Wielka narracja ebook

O au­to­rach

Pro­fe­sor Klaus Schwab (1938, Ra­vens­burg, Niemcy) jest za­ło­ży­cie­lem i pre­ze­sem za­rządu Świa­to­wego Fo­rum Eko­no­micz­nego. W 1971 roku opu­bli­ko­wał Mo­dern En­ter­prise Ma­na­ge­ment in Me­cha­ni­cal En­gi­ne­ering. W książce tej twier­dzi, że aby osią­gnąć dłu­go­ter­mi­nowy wzrost i suk­ces, firma musi słu­żyć nie tylko swoim ak­cjo­na­riu­szom, ale wszyst­kim in­te­re­sa­riu­szom. Aby pro­mo­wać kon­cep­cję in­te­re­sa­riu­szy, za­ło­żył w tym sa­mym roku Świa­towe Fo­rum Eko­no­miczne (WEF).

Pro­fe­sor Schwab uzy­skał dok­to­raty z eko­no­mii (Uni­ver­sity of Fri­bo­urg) i in­ży­nie­rii (Swiss Fe­de­ral In­sti­tute of Tech­no­logy) oraz dy­plom ma­gi­ster­ski z Ad­mi­ni­stra­cji Pu­blicz­nej (MPA) z Ken­nedy School of Go­vern­ment na Uni­wer­sy­te­cie Ha­rvarda. Od 1972 roku, oprócz prze­wo­dze­nia Fo­rum, jest także pro­fe­so­rem Uni­wer­sy­tetu Ge­new­skiego. W ciągu mi­nio­nego pół­wie­cza otrzy­mał wiele mię­dzy­na­ro­do­wych i kra­jo­wych na­gród i wy­róż­nień, w tym 17 dok­to­ra­tów ho­no­ris causa. Jego ostat­nie książki to Czwarta re­wo­lu­cja prze­my­słowa (2016), świa­towy be­st­sel­ler prze­tłu­ma­czony na 30 ję­zy­ków (po pol­sku wy­dany przez Stu­dio Emka), Sha­ping the Fu­ture of the Fo­urth In­du­strial Re­vo­lu­tion (2018) oraz dwie naj­now­sze, po­wstałe we współ­pracy z Tier­rym Mal­le­re­tem w okre­sie pan­de­mii i w związku z nią: CO­VID 19: The Great Re­set (2020) i uka­zu­jąca się ni­niej­szym w pol­skim prze­kła­dzie The Great Nar­ra­tive (2021).

Thierry Mal­le­ret (1961, Pa­ryż, Fran­cja) jest part­ne­rem za­rzą­dza­ją­cym Mon­thly Ba­ro­me­ter, cy­fro­wej plat­formy zwię­złych ana­liz pre­dyk­cyj­nych do­star­cza­nych pry­wat­nym in­we­sto­rom, glo­bal­nym CEO oraz li­de­rom opi­nii i de­cy­den­tom. Jego do­świad­cze­nie za­wo­dowe obej­muje np. za­ło­że­nie Sieci Ry­zyk Glo­bal­nych przy Świa­to­wym Fo­rum Eko­no­micz­nym i sze­fo­wa­nie jej ze­spo­łowi pro­gra­mo­wemu.

Mal­le­ret kształ­cił się na Sor­bo­nie i w École des hau­tes étu­des en Scien­ces So­cia­les, w Pa­ryżu, jak rów­nież w St An­tony’s Col­lege w Oks­for­dzie. Ma sto­pień ma­gi­stra w dwóch dzie­dzi­nach, eko­no­mii i hi­sto­rii, oraz dok­to­rat z eko­no­mii. Jego ka­riera obej­mo­wała ban­ko­wość in­we­sty­cyjną, think tanki, śro­do­wi­ska aka­de­mic­kie i sta­no­wi­ska rzą­dowe (z trzy­let­nim okre­sem w kan­ce­la­rii pre­miera w Pa­ryżu). Jest au­to­rem kilku pu­bli­ka­cji biz­ne­so­wych i aka­de­mic­kich oraz czte­rech po­wie­ści. Mieszka w Cha­mo­nix we Fran­cji ze swoją żoną Mary Anne.

Słowo wstępne

Ży­jemy w cza­sach nie­spo­ty­ka­nych do­tąd zmian i jak ni­gdy wcze­śniej spo­czywa na nas od­po­wie­dzial­ność oraz mamy po­ten­cjał, by wspól­nie stwo­rzyć lep­szą przy­szłość.

Czasy nie­spo­ty­ka­nych przed­tem zmian, łą­czą­cych się z za­sad­ni­czymi wy­zwa­niami go­spo­dar­czymi, eko­lo­gicz­nymi, geo­po­li­tycz­nymi, spo­łecz­nymi i tech­no­lo­gicz­nymi, które po­ja­wiają się rów­no­le­gle i wzmac­niają się na­wza­jem, wy­ma­gają także nie­spo­ty­ka­nych do­tąd dzia­łań.

Prze­ko­na­nie, że ciąży na nas od­po­wie­dzial­ność i że mamy po­ten­cjał, by na te pro­blemy za­re­ago­wać, leży u pod­staw Wiel­kiej nar­ra­cji – we­zwa­nia do dzia­łań zbio­ro­wych i in­dy­wi­du­al­nych. Prze­sła­nie tej książki wy­ra­sta z głę­bo­kiego prze­świad­cze­nia, że aby za­pew­nić lep­szą przy­szłość ludz­ko­ści, świat musi być bar­dziej ela­styczny, bar­dziej spra­wie­dliwy i bar­dziej zrów­no­wa­żony.

W na­szej po­przed­niej książce CO­VID 19: The Great Re­set [CO­VID 19: Wielki po­nowny start], opu­bli­ko­wa­nej w lipcu 2020 roku[1], skie­ro­wa­li­śmy uwagę na te sprawy. Wielka nar­ra­cja pre­zen­tuje ze­staw moż­li­wych roz­wią­zań. Epi­log na­szej ludz­kiej sagi za­leży od tego, które z tych roz­wią­zań, a ra­czej która z nar­ra­cji o nich zwy­cięży. Dla­czego nar­ra­cje mają zna­cze­nie? Jako istoty ludz­kie i stwo­rze­nia spo­łeczne je­ste­śmy wy­two­rami opo­wie­ści, a opo­wia­dane przez nas hi­sto­rie (nar­ra­cje) są pod­sta­wo­wym na­rzę­dziem ko­mu­ni­ka­cji i prze­ka­zy­wa­nia in­for­ma­cji. Nar­ra­cje to nasz spo­sób na nada­wa­nie ży­ciu sensu, przy­wo­łują kon­tekst, dzięki któ­remu mo­żemy le­piej in­ter­pre­to­wać ob­ser­wo­wane przez nas fakty, ro­zu­mieć je i re­ago­wać na nie. A co naj­waż­niej­sze, po­ry­wa­jąca nar­ra­cja ma moc pod­ry­wa­nia nas do czynu. Ale dla­czego jedna wielka nar­ra­cja? Bo kon­ste­la­cja waż­nych, po­wią­za­nych wza­jem­nie opo­wie­ści, którą ofe­ruje ta książka, sku­pia się wo­kół jed­nej hi­sto­rii cen­tral­nej. Uj­muje sze­ro­kie spek­trum spraw, aby na­świe­tlić to, co ma na­dejść, i do­dać tro­chę ja­sno­ści moż­li­wo­ściom re­ak­cji, które mamy jako zbio­ro­wość. Jed­nak Wielka nar­ra­cja pro­po­nuje tylko pewne ramy dla przy­szłych dzia­łań, nie go­tową re­ceptę.

