Zabytki Ziemi Dobrzyńskiej ebook

WŁOCŁAWSKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE

KRAJEWSKI ANDRZEJ MIETZ

ZABYTKI

ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ

PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY

WŁOCŁAWEK 1996

Redaktor Naczelny Wydawnictw WTN

MIECZYSŁAW WOJCIECHOWSKI

Recenzent

RYSZARD SUDZIŃSKI

Projekt okładki i opracowanie graficzne

ELIZA MIETZ - SUSZYŃSKA

Zdjęcia

MAREK GRZYMOWICZ

Wydano z pomocą finansowąKomitetu Badań Naukowych w Warszawiei Urzędu Wojewódzkiego we Włocławku

ISBN -83 - 85289-12 -7

ZABYTKI ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ -

- PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY

WSTĘP

Ziemia Dobrzyńska jest regionem historyczno geograficznym obejmującym międzyrzecze Skrwy, Drwęcy i Wisły, położonym między Mazowszem, Ziemią Chełmińską i Kujawami Wschodnimi. Ojej odrębności decydują przede wszystkim przesłanki geograficzne, historyczne i etnograficzne. Posiada ona niezwykle bogatą przeszłość sięgającą swymi korzeniami początków państwowości polskiej. Obszar Ziemi Dobrzyńskiej najprawdopodobniej w drugiej połowie X wieku znalazł się w granicach państwa polskiego i wchodził w skład prowincji mazowieckiej. Nie wiadomo jednak, czy między Skrwą, Drwęcą i Wisłą w początkach państwa polskiego istniało niewielkie „plemię Dobrzynian”, czy też obszar ten należy łączyć z większym plemieniem płockim, tym bardziej, że w okresie podziałów dzielnicowych w XII wieku teren ten znalazł się wraz z Mazowszem, Kujawami i Ziemią Chełmińską w dzielnicy Bolesława Kędzierzawego. Ostatecznie terytorium Ziemi Dobrzyńskiej ukształtowało się dopiero na przełomie XIV i XV wieku i do II rozbioru Polski w 1973 r. nie uległo zasadniczym zmianom.

Zarówno wiek XIX, jak również ostatnie dziesięciolecia przyniosły duży dorobek historiograficzny dotyczący tego regionu. W całości opracowań sporo uwagi poświęcono także zabytkom archeologicznym, architektonicznym i budownictwa. Próby inwentaryzacji zabytków w tej części Królestwa Polskiego podejmowano z dużym powodzeniem w XIX wieku. Jednak zdecydowane ożywienie w tej mierze zaznaczyło się w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych obecnego stulecia. Wówczas ukazały się kolejne zeszyty “Katalogu zabytków sztuki w Polsce" oraz “Zabytki architektury województwa bydgoskiego". W 1995 r. ukazała się natomiast cenna pozycja “Budownictwo obronne Ziemi Dobrzyńskiej.

Wstęp do badań stanowiąca w Istocie podsumowanie dotychczasowych badań dotyczących stanowisk archeologicznych na tym terenie wznowionych po drugiej wojnie światowej w ramach przygotowań do obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego.

Bibliografia Ziemi Dobrzyńskiej liczy dziś co najmniej 6 tys pozycji. Brakuje jednak jednolitego katalogu wszystkich zabytków, tj. grodzisk, zamków, obronnych dworów, kościołów i kaplic, cmentarzy przykościelnych 1 grzebalnych, wreszcie pałaców, dworów i wiejskich parków. Do zestawu tego należy dołączyć także zabytkowe miejskie układy przestrzenne, a na wsiach wiejskie chaty, zabudowania gospodarcze oraz wiatraki i młyny. Brak ten ma w jakimś stopniu uzupełnić prezentowana praca.

Po raz pierwszy zestawiono zatem wszystkie zabytki zwartego historycznie i etnograficznie regionu (z wyłączeniem Górzna), nie uwzględniając przy tym współczesnych podziałów administracyjnych niefortunnie dzielących tę ziemię pomiędzy cztery województwa: ciechanowskie, płockie, toruńskie i włocławskie. Dla orientacji w regionie uwzględniono jedynie podział na gminy jako jednostki administracji samorządowej według stanu na dzień 1 stycznia 1996 r.

Na terenie Ziemi Dobrzyńskiej zdołano zlokalizować i ustalić okres powstania kilkudziesięciu grodzisk z okresu wczesnego i późnego średniowiecza. W okresie plemiennym mogły powstać jedynie dwa grody w Borzyminie i Brudzeniu Dużym. Natomiast w okresie monarchii pierwszych Piastów zlokalizowano trzy grody wymienione w tzw. falsyfikacie mogileńskim, tj. Dobrzyniu nad Wisłą, Starorypinie i Steklinie. Kilkanaście obiektów pochodzi z XII w., w tym m.in. Mościska, Parzeń, Podolina oraz Babie Ławy. Ważną rolę odgrywały grody w Starorypinie i Dobrzyniu. Ten ostatni już w XI wieku wymieniany jest jako gród obronny i niebawem stał się ośrodkiem terytorium. Co najmniej kilkanaście grodów funkcjonowało także w XIII i na początku XIV wieku. Ze względu na formę zabudowy najczęściej spotykanymi grodziskami są tzw. pierścieniowa te, m.in. Skępe i Skrwilno oraz wyżynne (Osiek Rypiński, Somsiory, Głodowo, Kleszczyn i inne).

Architektura obronna reprezentowana jest na Ziemi Dobrzyńskiej przede wszystkim ruinami gotyckiego zamku krzyżackiego w Bobrownikach z około 1398 r. Nawiązywał on do dawnego grodu polskiego z połowy XIV stulecia. Natomiast typ niewielkiej obronnej siedziby rycerskiej reprezentuje gotycki zamek w Radzikach (Radzikowskich - Ogończyków) o regularnym planie, z domem mieszkalnym opartym o jeden bok murów i wjazdem z przeciwległej strony oraz podzamczem oddzielonym od właściwego zamku fosą. Jednak najwcześniejszą budowlą obronną zachowaną w szczątkach ruin był zamek wzniesiony na lewym brzegu Drwęcy u jej ujścia do Wisły w Złotorii pod Toruniem. Budowla, wzniesiona staraniem króla Kazimierza Wielkiego około połowy XIV w. na planie wydłużonego prostokąta w układzie gotyckim, otoczona była fosą od strony wschodniej.

Militarne znaczenie posiadał także zamek w Rypinie, który do dziś nie pozostawił po sobie żadnego śladu. Natomiast wspomniane Radziki oraz nieistniejący zamek w Sadłowie należy wyraźnie łączyć z mecenatem rodów możnowładczych. Po tym ostatnim do dziś pozostał jedynie anonimowy kopiec, traktowany niekiedy mylnie jako grodzisko. Natomiast do obiektów obronnych ery nowożytnej zaliczyć trzeba dwór obronny w Szpetalu Górnym.

Stosunkowo nielicznie reprezentowana jest na Ziemi Dobrzyńskiej sakralna architektura drewniana. Przetrwało zaledwie kilka kościołów i kaplic wiejskich. Są to budowle zwykle jednonawowe z trójbocznie lub prostokątnie zamkniętym prezbiterium, budowane w zrąb i szalowane, np. kościoły w Grochowalsku, Brzeźnie, Wielgiem k. Lipna i Chrostkowie. Niektóre ż nich uległy przetransponowaniu z bryły murowanej na drewnianą, np. klasycystyczny kościół w Czarnem. Jest to najciekawszy zabytek budownictwa drewnianego, a jego wartość podnosi jednolity i oryginalny wystrój zarówno sprzętu jak i malarstwa ściennego. W północnej części Ziemi Dobrzyńskiej przetrwał kościół z około 1700 r. w Księtem k. Świedziebni, który z racji barokowo - ludowego wystroju zachowuje specyficzny charakter wiejskiej świątyni. Z drugiej połowy XVIII w. pozostał drewniany kościół w Dulsku o tradycyjnym, dwuczłonowym układzie. Przebudowany w 1878 r. utracił jednak pierwotne proporcje wskutek wydłużenia nawy. Odmienną formę reprezentuje trójnawowy drewniany kościół w Łukomi. Z drugiej połowy XVIII w. pochodzi drewniany kościół z fundacji Karwowskich w Ostrowitem k. Lipna z jednolitym stylowo klasycystycznym wnętrzem. Swoistym reliktem sakralnego budownictwa drewnianego jest kościółek - kaplica w Studzience k. Rypina z 1704 lub 1720 r., jedno nawowa z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, a także kaplica św. Barbary w Rypinie.

Murowane obiekty sakralne na omawianym terenie reprezentują niemal wszystkie style. Najwcześniej wzniesionym obiektem jest późnoromański kościół w Rokiciu oraz współczesny jemu kościół Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Jerozolimskiego w Suminie k. Kikoła (z 1325 r., zniszczony i częściowo rozebrany po 1818 r., odbudowany w 1897 r.). Gotyk reprezentują natomiast kościoły z pierwszej połowy XIV w. w Rypinie i Lipnie, a także Osieku Rypińskiem, Czernikowie (regatyzacja), Płonnem i Dobrzyniu n. Wisłą oraz Radominie i Radzikach. Są to budowle na ogół niewielkie, o uproszczonych rozwiązaniach formalno - przestrzennych, zwykle jednonawowe z kwadratową wieżą od zachodu, np. kościół w Lipnie, względnie prezbiterium zamkniętym prosto, np. kościół w Radominie wzniesiony w początkach XIV w., murowany z kamienia polnego i gruzu ceglanego z wieżą pochodzącą z późniejszego okresu. Szczególną uwagę zwracać musi kościół wzniesiony zapewne w drugiej połowie XIV w. w Radzikach Dużych z ostrołukowym portalem w elewacji frontowej oraz inskrypcjami nagrobnymi z XVI i XVII stulecia na cegłach kruchty i nawy.

Styl renesansowy reprezentowany jest na Ziemi Dobrzyńskiej przez kościół w Kamkowie wzniesiony w 1584 r. z fundacji arcybiskupa gnieźnieńskiego Stanisława Kamkowskiego. Przebudowany w 1761 r. w duchu barokowym, utracił charakter renesansowy. W stylu gotycko - renesansowym wzniesiony został w 1611 r. kościół w Siecieniu. Natomiast przykładem późnorenesansowej architektury na tym terenie jest przebudowany w 1620 r. kościół w Strzygach (dwie boczne kaplice, szczyty, górna kondygnacja wieży z attyką).

W XVII i XVIII w., po zniszczeniach spowodowanych wojnami szwedzkimi, dokonano odbudowy lub przebudowy wielu obiektów sakralnych w duchu baroku. Pierwszy barokowy kościół na Ziemi Dobrzyńskiej powstał w 1640 r. z fundacji biskupa chełmińskiego Kacpra Działyńskiego, w jego rodowym gnieździe - Działyniu. Jest to jednonawowa budowla z półkoliście zamkniętym prezbiterium i dwuwieżową. płaską fasadą (pierwotnie był nieotynkowany). W duchu baroku przebudowany został późnogotycki zespół klasztorny w Skępem w latach 1746-49. Wzniesiony w tym czasie arkadowy dziedziniec odpustowy z narożnymi kaplicami, wieżą bramną i ośmioboczną kaplicą pośrodku, powiązany z całością zespołu klasztornego i kościelnego, stanowi dziś najokazalsze założenie sakralne na terenie Ziemi Dobrzyńskiej.

W okresie baroku wzniesiono okazały kościół w Sadłowie (w 1752-56). Stanowi on rzadko spotykany przykład budowli kościelnej dwuwieżowej o zwartym korpusie. WXVII i XVIII w. powstały nowe kościoły z różnych fundacji i zapisów: dla karmelitów w 1 połowie XVII w. w Oborach oraz w Trutowie w 1 poł. XVIII w. Pierwszy z nich powstał w czterech etapach: 1642 - nawa, 1694 - prezbiterium, 1741 - kaplica południowa Opatrzności, 1741-53 - klasztor z wieżą. Skromniejszy rozmiarami, ale ciekawszy pod względem architektonicznym jest kościół z klasztorem w Trutowie. Kościół wzniesiony w latach 1725-38, klasztor (po 1740) zostały usytuowane na jednej osi we wzajemnym stopieniu obydwu budowli. Z 1778 r. pochodzi niewielki kościół w Grodzeniu fundowany przez Ignacego Antoniego Zboińskiego, wojewodę płockiego.

