Wyjść poza schemat. Jak uwolnić się z emocjonalnych i duchowych pułapek ebook

ks. Krzysztof Matuszewski

Wyjsc poza schemat

Jak uwolnic sie z emocjonalnych i duchowych pułapek

Spis treści:

Wstęp

Czy człowiek potrzebuje „instrukcji obsługi” siebie samego?

Niektórzy mogą się oburzyć, słysząc takie pytanie. A jednak wszyscy bardzo potrzebujemy światła, które pomaga zrozumieć siebie i odnaleźć sens życia w doświadczeniach, emocjach, relacjach. Potrzebujemy pomocy, by z chaosu, który nas otacza wyłonił się jakiś porządek. I choć życie nie toczy się według gotowego schematu, to każdy z nas nosi w sobie pewne wewnętrzne mechanizmy i powtarzalne wzorce, które wpływają zarówno na sfery emocjonalne, jak i duchowe. Potrzebujemy pomocy, by je rozpoznać, zrozumieć, a – gdy trzeba – przekroczyć.

W tym sensie człowiek potrzebuje ,,instrukcji obsługi”, która nie jest zbiorem sztywnych przepisów, lecz właśnie tym światłem, pozwalającym odróżnić to, co prowadzi do życia, od tego, co życie ogranicza. Taką ,,instrukcją” dla człowieka wierzącego jest przede wszystkim Ewangelia, czyli Dobra Nowina o Bogu, który objawia się w Jezusie Chrystusie jako Ten, który zna serce człowieka i prowadzi je ku wolności. Chrystus nie tylko przynosi zbawienie, On odsłania przed nami sens istnienia, wskazuje także, jakie jest nasze miejsce w relacji do Ojca, do siebie samych i do innych. Przez swoje życie, śmierć i zmartwychwstanie objawiają nam, kim naprawdę jest człowiek i do czego został powołany.

Ale to światło Ewangelii nie odrzuca prawdy płynącej z obserwacji ludzkiej natury. Chrześcijaństwo nie boi się ludzkiej psychiki – przeciwnie, uznaje ją za część Bożego stworzenia. Jak mówił św. Tomasz z Akwinu, gratia non tollit naturam, sed perficit – łaska nie niszczy natury, lecz ją udoskonala. Dlatego rozumienie praw rządzących emocjami, mechanizmów obronnych, schematów zachowań, nie jest konkurencją dla duchowości, lecz jej naturalnym sprzymierzeńcem.

Książka Wyjść poza schemat pokazuje, jak ściśle splecione są w naszym życiu sfery psychiczna i duchowa. Autor, człowiek rzetelny i kompetentny, którego mam zaszczyt znać od lat, teolog, psycholog i terapeuta, prowadzi nas w strony zintegrowanego spojrzenia na człowieka. Pokazuje, że życie duchowe nie rozwija się w próżni, ale wyrasta z konkretnego człowieczeństwa; ze zranień i tęsknot, z niezaspokojonych potrzeb, z nawyków myślenia i przeżywania, które powstały w nas często bardzo wcześnie. Jakże często, bez świadomości, nosimy w sobie schematy, które sabotują nasz rozwój – zarówno emocjonalny, jak i religijny. Książka jest próbą uczciwego opisania tej ,,codzienności serca”, by ukazać jej głębię i otworzyć ją na działanie łaski. W czasach, gdy wielu poszukuje sensu życia, dobrostanu, komfortu psychicznego i wewnętrznego pokoju, książka ta może stać się cennym przewodnikiem. Nie zastępuje towarzyszenia duchowego ani terapii, ale jej lektura będzie ważnym krokiem ku poznaniu siebie, a przez to ku głębszemu spotkaniu z Bogiem.

Na koniec powtórzę to, co podkreśla sam Autor: jeśli ktokolwiek z Czytelników odczuwa symptomy kryzysu zdrowia psychicznego, niech nie waha się skorzystać z pomocy specjalisty. Tak jak psychoterapia nie zastąpi spowiedzi, tak spowiedź nie zastąpi psychoterapii, wtedy gdy jest ona konieczna. Współpraca tych dwóch dróg – duchowej i psychologicznej – jest często nie tylko potrzebna, ale wręcz niezbędna. Owocnej lektury!