Wielka nar­ra­cja wy­raża na­sze oso­bi­ste prze­ko­na­nia do­ty­czące naj­lep­szego spo­sobu dą­że­nia na­przód. Ro­zu­miemy, że pro­blemy, przed któ­rymi wszy­scy sto­imy, są nie­małe, ale wie­rzymy także, że roz­wią­za­nia ist­nieją i są w za­sięgu na­szych rąk. W tym sen­sie jest to książka pełna na­dziei, która ka­te­go­rycz­nie od­rzuca po­nury spo­sób my­śle­nia, ska­zu­jący ludz­kość na przy­szłe za­tra­ce­nie. Ludzka kre­atyw­ność, po­my­sło­wość i wro­dzony in­stynkt spo­łeczny są zbyt po­tężne, by mo­gło do tego dojść.

Na­sze po­glądy i prze­ko­na­nia wy­ni­kają z war­to­ści hu­ma­ni­stycz­nych – książka oparta jest na do­wo­dach i twier­dze­niach na­uko­wych. Jej pod­stawą jest rów­nież pięć­dzie­siąt roz­mów prze­pro­wa­dzo­nych z czo­ło­wymi świa­to­wymi my­śli­cie­lami i twór­cami opi­nii, re­pre­zen­tu­ją­cymi roz­ma­ite dys­cy­pliny aka­de­mic­kie i punkty wi­dze­nia. Nie­któ­rzy po­twier­dzili na­sze prze­ko­na­nia. Inni je kwe­stio­no­wali. Wszy­scy wzbo­ga­cili nasz spo­sób my­śle­nia. Wszyst­kim je­ste­śmy wdzięczni.

15 grud­nia 2021 r.

Klaus Schwab

Thierry Mal­le­ret

1. Wpro­wa­dze­nie

Jaka przy­szłość przed nami stoi?

Ja­kiej przy­szło­ści chcemy?

Co mu­simy zro­bić, by do niej tra­fić?

Te trzy py­ta­nia za­przą­tają nas wszyst­kich. Wielka nar­ra­cja daje od­po­wiedź na pierw­sze dwa i kła­dzie pod­stawy pod zna­le­zie­nie od­po­wie­dzi na trze­cie. Nie po­tra­fimy prze­wi­dzieć przy­szło­ści. Mo­żemy ją so­bie jed­nak wy­obra­zić, a na­wet za­pro­jek­to­wać – ża­den wy­nik nie jest prze­są­dzony, a jako my­ślące istoty ludz­kie za­cho­wu­jemy spraw­czość, by kształ­to­wać świat tak, jak chcemy. I co naj­waż­niej­sze, być może je­ste­śmy rów­nież w sta­nie przy­go­to­wy­wać się do przy­szło­ści, kon­fron­tu­jąc się za­równo z za­gro­że­niami, które mo­żemy za­ła­go­dzić, jak i tym, co nas za­sko­czy.

Jedną z ta­kich rze­czy była pan­de­mia. Wiele mię­dzy­na­ro­do­wych or­ga­ni­za­cji i osób ostrze­gało nas od lat, że może się po­ja­wić, ale mimo to więk­szość świata za­sko­czyła ona kom­plet­nie. Te­raz (w grud­niu 2021 roku), nie­mal dwa lata po jej roz­po­czę­ciu, pan­de­mia na­dal trwa i wy­daje się nie mieć końca. Mamy na­dzieję, że kry­zys CO­VID-19 nie­długo się skoń­czy, ale czy tak bę­dzie? „Każda za­raza ma za­wsze po­czą­tek i ko­niec” – po­wie­działa nam była dy­rek­torka ge­ne­ralna Świa­to­wej Or­ga­ni­za­cji Zdro­wia[2], ale pan­de­mie jako zja­wi­sko spo­łeczne i psy­cho­lo­giczne nie są epi­zo­dyczne: cią­gną się la­tami. Hi­sto­ryk na­uki i me­dy­cyny uj­muje to tak: „Ży­jemy w epoce CO­VID-19, nie w kry­zy­sie CO­VID-19. Po­jawi się wiele zmian, które będą istotne i trwałe. Nie bę­dziemy wspo­mi­nać i mó­wić »To był okropny czas, ale się skoń­czył«. Z licz­nymi skut­kami CO­VID-19 bę­dziemy mieć do czy­nie­nia przez dzie­się­cio­le­cia”[3].

Otóż to! Lek­cje wy­ni­ka­jące z po­przed­nich pan­de­mii mó­wią nam, że trudno jest zro­zu­mieć, jak, kiedy wła­ści­wie i dla­czego się koń­czą i ja­kie są ich da­le­ko­siężne skutki. Przez całą hi­sto­rię, ile­kroć fi­zyczna za­raza, mie­rzona śmier­tel­no­ścią lub skalą za­ra­żeń, prze­mi­jała, skutki pan­de­mii po­zo­sta­wały. Na­dal mają wpływ na na­sze ży­cie w miarę tego, jak go­spo­darki i spo­łe­czeń­stwa przy­sto­so­wują się, a jed­nostki usi­łują po­wró­cić do stanu przy­po­mi­na­ją­cego nor­mal­ność. Psy­cho­lo­giczny szok spo­wo­do­wany róż­nymi for­mami stra­chu wzbu­dza­nego przez za­kaźną cho­robę – jak lęk przed za­cho­ro­wa­niem, lęk przed izo­la­cją, lęk przed „in­nymi”, na­wet lęk przed „przy­szło­ścią” – prze­mija znacz­nie wol­niej. Już jest ja­sne, że kry­zys zwią­zany z CO­VID-19 uru­cho­mił ogromne zmiany, które będą się ujaw­niały wie­lo­aspek­towo. Nie­które z tych zmian były wi­doczne już przed kry­zy­sem, ale zin­ten­sy­fi­ko­wały się (a na­wet uzy­skały „tur­bo­do­ła­do­wa­nie”, jak twier­dzą nie­któ­rzy ko­men­ta­to­rzy) w związku z pan­de­mią. Do nich na­leży: przy­spie­sze­nie au­to­ma­ty­za­cji i in­no­wa­cji, po­głę­bia­jące się nie­rów­no­ści, wzra­sta­jąca po­tęga tech­no­lo­gii i sys­te­mów in­wi­gi­la­cji, wzma­ga­jąca się ry­wa­li­za­cja mię­dzy Sta­nami Zjed­no­czo­nymi a Chi­nami, czę­ściowe wy­co­fa­nie się z glo­ba­li­za­cji, zmiana pa­ra­dyg­matu go­spo­dar­czego, a także co­raz bar­dziej frag­men­ta­ryczny pej­zaż geo­po­li­tyczny. A za ku­li­sami cze­kają ko­lejne zmiany, idące da­lej niż zwy­kłe przy­spie­sze­nie ist­nie­ją­cych wcze­śniej tren­dów, a wśród nich jest na­wet kilka ta­kich, ja­kie przed ude­rze­niem CO­VID-19 wy­da­wa­łyby się nie­moż­liwe. Zmiana na­szych prio­ry­te­tów spo­łecz­nych (szcze­gól­nie wy­ra­ża­jąca się w fe­no­me­nie „Wiel­kiej Re­zy­gna­cji”), bar­dziej ra­dy­kalne środki po­mo­cowe i po­dat­kowe, nowe formy in­ter­wen­cjo­ni­zmu pań­stwo­wego, ro­snąca atrak­cyj­ność po­li­tyk ak­cen­tu­ją­cych zna­cze­nie do­bro­stanu i zmiany na­szego sto­sunku do na­tury – to tylko kilka przy­kła­dów no­wych sys­te­mo­wych zmian, które będą na­bie­rały zna­cze­nia.