W wyposażeniach wnętrz kościołów dobrzyńskich uwagę zwracają zabytki sztuki snycerskiej, spośród których na czoło wysuwa się ołtarz główny kościele farnym w Lipnie z 1 połowy XVII w. Wysoki poziom rzeźby figuralnej wzbogacono tam różnorodnością dekoracji i niecodzienną kompozycją. Ciekawym przykładem sztuki snycerskiej w fazie rokokowej jest ołtarz główny w Kamkowie oraz prawy ołtarz boczny w kościele klasztornym w Oborach. Cechy klasycystyczne w tym względzie reprezentowane są wystrojem kościoła w Czarnem. Natomiast pochodzący w 1601 r. późnorenesansowy ołtarz w Działyniu z barokowymi naddatkami uległ daleko idącym przekształceniom w XVIII w. Jedynie w pierwotnym stanie zachowało się manierystyczne tabernakulum używane obecnie jako chrzcielnica. ZII poł XVII w. pochodzi ciekawy ołtarz główny w drewnianym kościele w Chrostkowie oraz dwa ołtarze boczne z przełomu XVII/XVI-II w. z rzeźbami śś. Piotra i Pawła i nierozpoznanych świętych. Natomiast z XVIII w. pochodzi ołtarz z obrazem Matki Bożej Częstochowskiej w drewnianym kościółku w Księtem k. Świedziebni. Z dzieł snycerskich zwraca także uwagę ołtarz główny z późnorenesansowymi kolumnami w kościele w Złotoryi pochodzący z przełomu XVII/XV1II w.

Z dzieł malarstwa monumentalnego bez wątpienia na pierwszym miejscu należy wymienić barokowe polichromie w kościołach w Skępem z 3 ćwierci XVIII stulecia oraz w Trutowie z 1738 r. Ta ostatnia została jednak silnie przemalowana, przez co zatraciła swój pierwotny charakter.

Na omawianym terenie nie ma w zasadzie wyjątkowych dzieł malarstwa sztalugowego. Poziomem artystycznym wyróżnia się jednak obraz św. Rodziny w ołtarzu głównym w Osieku Rypińskim wiązany ze szkoła flamandzką XVII w. Również z XVII stulecia pochodzi obraz Koronacji Najświętszej Panny Maryi z kościoła w Kamkowie wywodzący się zapewne z kręgu prowincjonalnego malarstwa wielkopolskiego względnie pomorskiego. Z przełomu XVI/XVII w. pochodzi obraz Opłakiwanie pod Krzyżem w zwieńczeniu prawego ołtarza w drewnianym kościele w Łukomi. Szczególną uwagę zwracać musi obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem malowany na desce z XVII w. w ołtarzu głównym w Radzikach Dużych oraz z 2 połowy XVII w. Przemienienia Pańskiego w polu głównym ołtarza głównego w Strzygach k. Rypina.

Zdecydowana większość obrazów znajdujących się w kościołach na terenie Ziemi Dobrzyńskiej pochodzi z XVIII w., m.in. z 2 połowy tego stulecia obraz M.B. Niepokalanie Poczętej w rokokowej sukience w kościele w Dulsku M.B. Częstochowskiej w Księtem, malowany również na desce M.B. z Dzieciątkiem w sukience w Siecieniu. Z późniejszego okresu pochodzą obrazy mistrzów malarstwa polskiego, m.in. obraz Wniebowzięcia N.M.P. w polu głównym ołtarza lipnowskiego kościoła farnego pędzla Wojciecha Gersona.

Inne zabytki malarstwa, reprezentowane głównie poprzez portrety, znajdują się m.in. w Sadłowie (Pląskowskich), Osieku Rypińskim (Sierakowskich), Skępem (Zboińskich) oraz Oborach (święci karmelitańscy).

Wśród zabytków Ziemi Dobrzyńskiej ważne miejsce zajmuje także rzeźba. Ciekawym obiektem rzeźbiarskim jest gotycki krucyfiks z XIV w. znajdujący się w kościele w Radzikach. Rzeźbę gotycką reprezentują również dwie figurki Matki Bożej, otaczane od stuleci wyjątkową czcią, w Oborach i Skępem. Pieta - Matka Boża Bolesna z Obór pochodzi z końca XIV w. względnie z początków XV w. i w późniejszych wiekach uległa częściowym przekształceniom. Figura Matki Bożej Skępskiej z datą 1496, związana ze środowiskiem poznańskim, jest przykładem rzeźby późnogotyckiej.

Rzeźbę XVI-wieczną reprezentują natomiast Chrystus Bolesny oraz uskrzydlony krucyfiks z kościoła w Skępem, a także późnogotycka rzeźba nieznanego biskupa znajdująca się na parapecie chóru kościoła w Księtem. Do tej grupy zaliczyć także trzeba późnogotycki krucyfiks z początków XVI stulecia w kościele w Łukomi. Natomiast na plebanii w Radzikach znajduje się wczesnobarokowa rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego z 1 połowy XVI w., a pochodząca z rozebranego ołtarza fundowanego przez właściciela wsi w XIX w., prozaika Franciszka Salezego Dmochowskiego. Barokowy krucyfiks z przełomu XVII/XVIII w. znajduje się w ołtarzu głównym w Działyniu, rokokowy zaś pochodzący z 2 połowy XVIII w. w Radominie. Także z 2 połowy XVIH w. pochodzi rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego w ołtarzu głównym w Rużu, tam także dwóch niepozornych świętych z XVII w.

W wielu kościołach na Ziemi Dobrzyńskiej zwracają uwagę feretrony z ludowymi rzeźbami M.B. Skępskiej pochodzące z końca XVIII w. (np. Radziki Duże), w większości jednak z XIX stulecia (np. Ruże, Siecień, Rogowo). Natomiast na Figurze Oborskiej wzorowana jest rzeźba M.B. Bolesnej znajdująca się w kaplicy w Konotopiu k. Kikoła, a pochodząca z XVIII w. Rzeźba M.B. z XVIII w. znajduje się również w bocznym ołtarzu kościoła farnego w Lipnie.

Poza rzeźbą w zabytkach sztuki sakralnej szczególną uwagę zwracać muszą wyroby złotnicze. Złotnictwo na Ziemi Dobrzyńskiej reprezentowane jest głównie przez znaną szkołę toruńską. Z najwcześniejszych obiektów sztuki złotniczej wymienić należy gotycki kielich z 1597 r. w kościele w Czernikowie, pacyfikał z 2 połowy XVI w. w Suminie, a także skromną pod względem artystycznym puszkę z Obór z 1695 r. opatrzoną cechą miejską Brodnicy i imienną złotnika C.S. oraz barokowy pacyfikał z 1691 r. z Radzik Dużych.

Do niecodziennych zabytków sztuki złotniczej zaliczyć trzeba wieżyczkową monstrancję z XVII w. w kościele w Sadłowie. Jednak najpiękniejszym wyrobem tego okresu jest pochodząca z 4 ćwierci XVII w. monstrancja w Oborach wykonana przez toruńskiego złotnika Jana Hausena I. Jego dzieło znajduje się również w gotyckim kościele w Płonnem.

Spośród zabytkowych wyrobów złotniczych należy zwrócić uwagę także na renesansowe i barokowe kielichy z XVII w. w Sadłowie, Świedziebni i Rypinie. Z drugiej ćwierci XVII stulecia pochodzą 3 kielichy znajdujące się w kościele w Radominie, a stanowiące przykład dobrej klasy artystycznej, w tym jeden wykonany przez Stefana Petersena z Torunia.

Rozpowszechniony typ monstrancji rokokowej o promienistej glorii z ramionami, na których umieszczono figurki adorujących aniołków, reprezentują monstrancje z połowy XVIII w. z Obór i Skępego, dzieła toruńskiego mistrza Jana Letyńskiego. Uwagę zwraca także pochodząca z 2 połowy tego stulecia monstrancja w Kamkowie, dzieła Michała Dawida Hausmanna. Z 1 połowy XVIII stulecia pochodzą monstrancje w kościołach w Lipnie, Dulsku i Działyniu. Monstrancja z kościoła lipnowskiego z 1759 r. posiada herb Dryja i inskrypcję K. Mrozińskiego. Monstrancje z Działynia i Dulska posiadają wielofigurowe trybowane sceny na stopach i są dziełem złotnika Jakuba Weintrauba. Spośród innych przedmiotów sztuki złotniczej wyróżnia się zdobiony kryształami krzyż ołtarzowy z około 1800 r. w kościele w Czarnem.

W wyposażeniu kościołów dobrzyńskich wskazać należy na zabytkowe szaty liturgiczne. Szczególną uwagę zwracać musi zabytkowy ornat z kościoła w Działyniu z haftowanym popiersiami św. Anny Samotrzeciej oraz innych świętych z 2 połowy XVI w. utrzymany jednak w tradycji gotyckiej. W tej grupie zabytków niezwykle imponująco przedstawiają się trzy duże zespoły szat liturgicznych w kościołach w Oborach, Trutowie i Skępem. Wszystkie wykonane z rozmaitych odmian tkanin, reprezentują zróżnicowane techniki haftu od 1 połowy XVII aż do początków XIX stulecia. Tkaniny w zdecydowanej większości pochodzą z importu, haft natomiast reprezentuje twórczość zdecydowanie polską.

Nielicznie zachowały się na Ziemi Dobrzyńskiej zabytkowe kapliczki i krzyże przydrożne. Wiele spośród nich zniszczonych zostało przez Niemców w czasie drugiej wojny światowej. Najstarszą przydrożną figurą pochodzącą z przełomu XVIII i XIX stulecia jest osadzona na wysokim słupie drewniana ludowa rzeźba św. Jana Nepomucena w Urszulewie. Po klęsce cholery, która nawiedziła ten region w 1831 r. katolicka ludność wystawiła kilkadziesiąt krzyży cholerycznych, tzw. kawaraków. Do dziś zachowały się jedynie dwa w Szczekarzewie, gm. Skępe i Witowążu, gm. Czernikowo.

Więcej natomiast jest w omawianym regionie murowanych kapliczek przydrożnych. Jedna z najstarszych znajduje się we wsi Winnica, gm. Brudzeń Duży. Wybudowana w 1838 r. została ozdobiona figurą M.B. Skępskiej z okresu budowy. Kilka murowanych figurek zostało wzniesionych w 1918 r. jako wotum za odzyskanie niepodległości. Jedna z nich została wystawiona przez właścicieli wsi Głodowo k. Lipna. We wsi Kochanie, gm. Dobrzyń n. Wisłą zwraca uwagę natomiast przydrożna kapliczka, gdzie na prostokątnym cokole ustawiona jest rzeźba Chrystusa Frasobliwego siedzącego na kamiennym stosie. Podobnie w Krojczynie, tej samej gminy znajduje się kapliczka - figura z XIX w. - rzeźba św. Antoniego z Dzieciątkiem i lilią ustawioną na granitowym słupie. Z 1 ćwierci XX wieku pochodzi murowana kapliczka w kształcie słupa z rzeźbą M.B. Skępskiej dłuta Pawła Miłkowskiego w Wólce Dużej k. Skępego. Dodać w tym miejscu trzeba, iż kopia Figury Skępskiej licznie reprezentowana jest w przydrożnych figurach w całym byłym powiecie lipnowskim. Znalazła ona np. swoje miejsce w przydrożnej kapliczce zbudowanej w kształcie neogotyckiej wieżyczki kościelnej we wsi Wygoda, gm. Czernikowo.