Adrian Józef Galbas SAC

Arcybiskup Metropolita Warszawski

Warszawa, 25 marca 2025 roku w Uroczystość Zwiastowania Pańskiego

Wprowadzenie

Ku emocjonalnej i duchowej dojrzałości

Była wtedy w średnim wieku. Pragnęła wyzwolić się z osamotnienia, dlatego intensywnie angażowała się w relacje. Po radosnym początku znajomości, pełnym ciepłych uczuć, zazwyczaj przychodziła jednak obojętność, a z czasem niechęć prowadząca do rozstania – bez wyraźnego powodu. Mówiła: „Bardzo szybko przywiązuję się do ludzi, naiwnie myśląc, że wreszcie spotykam kogoś, komu mogę naprawdę zaufać. Po jakimś czasie jednak wszystko we mnie krzyczy, żeby się wycofać, bo będzie bolało. Czuję, że prędzej czy później ludzie, a nawet Bóg, mnie opuszczą – tak już mam. Wpadam w błędne koło. Jakby wisiało nade mną fatum”. Kobieta nie potrafiła trafnie rozeznać, czy powtarzające się historie rozstań to problem niewłaściwych osób, które spotyka, czy też trudność tkwiąca w niej samej.

Zachowania regularnie powtarzane – zwłaszcza w dzieciństwie – kształtują trwałe wzorce reagowania, czyli nawyki. Zazwyczaj kojarzymy je z czymś prostym – nawyk wczesnego wstawania, odkładania pracy na później czy porannej modlitwy. Istnieją jednak nawyki bardziej złożone i nieuświadomione: te nazywamy schematami. Gdy schemat jest dojrzały, pomaga dobrze orientować się w rzeczywistości i staje się drogą rozwoju. Powtarzalność zdrowych schematów pozwala rozwinąć skrzydła. Inaczej jest jednak ze schematem dysfunkcyjnym – taki hamuje rozwój. Staje się pułapką, w którą nieświadomie wpadamy. Działa z ukrycia – nie zdajemy sobie sprawy z tego, dlaczego tak, a nie inaczej postępujemy. Nie dostrzegamy obecnych w nim ukrytych źródeł motywów naszego zachowania. Nasze działanie tłumaczymy tym, co obserwujemy poza sobą, czyli okolicznościami zewnętrznymi: nieodpowiednim towarzystwem, warunkami w pracy itp.

Pułapki dotyczą życia zarówno emocjonalnego, jak i duchowego – o nich jest ta książka. Emocjonalność i duchowość występują tu razem. Może łatwiej byłoby napisać odrębne teksty: jeden o emocjonalnych, a drugi o duchowych pułapkach, jednak taki tekst byłby niekompletny. Jeżeli bowiem pomijamy reguły rządzące psychiką, pozbawiamy nasze życie duchowe realizmu – odklejamy się od rzeczywistości, w której żyjemy. To częste zjawisko w wielu współczesnych wspólnotach religijnych. Rozmawiamy o ideale, ale pomijamy jego podwaliny. Świętość, choć związana jest przede wszystkim z działaniem łaski, potrzebuje ludzkiego fundamentu. Nie zaczynamy budowy domu od trzeciego czy czwartego piętra. Skoro łaska Boża, jak mówił św. Tomasz z Akwinu, buduje na naturze, to chcąc zrozumieć człowieka religijnego, nie możemy pomijać praw opisujących ludzką psychikę. Fundamentem dojrzałej duchowości jest dojrzałe człowieczeństwo we wszystkich jego wymiarach: biologicznym, psychicznym i emocjonalnym.