W ciągu mi­nio­nych ty­siąc­leci pan­de­mie były za­sadą, nie wy­jąt­kiem. W ta­kim ra­zie jak hi­sto­ria może nam po­móc zro­zu­mieć, co nas czeka? Pan­de­mie są z na­tury szo­kiem, który dzieli i trau­ma­ty­zuje. W związku z tym za­zwy­czaj wzmac­niają te same pod­sta­wowe trud­no­ści i pro­blemy, które re­gu­lar­nie po­ja­wiają się w hi­sto­rii ludz­ko­ści: wojny i kon­flikty, nie­rów­no­ści i ubó­stwo, nie­spój­ność spo­łeczną i nie­sna­ski, za­wi­ro­wa­nia po­li­tyczne, za­kłó­ce­nia po­daży i po­pytu, pro­blemy z za­dłu­że­niem – to tylko kilka naj­istot­niej­szych. Jed­nak ze względu na swój z na­tury nisz­czy­ciel­ski cha­rak­ter pan­de­mie mogą także oka­zać się siłą umoż­li­wia­jącą trwałe i czę­sto ra­dy­kalne zmiany. CO­VID-19 nie jest tu wy­jąt­kiem. Po­ka­zał, w nie­mal fo­to­gra­ficzny spo­sób, dwie rze­czy: (1) główne kie­runki ten­den­cji nę­ka­ją­cych współ­cze­sny świat, jak po­działy spo­łeczne, brak spra­wie­dli­wo­ści, ogra­ni­czona współ­praca, brak glo­bal­nego za­rzą­dza­nia, za­mie­sza­nie geo­po­li­tyczne, ale rów­nież (2) na­szą nie­zwy­kłą umie­jęt­ność mo­bi­li­za­cji i in­no­wa­cji w wa­run­kach in­ten­syw­nych prze­ciw­no­ści. Kto mógł w po­cząt­kach pan­de­mii prze­wi­dzieć, że aż tyle rzą­dów i ban­ków cen­tral­nych po­spie­szy na ra­tu­nek spo­łe­czeń­stwom i go­spo­dar­kom swo­ich kra­jów, sto­su­jąc nie­zwy­kle przy­ja­zne po­li­tyki fi­skalne i mo­ne­tarne? Kto mógł prze­wi­dzieć, że nie­cały rok póź­niej, wio­sną 2020 roku, bę­dzie do­stęp­nych kilka szcze­pio­nek? Nowy świat (nie „nowa nor­mal­ność”) wy­ła­nia się te­raz, a jego kon­tury zo­staną okre­ślone w znacz­nym stop­niu przez nar­ra­cje ewo­lu­ujące tak, by in­for­mo­wać i to­ro­wać drogę na­przód.

Przez całą hi­sto­rię ludz­ko­ści była to istotna ce­cha pan­de­mii. Sta­no­wią eg­zy­sten­cjalne za­gro­że­nie i jako ta­kie zmu­szają nas do za­sta­no­wie­nia się nad waż­nymi spra­wami, nie tylko w związku z nami sa­mymi – na­szym ży­ciem i na­szą śmier­tel­no­ścią – ale także wo­bec in­nych. Pan­de­mie są ni­czym wiel­kie lu­stro trzy­mane przed na­szą zbio­rową „twa­rzą” i po­ka­zu­jące, kim na­prawdę je­ste­śmy, za­równo jako jed­nostki, jak i spo­łe­czeń­stwa. Z tego po­wodu zmu­szają nas, jak wszyst­kie po­ważne kry­zysy, do po­now­nego prze­my­śle­nia kon­traktu spo­łecz­nego, który nas łą­czy, oraz spo­sobu, w jaki dzia­łamy, a to z ko­lei może uru­cho­mić in­no­wa­cje i otwo­rzyć drogę do prze­wro­tów in­sty­tu­cjo­nal­nych, po­li­tycz­nych i spo­łecz­nych. Po­ważne wstrząsy (jak ten, który spo­wo­do­wała pan­de­mia) mogą wy­wo­łać ogromne zmiany, a ra­dze­nie so­bie z prze­ciw­no­ściami za po­mocą czy­stej wy­na­laz­czo­ści za­wsze było czę­ścią na­szych ludz­kich lo­sów. Dla­czego tym ra­zem mia­łoby być ina­czej? Nie bę­dzie, cho­ciaż dwie szcze­gólne ce­chy dzi­siej­szego świata spra­wią, że nad­cho­dzące zmiany okażą się gwał­tow­niej­sze, bar­dziej skom­pli­ko­wane i się­gną da­lej, niż mo­żemy to so­bie wy­obra­zić.

1.1 Kon­ka­te­na­cja ry­zyka i łącz­li­wo­ści sys­te­mo­wej

Współ­za­leż­ność – pro­dukt uboczny po­stępu tech­no­lo­gicz­nego i glo­ba­li­za­cji – to ce­cha okre­śla­jąca XXI wiek. Ozna­cza to, że dzi­siaj ży­jemy na kra­wę­dzi ka­skady po­tęż­nych zmian, które nie są od sie­bie nie­za­leżne, ale za­cho­dzą jed­no­cze­śnie, a ry­zyka z nich wy­ni­ka­jące są kon­ka­te­no­wane (tzn. po­łą­czone), wzmac­nia­jąc się na­wza­jem przez efekt ka­skady i za­ra­ża­nia[4]. Pan­de­mia wy­da­rzyła się w bar­dzo kon­kret­nym mo­men­cie, kiedy na­sze go­spo­darki i spo­łe­czeń­stwa wy­da­wały się nie­do­pa­so­wane do wielu spo­śród cze­ka­ją­cych nas wy­zwań, gdy pej­zaże geo­po­li­tyczne i tech­no­lo­giczne prze­kształ­cają się w taki spo­sób, że za kilka krót­kich lat staną się nie do po­zna­nia, śro­do­wi­sko jest o krok od ka­ta­strofy, a zmiana kli­matu sta­nowi eg­zy­sten­cjalne za­gro­że­nie. Na­dej­ście wszyst­kich tych wy­zwań jed­no­cze­śnie i ich wza­jemny wpływ na sie­bie okre­śla „sys­te­mową łącz­li­wość” i spra­wia, że na­sza obecna era jest uni­kal­nym przy­pad­kiem w hi­sto­rii: nie tylko wy­zwa­nia te wy­da­rzyły się wszyst­kie na­raz, ale wzmac­nia je także pan­de­mia (i roz­wi­jają się bar­dzo szybko). Jak zo­ba­czymy, roz­wią­za­nia naj­więk­szych wy­zwań, przed któ­rymi sto­imy, ist­nieją i są w za­sięgu ręki, ale będą wy­ma­gały wiel­kich in­no­wa­cji i dra­ma­tycz­nych zmian w na­szych go­spo­dar­kach i spo­łe­czeń­stwach, jak rów­nież in­sty­tu­cjach, pra­wach i za­sa­dach nimi rzą­dzą­cych. Na­sze zwy­czaje ży­ciowe i spo­soby kon­sump­cji rów­nież będą mu­siały ulec dra­stycz­nej zmia­nie.

1.2 Me­dia spo­łecz­no­ściowe i epoka fake new­sów

Fałsz, my­lące in­for­ma­cje, dez­in­for­ma­cja i kon­spi­ra­cje ist­niały za­wsze, ale dzi­siaj po­ma­gają im i wy­ol­brzy­miają je do­mi­na­cja i za­sięg me­diów spo­łecz­no­ścio­wych oraz wi­ral­ność fake new­sów. Co wię­cej, spo­sób, w jaki me­dia spo­łecz­no­ściowe struk­tu­ry­zują ko­mu­ni­ka­cję mię­dzy jed­nost­kami, może wpły­wać na zbio­rową umie­jęt­ność kształ­to­wa­nia rze­tel­nych prze­ko­nań przez pewne grupy spo­łeczne. Prze­ja­wia się to na dwa spo­soby. (1) Mo­żemy zde­cy­do­wać, jak to czę­sto się nam zda­rza w me­diach spo­łecz­no­ścio­wych, że wcho­dzimy w in­te­rak­cje wy­łącz­nie z ludźmi, któ­rzy po­dzie­lają na­sze prze­ko­na­nia, a od­ma­wiamy in­te­rak­cji z ludźmi, któ­rzy te prze­ko­na­nia kwe­stio­nują. W ten spo­sób, na­wią­zu­jąc więzi tylko z ludźmi, któ­rzy my­ślą po­dob­nie do nas, tra­cimy praw­dziwe moż­li­wo­ści łą­cze­nia się i za­my­kamy ka­nały istot­nej ko­mu­ni­ka­cji. Two­rzy to po­działy i po­la­ry­za­cję. (2) Wszel­kiego ro­dzaju in­flu­en­ce­rzy, czy są nimi agen­cje rzą­dowe, grupy prze­my­słowe, czy na­wet jed­nostki, mają te­raz bez­po­średni do­stęp do „go­to­wych” du­żych grup lu­dzi, z któ­rymi mogą na­wią­zać więź opartą na za­ufa­niu i za­leż­no­ści, wzmac­nia­jąc i na­wet za­ostrza­jąc po­la­ry­za­cję. Nie po­winno być żad­nym za­sko­cze­niem, że ba­da­nia prze­pro­wa­dzone w trak­cie pan­de­mii ujaw­niły po­wią­za­nie mię­dzy nie­pew­no­ścią i nie­po­ko­jem zwią­za­nymi z CO­VID a zwięk­szo­nym praw­do­po­do­bień­stwem skła­nia­nia się ku teo­riom spi­sko­wym[5]. Jest to część po­wo­dów, dla któ­rych silne ru­chy an­ty­nau­kowe prze­dłu­żają wy­ga­sa­nie pan­de­mii CO­VID-19, na­ra­ża­jąc za­równo zdro­wie pu­bliczne, jak i – co waż­niej­sze – na­szą zdol­ność do jed­no­cze­snego po­su­wa­nia się na­przód. Poza ogra­ni­cze­niami pan­de­mii rów­nież mno­gość fake new­sów i ich umie­jęt­no­ści zwięk­sza­nia po­la­ry­za­cji i ma­ni­pu­lo­wa­nia nią upo­śle­dzają na­szą zdol­ność do po­dej­mo­wa­nia z po­wo­dze­niem zbio­ro­wych dzia­łań w związku z pro­ble­mami, przed ja­kimi stoi ludz­kość.

Bio­rąc to wszystko pod uwagę, jak mo­żemy naj­le­piej ro­zu­mieć ko­niecz­ność i istot­ność nad­cho­dzą­cych zmian, spo­sób, w jaki mo­żemy wpły­nąć na ich tra­jek­to­rię, oraz rolę, jaką od­gry­wają w tym wszyst­kim sys­te­mowa łącz­li­wość, me­dia spo­łecz­no­ściowe i fake newsy? Jest to trudne i nie ma jed­nej pro­stej od­po­wie­dzi. Mu­simy zmie­rzyć się z py­ta­niami ta­kimi jak: Co ro­bić te­raz? Ja­kich wy­bo­rów chcemy do­ko­nać? Jak mo­żemy na­pra­wić to, co nie działa? Jak mo­żemy wpro­wa­dzić od­po­wied­nie nowe po­li­tyki i roz­wią­za­nia? Jak mo­żemy po­jąć idee, które za nimi stoją? Jak mo­żemy spra­wić, aby idee te były jak naj­bar­dziej przy­ja­zne, żeby uznała je znaczna więk­szość oby­wa­teli? Ogrom tego za­da­nia po­wo­duje za­wroty głowy! Jego zło­żo­ność znacz­nie prze­kra­cza moż­li­wo­ści ko­gni­tywne każ­dej po­je­dyn­czej jed­nostki czy też gru­powe poj­mo­wa­nie do­wol­nej dys­cy­pliny aka­de­mic­kiej i/lub prak­tyki pro­fe­sjo­nal­nej. Po­wód jest pro­sty: aka­de­micy i inni pro­fe­sjo­na­li­ści za­zwy­czaj zna­ko­mi­cie ra­dzą so­bie z my­śle­niem w wą­skiej dzie­dzi­nie i w tym celu po­le­gają na kon­kret­nych ra­mach kon­cep­tu­al­nych i me­to­do­lo­gicz­nych, po­zo­sta­wia­jąc nie­wiele czasu – albo wcale go nie po­zo­sta­wia­jąc – na na­wią­zy­wa­nie więzi z in­nymi dys­cy­pli­nami lub pro­fe­sjami. Może to pro­wa­dzić do nie­po­koju wy­ni­ka­ją­cego z jed­no­cze­snego przy­tło­cze­nia stop­niem zło­żo­no­ści za­da­nia i ogra­ni­cze­niami w poj­mo­wa­niu jego za­kresu. Spójrzmy na przy­kład na kon­ka­te­na­cję mię­dzy kwe­stiami go­spo­dar­czymi, geo­po­li­tycz­nymi, spo­łecz­nymi, tech­no­lo­gicz­nymi i śro­do­wi­sko­wymi. Oprócz oczy­wi­stych ko­gni­tyw­nych ogra­ni­czeń, wy­wo­ły­wa­nych przez prze­ła­do­wa­nie in­for­ma­cjami i ro­snący sto­pień zło­żo­no­ści, nam wszyst­kim ro­zu­mie­nie rze­czy utrud­niają gra­nice na­szego pro­fe­sjo­nal­nego ży­cia. Je­żeli je­ste­śmy eko­no­mi­stami, spe­cja­li­zu­jemy się w go­spo­darce i trudno jest nam ogar­nąć to, co dzieje się w in­nych dzie­dzi­nach, jak geo­po­li­tyka, tech­no­lo­gia czy śro­do­wi­sko. Je­żeli spe­cja­li­zu­jemy się w sztucz­nej in­te­li­gen­cji (AI), mo­żemy mieć trud­no­ści ze zro­zu­mie­niem tego, co dzieje się w dzie­dzi­nie nauk spo­łecz­nych, i ze zro­zu­mie­niem stop­nia, w ja­kim kul­tura i normy spo­łeczne de­cy­dują o tym, jak i czy spo­łe­czeń­stwa „za­adop­tują” nowe tech­no­lo­gie i same za­adap­tują się do nich. I tak da­lej. Wnio­sek jest taki: wszy­scy mamy ten­den­cje do dzia­ła­nia w swo­ich si­lo­sach i czę­sto nie po­tra­fimy po­łą­czyć nie­zbęd­nych kro­pek le­żą­cych w od­ręb­nych dzie­dzi­nach. Dla­tego na­sza od­po­wiedź na nowe fakty i sy­tu­acje oraz to, jak in­ter­pre­tu­jemy świat, nad­mier­nie za­leży od tego, jak ro­bią to lu­dzie, któ­rych znamy i któ­rym ufamy – to wła­śnie oni osta­tecz­nie ją kształ­tują. Ten pod­sta­wowy pro­ces wy­miany, ro­zu­mie­nia i oceny od­bywa się za po­śred­nic­twem opo­wie­ści, czyli nar­ra­cji.

1.3 Po­tęga nar­ra­cji

Nar­ra­cje, jako naj­sku­tecz­niej­sze prze­kaź­niki idei, mają uni­kalną moc po­ma­ga­nia nam w usta­le­niu, co się dzieje, co jest przed nami i co trzeba zro­bić – stąd ty­tuł tej książki. We­dług naj­prost­szej moż­li­wej de­fi­ni­cji nar­ra­cja to opo­wieść o czymś. Rów­nie od­po­wied­nie w kon­tek­ście Wiel­kiej nar­ra­cji jest okre­śle­nie: „to spo­sób na przed­sta­wie­nie lub ro­zu­mie­nie sy­tu­acji lub se­rii wy­da­rzeń, który od­zwier­cie­dla i pro­muje kon­kretny punkt wi­dze­nia lub ze­staw war­to­ści”[6]. Nie­któ­rzy z na­szych roz­mów­ców, „nar­ra­to­rów” tej książki, idą da­lej, jak John Ha­gel, który pod­kre­śla róż­nicę mię­dzy opo­wie­ściami a nar­ra­cjami: „Opo­wie­ści są ca­ło­ścią samą w so­bie – mają po­czą­tek, śro­dek i ko­niec (...). Nar­ra­cje są otwarte. Nie ma jesz­cze roz­wią­za­nia. Po­ja­wia się ja­kiś ro­dzaj wiel­kiego za­gro­że­nia lub moż­li­wo­ści w przy­szło­ści i nie jest ja­sne, czy zo­staną od­po­wied­nio przy­jęte. Roz­wią­za­nie nar­ra­cji za­leży od was – od lu­dzi, do któ­rych nar­ra­cja jest skie­ro­wana. Wa­sze wy­bory i dzia­ła­nia po­mogą okre­ślić, jak się nar­ra­cja po­to­czy”[7]. Opo­wie­ści są dla nas nie­zwy­kle istotne, bo jako istoty ludz­kie i zwie­rzęta spo­łeczne je­ste­śmy stwo­rze­niami opo­wia­da­ją­cymi. Fi­lo­zof Jean-Paul Sar­tre po­wie­dział w Mdło­ściach (Na­usea, 1938): „Czło­wiek jest za­wsze opo­wia­da­czem opo­wie­ści, żyje oto­czony przez swoje hi­sto­rie i hi­sto­rie in­nych, wszystko, co mu się przy­da­rza, po­strzega przez ich pry­zmat – stara się prze­żyć swoje ży­cie tak, jakby o nim opo­wia­dał”. Ro­bert Shil­ler, „oj­ciec” go­spo­darki nar­ra­cyj­nej (Nar­ra­tive Eco­no­mics), idzie krok da­lej, wią­żąc nar­ra­cje z po­dej­mo­wa­nymi przez nas de­cy­zjami: „Ludzki mózg za­wsze był mocno na­stro­jony na nar­ra­cje, za­równo praw­dziwe, jak i nie­praw­dziwe, by uspra­wie­dli­wiać nimi dzia­ła­nia”[8]. Bo­gata li­te­ra­tura na­ukowa o nar­ra­cjach ja­sno mówi, że my­ślimy, dzia­łamy czy ko­mu­ni­ku­jemy się w ka­te­go­riach nar­ra­cji, a każda in­ter­pre­ta­cja, zro­zu­mie­nie czy mo­del dzia­ła­nia świata za­czyna się od opo­wie­ści. Nar­ra­cje dają kon­tekst, w któ­rym ob­ser­wo­wane przez nas fakty można zin­ter­pre­to­wać, zro­zu­mieć i na ich pod­sta­wie po­dej­mo­wać dzia­ła­nia. W tym sen­sie są one czymś znacz­nie więk­szym niż tylko opo­wie­ściami, które opo­wia­damy, pi­szemy lub ilu­stru­jemy me­ta­fo­rycz­nie – na ko­niec stają się praw­dami albo ide­ami, które przyj­mu­jemy jako prawdy sta­no­wiące pod­stawę spo­strze­żeń kształ­tu­ją­cych na­sze „rze­czy­wi­sto­ści”, i w ra­mach tego pro­cesu two­rzą na­sze kul­tury i spo­łe­czeń­stwa. To przez nar­ra­cje wy­ja­śniamy, jak wi­dzimy rze­czy, jak te rze­czy dzia­łają, jak po­dej­mu­jemy de­cy­zje i uza­sad­niamy je, jak ro­zu­miemy na­sze miej­sce w świe­cie i jak sta­ramy się prze­ko­nać in­nych, by przy­jęli na­sze wie­rze­nia i war­to­ści[9]. Aby pod­su­mo­wać: nar­ra­cje kształ­tują na­sze po­strze­ga­nie, które z ko­lei okre­śla na­sze rze­czy­wi­sto­ści i w końcu wpływa na na­sze my­śli i dzia­ła­nia. W ten spo­sób od­naj­du­jemy w ży­ciu sens.

Ni­niej­sza książka pro­po­nuje kon­ste­la­cję po­wią­za­nych wza­jem­nie nar­ra­cji, które rzu­cają świa­tło na to, co nad­cho­dzi i co z tym można zro­bić. Wielka nar­ra­cja sku­pia się wo­kół jed­nej cen­tral­nej opo­wie­ści od­wo­łu­ją­cej się do zbio­ro­wego wy­siłku, pod­ję­tego przez nas wspól­nie z nie­któ­rymi z czo­ło­wych my­śli­cieli świata, aby okre­ślić dłu­go­ter­mi­nowe per­spek­tywy i współ­two­rzyć nar­ra­cję, która po­może w bu­do­wa­niu trwal­szej, bar­dziej in­klu­zyw­nej i zrów­no­wa­żo­nej wi­zji na­szej zbio­ro­wej przy­szło­ści. Czer­piemy w znacz­nym stop­niu, ale nie wy­łącz­nie, z wy­wia­dów prze­pro­wa­dzo­nych z pięć­dzie­się­cioma czo­ło­wymi my­śli­cie­lami i twór­cami o świa­to­wej re­no­mie, re­pre­zen­tu­ją­cymi sze­ro­kie spek­trum dys­cy­plin aka­de­mic­kich, z roz­ma­itych miejsc i śro­do­wisk. Bez wąt­pie­nia na tej li­ście mo­gło się też zna­leźć wiele in­nych osób spo­śród ty­sięcy pro­mi­nent­nych aka­de­mi­ków, ba­da­czy, uczo­nych, pro­fe­so­rów, pro­gno­sty­ków i wpły­wo­wych pi­sa­rzy. Dla­tego wy­bór tej pięć­dzie­siątki był do pew­nego stop­nia ar­bi­tralny. Je­ste­śmy jed­nak prze­ko­nani, że wska­za­nie przez nas aku­rat tych osób jest „uza­sad­nione” w tym sen­sie, że wszy­scy oni zo­sta­wią po so­bie ślad w swo­jej spe­cjal­no­ści (a czę­sto i poza nią) i że za­zwy­czaj słu­chają ich lu­dzie także spoza ich ob­szaru dzia­łal­no­ści. Krótko mó­wiąc, ich nar­ra­cje są wpły­wowe – fak­tycz­nie mają zna­cze­nie. Nie­za­leż­nie od tego, czy się z nimi zga­dzamy, nar­ra­cje te po­bu­dzają na­szą wy­obraź­nię i za­chę­cają nas do flirtu (na­wet za­an­ga­żo­wa­nia się) z ide­ami, które re­pre­zen­tują. To jest de­cy­du­jące. Zbyt czę­sto mamy ten­den­cję do pre­fe­ro­wa­nia idei do­brze ugrun­to­wa­nych, głę­boko po­wią­za­nych z na­szym oso­bi­stym i za­wo­do­wym ży­ciem i kształ­to­wa­nych pod jego wpły­wem. In­nymi słowy, zbyt rzadko my­ślimy nie­sztam­powo. W re­zul­ta­cie ogra­ni­czamy na­sze kon­takty z tymi in­nymi ide­ami, które skła­niają do za­wo­ła­nia „Aha” albo „Eu­reka” i do my­śle­nia w nieco od­mienny spo­sób, do za­kwe­stio­no­wa­nia nie­któ­rych spo­śród na­szych prze­ko­nań i za­ło­żeń, do wy­two­rze­nia no­wych my­ślo­wych po­łą­czeń. Mamy na­dzieję, że w miarę czy­ta­nia tej książki zro­zu­mie­cie, że te pięć­dzie­siąt nar­ra­cji może po­móc nam zo­ba­czyć świat ina­czej i po­sze­rzyć na­szą men­talną mapę, przed­sta­wia­jącą to, co trzeba zro­bić, aby stał się on lep­szym miej­scem. Każda nar­ra­cja robi to z wła­snej per­spek­tywy i dzięki sa­mej za­le­cie ko­gni­tyw­nej róż­no­rod­no­ści. Każda daje nam kon­takt z wpły­wo­wymi ide­ami in­nych lu­dzi. Po­łą­czone ra­zem two­rzą in­te­re­su­jącą kanwę – wielką se­rię nar­ra­cji, w które mo­żemy się za­an­ga­żo­wać, by kształ­to­wać spo­łe­czeń­stwo i go­spo­darkę tak, jak chcemy.

Sedno tej książki to wła­śnie pre­zen­to­wa­nie i oma­wia­nie idei za­war­tych w róż­no­rod­nych nar­ra­cjach. Prze­su­wa­nie ich w ob­szary po­dej­mo­wa­nia de­cy­zji i po­li­tyki także jest czę­ścią na­szych sta­rań. Dzia­ła­nia, roz­wią­za­nia i po­li­tyka za­wsze za­czy­nają się od „wiel­kiej” idei. Wiel­kie idee nie tylko roz­wi­jają na­sze go­spo­darki (są re­al­nym na­pę­dem wzro­stu go­spo­dar­czego), ale rów­nież wpra­wiają w ruch świat. Kiedy wielka idea prze­bija się i za­czyna wy­wie­rać wpływ, może się zmie­nić w wi­ra­lową nar­ra­cję: na­biera roz­pędu i staje się za­raź­liwa, do­ciera do po­li­tyki i biz­nesu, kształ­tuje de­cy­zje in­we­sto­rów. Dzięki czy­stej pracy i wy­obraźni tych, któ­rzy je two­rzą, idee po­bu­dzają kre­atyw­ność i stają się pod­stawą od­kryć, in­no­wa­cji i zmian. Mogą także stać się we­zwa­niem do czynu. Gdyby idee uznano za do­bro go­spo­dar­cze, eko­no­mi­ści na­zy­wa­liby je w swoim żar­go­nie do­brami nie­wy­klu­czal­nymi (non-exc­lu­da­ble) i nie­ry­wa­li­zu­ją­cymi (non-ri­val). Idee są nie­wy­klu­czalne ze względu na swoją wolną na­turę – ni­kogo nie można sku­tecz­nie wy­klu­czyć z kon­sump­cji (lub two­rze­nia) idei. Są także nie­ry­wa­li­zu­jące, po­nie­waż wy­ko­rzy­sta­nie ich przez jed­nych nie ogra­ni­cza ich do­stęp­no­ści dla in­nych – wszy­scy mogą „kon­su­mo­wać” idee, nie unie­moż­li­wia­jąc in­nym ro­bie­nia tego sa­mego. Jak się ma­wia: „Je­żeli ja dam ci do­lara i ty mi dasz do­lara, każde z nas bę­dzie mieć tylko po do­la­rze. Ale je­żeli ty dasz mi ideę, a ja ci dam inną ideę, oboje bę­dziemy mieć po dwie idee”. Ta kon­kretna ce­cha idei na­daje im „na­tu­ralną zdol­ność ge­ne­ro­wa­nia cał­ko­wi­tych nie­ma­le­ją­cych efek­tów skali (ag­gre­gate non­de­cre­asing re­turns to scale)”[10]. W naj­prost­szy spo­sób: im wię­cej, tym le­piej, a im wię­cej mamy idei, tym wię­cej one wy­ge­ne­rują! Wielka nar­ra­cja wska­zuje bar­dzo wiele cie­ka­wych i cza­sem in­try­gu­ją­cych idei, za­czerp­nię­tych z wy­wia­dów, które prze­pro­wa­dzi­li­śmy z pięć­dzie­się­cioma świa­to­wymi my­śli­cie­lami i twór­cami opi­nii.

Na­sza książka mówi o ide­ach i o tym, jak mogą się kry­sta­li­zo­wać, by two­rzyć Wielką Nar­ra­cję. Mówi rów­nież, co naj­waż­niej­sze, o tym, jak nie­które z tych idei mogą lub po­winny przy­czy­nić się do wy­zna­cza­nia po­li­tyki i po­dej­mo­wa­nia de­cy­zji. Po­wtórzmy: idee się­gają poza gra­nice teo­rii i sta­no­wią we­zwa­nie do czynu. Na­sze spo­łe­czeń­stwa i go­spo­darki, w miarę do­cho­dze­nia do sie­bie po pan­de­mii i po­su­wa­nia się na­przód drogą ra­dy­kal­nych i przy­spie­szo­nych zmian, po­winny stać się, we­dług nas, bar­dziej in­klu­zywne i do­stro­jone do po­trzeb glo­bal­nej wspól­noty, a także bar­dziej ela­styczne.

Wielka nar­ra­cja to hy­bryda eseju, ma­ni­fe­stu i po­pu­lar­nego wy­kładu aka­de­mic­kiego. Do­tyka tak sze­ro­kiego za­kresu te­ma­tów, że jest książką z ko­niecz­no­ści bar­dzo syn­te­tyczną (syn­teza to pro­ces uprasz­cza­jący, ale oczy­wi­ście pro­stota to nie to samo, co nad­mierne uprosz­cze­nie). Nie­które za­pre­zen­to­wane tu idee i nar­ra­cje mogą wy­da­wać się dość od­da­lone od głów­nego nurtu, ale za­wsze są wspie­rane i wska­zy­wane przez fak­tyczne do­wody do­stępne w li­te­ra­tu­rze aka­de­mic­kiej i w dys­ku­sjach po­li­tycz­nych. W Wiel­kiej nar­ra­cji ce­lowo zo­stał ogra­ni­czony do mi­ni­mum aka­de­micki żar­gon, aby książka była do­stępna dla jak naj­więk­szej liczby czy­tel­ni­ków. Tekst jest zro­zu­miały i ła­twy w czy­ta­niu, ale po­zo­staje so­lidny me­to­do­lo­gicz­nie i kon­cep­cyj­nie. Aby jak naj­mniej prze­ry­wać tok wy­wodu, liczne od­nie­sie­nia do li­te­ra­tury aka­de­mic­kiej i biz­ne­so­wej za­miesz­czono w przy­pi­sach. Wielka nar­ra­cja czer­pie przede wszyst­kim z wy­wia­dów i roz­mów z na­szymi pięć­dzie­się­cioma wy­bra­nymi świa­to­wymi my­śli­cie­lami i twór­cami opi­nii, które prze­pro­wa­dzono od czerwca do li­sto­pada 2021 r. Ich uzu­peł­nie­niem są liczne inne roz­mowy, które mie­li­śmy za­szczyt od­być z li­de­rami ze śro­do­wisk biz­ne­so­wych, rzą­do­wych, spo­łecz­nych i aka­de­mic­kich. Do­dat­kowo wy­ko­rzy­stu­jemy wnio­ski z dwu­dnio­wej bu­rzy mó­zgów, która od­była się w li­sto­pa­dzie 2021 roku w Du­baju, zor­ga­ni­zo­wana przez rząd Zjed­no­czo­nych Emi­ra­tów Arab­skich. Zna­la­zła się tam więk­szość na­szych pięć­dzie­się­ciu nar­ra­to­rów i tro­chę im rów­nych (to wy­jąt­kowo po­myślne miej­sce pracy nad Wielką Nar­ra­cją, po­nie­waż – o ile wiemy – ZEA to je­dyne pań­stwo na świe­cie ma­jące „Mi­ni­ster­stwo Moż­li­wo­ści”, któ­rego ce­lem jest two­rze­nie „no­wych sys­te­mów rzą­dów na przy­szłość”). W tym sen­sie jest to książka po­zy­skana w spo­łecz­no­ści, pro­dukt „oświe­co­nej mą­dro­ści” wi­zji tłumu (spo­łecz­no­ści Fo­rum). Zmi­ni­ma­li­zo­wano bez­po­śred­nie cy­taty, ale wszy­scy z na­szych pięć­dzie­się­ciu roz­mów­ców są wspo­mi­nani z imie­nia i na­zwi­ska, kiedy mó­wimy o ich po­my­słach lub cy­tu­jemy ich wprost. Li­sta ich na­zwisk po­ja­wia się na końcu książki.

Bę­dziemy za­chwy­ceni, je­żeli ta książka po­zwoli nie­któ­rym spo­śród na­szych czy­tel­ni­ków po­sze­rzyć swoje per­spek­tywy, a może na­wet skłoni ich do zmiany zda­nia na ja­kiś kon­kretny te­mat i po­może pod­jąć ja­kieś zna­czące dzia­ła­nia z nim zwią­zane. Jesz­cze raz – Wielka nar­ra­cja to we­zwa­nie do czynu i za­ra­zem plat­forma, która po­winna umoż­li­wić nam po­stępy w roz­strzy­ga­niu nie­któ­rych z naj­bar­dziej kry­tycz­nych kwe­stii sto­ją­cych te­raz przed nami.

Wielka nar­ra­cja zo­stała ustruk­tu­ry­zo­wana w dwa główne bloki. Pierw­sza część do­ty­czy pro­ble­mów. Druga – do­ty­czy roz­wią­zań. „Wpro­wa­dze­nie” okre­śla sce­ne­rię. Pierw­sza część oce­nia kwe­stie i wy­zwa­nia, przed któ­rymi zbio­rowo sta­niemy w na­szej post­pan­de­micz­nej epoce, w pię­ciu po­wią­za­nych ka­te­go­riach ma­kro: spra­wach go­spo­dar­czych, śro­do­wi­sko­wych, geo­po­li­tycz­nych, spo­łecz­nych i tech­no­lo­gicz­nych. Druga część przy­gląda się roz­wią­za­niom i dro­dze na­przód z licz­nych per­spek­tyw – za­równo na­tury in­dy­wi­du­al­nej, jak i zbio­ro­wej. W koń­co­wych wnio­skach roz­pa­truje się spo­sób, w jaki wła­ściwy nam typ my­śle­nia i na­sze po­czu­cie opty­mi­zmu, pe­sy­mi­zmu lub prag­ma­ty­zmu mogą nam po­móc (lub prze­ciw­nie) na­wi­go­wać w ak­tu­al­nym wi­rze.

Li­sta pięć­dzie­się­ciu na­zwisk głów­nych glo­bal­nych my­śli­cieli i twór­ców opi­nii (wraz z ich ty­tu­łami i sta­no­wi­skami), z któ­rymi prze­pro­wa­dzi­li­śmy wy­wiady, znaj­duje się w „Anek­sie”.

2. Post-CO­VID-owe pro­blemy i wy­zwa­nia

Świat stoi przed falą glo­bal­nych wy­zwań. Aby wy­mie­nić tylko kilka naj­więk­szych: nie­moż­liwy do pod­trzy­ma­nia wzrost go­spo­dar­czy, ry­wa­li­za­cje geo­po­li­tyczne, de­gra­da­cja śro­do­wi­ska, nie­rów­no­ści, pan­de­mie i cy­ber­prze­stęp­czość. Ce­lem tych otwie­ra­ją­cych książkę se­kwen­cji te­ma­tycz­nych jest za­ry­so­wa­nie głów­nego pro­blemu i sku­pie­nie na nim uwagi za po­mocą pię­ciu róż­nych pry­zma­tów, które czę­sto wcho­dzą ze sobą w in­te­rak­cje.

2.1 Ramy kon­cep­tu­alne

Zro­zu­mie­nie tego, co się dzieje w skom­pli­ko­wa­nych cza­sach cha­rak­te­ry­stycz­nych dla dzi­siej­szego świata, jest nie­moż­liwe bez so­lid­nych ram kon­cep­cyj­nych. Wy­ko­rzy­sta­li­śmy więc ramy opra­co­wane przez Glo­bal Ri­sks Ne­twork w ra­mach Świa­to­wego Fo­rum Eko­no­micz­nego, dzie­lące pro­blemy glo­balne na pięć ma­kro­ka­te­go­rii: go­spo­dar­cze, śro­do­wi­skowe, geo­po­li­tyczne, spo­łeczne i tech­no­lo­giczne[11]. Jest to gładka, pro­sta, a jed­nak „wszech­ogar­nia­jąca” ka­te­go­ry­za­cja tego, co dzieje się w świe­cie. Każdy w ja­kim­kol­wiek stop­niu glo­balny pro­blem z ko­niecz­no­ści na­leży do jed­nej z tych pię­ciu klu­czo­wych ka­te­go­rii ma­kro.

Po­niż­sze sek­cje pre­zen­tują je w spo­sób li­niowy (jedna ka­te­go­ria za drugą) dla uła­twie­nia i uprosz­cze­nia, ale – jak krótko wspo­mniano we „Wpro­wa­dze­niu”– to wza­jemne za­leż­no­ści oraz sys­te­mowe po­łą­cze­nia okre­ślają nasz świat. Cho­ciaż na­sze mó­zgi skła­niają się ku my­śle­niu w spo­sób li­niowy w ra­mach dys­cy­pliny aka­de­mic­kiej, ota­cza­jący nas świat nie jest li­niowy i wielu spraw nie da się schlud­nie wpa­so­wać w po­szcze­gólne si­losy. Nasz świat jest zło­żony, ad­ap­tuje się, szybko się zmie­nia i jest wie­lo­znaczny oraz – jak twier­dzi­li­śmy w książce CO­VID 19: The Great Re­set – ma wła­ści­wo­ści kwan­towe. Czę­sto my­ślimy o nim, jakby był ema­na­cją kla­sycz­nego świata fi­zyki po­new­to­now­skiej – cha­rak­te­ry­zu­ją­cego się li­nio­wo­ścią, prze­wi­dy­wal­no­ścią i do pew­nego stop­nia na­wet de­ter­mi­ni­zmem – ale taki świat nie ist­nieje. Dzi­siaj, może bar­dziej niż kie­dy­kol­wiek, ze względu na wzra­sta­jące wza­jemne za­leż­no­ści, prze­ja­wia on na­wet pewne wła­ści­wo­ści fi­zyki kwan­to­wej – jest w du­żym stop­niu wza­jem­nie po­łą­czony, nie­pewny i ogrom­nie zło­żony. Me­ta­fora kwan­towa (cho­ciaż nie jest ni­czym wię­cej) wy­daje się dla opisu ta­kiego świata trafna.

Dla­tego my­śle­nie o kon­kret­nej ma­kro­ka­te­go­rii bez uwzględ­nia­nia spo­sobu, w jaki splata się ona z po­zo­sta­łymi, jest ogra­ni­cza­jące i kon­cep­cyj­nie nie­wła­ściwe. My­śle­nie o go­spo­darce bez od­wo­ły­wa­nia się do spraw spo­łecz­nych albo o geo­po­li­tyce bez uwzględ­nia­nia tech­no­lo­gii – czy też my­śle­nie o któ­rej­kol­wiek z ma­kro­ka­te­go­rii od­ręb­nie od czte­rech po­zo­sta­łych, pro­wa­dzi w ślepą uliczkę. Po­wód jest oczy­wi­sty: każda z tych pię­ciu ka­te­go­rii, które wy­bra­li­śmy do na­szych kon­cep­cyj­nych ram, jest po­wią­zana bli­sko i na wiele spo­so­bów z po­zo­sta­łymi. Ry­zyka i moż­li­wo­ści, które się w nich kryją, także są w pełni po­wią­zane. Każde po­szcze­gólne za­gro­że­nie łą­czy się z in­nymi i każde ma po­ten­cjał two­rze­nia efek­tów ry­ko­szetu, pro­wa­dząc tym sa­mym do ko­lej­nych za­gro­żeń. Na przy­kład eks­tre­malna sy­tu­acja po­go­dowa (za­gro­że­nie śro­do­wi­skowe) może wzmoc­nić in­fla­cję cen żyw­no­ści (za­gro­że­nie go­spo­dar­cze), co z ko­lei może spo­wo­do­wać nie­do­bro­wolną mi­gra­cję na wielką skalę (za­gro­że­nie spo­łeczne), a to może na­wet do­pro­wa­dzić do upadku pań­stwa (za­gro­że­nie geo­po­li­tyczne). Tak ujaw­nia się zja­wi­sko za­ra­żal­no­ści w związku z sys­te­mową łącz­li­wo­ścią. W po­dobny spo­sób oka­zja po­ja­wia­jąca się w jed­nej ma­kro­ka­te­go­rii (jak szyb­kie przy­spie­sze­nie tempa in­no­wa­cji i wdra­ża­nia no­wych tech­no­lo­gii) może przy­nieść bez­po­śred­nie ko­rzy­ści w in­nej ma­kro­ka­te­go­rii dzięki kon­kret­nym i bez­po­śred­nim wpły­wom. Ob­ser­wa­cja z dro­nów (coś nie­moż­li­wego jesz­cze przed kilku laty) w celu ogra­ni­cze­nia ry­zyka wy­le­sia­nia (klu­czowe za­gro­że­nie śro­do­wi­skowe) to taki przy­kład. Za­gro­że­nia łą­czą się ze sobą, ale moż­li­wo­ści rów­nież.

Jak za­uwa­żono we „Wpro­wa­dze­niu”, szyb­kie i gwał­towne zmiany za­cho­dzące w na­szych pię­ciu ma­kro­ka­te­go­riach wy­da­rzają się jed­no­cze­śnie i wzmac­niają się na­wza­jem. Naj­bar­dziej jest to wi­doczne w śro­do­wi­sku na­tu­ral­nym. Jego de­gra­da­cja i zmiany kli­ma­tyczne już te­raz mają ogromny wpływ na to, jak dzia­łają na­sze go­spo­darki, spo­łe­czeń­stwa i sto­sunki mię­dzy­na­ro­dowe (geo­po­li­tyka). Z ko­lei tech­no­lo­gia od­grywa kry­tyczną rolę w tym, ja­kie kroki po­dej­muje się w związku ze zmia­nami kli­ma­tycz­nymi i jak ogra­ni­cza się nie­które zwią­zane z nimi ry­zyka. Kon­ka­te­na­cja mię­dzy tymi pię­cioma ma­kro­ka­te­go­riami ozna­cza, że znaj­du­jemy się w środku zmian na ogromną skalę. Każde ży­jące po­ko­le­nie uważa, że znaj­duje się na wierz­chołku „no­wej ery”, ale może tym ra­zem fak­tycz­nie jest to prawda? Nie wiemy, ale trudno jest za­prze­czyć, że świat zmie­nia się szyb­ciej, niż mo­żemy to po­jąć, i że ży­jemy w okre­sie gi­gan­tycz­nych trans­for­ma­cji. Rzadko się zda­rza, by można było po­wie­dzieć, że na­sze go­spo­darki, na­sze spo­łe­czeń­stwa, geo­po­li­tyka, śro­do­wi­sko i tech­no­lo­gie zmie­niają się jed­no­cze­śnie, szybko i czę­sto gwał­tow­nie, pod­czas gdy wtórne, trze­cie, czwarte i ko­lejne efekty ogólne tych zmian wpły­wają na wszyst­kie te ob­szary. Zbio­rowy wer­dykt, gdzie to wszystko do­pro­wa­dzi, nie zo­stał jesz­cze wy­dany, głów­nie ze względu na dwa czyn­niki kry­jące się w sercu na­szych ram kon­cep­cyj­nych: zło­żo­ność i szyb­kość.

2.1.1 Zło­żo­ność

W trak­cie prac ba­daw­czych nad tą książką i pod­czas na­szych wy­wia­dów słowo „zło­żo­ność” po­ja­wiało się raz za ra­zem, czę­sto przy­wo­ły­wane dla wska­za­nia, jak utrud­nia zro­zu­mie­nie tego, co dzieje się na świe­cie. W pry­wat­nych roz­mo­wach sły­sze­li­śmy rów­nież wy­zna­nia de­cy­den­tów, że „czują się nieco za­gu­bieni” lub „nie wie­dzą, co się na­prawdę dzieje”. To zro­zu­miałe – skom­pli­ko­wa­nie two­rzy gra­nice dla na­szej wie­dzy i ro­zu­mie­nia rze­czy. Dla­tego moż­liwe jest, że dzi­siej­sza ro­snąca zło­żo­ność pew­nych pro­ce­sów ogra­ni­cza moż­li­wo­ści de­cy­den­tów do po­dej­mo­wa­nia naj­bar­dziej od­po­wied­nich, wraż­li­wych de­cy­zji, opar­tych na do­brych in­for­ma­cjach. Oczy­wi­ście to, co jest prawdą od­no­śnie do de­cy­den­tów, jest rów­nież prawdą o wszyst­kich in­nych. Mo­isés Naím do­brze to ujął pod­czas na­szej roz­mowy: „Bar­dzo się przy­wią­za­łem do słów wy­gło­szo­nych w la­tach trzy­dzie­stych przez José Or­tegę y Gas­seta, słyn­nego hisz­pań­skiego fi­lo­zofa i my­śli­ciela, który po­wie­dział: »Nie wiemy, co się z nami dzieje«. I to wła­śnie się z nami dzieje. Po­ja­wiają się wszel­kiego ro­dzaju tek­to­niczne zmiany, za­sad­ni­cze zmiany spo­łeczne, o któ­rych wiemy, że mają na nas wpływ – na przy­kład zmiany kli­ma­tyczne. Do­tkną na­szego ży­cia, ro­dzin, pracy, pra­cow­ni­ków, klien­tów, ko­le­gów, spo­łe­czeństw, spo­łecz­no­ści – zmieni się nasz styl ży­cia. Ale nie wiemy, jak to się dla nas skoń­czy”[12]. Tak wła­śnie działa zło­żo­ność. Osza­ła­mia nas.

Aby ująć to w naj­prost­szych sło­wach, zło­żo­ność to „coś, czego nie ro­zu­miemy albo trudno jest nam zro­zu­mieć”. We­dług psy­cho­loga Her­berta Si­mona sys­tem zło­żony „to sys­tem skła­da­jący się z du­żej liczby czę­ści, mię­dzy któ­rymi za­cho­dzą nie­pro­ste in­te­rak­cje”[13]. Sys­temy zło­żone czę­sto cha­rak­te­ry­zuje brak wi­docz­nych po­wią­zań przy­czy­nowo-skut­ko­wych mię­dzy ich ele­men­tami, co spra­wia, że są nie­prze­wi­dy­walne. In­tu­icyj­nie ro­zu­miemy, że im bar­dziej zło­żony jest sys­tem, tym mniej­sza jest na­sza zdol­ność do ro­zu­mie­nia go[14] i kon­troli nad nim, a więk­sze praw­do­po­do­bień­stwo, że coś pój­dzie źle i ja­kiś pro­blem może po­ja­wić się i zwie­lo­krot­nić.