W katalogu zabytków tej ziemi umieszczono również cmentarze przykościelne oraz grzebalne różnych wyznań. Zdecydowana większość cmentarzy katolickich została tu założona w połowie XIX stulecia. Początkowo, po roku 1831, były one najczęściej cmentarzami cholerycznymi. Na cmentarzach dobrzyńskich sporadycznie występuje plastyka nagrobna. Rzadziej pojawia się ona także w kościołach i na cmentarzach przykościelnych. Wysoki poziom reprezentują: renesansowa płyta nagrobna małżonków Jana i Jadwigi Karnkowskich z 1625 r. w kościele w Karnkowie oraz niektóre epitafia. Z tych szczególną uwagę zwracają rozbudowane kompozycją rokokowo - klasycystyczną epitafia Mioduskich w Wielgiem oraz Zboińskich w Skępem, a także klasycystyczne Nałęczów w Oborach. Tablice nagrobne i epitafia Zboińskich spotkać można również w Kikole. Natomiast w kościele w Radominie umieszczone są płyty nagrobne wykonane z czarnego marmuru Cissowskich herbu Sas z 1 połowy XIX w. W tym miejscu nie sposób pominąć ze względów historycznych pomnika - obelisku na cmentarzu przykościelnym w Płonnem ku czci Jana Nepomucena Dziewanowskiego, bohatera słynnej bitwy pod Samosierrą oraz nagrobku w Świedziebni generała powstania kościuszkowskiego i Księstwa Warszawskiego. Józefa Niemojowskiego (zm. 1839 r.).

Spośród cmentarzy epidemicznych wyjątkowo dobrze zachował się we wsi Zębowo, gm. Obrowo. Założony on został w 1658 r. jako miejsce pochówku zmarłych na dżumę. Pośrodku cmentarza zachował się pomnik z piaskowca z czytelną jeszcze inskrypcją z 1858 r.

Na Ziemi Dobrzyńskiej pozostały liczne ślady bądź resztki kilkudziesięciu cmentarzy ewangelickich, a także innych wyznań protestanckich, np. baptystów. Najwięcej tego typu obiektów spotkać można w gminach Bobrowniki. Czernikowo, Lipno, Kikół oraz Osiek Rypiński. Najwcześniejsze cmentarze ewangelickie pochodzą tu z początków XVII w.: Obórki, Tomaszewo z 1720 r. i Jeziorki z 1725 r., obydwa w gminie Osiek Rypiński. Także w 1 połowie XVII w. założono cmentarze w Rybitwach, gm. Bobrowniki i we wsi Wełcz, gm. Czernikowo. Na tym ostatnim pozostały jeszcze tablice inskrypcyjne z XIX w. i początków obecnego stulecia. Natomiast z połowy XVII w. pozostał cmentarz ewangelicki we wsi Bógpomóż Stary w gminie Bobrowniki, założony przez osadników „olenderskich”. Zdecydowanie najwięcej cmentarzy założyli protestanci w XVIII w. Pozostałości wielu z nich w różnych stanie zostały zachowane do dziś. Tytułem przykładu należy wymienić cmentarze w Gaju, Głowińsku, Makowiskach, Łęgu Osieckim, Kierzu Półwieskim, Kazimierzowie, Kleszczynie, Przyrowie, Witoszynie, Hucie Chojno i Grodzeniu. W 2 połowie XVIII w. założony został cmentarz w Wilczych Kętach, gm. Czernikowo, na którym zachowała się jeszcze żeliwna dzwonnica. XIX-wieczne cmentarze ewangelickie, dziś także zdewastowane i zakrzewione, rozpoznać można jeszcze w Elzanowie, Fabiankach, Głodowie, gm. Obrowo oraz Zasadkach, gm. Rogowo. Ślady nowszych cmentarzy, założonych w początkach XX w., zostały w Jackowie i Kłobukowie. Na większości z nich pozostały jedynie tumby i obramienia grobów, rzadko natomiast spotyka się czytelne płyty nagrobne.

W architekturze rezydencjonalnej oraz zabudowie miasteczek Ziemi Dobrzyńskiej bardzo silnie zaznaczył się klasycyzm (historyzm). Drewniane budownictwo klasycystyczne reprezentuje tu dwór z 2 połowy XVIII w. w Łążynie (obecnie murowano - drewniany) oraz z 1 ćwierci XIX stulecia w Woli, gm. Kikół.

Spośród budynków użyteczności publicznej na uwagę zasługuje klasycystyczny ratusz miejski w Lipnie, usytuowany w narożu pierzei rynkowej oraz tzw. „Hotel Warszawski” przy ul. Kościuszki 16 w tym mieście, a także ciąg uliczny w Dobrzyniu nad Drwęcą. Natomiast przykładem reprezentacyjnych siedzib dla miejscowego ziemiaństwa są pałace w Kikole (zbudowany ok. 1790 r. dla Ignacego Antoniego Zboińskiego) i Okalewie (ok. 1800 r.), obydwa projektowane przez architekta Hilarego Szpilowskiego. Pierwszy z nich jest jedną z najwcześniejszych tego typu budowli w Polsce i stanowi przykład pałacu o elewacji frontowej z kolumnowym podcieniem pośrodku i ryzalitami skrajnymi zwieńczonymi trójkątnymi frontonami. Cechy klasycystyczne wykazują dwory w Karnkowie (1808-24), Płomianach (początek XIX w.) oraz Dyblinie (z 2 ćwierci XIX w.). Także w 1 połowie XIX w. wzniesiono eklektyczne pałace w Długiem, Sadłowie (zniekształcony w XX w. niefortunną przebudową) oraz Półwiesku Małym. Około 1850-60 wzniesiono według projektu Henryka Marconiego okazały pałac późnoklasycystyczny w Zbójnie. Eklektyczne pałace wznoszono także w 2 połowie XIX w., m.in. w Wielgiem k. Lipna i Ugoszczu.

Najbardziej urokliwe są jednak niewielkie dworki wiejskie. Budynki parterowe najczęściej z gankiem na kolumnach lub piętrowym, kolumnowym portykiem. Najlepszym przykładem tego budownictwa są Płomiany i Nowogródek.

Zauważyć wypada, iż w stylu klasycystycznym wznoszono głównie budowle świeckie. Spośród kościołów w tym duchu wzniesiono w latach 1808-09 kościół w Szpetalu Górnym, najprawdopodobniej także według projektu Hilarego Szpilowskiego.

Na terenie Ziemi Dobrzyńskiej rozrzucone jest wiejskie budownictwo drewniane. W zdecydowanej większości zaliczyć trzeba do niego chaty z końca XVIII w., przeważnie jednak z XIX w., zrębowe, szalowane z siodłowymi dachami. Przykładem mogą być m.in. chałupy z Chrostkowa. Z około połowy XVIII stulecia pochodzi chata zamieszkiwana przez byłych właścicieli Sosnowa w Zamościu, gm. Rogowo. Natomiast z 4 ćwierci XVIII wieku wypada wymienić podcieniową chałupę z Trzebiegoszcza k. Lipna. Z przełomu XVIII i XIX w. pochodzi chałupa z Kmiecego Smugu, obecnie przeniesiona do skansenu w Kłóbce. Z 1 połowy XIX w. pochodzi drewniana chałupa w Głowińsku k. Rypina, z 1816 r. w Łęgu - Witoszynie, a z 1840 r. w Polichnie w gminie Bobrowniki. Kilka chat z XIX w. konstrukcji zrębowej i częściowo sumikowo - łątkowej zachowało się we wsi Rachcin, gmina Fabianki.

Szczególną uwagę zwracają jednak chałupy z podcieniem szczytowym utworzonym przez przedłużenie okapu w Karnkowie pochodzące z 2 połowy XVIII wieku. Jedna z nich, na kamiennym podmurowaniu, posiada niecodzienny komin butelkowy pośrodku.

Z połowy XIX stulecia w kilku wsiach nadwiślańskich spotykamy jeszcze chaty osadników „olenderskich” także konstrukcji zrębowej, a w części gospodarczej sumikowo - łątkowej z ozdobną stolarką okienną i drzwiową, np. we wsiach Rybitwy i Bógpomóż Nowy w gminie Bobrowniki.

Na omawianym terenie zachowało się zaledwie kilka wiatraków i młynów wodnych. Najciekawszy drewniany młyn wodny, dotąd czynny, znajduje się w Nietrzebie k. Chrostkowa i położony jest nad rzeką Ruziec. Uwagę zwraca także młyn szachulcowy pochodzący z 4 ćwierci XIX wieku w Żuchowle k. Skępego. Nad Rypienicą pozostał natomiast drewniany młyn w Dylewie pochodzący z około potowy XIX w. Najlepiej zachowane wiatraki znajdują się w Młynniku k. Rogowa oraz Majdanach, przysiółku koło Chrostkowa. Wiatrak - paltrak z końca XIX w. z Płomian przeniesiony został, i przez co uniknął zagłady, do skansenu w Kłóbce. Tam również trafiły niektóre zabudowania gospodarcze m.in. stodoła z 1 połowy XIX w. z Rypałk k. Rypina ze ścianami zawęgłowanymi na rybi ogon. Z murowanych młynów, pochodzących jednak z początków obecnego stulecia, należy wymienić młyny wodne w Tłuchówku oraz Rużu.

*

Książka została pomyślana jako rodzaj przewodnika po zabytkach Ziemi Dobrzyńskiej, a jednocześnie po literaturze przedmiotu. Składa się ona z dwóch zasadniczych części: katalogu i bibliografii. W obydwu zastosowany został układ alfabetyczny, przy czym zapisy bibliograficzne opatrzone zostały numeracją porządkową.

W części katalogowej alfabetyczny układ haseł topograficznych uzupełniony został określeniem przynależności danej miejscowości do gminy według aktualnego stanu. Każda jednostka katalogowa została podzielona na pięć kategorii zabytkowych obiektów w następującej kolejności haseł:

Tytuły haseł są umowne i zostały przyjęte przez autorów w celu uporządkowania według przyjętej klasyfikacji wszystkich obiektów zabytkowych na Ziemi Dobrzyńskiej.

Poszczególne pozycje zapisu jednostki katalogowej obejmują następujące zespoły zabytków:

W poszczególnych jednostkach katalogowych mogą wystąpić opisy wszystkich zespołów zabytków, względnie kilka, albo tylko jeden, co stanowiło podstawę do ujęcia miejscowości w wykazie katalogowym. Każde hasło w jednostce katalogowej składa się z dwóch części: opisu zabytku lub zespołu zabytków oraz odpowiedniego numeru pozycji bibliograficznej. Pozycje odnoszące się do opisu zabytku podano wzorem zestawionej w drugiej części bibliografii cyframi arabskimi. W nawiasach podano numerację stron, a gdy okazało się to konieczne również tomu, ryciny lub numeru katalogowego.

Część bibliograficzna zestawiona została w układzie alfabetycznym. Z uwagi na użytkowy charakter publikacji kierowanej do szerokiego kręgu odbiorców, obejmuje ona, poza kilkoma koniecznymi wyjątkami, wyłącznie publikacje wydane drukiem. Z tych też względów zrezygnowano z wykazu źródeł archiwalnych, z których korzystali autorzy. Pragną oni tą drogą podziękować za życzliwą pomoc Pracownikom Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Toruniu i Włocławku, Państwowego Archiwum we Włocławku, Duchowieństwu parafialnemu i Władzom gmin dobrzyńskich. Mają jednocześnie nadzieję, że przyjęta konwencja pracy zadowoli Czytelników, dając możliwie pełną orientację w zasobie obiektów zabytkowych Ziemi Dobrzyńskiej, jak też w podstawowej literaturze przedmiotu.

KATALOG ZABYTKÓW

ADAMKI

gm. Zbójno

5. Obora wzniesiona w 4 ćw. XIX w. murowana z cegły, pozostałość po zabudowaniach gospodarczych dworu rozebranego współcześnie. — 753 (115), 754 (121).

ADAMOWO

gm. Chrostkowo

Ślady

osadnictwa

wczesnośredniowiecznego. —

287

(35).

Kapliczka

przydrożna wystawiona po 1945 r. Murowana z cegły w kształcie neogotyckiej wieżyczki, ustawiona na kwadratowej bazie. Trzykondygnacjowa, u dołu w płycinie tablica inskrypcyjna, u góry w oszklonej z czterech stron wnęce, figura Matki Boskiej Skępskiej. Szczyt zwieńczony w narożach małymi krzyżykami, w pośrodku większym ażurowym, kowalskiej roboty.

—

296

(97).

Cmentarz,

ew. - była par, Lipno, zał. w XIX w. Usytuowany w pn. - zach. części wsi, w polu, przy granicy z Grabiną. Rozplanowany na rzucie prostokąta. Zdewastowany i zakrzewiony —

450 A.

BABIAK

gm. Golub – Dobrzyń

1. zob. Macikowo: osadnictwo.

BABIE ŁAWY

gm. Skępe

1. Grodzisko pierścieniowate, średniowieczne, XIII - 2 poł. XIV w. Położone 2500 m poza wsią, na wsch. od J. Mielne. Majdan o wymiarach 20 x 24 m. W XIII w. obronny gród drewniano - ziemny zniszczony pożarem. Być może odbudowany w 2 poł XTV w., na co wskazują ślady osadnictwa z tego okresu, i następnie opuszczony. Zabytki ruchome: kości zwierzęce, ułamki ceramiki naczyniowej.— 267 (315), 287 (65, 112-116), 393 (2-9), 450 (29), 754 (157), 757 (8), 803 (21), 804 (29).

BACHORZEWO

gm. Dobrzyń n. Wisłą

1. Ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego. — 287 (35).

4. Dwór zbudowany w 1. 1866-1868, przebudowany ok. 1960, remontowany w 1976 r. Usytuowany na pn. skraju wsi, na skarpie wiślanej. Drewniany, o skromnych cechach klasycystycznych. Od frontu ganek z czterema kolumienkami, zwieńczony szczycikiem. Konstrukcja ścian zrębowa, ściany oszalowane w 1955 r. i pomalowane. W tym czasie dostawiono do ściany wsch. przybudówkę. Dach dwuspadowy konstrukcji płatowo - krokwiowej, kryty dachówką i eternitem (Ostatnim właścicielem dworu był Wacław Dębowski.) W otoczeniu dworu park krajobrazowy z 3 ćw XIX w., zał. przez pierwszego właściciela Włóczewskiego. - — 385 (11), 736 (45), 753 (40).

BALIN

gm. Rypin

1. Ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego z 2 poł. X w.(skarb monet arabskich).— 234 (26,49), 471 (101).

4. Dwór z 2 poł. XIX w. Murowany z cegły, otynkowany. Dach kryty dachówką. W otoczeniu resztki parku krajobrazowego z poł XLX w. — 593 (5), 736 (53).

BALDOWO

gm. Wielgie

1. Ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego.— 287 (35).

5. Chata drewniana nr 15 wzniesiona w 1868 r., do budowy której użyto materiału z rozebranego spichlerza dworskiego. Układ wnętrza półtoratraktowy. Ściany zbudowane z krawędziaków o szerokości 12 - 15 cm, węgłowany w narożach na rybi ogon. Drzwi zbite z desek z żelaznym zamkiem i zasuwą kowalskiej roboty. Dach dwuspadowy kryty strzechą, wzmocniony tzw. wróblami. — 385 (11) 753 (91).

BARANY

gm. Lipno

3. Zob. Grabina: cmentarz ew.

BARTOSZEWO

gm. Zbójno

3. Zob. Kazimierzowo: cmentarz ew.

BĄDKOWO KOŚCIELNE

gm. Brudzeń

2. Kościół par. p.w. św. Szczepana, wystawiony sumptem misjonarzy św. Wincentego a Paulo w 1. 1781-1790 (par. zał. ok. 1190 r.). Murowany z cegły, otynkowany. Barokowy, salowy, na rzucie prostokąta. Fasada trójosiowa, wydzielona pilastrami, szczyt ze spływami bezwolutowymi, na osi portal przeniesiony z kościoła benedyktynów w Płocku, projektowany przez Jana Baptystę Gisleniego, marmurowy z herbami Ostoja i Nałęcz oraz kontuszem z Orłem ze Snopkiem Wazów i orderem Złotego Runa. Prezbiterium wydzielone z przybudowanymi doń prostokątnymi przybudówkami: zakrystią od pd. i skarbczykiem od pn. Pod prezbiterium krypta z wejściem od wsch. Dach dwuspadowy kryty blachą, z wieżyczką latarniową na kalenicy, zwieńczoną chorągiewką z inicjałami IL i datą 1789. Wystrój wnętrza i wyposażenie przeważnie barokowe (ołtarze boczne, ambona, feretrony, krzyż ołtarzowy, lichtarze cynowe). Ołtarz główny neogotycki. Ołtarze boczne barokowe, w lewym zasuwie obraz św. Wincentego a Paulo z inskrypcją objaśniającą i poświadczającą fundację przez ks. Józefa Dąbrowskiego, w zwieńczeniu obraz św. Szczepana z 2 poł XVII w., w prawym pod zasuwą obraz Matki Boskiej Częstochowskiej w sukience drewnianej przeniesiony z poprzedniego kościoła, w zwieńczeniu obraz św. Antoniego Padewskiego z końca XVIII w. Chór muzyczny murowany wsparty na trzech arkadach, z prospektem organowym z pocz. XIX w. i 8-głosowymi organami wykonanymi przez Dominika Biernackiego z Dobrzynia n. Wisłą. Feretron z 3 ćw. XVIII w. z herbami Ślepowron, Pobóg i Topór, z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, kopią, jak głosi inskrypcja, cudownego obrazu z kościoła św. Ducha w Lublinie z 1642 r., poświadczona przez Migara Prus z datą 1721. Monstrancja - słońce z ok. 1700 r. Kielich roboty Tomasza Friedecka z Torunia z pocz. XVIII w., drugi z herbem Grabie, inicjałami fundatora SS | EI | SA | AE | CPA i inskrypcją odnoszącą się do Zgromadzenia Misyjnego Dominikanów w Płocku, roboty toruńskiej z XVIII w. Puszka z 1698 r. z inicjałami fundatora Tomasza Winnickiego, dziekana dobrzyńskiego, wykonana przez złotnika toruńskiego Jakuba Weintrauba. Marmurowe tablice epitafijne: 1) Wiktorii z Markowskich Mańkowskiej (+1814), 2) Teofila Srzednickiego (+1869). Na cmentarzu przykościelnym dzwonnica murowana z 1926 r., wystawiona staraniem ks. Józefa Rościszewskiego, w niej dwa dzwony. Ogrodzenie ceglane. Przy nim na zewnątrz od pd. grobowiec Macieja (+1850) i Karola (+1858) Kamińskich, murowany z cegły, otynkowany. Tablica pamiątkowa poświęcona trzynastu piłsudczykom z okolic Bądkowa, którzy polegli w wojnie 1918-1920. — 112 (117-118), 122 (180-181), 124 (19), 307 (1-3), 323 (264), 515 (pass.), 588 (211), 607 (t.l, 122), 638 (187), 677 (pass.), 791 (12), 805 (27).

3. Cmentarz, kat. grzebalny, otoczony ażurowym ogrodzeniem z cegły. Zał. ok. poł XIX w. Na cmentarzu kilkanaście starszych nagrobków z końca XIX i pocz. XX w., m.in. późnoklasycystyczna stela Emilii z Rudkowskich Koperczyńskiej (+1878).— 307 (3).

BIAŁEBŁOTA

gm. Fabianki

3. Cmentarz, ew. byłej par. Lipno. Zał. w XIX w. Usytuowany w terenie równinnym na pn. - zach. skraju wsi. Rozplanowany na rzucie kwadratu. Zdewastowany i zakrzewiony.— 450 A.

BIAŁKOWO

gm. Golub – Dobrzyń

4. Zob. Szafarnia: pałac.

BIAŁOWIERZYN

gm. Lipno

1. Ślady osadnictwa

BIERZGŁO

gm. Golub – Dobrzyń

1. Grodzisko (?) wczesnośredniowieczne z VIII, X - XI w., zwane miejscowo “Szaniec”. Położone we wsi, na krawędzi doliny rzeczki Łubianki. Wał ziemny zbliżony kształtem do trójkąta o boku dł. 30 m.— 94 (ryc. 2, tekst 20, katalog nr 110), 232 (138), 265 (154-155), 287 (56. 116-118). 393 (2-9), 450 (29, 53), 801 (19), 804 (26).

BLINNO

gm. Szczutowo

4. Park podworski, resztki założenia krajobrazowego z 2 poł. XIX w. — 293 (4).

BLIZNO

gm. Szczutowo

2. Kościół fil. parafii Szczutowo, p.w. św. Wawrzyńca, pierwotnie kaplica pustelnika, wzniesiony w 1720 r. przez M. Kępskiego, kasztelana raciąskiego. Drewniany, konstrukcji zrębowej. Prezbiterium niewyodrębnione, zamknięte trójbocznie. Zakrystia od pn. Dach dwuspadowy kryty blachą, z wieżyczką na sygnaturkę. Jadnonawowy, nakryty stropem balkonowym. Nad wejściem z kruchty do nawy inskrypcja poświadczająca budowę w 1720 r. i restaurację w 1870 r. Wystrój wnętrza i wyposażenie barokowo - ludowe z XVIII w. Ołtarz główny z obrazem św. Wawrzyńca. Ołtarz boczny z obrazem św. Michała, przeniesiony z kościoła w Szczutowie. W kruchcie obraz św. Walentego. Krucyfiks z 1 poł. XIX w. Cztery drewniane lichtarze z XVIII w. Dzwon jeden z inskrypcją datacyjną z 1734 r. — 112 (118), 122 (393), 124 (44), 261 (571) 409 A (199), 503 (3), 593 (4), 607 (t.l., 244), 805 (35).

BOBROWNIKI

gm. loco

1. — Zamek wzniesiony przez Krzyżaków ok. 1400 r. na skarpie wiślanej, przypuszczalnie na miejscu dawnego grodu, murowany z cegły z użyciem głazów granitowych. Rozplanowany na rzucie zbliżonym do kwadratu o bokach dl. ok. 47 m. Budynek mieszkalny od strony pd. - zach. połączony z kwadratową wieżą od strony pd. wsch. murem z blankami. W średniowieczu i czasach staropolskich siedziba starosty grodowego. Od 2 poł. XVIII w. w ruinie, częściowo rozebrany w pocz. XIX w. Obecnie trwała ruina z resztką wieży. Od 1976 r. prowadzone są tu badania archeologiczne.— 6 (4), 9 (350-352), 31 (11), 48 (394), 51 A (mapa nr X, XXXVIII), 90 (141), 108, 116 (466-471), 120, 131 (207, 315-316), 153 (t.2, 535), 158 (77-78), 160 (74-75), 172 (7-8) 174 (62-65), 176 (92), 188 (pass.), 195 (26), 211 (67), 220 (pass.), 229 (92-93), 241 (258), 242 (243), 243 (207), 244 (pass.), 245 (pass.), 246 (173-175), 247 (pass.), 249 (71-113), 250 (pass.), 251 (10-26), 252 (pass.), 253 (145-154), 254 (6), 284 (109, 11, 113, 119, 122), 285 (42), 286 (161-162), 287 (86-88, 118-121), 301 (2-3), 312 (nr 41), 322 (69), 370 (358, 372), 390 (13). 395 (6-13), 396 (253), 404 (pass.), 424 (26), 425 (15), 430 (304-305), 431 (58), 434 (81), 438 (40), 482 (pass.), 508. 522 (141), 557 (nr 202), 562 (533), 579, 581 (25). 580 (11), 592 (66), 607 (t. 1. 264), 637 (377), 652 (22-23), 653 (pass.), 690 (pass.), 694 (pass.), 694 A (pass.), 703 (82-83), 704 (13). 709 (47-48), 724 (t.7, 967), 731 (186-187), 736 (39), 752 (44). 753 (11), 754 (158-159), 787 (pass).

Kościół

par. p.w. św. Anny (par. w XIII w.). Murowany z cegły i kamienia polnego, otynkowany. Wzniesiony w 1788 r. według projektu architekta warszawskiego Jana Kalinowskiego. sumptem Anny Teodory i Kajetana Onufrego Sierakowskich. Jednonawowy, nakryty stropem, z niewyodrębnionym prezbiterium, kwadratową wieżą od pn. - wsch. i zachrystią od pd. wsch. Wystrój wnętrza i wyposażenie późnobarokowe z okresu budowy kościoła: dwa ołtarze boczne, chrzcielnica, kropielnica, chór muzyczny, szafa zakrystyjna. Monstrancja gotycko - renesansowa, wieżyczkowa roboty toruńskiej. W kruchcie dwie drewniane tablice inskrypcyjne, pierwsza objaśniająca fundację Sierakowskich, druga - epitafium zmarłego w takcie budowy architekta Kalinowskiego. W wieży dwa dzwony odlane w 1779 i 1782 r. w toruńskiej ludwisami Fryderyka Franciszka Kriegera. Dwa owalne portrety fundatorów kościoła, anonimowe, z 1. 1787-88, być może pędzla Jana Niedermanna, malarza Warmii, zaprzyjaźnionego z rodziną Sierakowskich.

Cmentarz przykościelny

ogrodzony. W ogrodzenie wmurowana kostnica z XVIII/XIX w. Wewnątrz dwie póżnobarokowe rzeźby świętych. —

9

(350-352),

90

(151),

93

(39-40),

112

(118-121),

124

(19),

195

(26),

219

(119 - mapa),

261

(716),

301

(1-2),

312

(nr 41),

325

(141),

424

(26),

434

(80),

467

(31),

515, 518

(4),

526

(10, 11),

548

(6),

550

(10),

562

(533),

567

(206-207),

600

(il.26, tekst 77).

649, 652

(23),

703

(83),

704

(13),

731

(187),

736

(39),

752

(44),

753

(11-12),

754

(158).

Cmentarz,

kat. grzebalny. Zał w poł. XIX w. Usytuowany w odległości 600 m od kościoła. Powierzchnia 2,5 ha. otoczony ażurowym ogrodzeniem ceglanym. Rozplanowany regularnie, z aleją główną i bocznymi, wyznaczającymi kwatery. Kilkanaście starszych nagrobków z XIX/ XX w.

—

526

(9),

567

(206-207),

736

(39).

5. Zachowany dawny układ przestrzenny byłego miasta, z prostokątnym rynkiem. Zabudowa luźna z XIX i XX w., część starsza drewniana, kalenicowa. Przy ul Nieszawskiej dom z 1 poł. XIX w., murowany, otynkowany, w elewacji frontowej portyk na osi, drugi dom z poł. XIX w., były gmach Sądu Gminnego, obecnie Urząd Gminy. W rynku dwa domy konstrukcji zrębowej na kamiennym podmurowaniu z 2 poł. XIX w. Na obrzeżu osady interesujący zespół stodół z pocz. XX w. — 256 (27), 296 (79 i iyc.4), 301 (2, 4), 535 (263), 752 (44), 753 (12), 754 (158).

BOCHENIEC

gm. Golub – Dobrzyń

Cmentarz,

ew., kantorat w byłej par. Michałki. Zał w poł. XVIII w. na terenie wsi przy ówczesnej szkole wyznaniowej z kaplicą. Czynny do 1914 r. Zdewastowany, częściowo splantowany, pozbawiony nagrobków, zarośnięty.

324

(59).

Dwór

wzniesiony w 1 pot. XIX w. Murowany z cegły, otynkowany. Klasycy styczny, parterowy. W elewacji frontowej ganek na osi, otwarty z trzech stron arkadami filarowymi, z trójkątnym przyczółkiem. Zatarcie cech stylowych w wyniku przebudowy po 1945 r.: podwyższony od tyłu o piętro, dach przebudowany, kryty dachówką, likwidacja w elewacji dekoracji stiukowej. Ponadto zob. też: Szafarnia, pałac. —

81

(11),

146, 305

(1),

364

(19),

375

(17).

481

(186),

607

(t.l,)

754

(121).

Wiatrak

kożlak z 1897 r. z dachem naczółkowym. —

305

(1),

754

(121).

BOGUCHWAŁA

gm. Skępe

1. Ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego. — 287 (35).

3. Cmentarz, ew., kantorat w byłej par. Sierpc. Zał w 2 poł. XIX w. Usytuowany przy drodze ze Skępego do Osieka, w części wsch. cyplowatego pagórka wrzynającego się w mokradła. Rozplanowany na rzucie trapezu, nieregularnie. Zdewastowany i zarośnięty. — 324 (71), 408 (175-179).

BOGUCIN

gm. Fabianki

1. Ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego.— 287 (35).

BOREK

gm. Skępe

2. Zob. Wymyślin: kaplica.

BOROWO

gm. Rogowo

1. Ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego.— 287 (35).

5. Chaty: nr 4 z ok. 1900 r., nr 11 z ok. 1891 r. Drewniane konstrukcji zrębowej.—753 (76).

BORZYMIN

gm. Rypin

1. Grodzisko wczesnośredniowieczne, użytkowane w III-IV, VIII-IX, poł X - poł. XI w (gród), zwane miejscowo "Czarownica” lub "Szaniec”. Położone 1 km na pn. od wsi, przy drodze z Rypina do Ostrowitego, między dwoma stawami. Owalne o wymiarach 50 x 80 m. Zabytki ruchome: ułamki naczyń ceramicznych.— 41 (77), 55 (7), 94 (23), 149 (nr 2). 232 (146), 267 (309), 268 (275), 287 (49-50, 121-126), 393 (2-9), 444 (142), 450 (30. 54), 593 (5), 754 (199), 757 (7), 801 (19), 804 (30), 805 (31), 813 (28).

BÓGPOMÓŻ NOWY

gm. Bobrowniki

5. Chaty „olenderskie” z 2 poł XIX w. Dwie, jedna z nich wzniesiona w 1873 r. przez Andrzeja Rachtza dla Krzysztofa Wollenberga. Drewniane, na podmurowaniu z kamieni polnych. Obydwie obejmują część mieszkalną konstrukcji zrębowej i część gospodarczą konstrukcji sumikowo - łątkowej. — 301 (4), 386 (2), 407 (147-150), 535 (263), 694 (pass.), 735 (263).

BÓGPOMÓŻ STARY

gm. Bobrowniki

1. Ślady osadnictwa z okresu rzymskiego (skarb monet - denary Hadriana).— 471 (98), 794 (352), 803 (19).

3. Cmentarz, ew„ kantorat byłej par. Lipno, wcześniej cmentarz protestancki m.in. baptystów. Zał. ok. pot. XVII w. Miejsce spoczynku wielu osadników „olenderskich”, m.in. kilkupokoleniowej rodziny Lau. Zdewastowany i zarośnięty. Nie opodal cmentarza czynna była do .1945 r. szkoła ew. z kaplicą. — 65 (cz.l, 3-4). 342 (62), 407 (147-150).

5. Chaty „olenderskie” z XIX w. Drewniane, obejmujące pod wspólnym dachem część mieszkalną i gospodarczą. Większość znacznie przekształcona w wyniku przebudowy. Częściowo zachowana dawna stolarka - płycinowe okiennice, drzwi klepkowe w układzie poziomym. W chacie nr 23 listwa podkapowa z wyrzynaną koronką. W zagrodzie nr 5 stodoła drewniana z 1 ćw. XIX w., remontowana w 1948 r.— 301 (4-5), 385 (16), 430 (309), 431 (62), 535 (263), 694 (pass.), 735 (263). 752 (44), 754 (159), 753 (13-14).

BÓGZAPŁAĆ

gm. Skępe

1. Ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego. — 287 (35).

3. Zob. Zasadki: cmentarz ew.

BRUDZEŃ DUŻY

gm. loco

1. Grodzisko wczesnośredniowieczne, VIII, X – XI w. Usytuowane 1 km na wsch. Od wsi, na krawędzi wysokiego i stromego brzegu w widłach Skrwy i wpadającego do niej strumienia. Pierścieniowane o zarysie trójkąta o wymiarach 90 x 125 m. Wały i majdan niszczone wykopami. — 95 (pass.), 141 (52 i tab. l), 142 (249), 181 (388), 218 (27-28), 287 (48-49, 126), 307 (15), 677 (pass.), 678 (198-199), 757 (11), 791 (10).

4. Dwór z XIX/XX w., wzniesiony dla Rościszewskich (obecnie szkoła). Eklektyczny, murowany z cegły, otynkowany, na podmurówce z kamieni polnych. Parterowy z piętrowym ryzalitem na osi, poprzedzony gankiem otwartym z trzech stron o czterech kolumnach doryckich dźwigających taras. Od pd. - zach. przybudówka. Dach dwuspadowy, nad przybudówką czterospadowy, kryty blachą. W otoczeniu resztki założenia parkowego z okresu budowy dworu. Park podzielony na cztery zróżnicowane pod względem wielkości kwatery. Uwagę zwraca okazały buk o regularnej koronie. W pobliżu drogi staw. — 307 (14-15), 790 (pass.), 791 (11), 805 (27).

BRZESZCZKI DUŻE

gm. Rogowo

1. Ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego. — 287 (35).

3. Zob. Zasadki: cmentarz ew.

5. Chata z 1 ćw. XIX w. (obecnie skansen w Kłóbce). Drewniana, konstrukcji zrębowej, ściany zawęgłowane na rybi ogon. Dach dwuspadowy kryty słomą. —686 (13), 753 (76).

BRZESZCZKI MAŁE

gm. Rogowo

3. Zob. Zasadki: cmentarz ew.

BRZEŹNO

gm. Lipno

Kościół

par. p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej, wzniesiony w XVIII w. z fundacji właścicieli wsi Rościszewskich. Drewniany, konstrukcji zrębowej, z murowanymi przybudówkami z 1955 r., zakrystią i salką katechetyczną od pn. oraz kaplicą od pd. Dach kryty blachą. Prezbiterium zamknięte trójbocznie, wewnątrz wydzielone dwoma słupami z belką tęczową. Salowy, nakryty stropem płaskim. Chór muzyczny drewniany na czterech słupach. Wystrój wnętrza i wyposażenie przeważnie barokowo - ludowe. Ołtarz główny z 1 poł. XVIII w. z obrazem św. Antoniego Padewskiego. Ołtarz boczny z XVIII w. z krucyfiksem. Obraz św. Apolonii z tego ołtarza zawieszony oddzielnie. Monstrancja rokokowa z XVIII w. Dwa kielichy z końca XVII w., jeden roboty M.D. Hausmanna. Kociołek mosiężny z 2 poł. XVIII w. z inicjałami przypuszczalnie ks. Symeona Młockiego. Tablica murowana nagrobna z cmentarza przykościelnego Ignacego Wituskiego (+1823). —

112

(38, 121-122),

124

(20),

195

(24),

208

(3),

301

(5-6),

324

(57, 63),

424

(24),

515

(13-15),

567

(207),

727

(8, 12),

752

(44),

753

(59),

754

(159),

805

(31, 53, 69).

BRZOZÓWKA

gm. Obrowo

Cmentarz,

ew., fil. byłej par. w Osowce. Zał. w XVIII w. Usytuowany przy szosie z Torunia do Lipna. Rozplanowany na rzucie trapezu, powierzchni 0,25 ha. Czynny do 1. sześćdziesiątych XX w. Zachowane licznie żeliwne obejścia i cementowe obramowania grobów, tumby, płyty. Najstarszy nagrobek z 1869 r. Zadrzewiony kasztanowcami, lipami, klonami, jesionami i grabami. —

324

(64),

432

(pass.).

BRZUZE

gm. loco

Resztki założenia

parku

krajobrazowego z poł XIX w. Obecnie park użytkowany przez Urząd Gminy i Gminną Spółdzielnię. —

317

(mapka nr 16),

753

(21).

CHALIN

gm. Dobrzyń n. Wisłą

4. Dwór wzniesiony w 1 poł. XIX w. dla Chełmickich, przebudowany w 1 poł XX w., remontowany w 1947 i 1950 r. Drewniany, konstrukcji zrębowej, na kamiennym podmurowaniu, otynkowany. Parterowy na rzucie prostokąta. W elewacji frontowej nowszy ganek kolumnowy, w tylnej taras. Przedłużony podczas przebudowy częścią murowaną ku zach. Nakryty dachem mansardowym z naczółkiem krytym papą. Wnętrze przekształcone w 1950 r., 1957 r. i w 1. 70-tych. W otoczeniu park krajobrazowy z zachowanym częściowo założeniem z czasów budowy dworu. Przed dworem od pd. na pod-jeździe kolisty gazon. — 211 (62), 301 (6-7), 317 (mapka nr 16), 736 (45), 752 (44), 753 (40), 754 (159).

5. Wiatrak, koźlak z 1884 r. Położony przy drodze do Dobrzynia n. Wisłą. Drewniany, kryty gontem. Wewnątrz na mącznicy inskrypcja z datą budowy i nazwiskiem Ostrowski. 301 (7), 752 (44), 754 (159).

CHEŁMICA DUŻA

gm. Fabianki

Ślady

osadnictwa

w średniowieczu (skarb monet z 1 poł XV w.). —

287

(36),

471

(121),

555

(19-20),

628

(11),

805

(17).

Kościół

par. p.w. św. Jakuba (par. sprzed 1570 r.). Wzniesiony w 1. 1905-15 według projektu architektonicznego Stefana Szyllera, z wyznaczonej w 1878 r. fundacji Józefy Sierakowskiej. Murowany z cegły, na podmurowaniu z kamieni polnych, nietynkowany. Neogotycki. Korpus trójnawowy z kaplicami po bokach, od frontu wysunięty ryzalitowo przed dwie wieże nierównej wysokości. Prezbiterium wydzielone z przybudowanymi doń z obydwu stron skarbczykiem i zakrystią, zamknięte trójbocznie. Wieże czworoboczne, w górnych partiach ośmioboczne. Wieżą wyższa ujęta górą w narożach wieżyczkami wykuszowymi. Przy tej wieży wieżyczka schodowa. Wieża niższa poprzedzona narożnym podcieniem. Wnętrze nakryte sklepieniem gwiaździstym, w kaplicach, zakrystii i skarbczyku krzyżowo - żebrowym, w kruchcie między wieżami kryształowym. Chór muzyczny z maswekowym parapetem, wsparty na dwóch filarach. Wystrój wnętrza i wyposażenie niejednorodne stylowo. Ołtarz główny z 1922 r. z obrazkiem Matki Bożej Pocieszenia z Dzieciątkiem (kopia Matki Boskiej Passawskiej) w metalowej sukience z XVII w., na zasuwie obraz św. Jakuba z XVIII w. W ołtarzach bocznych obrazy św. Rocha i Wniebowstąpienia Pańskiego. Feretron z Matką Boską Skępską o charakterze ludowym. Stacje drogi krzyżowej z 1952 r., wykonane przez Stępnia. Dwie plakietki wotywne, pierwsza z ok. poł. XVIII w. z grawerowanymi inicjałami MB (być może Mateusza Bromirskiego. posła na sejm elekcyjny 1733), druga z wyobrażeniem Matki Boskiej w obłokach z inicjałami w dwóch złączonych sercach IM i NK oraz datą 1868. —

112

(122-123),

124

(19),

219

(119 - mapa),

306

(t.1. - uzupełń., 191-192),

336

(437),

370

(83),

436

(304),

515, 567

(60),

667

(pass.),

753

(45),

756

(461).

Cmentarz,

kat. grzebalny. Zał. w poł. XIX w. Usytuowany w odległości ok. 300 m od kościoła. Ogrodzony w wydzielonych słupkami segmentach kratą żelazną na podmurowaniu ceglanym. Na cmentarzu nagrobek gen. Wacława Sierakowskiego (+1870). .Klasycystyczny, wykonany w warsztacie kamieniarskim Jana Ścisłowskiego z Warszawy. Kamienny z akroteriami w narożach oraz klepsydrami, wieńcami i herbami Pobóg (Rutkowskich) i Dołęga (Sierakowskich).

— 306

(t.1, uzupełn. 192),

567

(60),

667

(182).

Oficyna dworska

wzniesiona na pocz. XX w. Parterowa z sześcioma pomieszczeniami, o łącznej powierzchni 250 m“. w otoczeniu

park

dworski o powierzchni 4 ha. zdewastowany i zdziczały. —

107

(71),

306

(t.l, uzupełń. 192),

736

(14),

753

(45),

805

(30).

W zespole podworskich zabudowań gospodarczych

stajnia

i

powozownia

z 2 poł XIX w. Murowane z cegły. —

107

(71).

736

(45).

805

(30).

CHEŁMICA MAŁA

gm. Fabianki

1. Ślady osadnictwa średniowiecznego. — 287 (36).

5. Chata nr 50 (własność S. Tumińskiego) z 2 ćw. XIX w. Drewniana, konstrukcji zrębowej. — 753 (45).

CHLEBOWO

gm. Lipno

4. Dwór wzniesiony ok. 1920 r. Murowany z cegły, otynkowany. — 208 (3), 424 (23), 753 (59), 805 (25, 31).

CHODORĄŹEK

gm. Lipno

5. Chaty drewniane z ozdobną stolarką okienną i drzwiową. Dom wystawiony współcześnie z ozdobnych pustaków, z rzadko spotykanym motywem zoomorficznym: dwa lwy ujęte z profilu, stojące naprzeciw siebie. — 296 (83-84), 735(263).

CHOJNO

gm. Chrostkowo

Ślady

osadnictwa

kultury wschodnio - pomorskiej (cmentarzysko ciałopalne).

2

(39),

78

(242),

287

(36).

Wzgórze nad J. Chojno (Księżym), miejsce usytuowania

kościoła

par. p.w. św. Stanisława )par. wXIV w.). Kościół zniszczony w czasie pierwszej wojny szwedzkiej (1626-1629) nigdy nie został odbudowany, a par. przyłączono do kościoła w Rużu. W 2 poł. XIX w. z terenu dawnego cmentarza przykościelnego wykopano serce dzwonu i misę - fragment kamiennej chrzcielnicy, przechowywaną w kościele w Rużu. Współcześnie wzgórze kryje szczątki kości ludzkich - ślad po

przykościelnym cmentarzu.

—

122

(173),

374

(4),

37S

(19),

803

(21).

CHROSTKOWO

gm. loco

Kościół

par. p.w. św. Barbary (par. w XIV w.). Wzniesiony ok. 1694 r., remontowany w 1. 1718, 1890, 1929, 1985-89, rozbudowany w 1. 1990-93. Drewniany, konstrukcji zrębowej, na kamiennym podmurowaniu. Prezbiterium wyodrębnione, zamknięte trójbocznie. Nawa pierwotnie na rzucie prostokąta z kruchtą od pn. i kaplica od pd., obecnie na rzucie zbliżonym do kwadratu, z nowszą kruchtą od zach. Nad nawą sześcioboczna wieżyczka ze strzelistym, u nasady cebulowatym hełmem. Dachy kryte blachą. Wnętrze nakryte stropem. Chór muzyczny drewniany wsparty na dwóch słupach. Wystrój wnętrza i wyposażenie barokowe. Ołtarz główny z 2 poł. XVII w. Ołtarze boczne z XVII/XVIII, w lewym z rzeźbami śś. Piotra i Pawła oraz Matki Boskiej Częstochowskiej, w prawym z rzeźbami nn. świętych obraz Serca Bożego. Ambona z XVIII w. Z tego okresu również dwa krucyfiksy. Na

cmentarzu przykościelnym

dzwonnica wystawiona po 1813 r. przez kolatora Ignacego Sumińskiego. Drewniana, konstrukcji ryglowej, z dachem namiotowym krytym blachą. W części wsch. cmentarza kostnica, zapewne współczesna kościołowi, przemieszczona w to miejsce z frontu w 1815 r. Drewniana, konstrukcji słupowej, z dachem namiotowym krytym blachą. Cmentarz otoczony ceglanym, ażurowym ogrodzeniem.

122

(168-169),

195

(26),

301

(7-8),

374

(5),

375

(19),

424

(26),

515

(2),

518

(2),

576

(3-4),

577

(6),

583

(4),

727

(8, 11),

736

(43),

752

(44),

753

(29),

754

(159),

782

(2),

805

(27, 28, 53).

Cmentarz,

kat. grzebalny. Zał ok. poł. XIX w. Oddalony od kościoła ok. 500 m. Ogrodzony sztachetami metalowymi na podmurówce. Rozplanowany regularnie z aleją główną i bocznymi, wyznaczającymi kwatery. Na cmentarzu mogiła i krzyż upamiętniająca pochowanych tutaj siedmiu powstańców 1863 r. poległych w potyczce pod Nietrzebą (22 IV 1863). —

122

(168),

195

(26)

326

(228),

365

(110),

366

(110),

370

(77, 79, 300, 366).

424

(26).

5. Chaty z końca XIX w. i pocz. XX w.: nr 26 (własność Balbiny Lewandowskiej) z 1908 r., nr 29 (własność Haliny Kościńskiej) z końca XIX w., nr 33 (własność Jerzego Puchalskiego) z ok. 1890 r., nr 71 (własność Eugeniusza Puchalskiego) z końca XIX w., nr 72 (własność Stanisława Szamowskiego) z końca XIX w. Drewniane, konstrukcji zrębowej, oszalowane. — 753 (29).

CHUDZEWO

gm. Dobrzyń n. Wisłą

5. Chata nr 3 z ok. 1890 r. Wzniesiona z drewna rozbiórkowego, przebudowana po pożarze w 1910 r., remontowana w 1982 r. Usytuowana na wsch. krańcu wsi. Konstrukcji zrębowej, bale wiązane na nakładkę dwustronnie ukośną, wzmocnioną dyblami. Dach dwuspadowy, krokwiowo - belkowy, kryty eternitem. Drzwi obite klepkami w ozdobne romby. Chata stanowi przykład domu szerokofrontowego, asymetrycznego, o dwutraktowym podziale wnętrza. — 385 (12), 753 (41).

CIECHOCIN

gm. loco

1. Miejsce wczesnego osadnictwa: a) osada kultury pucharów lejkowatych, b) wczesnośredniowieczne groby ciałopalne kultury łużyckiej. Grodzisko średniowieczne, położone na wyniosłej krawędzi doliny Drwęcy, ok. 600 m. na zach, od kościoła. Zachowana cześć stożkowatego grodziska, niegdyś biskupów włocławskich. Dwór obronny, tzw. zamek wieżowy, położony ok 150 m na wsch. od kościoła, na krawędzi doliny Drwęcy, przy drodze do Elgiszewa. Murowany z cegły na planie zbliżonym do kwadratu 12,3 x 13,7 m. Pierwotnie trzykondygnacjowy: przyziemie, parter, piętro. Przebudowany przed 1600 i 1757 r., a po utraceniu wartości użytkowej (sekularyzacja dóbr w 1797 r.) niszczony i ostatecznie przebudowany w pocz. XX w. na dom mieszkalny. W aktualnym stanie parterowy, otynkowany z zachowaniem dawnych murów obwodowych, głębokich, sklepionych kolebkowo piwnic i drzwi płycinowych z XVIII w. Ponadto od frontu na facjatce wmurowany kamienny kartusz z herbem Jelita bpa Sebastiana Dembowskiego, z inskrypcją odnoszącą się do drugiej przebudowy dworu. Dwór, od 2 poł. XIV po schyłek XVIII w. stanowił jedną z rezydencji biskupów kujawskich. — 13(23), 44 (50), 90 (143), 94 (tekst pass., ryc.2, katalog nr 16-21), 95 (pass.), 112(124-125). 131 (78-79), 143 (33), 152(71), 174 (115), 232(138), 258 A (136-139), 265(155), 287 (84-85, 127-130), 325 (47. 224 in.), 328 A (47, 48. 58-60), 373 (87), 388 (330), 389 (744), 476 (t. 11, 12. t. 14. 74, 95. t. 16, 66), 554 (153), 754 (122), 801 (29).

2. Kościół par. p.w. św. Małgorzaty (par. w XIII w.). Zapewne z XIV w., restaurowany w 1865, 1891, 1922, 1972 r. Kamienny z kwadratową wieżą od zach., nadbudowaną w 1891 r. Zakrystia i kruchta dobudowana w XVIII w., odpowiednio od wsch. i pd. Trójnawowy z wnętrzem przekształconym w stylu neogotyckim w 1891 r. W nawie głównej nakryty pozornym sklepieniem kolebkowym. w nawach bocznych stropem płaskim. Na zewnątrz opięty w narożach i połowie ściany pn. trójuskokowymi szkarpami. Dachy, na wieży ostrosłupowy, na korpusie siodłowy, w szczycie wsch. wieżyczka na sygnaturkę, na zakrystii trójspadowy, kryte dachówką.

Wystrój wnętrza i wyposażenie przeważnie barokowe z XVIII w., częściowo przekształcone w XLX w. Ołtarz główny z obrazami Matki Boskiej Różańcowej z Dzieciątkiem w sukienkach drewnianych w polu głównym i św. Mikołaja w sukience metalowej w górnej kondygnacji. Ołtarz boczny w nawie z obrazem św. Walentego w sukience metalowej, drugi w kruchcie pod wieżą z rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego. Monstrancja prawdopodobnie roboty toruńskiej (K. Magierski ?). Trzy kielichy: pierwszy z końca XVII w. z cechą Mikołaja Bröllmana, dwa pozostałe z XVIII w., na jednym grawerowane inicjały, przypuszczalnie fundatora i data 1731. Pacyfikał srebrny z inskrypcją wotywną na nodusie i fundacyjną na stopce, ofiarowany w 1650 r. przez Kaniewskiego, dziekana i proboszcza ciechocińskiego, wykonany przez Marcina, złotnika biskupów włocławskich. Na nim również ryta inskrypcja odnosząca się do restauracji z rozwiniętym znakiem probierczym. Kapliczka drewniana z 2 poł. XIX w. Na prostokątnym, zdobionym słupie nastawiona budka z dwuspadowym daszkiem krytym blachą. We wnęce zamykanej oszklonymi drzwiczkami figura Matki Boskiej. Obejście ogrodzone drewnianym parkanem. — 93(50, 69, 113, 117, 119), 112 (58-59, 123-124), 124 (19), 131 (230), 143 (33), 174 (110), 214 (pass.). 261 (714), 298 (30-31), 305 (7-10), 325 (160, 171), 370 (204), 481 (195, 198, 201, 204-205), 515, 567 (94), 588 (211), 600 (77-78. il. 79, 93), 607 (t.l, 679), 646 (669), 743 (36, 84, 128). 752 (36), 754 (122), 756 (462), 805 (71).

4. Dwór, zob. pkt 1.

5. Chata z końca XIX w. Glinobita, z częścią mieszkalną i inwentarską pod jedną strzechą. —

CIEŁUCHOWO

gm. Kikół

1. Ślady osadnictwa z epoki brązu (Osada i cmentarzysko kultury łużyckiej). — 287 (36), 803 (21).

CIEPIEŃ

gm. Zbójno

1. Ślady osadnictwa z epoki żelaza (groby skrzynkowe). Grodzisko wczesnośredniowieczne (?, wymaga badań weryfikacyjnych). — 232 (146), 267 (314), 287 (11), 801 (21).

CZARNE

gm. Wielgie

1. Ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego. — 287 (36).

2. Kościół par. p.w. św. Michała Archanioła (par. po 1510 r.). Wzniesiony w 1793 r. z fundacji Kajetana Pląskowskiego, remontowany w 1901 i 1955 r. Drewniany, konstrukcji zrębowej na kamiennym podmurowaniu. Klasycystyczny. Korpus na rzucie prostokąta. Od frontu dobudówka z kruchtą poprzedzona czterokolumnowym portykiem z trójkątnym przyczółkiem. Ponad nią kwadratowa wieżą konstrukcji słupowo - ramowej. Prezbiterium z zakrystią i kruchtą zamknięte trójbocznie. Dachy kryte blachą. Trójnawowy z pozornym sklepieniem kolebkowym w nawie głównej i prezbiterium. Na belce w luku tęczowym grupa Ukrzyżowania. Chór muzyczny drewniany, nadwieszony. Wystrój wnętrza i wyposażenie jednolite stylowo. Polichromia późnobarokowa z akcentem ludowym, raczej z XVIII/ XIX w. niż poł. XIX w., przemalowana w 1901 r. Na ścianach figury polskich świętych: Kazimierza Królewicza, Kunegundy, Jacka Odrowąża, Stanisława Kostki i Władysława z Gielniowa . Na sklepieniu nawy głównej scena Adoracji Chrystusa, nad tronem herb Oksza Pląskowskich. W nawach bocznych sceny Testamentowe: Chrystus uciszający burzę, Kościół - opoka, Oko Opatrzności i Chusta św. Weroniki w adoracji aniołów z Arma Christi. Ołtarze klasycystyczne, główny z obrazami śś. Piotra i Szczepana, boczny prawy wykonany w Sikorzu w 1789 r. z obrazami Ukrzyżowania i św. Barbary. Feretrony klasycystyczne. Barokowe konfesjonały, ławy i szafa zakrystyjna. Monstrancja klasycystyczna. Kielich z 1776 r. fundacji Kozłowskiego, pisarza z Płocka i drugi z 1824 r. Ornat ofiarowany w 1799 r. przez Ludwikę Saduig. Cmentarz przykościelny wysadzony wokoło interesującym starodrzewem. — 112 (125-127), 150 (383-384), 195 (26), 282 (284), 301 (8-10), 424 (26), 438 (55), 515, 550 (10), 567 (208), 682 (3), 727 (8, 12), 752 (44), 753 (91), 754 (159-160). 756 (462), 805 (12. 36. 37, 53, 76).

4. Dwór wzniesiony w 3 ćw. XIX w., remontowany w 1980-83. Usytuowany na osi kościoła. Murowany z cegły, otynkowany. Późnoklasycystyczny, piętrowy z parterowym skrzydłem od wsch., wieżą od zach. i tarasem przy narożniku części środkowej. Wieża cylindryczna, obwiedziona w górnej kondygnacji żeliwnym balkonem. W otoczeniu skromne założenie parkowe z okresu budowy dworu, w części zdewastowane. — 195 (26), 211 (62). 301 (10). 317 (mapka nr 16). 424 (26), 752 (44), 753 (91), 805 (36, 55. 76).

5. Chata z końca XIX w. Drewniana, kryta strzechą. Współcześnie odrestaurowana. —

CZARNIA DUŻA

gm. Skrwilno

5. Wozownia z częścią gospodarczą (obecnie skansen w Kłóbce) z 2 poł. XIX w. Drewniana, konstrukcji zrębowej. Dach dwuspadowy kryty trzciną. Chata z końca XIX w. Drewniana konstrukcji zrębowej (na rybi ogon), półtoratraktowa. Nakryta dachem dwupołaciowym, konstrukcji krokwiowo - belkowej, wzmocnionej jętkami. — 385 (14), 386 (2), 686 (12).

CZERMNO

gm. Skępe

Zob. Babie Ławy: grodzisko.

Chata

z ok. 1920 r. (obecnie własność Henryka Kopycińskiego). Drewniana.

—

753

(82).

CZERNIKOWO

gm. loco

Kościół

par. p.w. św. Bartłomieja (par. 2 poł. XIV w.). Wzniesiony prawdopodobnie przez biskupów płockich ok. 1370r. Pierwotnie gotycki, przebudowany ok. 1641, 1904, odnawiany w 1719, 1798, 1966 z częściową regotyzacją. Murowany z cegły, prezbiterium, transept i górna część wieży otynkowane. Korpus na planie prostokąta. Od frontu kwadratowa wieża opięta w narożach szkarpami jednouskokowymi. Pod wieżą kruchty z ostrołukowym portalem o trzech uskokach. Z prawej strony wieży przymurowana do niej i korpusu cylindryczna wieżyczka schodowa ze szczelinowymi okienkami. Prezbiterium wydzielone, przekształcone w 1904 r. pracz dodanie nieco niższego od korpusu transeptu, przedłużenie i przybudowanie po bokach zakrystii i skarbczyka, zamknięte trójbocznic. Szczyt między prezbiterium a nawą zbarokizowany, zwieńczony wystawną, z falistym gzymsem, pod którym dat a 1798. W ścianie pd. nawy zarys pierwotnego okna ostrołukowego. Na cegłach tej ściany nieco zatarte inskrypcje nagrobne z 2 poł. XVI w. (m.in. MAThEVS Sigismundus), ponadto gmerki oraz wiercone dołki być może zarazowe. Dachy siodłowe, na wieży namiotowy, kryte dachówką. W zwieńczeniu wieży chorągiewka z datą 1719. Wnętrze zbarokowizowane, nakryte pozornym sklepieniem kolebkowym. Chór muzyczny murowany, wsparty na dwóch filarach. Wystrój wnętrza i wyposażenie barokowe z XVII i XVIII w. oraz nagrobkowe z pocz. XX w. Polichromia z 1908 r. Walerego Krowiekiego z Płocka. Na sklepieniu sceny: chór anielski, nauczania apostolskie, Matka Boska Częstochowska z herbem Polonii, Matka Boska Rusińska z herbem Rusi, Matka Boska Ostrobramska z herbem Pogoni i Matka Boska Skępska z herbem Ziemi Dobrzyńskiej, Wniebowstąpienie Pańskie, hagiogram Matki Bożej, Baranek z chorągiewką. Na ścianach sceny: Msza św. pontyfikalna w asyście aniołów, adoracja przez aniołów Najświętszego Sakramentu, Chusta św. Weroniki, cnoty teologiczne. Ołtarz główny barokowy z końca XVIII w. z otaczanym czcią obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 2 poł. XVII w. w polu głównym, w sukience metalowej z 1 poł. XVIII w., w otoczeniu liczne plakietki wotywne, na zasuwie scena Ukrzyżowania z 1 poł. XVIII w., w górnej kondygnacji obraz Nauczanie Maryi pędzla W. Krowickiego. Ołtarze boczne z 1908 r. z obrazami św. Antoniego w prawym i św. Bartłomieja w lewym. W kaplicach ołtarze fundowane w 1908 r. przez K. Podoksę, z masy mozaikowej: grota Matki Boskiej z Lurdes (prawa, scena św Oracza (lewa). Ambona z masy mozaikowej z 1908 r. Chrzcielnica, ławki (karmelickie), feretron i krucyfiks z XVIII w. Droga krzyżowa z masy mozaikowej z 1909 r. Marmurowe tablice nagrobne: 1) Antoniego Norberta Nałęcza (+1823), 2) Jana Nosarzewskiego (+1823), 3) Franciszka i Marianny (?, + 1807), 4) Feliksy z Radzickich Nosarzewskiej (+1830), 5) Jana Koszutskiego (+1831), 6) Anastazego Szatkowskiego (+1837), 7) ks. Antoniego Morawskiego (+1927), 8) ks. Antoniego Tymińskiego (+1940). Dzwony z 1587 i 1707. Na

cmentarzu przykościelnym

kaplica grobowa, murowana z cegły, otynkowana, z tablicą inskrypcyjną Romualdy z Górskich Radwańskiej (+1885). Ponadto płyta nagrobna Ludwiki z Nałęczów Dziewanowskiej (+1834), Apolonii z Dziewanowskich Rómockiej (+1832), Hieronima Rómockiego (+1842), Kazimierza Rómockiego (+1830) Ignacego Rómockiego (+1871). Poza ogrodzeniem cmentarza, w ogrodzie plebańskim dwa nagrobki z żeliwnymi tablicami: Nepomuceny z Prądzyńskich Schasekpfepfer (+1850), Adama Prądzyńskiego (+1838).

Plebania

z ok. poł. XIX w. Murowana z cegły, otynkowana. Parterowa z wejściem wgłębnym w pośrodku. Nakryta dachem siodłowym.

Kapliczka

wystawiona po 1945 r. przy drodze do Osówki. Murowana, otynkowana. Trzykondygnacjowa, w kondygnacji środkowej wotywna tablica inskrypcyjną, w górnej przeszklonej z trzech stron wnęce figura Matki Bożej. W zwieńczeniu metalowy krzyż.

Pomnik (krzyż)

wystawiony w 1946 r. Usytuowany na skrzyżowaniu szosy Toruń - Lipno z drogą lokalną Czernikowo - Jackowo. Wykonany w warsztacie kamieniarskim Feliksa Kiniorskiego w Lipnie. Kamienny, dużych rozmiarów krzyż ustawiony na cokole. Na krzyżu ryta data 1946, powtórzona u podstawy cokołu. Na cokole inskrypcja: Za wyzwolenie Ojczyzny naszej I z kajdan okrutnej niewoli I Za źródło łask wszelkich I Chwała Tobie Panie I Parafianie Czernikowa.

—

51 A

(mapa nr XXXVII),

65

(cz. 1 i 2),

90

(114, 151),

93

(36, 66, 116, 124),

112

(59, 127-129),

115

(669),

195

(27, 33),

301

(10-12),

370

(224, 258),

424

(27, 33),

461, 464

(136),

466, 515, 562

(533),

567

(93),

588

(208),

600

(78),

607

(t.1, 830),

646

(669),

736

(44),

752

(44),

753

(37),

754

(160),

756

(462),

805

(10, 20, 28).

Cmentarz,

kat. grzebalny. Zał. w 2 poł. XIX w. Usytuowany w odległości 700 m od kościoła, przy drodze do Jackowa. Rozplanowany regularnie na rzucie prostokąta, z aleją główną i poprzecznymi wyznaczającymi cztery kwatery (powiększony do 2,8 ha). Otoczony ogrodzeniem z bramą z pocz. XX w. Na cmentarzu groby okolicznych ziemian: Antoniego Waśniewskiego (+1905), Jadwigi Kalksztein (+1908), rodziny Podowskich - Wojciech (+1902, Antoniego Górskiego, powstańca 1863 r. (+1894), Jana Urbańskiego (+1936), Romana Góreckiego (+1931), Walentyny Stypułkowskiej (+1905). Kaplica grobowa rodzin Ziółkowskich i Żelażniaków. Najstarszy nagrobek (płyta) ks. Mateusza Lucińskiego, proboszcza czernikowskiego (+1887). —

65

(cz. 1 i 2),

466, 567

(94).

CZERNIKÓWKO

gm. Czernikowo

2. Kapliczka wystawiona po 1945 r. Usytuowana przy szosie z Torunia do Lipna. Murowana z cegły, malowana na brunatno, ustawiona na dwustopniowej bazie i otoczona żeliwnym ogrodzeniem. Trzykondygnacjowa, w części dolnej wotywna tablica inskrypcyjna, w części środkowej w niszy figurka Matki Boskiej Niepokalanej, w części górnej w przeszklonej z trzech stron wnęce figura Matki Boskiej Różańcowej. Nakryta daszkiem z dachówek i zwieńczona metalowym krzyżem. — 466.

CZUMSK DUŻY

gm. Rogowo

5. Chata z 1. 80-tych XIX w. Drewniana, konstrukcji węgłowej z podcieniem wnękowym usytuowanym centralnie. Wnętrze wnęki oszalowane. Szczyty obite deskami w ozdobnym układzie. — 658 (152, 157), 753 (76).

CZYŻEWO

gm. Rypin

5. Chata z ok. 1890 r. Drewniana, konstrukcji zrębowej. Szkoła (obecnie dom mieszkalny) z 1929 r. Drewniana. — 753 (80).

DŁUGIE

gm. Rypin

4. Pałac wzniesiony w 1 poł. XIX w. dla Cissowskich. Murowany z cegły, otynkowany. Późnoklasycystyczny, piętrowy, od frontu na osi z kolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym szczytem. Portyk na wys. pierwszej kondygnacji przedzielony balkonem z żeliwną balustradą z herbami Lubicz i Jastrzębiec. Dach czterospadowy kryty blachą. W otoczeniu resztki parku krajobrazowego z położonym na osi stawem i dawnym podjazdem. W parku interesujący starodrzew: buki, dęby, klony, graby. — 90 (159), 107 (17), 302 (1), 370(271), 438 (59), 445 (6 i nr 25), 754 (199), 752 (53).

DOBRZEJEWICE

gm. Obrowo

Ślady

osadnictwa

wczesnośredniowiecznego. —

94

(20, ryc. 2, katalog nr 22-23),

110

(nr 43, 454),

232

(48),

328 A

(31).

Kościół

par. p.w. św. Wawrzyńca (par. wzmiankowana 1358r.). Murowany z cegły w 1892 r. Jednonawowy nakryty stropem. Pozbawiony wieży podczas działań wojennych 1914-18. Remontowany w latach 1965-66.

Wystrój wnętrza i wyposażenie przeważnie z 2 poł. XVIII w. Ołtarz główny rokokowy, przeniesiony z katedry włocławskiej, w górnej kondygnacji obraz św. Wawrzyńca noszący ślady kultu, w srebrnej sukience z końca XVIII w. Granitowa kropielnica. Na cmentarzu przykościelnym dzwonnica z dwoma nowymi dzwonami. Obejście żeliwne grobu ks. Ludwika Milewskiego (+1855), wewnątrz obejścia odlewany żeliwny krzyż. Figura św. Jana Nepomucena, ludowa z poł. XIX w. ustawiona w ogrodzie plebańskim na murowanym postumencie. — 174 (111), 261(715), 304 (27-28), 523 (pass.), 533 (23-24). 567 (95), 593 (4), 646 (669), 756 (463).

Cmentarz,

kat. grzebalny. Zał. ok. poł. XIX w. Usytuowany w terenie równinnym przy drodze do Świętosławia. Rozplanowany na rzucie wydłużonego prostokąta. Ogrodzony od frontu murem, z pozostałych stron siatką i żywopłotem. Aleja główna wydziela dwie kwatery. Kilka nagrobków i mogił z końca XIX i pocz. XX w. Najstarszy nagrobek z 1869 r. —

567

(95).

5. Wiatrownice ozdobne wycinane w blasze w kształcie kogutków, wykończenia rynien ozdobne tzw. żygacze, umieszczone na kilku nowszych domach mieszkalnych. — 295 (109), 296 (78).

DOBRZYŃ n. DRWĘCĄ

gm. Golub – Dobrzyń

2. Kościół par. p.w. św. Katarzyny, do 1909 r. fil. par. w Dulsku. Wzniesiony w 1823 r. sumptem Antoniego Wybranieckiego, właściciela Dobrzynia i Sokołowa. Rozbudowany w poł. XIX w. (dobudowano wieżę), odnawiany w 1886 (zwieńczenie wieży), 1910-14, 1955, 1966, 1993. Murowany z cegły, otynkowany. Późnoklasycystyczny, jednonawowy, z wieżą kwadratową od frontu i krótkim prezbiterium z przybudówkami, w których, w przyziemiu zakrystia i kruchta, a na piętrze loże kolatorskie. Wieża dwukondygnacjowa z wgłębionym portykiem z niskim trójkątnym przyczółkiem, w zwieńczeniu hełm z latarnią, kryty miedzianą blachą. Nad korpusem dach siodłowy. Wnętrze nakryte sklepieniem. Chór muzyczny murowany, wsparty na czterech kolumnach. Wystrój wnętrza i wyposażenie regencyjne i klasycy styczne. Ołtarz główny z 1 poł. XVIII w., w polu środkowym krucyfiks rzeźbiony w drewnie cyprysowym, z XV w., na zasłonie obraz św. Katarzyny pędzla Wojciecha Gersona, fundacji Katarzyny Górskiej. Z tego okresu również ołtarze boczne. W lewym obraz Przemienienia Pańskiego pędzla Kazimierza Mireckiego z 1892 r. W prawym figura Matki Boskiej z Lurdes i obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy na zasłonie. Chrzcielnica, trzy konfesjonały, ławy, feretron z figurą Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej i ambona w kształcie łodzi z orłem na dziobie z 1 poł XIX w. Stacje Drogi Krzyżowej z 1. 30-tych XX w. Z tego okresu polichromia ze scenami na suficie: Ucieczka do Egiptu, Modlitwa w Ogrójcu, Chrzest w Jordanie, Matka Boska w chwale świętych polskich, Serce Jezusa w chwale niebieskiej, na ścianach procesje anielskie. Monstrancja klasycy styczna. Lawaterz i dwa lichtarze cynowe z inicjałami KD i datą 1828, dwa lichtarze cynowe z inicjałami WYAD Wybranieckiego Adama i datą 1750. Portret Antoniego Wybranieckiego (+1834). Plebania wystawiona w 1 poł. XIX w. Murowana z cegły, otynkowana. Klasycy styczna, parterowa z wejściem w pośrodku. Dach siodłowy, kryty blachą. Kapliczka w rynku (Plac 1000-lecia) wystawiona w 1939 r. przez mieszkańców Dobrzynia. Uszkodzona podczas okupacji hitlerowskiej i odnowiona w 1. 1945 i 1990. Na kamiennym wysokim cokole ryte daty 1914-1939. U podstawy cokołu dodana w 1990 r. granitowa łuska z urną z ziemią pobraną w Katyniu. Na szczycie cokołu figura Matki Boskiej dłuta Piotra Trieblera z Bydgoszczy. U stóp Matki Boskiej Orzeł w koronie. — 66 (pass.), 67 (4), 68 (pass.), 69 (pass.), 70 (pass.), 71 (pass.), 72 (8), 74 (8), 90 (145, 157), 112(129), 122(170-171), 124 (44), 129(2), 165(2), 186 (2), 258, 262 (9), 263 (9), 280 (pass.), 305 (28-29), 355 (8), 370 (379), 515 (13-15), 556 (2-3), 562 (526), 609 (pass.), 631 (407), 652 (20), 653, 704 (47-48), 716 (6), 724 (t. 15, 703), 752 (37), 754 (126), 782 (6).

DOBRZYŃ n. WISŁĄ

gm. loco

Grodzisko,

2 poł. X - pocz. XV w., zwane miejscowo “Górą Zamkową”. Położone ok. 150 m. na pd. od miasta, tuż nad Wisłą. Na grodzisku ustawiony obelisk z krzyżem, zachowane fragmenty walu i gruz ceglany.

Gród, ośrodek administracji terytorialnej spalony przez Krzyżaków w 1409 r. Odtąd starosta dobrzyński urzędował we wzniesionym w jego miejsce dworze, dobrze znanym z opisu z 1616 r. usytuowanym, jak zaznaczono w nim nad samą Wisłą przy mieście Dobrzyniu”. — 14 (5), 24 (9), 31 (96, 104), 37 (225), 42 (81), 51 A (mapy nr X, XXXVIII), 90 (138, 141) 95 (pass.), 109 (nr 22, 265-269, 330, 361), 125 (il. Góry Zamkowej), 130 (pass.), 151 (6), 153 (t. 4, 407), 172 (11), 176 (96), 183 (115,117), 189 (225-233), 221 (pass.), 224 (pass.), 231 (3-18), 232 (154-156), 259 (5-6, mapa, il. 2). 284 (113), 287 (50, 76-77, 151-152), 370 (358, 392), 390 (14), 393 (2-9), 404 (pass.), 435 (190), 450, 487 (62-63), 491 (171-173), 557 (1/1, nr 260), 562 (563), 636 (86), 652 (8-9), 653, 703 (81), 704 (46-47), 713 (275-284), 731 (191), 757 (10), 801 (21), 804 (29), 805 (10,23, 25,51,87).

Kościół