Zatytułowałem tę książkę Wyjść poza schemat. Jak uwolnić się z emocjonalnych i duchowych pułapek. Kolejność wymienionych w tytule pułapek ma swoje znaczenie. Pod duchową pułapką zazwyczaj kryje się bowiem emocjonalna, dlatego postęp w życiu duchowym zakłada świadomość charakterystycznych cech swojej emocjonalności i specyfiki własnej duchowości. Cechy mojego życia emocjonalnego zostawiają ślady w moim życiu duchowym.

Pułapka emocjonalna to niezdrowy schemat myśli, emocji i zachowania, a pułapka duchowa to dysfunkcyjny schemat przeżywania życia religijnego. Wróćmy do przykładu kobiety, od którego rozpoczęliśmy – schemat opuszczenia dotyczył nie tylko jej relacji z ludźmi, ale też z Bogiem. W jej duchowości rozgrywał się podobny scenariusz jak w uczuciach. Po rekolekcjach próbowała chwytać Boga za nogi; inwestowała sporo czasu w rozwój duchowy. Intensywność praktyk z czasem przechodziła jednak w obojętność i zniechęcenie, którym towarzyszyło bolesne poczucie opuszczenia przez Boga. Po okresach gorliwych praktyk religijnych następował czas naznaczony brakiem jakiegokolwiek zaangażowania religijnego. To, co emocjonalne, oddziaływało mocno na to, co duchowe. Pod duchową pułapką kryła się emocjonalna.

Schematy dotyczą całej osobowości, obejmują więc różne wymiary ludzkiego życia, nie tylko te związane z relacjami. Rozpoznanie wzorców, które są dysfunkcyjne, to podstawa rozwoju psychiki i ducha. Dziś już wiemy, że modyfikacja nawet złożonych nawyków jest możliwa – trzeba tylko poznać siebie i być gotowym do systematycznej pracy nad sobą. W ten sposób w mózgu może powstać nowa struktura: zdrowa ścieżka neuronalna, która stopniowo będzie zastępować starą.

Inspiracją do powstania publikacji były spotkania z ludźmi w ramach praktyki psychoterapeutycznej i duchowego towarzyszenia. Jako teolog, psycholog i psychoterapeuta czerpię zarówno z chrześcijańskiej duchowości, jak i z psychoterapii, a konkretnie z nurtu terapii schematów. Do opisu emocjonalnych pułapek najbardziej przydatna jest koncepcja schematów Jeffreya E. Younga. Prężnie rozwijający się nurt terapii schematów, który powstał w ramach trzeciej fali terapii poznawczo-behawioralnej (ang. cognitive behavioral therapy – CBT), dociera aktualnie do coraz szerszego grona odbiorców, także w Polsce. Koncepcja schematów wyjaśnia rolę podstawowych potrzeb emocjonalnych w rozwoju osobowości dziecka oraz negatywnych konsekwencji ich niezaspokojenia w dorosłym życiu. Intuicyjnie rozumiemy, że „czego Jaś się nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał”, nie zawsze jednak mamy świadomość, że to wczesnodziecięce „uczenie się” dotyczy niemalże wszystkich zachowań, także złożonych reakcji emocjonalnych, wzorców relacji międzyludzkich oraz życia religijnego.

W książce przedstawiłem wszystkie potencjalne dysfunkcyjne schematy, rozumiane jako główne wzorce życiowe oddziałujące na nasze myślenie, odczuwanie i zachowanie. Pierwszy rozdział stanowi wprowadzenie w problematykę potrzeb i schematów, kolejne zaś koncentrują się na pięciu obszarach schematów:

obszar I: „Być podłączonym” – potrzeba bezpiecznego przywiązania i schemat odrzucenia, odłączenia,

obszar II: „Mieć w sobie siłę” – potrzeba autonomii i kompetencji oraz schemat osłabionej autonomii i braku dokonań,

obszar III i IV: „Pokochać siebie i bliźniego” – potrzeba granic i schemat uszkodzonych granic oraz ukierunkowania na innych,

obszar V: „Przeżyć życie” – potrzeba spontaniczności i ekspresji oraz schemat nadmiernej czujności i zahamowania.

Rozdziały poświęcone obszarom schematów mają podobną budowę: najpierw opisuję podstawową potrzebę emocjonalną i jej wpływ na prawidłowy rozwój osobowości, następnie emocjonalną pułapkę, czyli schemat związany z niezaspokojoną w dzieciństwie i okresie dorastania potrzebą emocjonalną, oraz sposoby wychodzenia z tej pułapki, a na koniec duchową pułapkę, czyli oddziaływanie schematu na życie duchowe, oraz sposoby rozwijania duchowości.

Wyjść poza schemat. Jak uwolnić się z emocjonalnych i duchowych pułapek to książka o samorozwoju, czyli pracy nad sobą w wymiarach: psychologicznym, duchowym i relacyjnym. Wierzącym zostawiam konkretne wskazówki do pracy nad sobą, która jest częścią chrześcijańskiej ascezy. Chrześcijański wysiłek traktujemy tu jako współpracę ze Zbawicielem. Takie podejście nie oznacza, że Bóg ma nas wyręczać, w jakiś cudowny sposób stale usuwając przeszkody na drodze do świętości. Dojrzałość ludzka, także w wierze, zakłada szacunek oraz odpowiedzialność w respektowaniu ustalonych przez Stwórcę praw, w tym tych dotyczących ludzkiej psychiki. Częścią tej odpowiedzialności będzie rozpoznawanie różnych nieuporządkowanych przywiązań i praca nad ich usuwaniem. Chodzi tutaj nie tylko o grzechy, ale też obciążenia i pułapki, które utrudniają, a nieraz blokują nasz rozwój.

Coraz większa wiedza o ludzkiej psychice ma oczywiście swoje granice. Im więcej wiemy, tym bardziej możemy ulegać złudzeniu, że już wszystko mamy pod kontrolą. Tak naprawdę nie wszystko jednak potrafimy precyzyjnie opisać, nie wszystkie czynniki oddziałujące na osobowość wyłapać, nie wszystko też można w sobie zmienić. Człowiek w całej swojej złożoności zawsze pozostaje tajemnicą dla samego siebie i dla innych. Nie oznacza to jednak, że mamy pozostać bierni wobec swoich ograniczeń.

Z tego właśnie powodu powstała ta książka – ma pomóc zarówno w poznaniu siebie, w rozumieniu głęboko odczuwanych problemów życiowych, jak i w zmianie sposobu funkcjonowania. Może stanowić również kompendium wiedzy dla kierowników duchowych oraz wszystkich, którzy towarzyszą innym w rozwoju. Książka nie zastępuje jednak rzeczywistego towarzyszenia duchowego, psychoterapii czy pomocy psychiatrycznej, zwłaszcza gdy oddziaływanie dysfunkcyjnych schematów jest znaczne i łączy się z poważnymi objawami psychicznymi utrudniającymi codzienne funkcjonowanie.

Rozdział pierwszy

Potrzeba i schemat

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji

© Wydawnictwo WAM, 2025

pieka redakcyjna: dr Joanna Pakuza

Recenzja naukowa: ks. dr Tomasz Liszewski

Redakcja: Marta Koziak-Podczerwińska, Róża Skalska 

Korekta: Bartosz Szpojda

Projekt okładki: Przemysław Wysogląd SJ

Pamiętaj! Książka to bardzo ważne wsparcie, ale nie zastąpi terapii czy pomocy specjalisty.

ISBN 978-83-277-3574-4

NIHIL OBSTAT

Przełożony Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego, ks. Jarosław Paszyński SJ, prowincjał, Kraków, dn. 3 kwietnia 2025 r., l.dz. 36/2025WYDAWNICTWO

WYDAWNICTWO WAM

ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

tel. 12 62 93 200

e-mail: [email protected]

DZIAŁ HANDLOWY

tel. 12 62 93 254-255

e-mail: [email protected]

KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA

tel. 12 62 93 260

www.wydawnictwowam.pl

Opracowanie ebooka: Katarzyna Rek