organizacja bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Aspekty ustrojowe, prawno-administracyjne i systemowe. Badacz ten wskazuje na trzy obszary dyskusji w literaturze przedmiotu. Obszary te są następujące:

„[Bezpieczeństwo narodowe – RB] jest jednoznaczne z pojęciem bezpieczeństwa państwa”⁠3.

„Bezpieczeństwo narodowe jest pojęciem szerszym, zaś bezpieczeństwo państwa jest jego kluczową częścią”⁠4.

„Bezpieczeństwo narodowe – ochrona przed zagrożeniami wewnętrznymi: bezpieczeństwo społeczne, bezpieczeństwo. Bezpieczeństwo państwa – ochrona przed zagrożeniami zewnętrznymi: polityka zagraniczna, polityka obronna⁠5”.

Ujęcia [1] i [2] są propozycjami analitycznymi, których adekwatność może być uzasadniona tylko analitycznie. Niech dla p bezpieczeństwo narodowe znaczy tyle, co bezpieczeństwo państwa, zaś dla q bezpieczeństwo państwaznaczy tyle, co bezpieczeństwo narodowe; zatem: (p→q)∧(p←q), czyli p↔q, wynika więc, że p i q są w relacji ekwiwalencji, co w stylizacji językowej skutkuje tym, że nazwy te są w relacji synonimii, co potwierdza [1]. Ujęcie [3] jest propozycją ontologicznie i epistemologicznie inną i nie może być równoważne [1] i [2].

Perspektywa [3] łączy inne ontologie, z których wynikają logiczne i analityczne konsekwencje epistemiczne. Ontologia I – zewnętrzna – budowana jest w oparciu o paradygmat pojęciowy stosunków międzynarodowych; ontologia II – wewnętrzna – budowana w oparciu o paradygmat pojęciowy nauk o polityce. Odniesieniem wspólnym obu ontologii jest kategoria bezpieczeństwa oraz warunki konieczne: (1) możliwość przetrwania podmiotu oraz (2) możliwość rozwoju podmiotu w środowisku bezpieczeństwa. Uwzględniając wspomniane kwestie, W. Kitler argumentuje na rzecz ujęcia [2] oraz [3]. Badacz ten wyróżnił 10 kategorii bezpieczeństwa, które przedstawia tabela 1⁠6.

Tabela 1. Ujęcie celowościowe aspektów prawnych bezpieczeństwa narodowego

Przedstawiona propozycja jest ujęciem problemów bezpieczeństwa narodowego i bezpieczeństwa państwa z perspektywy [3]. Tworzą one system bezpieczeństwa narodowego, w którego skład wchodzą podsystemy kierowania i wykonawcze⁠7. Bezpieczeństwo kulturowe wpisuje się w strukturę podsystemu wspierającego bezpieczeństwo narodowe poprzez rozwój kapitałów ludzkiego, społecznego i kulturowego, co sprzyja zwalczaniu skutków np. propagandy, szkodliwych ideologii czy informacji niszczących wartości i tożsamość narodową. Są to więc wszystkie czynniki, które konstytuują wspólnotę jako naród, czyli te elementy kulturotwórcze, które umożliwiają przetrwanie i rozwój wspólnoty historyczno-kulturowej nawet bez organizacji państwowej.

PRZYPISY

WSTĘP

1.1. WPROWADZENIE

1.2. ZNACZENIE BADAŃ W OBSZARZE BEZPIECZEŃSTWA KULTUROWEGO

1.3. KULTURA W SYSTEMIE BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO