W stronę krytycznej nowoczesności. Tom 1 ebook

Wstęp

Niniejsza książka stanowi pierwszą odsłonę trzytomowego wydania dzieł Wiktora Petrowa (1894–1969), jednego z najważniejszych ukraińskich intelektualistów XX w., którego twórczość John Fizer, autor znanych polskiemu czytelnikowi prac z zakresu psycholingwistyki i filozofii literatury, spuentował w tytule artykułu Ukraiński Foucault czy francuski Petrow?1. Niewątpliwie spuścizna naukowa i literacka autora Bez gruntu stanowi jedno z najważniejszych osiągnięć nowoczesnej humanistyki ukraińskiej zarówno pod względem problematyki, poszukiwań artystycznych, jak i pod kątem bogactwa tematycznego. Jednocześnie twórczość ta wciąż pozostaje w cieniu skomplikowanej i mało znanej biografii pisarza, którego często oskarża się o „współpracę ze służbami wywiadowczymi”, „szpiegostwo”, „zdradę”, wywołując jałowe spory, wciąż nieznajdujące gruntownego pokrycia w faktach, dokumentach, materiałach archiwalnych.

Od momentu wydania w 1928 r. debiutanckiej Dziewczyny z misiem, Petrow kolejne czterdzieści lat poświęci pisaniu, wyrażając i przekształcając życie w literaturę, bez znaczenia, czy będzie to narracja fikcyjna, czy naukowa. Na podobieństwo Sørena Kierkegaarda czy Fernanda Pessoi, będzie ukrywać się za zmyślonymi postaciami, ich językiem, stylem, funkcją. Pisarstwo Petrowa to historia heteronimów, czy też bardziej semiheteronimów, „kolejnych nazwisk, za którymi kryje się inna osoba, z całkiem odmienną biografią, całkiem innym wyglądem, całkiem innymi poglądami i w końcu z osobną – publikowaną! – bibliografią”2. W wypadku ukraińskiego prozaika tego rodzaju całościowa biografia oraz bibliografia, która łączyłaby zróżnicowanie i specyfikę kolejnych literackich i naukowych „wcieleń” Petrowa – poczynając od Wiktora Bielicza, poprzez Wiktora Domontowycza, A. Siemionowa, W. Domontowycza, Wiktora Bera, Borysa Werigo, W. Petrenki, a na Pawle Kreczecie kończąc – jak dotąd nie została w pełni opracowana, choć badacze twórczości pisarza wskazują na intrygujące pozaliterackie, performatywne funkcje jego heteronimów3. Petrow, jak mało kto z grona ukraińskich prozaików, zrozumiał specyfikę nowoczesności, wywłaszczającą człowieka z jego własnej biografii, funkcji i rozumienia, zmuszającą jednostkę do krytycznego przemyślenia samej siebie, a także wymyślenia siebie na nowo. „Każda jednostka – pisał Petrow w Historiozoficznych etiudach – posiada kilka biografii. Tym samym jedno imię i nazwisko w oczywisty sposób jest niewystarczające. Tożsamość imienia już więcej nie koresponduje z przełomowymi zmianami życiorysu”. I w innym miejscu: „Nikt z nas nie posiada własnej biografii, bowiem przynależy ona do specyfiki epok, które diametralnie różnią się względem siebie”4. Tak dla Petrowa, jak i dla Pessoi: „Być sobą można tylko wtedy, gdy się siebie – jako siebie – zapomina, unieważni, zdradza. Być sobą można tylko wtedy, gdy się siebie zmyśla”5. I Petrow zmyślał, zapominał, zdradzał i unieważniał jak mało kto w dwudziestowiecznej ukraińskiej literaturze. Ostatecznie stawką tego zmyślania – co zdecydowanie wyróżniało Petrowa jako mieszkańca świata radzieckiego od Kierkegaarda czy Pessoi – było przeżycie. Ta tożsamościowa gra stała się również podstawą konstrukcji bohaterów jego trzech najważniejszych powieści, które przedstawiamy w tym tomie.

Książka składa się z dwóch części: pierwszej, biograficzno-krytycznej, i drugiej, centralnej, zawierającej powieści Petrowa. Publikację otwiera szkic biograficzny Wiktor Petrow. Kwestionariusz (wielo)osobowy 1894–1921, obejmujący pierwsze ćwierćwiecze biografii pisarza. To historia najbliższej rodziny, dzieciństwa oraz młodości w realiach Imperium Rosyjskiego, do czasów studiów i ukraińskiej rewolucji lat 1917–1921, która przyniosła kres imperium oraz proklamowanie Ukraińskiej Republiki Ludowej (1918) i zakończyła się podporządkowaniem Ukrainy naddnieprzańskiej władzom nowo powstałej Ukrainy radzieckiej (1922). Kolejne dwie części biografii ujrzą światło dzienne w tomie drugim i trzecim dziełPetrowa.

Wprowadzenie do świata prozy pisarza stanowią trzy teksty krytyczne: „Dziewczyna z misiem”, albo seks, przemoc i rewolucja; „Doktor Serafikus”, albo Faust płynnej nowoczesności oraz „Bez gruntu”, albo pochwała niezakorzenienia. Część pierwszą zamykaBibliografia adnotowana dzieł Wiktora Petrowa, obejmująca teksty prozatorskie, historyczno- i krytyczno­literackie, filozoficzne oraz publicystyczne; dzięki niej mamy ogląd najważniejszej problematyki tej części dorobku intelektualnego pisarza.

Na drugą część książki składają się powieści Petrowa, których tłumaczenie zrealizowano na podstawie pierwodruków każdego z tekstów: Dziewczyna z misiem. Nieprawdopodobne historie6, Doktor Serafikus7 i Bez gruntu8. Każdy z utworów opatrzono aparatem krytyczno-interpretacyjnym, do Dziewczyny z misiem dodatkowo włączono odnalezione podczas kwerend fragmenty rękopisów. Zachowany maszynopis Doktora Serafikusa, z racji rozległych i istotnych różnic tekstualnych, nie mógł zostać dodany do tego wydania, jednak posłużył do całościowego przewartościowania dotychczasowej genezy tekstu, jego konstrukcji oraz przewodniej idei, które zawarto w tekście krytycznym„Doktor Serafikus”, albo Faust płynnej nowoczesności.

Wydanie dzieł Petrowa stanowi pokłosie projektu translatorsko-badawczego Zakładu Ukrainistyki Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego Wiktor Petrow – w stronę krytycznej nowoczesności, który ma na celu przybliżyć polskim czytelnikom i czytelniczkom spuściznę ukraińskiego twórcy: jego powieści, beletryzowane biografie, szeroki wybór małej prozy. Projekt zrealizowano przez zespół w składzie: Katarzyna Glinianowicz, Katarzyna Kotyńska, Paweł Krupa (kierownik projektu), Przemysław B. Tomanek, w ramach grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki moduł: Uniwersalia 2.2 (22H 16 0342 84).

Na koniec kilka uwag redakcyjnych. Ukraińskie nazwy własne zostały zapisane według zasad transkrypcji współczesnego alfabetu ukraińskiego, ujętych w Wielkim słowniku ortograficznym PWN (2021). Bez względu na okres historyczny, używamy ukraińskich nazw topograficznych (np. Katerynosław, Dnipropetrowsk). Zasada ta nie dotyczy określeń od dawna spolszczonych (np. Kijów, Charków). Imiona i nazwiska postaci historycznych funkcjonujących w ukraińskiej i rosyjskiej przestrzeni kulturowej podano w brzmieniu ukraińskim (np. Ołeksandra Ekster). Wyjątek stanowią warianty dawno spolszczone (np. Mikołaj Gogol). Stosujemy wyrażenie „w Ukrainie”, zgadzając się z opinią Rady Języka Polskiego z lipca 2022 r.: „na Ukrainie” używamy, gdy mowa o ziemiach ukraińskich znajdujących się w nieukraińskich strukturach państwowych. W cytatach, tytułach i adresach bibliograficznych zachowujemy pisownię zgodną z oryginałem.

***

Książka ta zawdzięcza swoje istnienie wspaniałomyślności, wsparciu oraz pomocy kilku ważnych dla nas osób, którym chcielibyśmy serdecznie podziękować.

W pierwszej kolejności pragniemy wyrazić wdzięczność najważniejszym twórcom tomu: tłumaczce Katarzynie Kotyńskiej i tłumaczowi Przemysławowi B. Tomankowi z Zakładu Ukrainistyki IFW UJ, którzy z pełnym zaangażowaniem i pasją zechcieli dołączyć do naszego zespołu, by podjąć się wymagającego translatorskiego zadania.

Prace nad trzema tomami dzieł Petrowa zostały poprzedzone kwerendą w zagranicznych ośrodkach naukowych, które objęły pieczę nad rozległym archiwum pisarza.

Państwowe Centralne Archiwum-Muzeum Literatury i Sztuki Ukrainy w Kijowie to z pewnością najważniejszy ośrodek przechowujący spuściznę Petrowa i tylko dzięki wsparciu jego dyrektorki, Ołeny Czyżowej, a także pomocy kierowniczki sekcji udostępniania dokumentów, Ludmyły Szwajkowskiej, udało się dotrzeć do najważniejszych materiałów literackich i biograficznych pisarza.

Instytut Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie to nie tylko długoletnie miejsce pracy uczonego, z którym był związany do końca swoich dni; to również miejsce przechowywania największej kolekcji dokumentów autora Bez gruntu, jego archiwum naukowego oraz rozległego zbioru rękopisów. Nieoceniony dostęp do każdego z tych zasobów zawdzięczamy kierowniczce archiwum naukowego tej instytucji, Ołeksandrze Buźko, badaczce dorobku archeologicznego Petrowa.

Ukraińska Wolna Akademia Nauk w USA w Nowym Jorku to najważniejszy ośrodek poza granicami Ukrainy, który przechowuje największą kolekcję rękopisów tekstów literackich Petrowa, jego emigracyjną publicystykę, część tekstów naukowych. To też archiwum najważniejszego ukraińskiego emigracyjnego ugrupowania literackiego Związku Pisarzy Ukraińskich „Ukraiński Ruch Artystyczny” (1945–1948), którego Petrow był współtwórcą. Bez nieocenionej pomocy i zaangażowania w niezwykle trudnym okresie pandemii kierowniczki archiwum, Tamary Skrypki, oraz pracownicy biblioteki, Ludmyły Szpyłewej, kwerenda byłaby nie tylko niezwykle ograniczona, wręcz – niemożliwa.

Wreszcie, Ukraiński Wolny Uniwersytet w Monachium, jedno z ostatnich emigracyjnych miejsc pracy Petrowa przed jego tajemniczym zniknięciem w 1949 r., a w czasach radzieckich najważniejszy niezależny ukraiński ośrodek naukowy. Dzięki zaangażowaniu rektorki Mariji Pryszlak oraz dzięki zespołowi archiwistek i archiwisty uniwersytetu: Iwannie Rebet, Nadiji Chomanczuk, Wiktorowi Hołowaczowi, udało się zebrać ważny materiał archiwalny dotyczący emigracyjnego okresu życia pisarza.

Ponadto chcielibyśmy podziękować gronu naukowczyń i naukowców, którzy pomogli przy merytorycznych konsultacjach: Switłanie Andriejewej (Kijowski Uniwersytet im. Borysa Hrinczenki) oraz Witalijowi Andriejewowi (Kijowski Uniwersytet im. Borysa Hrinczenki), za wskazówki dotyczące archiwów pisarza i kontakt z zespołem Instytutu Archeologii UAN. Ołeksandrowi Boroniowi (Instytut Literatury im. T. Szewczenki Narodowej Akademii Nauk Ukrainy) za pomoc i konsultacje bibliograficzne; Mykole Szafowałowi (Towarzystwo Naukowe im. Tarasa Szewczenki w Europie) za ważne odniesienia do emigracyjnych tekstów opisujących zniknięcie Petrowa w 1949 r.; muzykolożce i badaczce twórczości Karola Szymanowskiego Teresie Chylińskiej – za inspirujące wskazówki dotyczące odczytań wątków muzycznych w powieści Bez gruntu, Gabrieli Glinianowicz (Muzeum Historyczne w Sanoku) za konsultacje archeologiczne i kostiumologiczne.

Podziękowania kierujemy również do: Seweryna Jezierskiego (Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Chełmie), Kseni Kiebuzinski (Koordynatorka Slawistycznych Księgozbiorów Uniwersytetu w Toronto), Kostiantyna Kuryłyszyna (Kierownik Działu Ukrainików Lwowskiej Narodowej Biblioteki Naukowej Ukrainy im. Wasyla Stefanyka), Olgi Słowik (Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej w Pradze), Ewy Tomczyk (Biblioteka Wydziału Filologicznego UJ) oraz zespołu Oddziału Rękopisów Narodowej Biblioteki Ukrainy im. Wołodymyra Werdnadskiego w Kijowie – za nieocenioną pomoc w wyszukiwaniu oraz skanowaniu cennych materiałów archiwalnych.

Oddzielnie chcielibyśmy wyrazić wdzięczność najwybitniejszym znawcom życia oraz twórczości Wiktora Petrowa: Wałentynie Korpusowej (Instytut Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy) oraz Wjaczesławowi Briuchoweckiemu (Narodowy Uniwersytet „Akademia Kijowsko-Mohylańska”), którzy od samego początku prac wspierali nas i dzielili się swoją rozległą wiedzą. Сердечно Вам дякуємо!

Kwestionariusz osobowy Działu Kadr Instytutu Archeologii Akademii Nauk Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzickiej (08.12.1956 r., Kijów). Archiwum Naukowe Instytutu Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy (НА ІА НАНУ)

Wiktor Petrow. Kwestionariusz (wielo)osobowy 1894–1921

Kwestionariusz osobowy działu kadr Instytutu Archeologii Akademii Nauk Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzickiej z 8 grudnia 1956 r.9 to najprawdopodobniej jedyny tak obszerny i zarazem ostatni tego typu zachowany oficjalny dokument sporządzony odręcznie przez Wiktora Petrowa. Pisarz trzynaście lat przed śmiercią kolejny raz musiał uporać się ze swoją niełatwą biografią. Kwestionariusz osobowy czy życiorys z całą pewnością nie należały do jego ulubionych formalności urzędowych, o czym świadczą dowodnie zachowane rękopisy z różnych okresów, w których przysposabiał, przerabiał, przeformułowywał swoją biografię wedle potrzeb danej chwili czy epoki. Tego rodzaju, wydawałoby się błahy, dokument w rzeczywistości radzieckiej nastręczał niemałych problemów, zmuszał jego autora kolejny raz do zmierzenia się z własną biografią, kolejny raz uważnego się jej przyjrzenia i, za pomocą ostrożnie dobieranych słów, nakreślenia curriculum vitae.

Pod koniec 1956 r., kiedy nasz bohater wypełniał ankietę, miał za sobą pierwszą połowę XX w.: dzieciństwo i młodość spędzone w Katerynosławiu, Odessie i Chełmie, które wtedy leżały w granicach Imperium Rosyjskiego, doświadczenie przedrewolucyjnego Kijowa lat studenckich, ukraińską rewolucję lat 1917–1921, czystki stalinowskie lat 30., horrendum II wojny światowej, ucieczkę na Zachód i życie emigracyjne w Berlinie i Monachium, wreszcie – owiane tajemnicą zniknięcie w 1949 r., a także równie zagadkowe pojawienie się w Moskwie, w której spędził sześć lat, aby w listopadzie 1956 r. znowu znaleźć się w Kijowie. Zresztą po to, by znów rozpocząć przerwaną przez zawieruchę wojenną pracę w Instytucie Archeologii.

Każde z dwudziestu pytań kwestionariusza dotyczyło pewnej części tej skomplikowanej przeszłości: pytano o życie rodzinne i pochodzenie, karierę zawodową, wydarzenia z życia osobistego i naukowego. Odpowiedzi Petrowa niekiedy w zabawny sposób ukrywają fakty za dwuznacznościami, niekiedy kamuflują je kostiumem literackim zaczerpniętym z jego debiutanckiej powieści Dziewczyna z misiem. Nieprawdopodobne historie. Nie ulega wątpliwości, z perspektywy ponad półwiecza, które minęło od momentu powstania tego dokumentu, że dla badaczy i znawców życia oraz twórczości Petrowa jego biografia stanowi zagadkę, w której cieniu nadal przebywa spuścizna pisarza. Sam autor Bez gruntu, jak zauważa Wałentyna Korpusowa, „wybiórczo rozstawia akcenty na różnych faktach swego życia, niektóre przemilcza, inne maskuje”10, na tyle, że po siedemdziesięciu pięciu latach od dnia śmierci Petrowa nadal nie wiemy, co w jego życiorysie jest prawdą, a co fikcją.

W Kwestionariuszu osobowym już same podstawowe dane personalne sformułowane przez Petrowa stanowią ciekawy punkt wyjścia do refleksji nad jego biografią. Trywialne pytania dotyczące roku i miejsca urodzenia, narodowości i pochodzenia społecznego odsłaniają intrygującą arbitralność kategorii opisu, brak stabilnego związku słów z rzeczywistością. Według formularza Wiktor Płatonowycz Petrow miał urodzić się 10 października 1894 r. w rodzinie urzędniczej w Dnipropetrowsku.

Określone przez pisarza kategorie czasu i przestrzeni pochodzą z dwóch różnych porządków społeczno-politycznych – data narodzin związana jest ze światem prawosławnym Imperium Rosyjskiego, miejsce narodzin – z powstałej na jej gruzach rzeczywistości świata radzieckiego. W pierwszej kolejności należy zauważyć, że data narodzin, wskazana przez Petrowa w ankiecie z 1956 r., niekiedy wprowadza badaczy w błąd, nie tylko z tego względu, że jest związana z przedrewolucyjną rachubą czasu według kalendarza juliańskiego, który oficjalnie przestał obowiązywać od 1918 r., ale również ze względu na różnicę pomiędzy kalendarzem juliańskim a gregoriańskim, która w momencie narodzin pisarza wynosiła 12, a nie 13 dni. Wiktor Petrow urodził się 22 października – za starym stylem 10 października – 1894 r.11 i, co warto podkreślić, wiemy, że sam obchodził urodziny według nowego kalendarza, tj. 22 października12. Z kolei miejsce urodzin pisarza wskazane w formularzu – Dnipropetrowsk (współcześnie Dnipro) – było porewolucyjną nazwą miasta, które do 1926 roku nosiło nazwę na cześć cesarzowej Katarzyny II – Katerynosław (ros. Jekaterynosław)13. Co więcej, jej zapis w formularzu świadczy o nałożeniu się w świadomości Petrowa dwóch języków – pisarz nie mógł zdecydować, jaka litera powinna się pojawić po „n”: ukraińskie „i” (w ukraińczyźnie nazwa miasta brzmi: Дніпропетровськ – Dnipropetrowsk), czy też rosyjskie „e” (po rosyjsku Днепропетровск – Dniepropietrowsk), stąd w formularzu w tym miejscu zamazana czarna kropka.

Biografia Petrowa, na co wskazuje kwestionariusz, była rozpięta między tymi dwoma światami, dla pisarza kontinuum czasu i przestrzeni zostało rozerwane. Podobne napięcie uwidacznia się w kolejnych dwóch rubrykach. Choć w nazwie instytucji państwowej, w której Petrow rozpoczynał pracę, wybrzmiewało słowo „ukraińska” (Instytut Archeologii Akademii Nauk Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzickiej), to sam oficjalny formularz tej instytucji był wydrukowany w języku rosyjskim. W piątym punkcie dokumentu należało wskazać narodowość. W rubryce tej, wypełnionej po rosyjsku, zresztą jak cały formularz, Petrow użył skrótu – ukr. (co może oznaczać „Ukrainiec” bądź też „ukraińska”)14. Słowem, w rosyjskojęzycznym formularzu Ukraińskiej Akademii Nauk (najważniejszej instytucji naukowej) Petrow identyfikuje swoją tożsamość narodową jako ukraińską i robi to za pomocą języka rosyjskiego. Oto przykład tego, co w praktyce oznaczało radzieckie w formie, narodowe w treści. Na tym jednak nie koniec: dwa rozbieżne układy odniesienia czasu i przestrzeni, a także napięcie w obrębie tożsamości przygotowują miejsce pod najbardziej intrygującą kategorię, jaka się pojawia w szóstym pytaniu formularza – (urzędnicze pochodzenie społeczne15), które każe nam przyjrzeć się nieco bliżej genealogii rodzinnej Wiktora Petrowa. Bowiem czy można nazwać mianem „urzędniczej” rodzinę… biskupa Rosyjskiej Cerkwi Prawo­sławnej16, doktora teo­logii, którego ojciec, dziad i pradziad byli związani z cerkwią prawosławną?

Korzenie

W myśl przekazów rodzinnych ród Petrowych miał pochodzić z chłopów pańszczyźnianych guberni kałuskiej Imperium Rosyjskiego, których następnie wysiedlono na Naddnieprze17. Pamięć o historii rodziny w świetle dotychczasowej literatury przedmiotu nie sięga daleko i de facto rozpoczyna się wraz z biografią dziadka Wiktora Petrowa – Mefodija Naumowycza Petrowa, pomijając przy tym postać pradziadka – Nauma Petrowa, czy też wcześniejszych krewnych. Nie ulega wątpliwości, że historia co najmniej trzech pokoleń poprzedzających biografię pisarza: pradziadka Nauma, dziadka Mefodija oraz ojca Płatona mieści w sobie zarówno ważny etap awansu oraz emancypacji społecznej, jak i rozwoju świadomości narodowej: poczynając od warstwy chłopskiej, poprzez pokolenia diaków cerkiewnych, następnie duchownego, teologa, biskupa Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, na uczonym uniwersyteckim kończąc.

Najstarsze dokumenty, do których udało się dotrzeć, wzmiankują jedynie postać prapradziadka Wiktora Petrowa, diaka cerkiewnego w mieście Pawłohrad (współcześnie obwód dnipropetrowski), który miał osierocić dwóch synów, Pyłypa Petrowa oraz Nauma Petrowa. Postaci te pojawiają się w sprawzodaniach Katerynosławskiej Ochronki Ubogich Stanu Duchownego, z których, niestety, nie dowiadujemy się ani tego, jak miał na imię ojciec Pyłypa i Nauma, ani też jakie były przyczyny jego śmierci18.

Wiadomości biograficzne na temat Nauma Petrowa (pradziadka Wiktora Petrowa) są równie skąpe. Naum Petrow, podobnie jak jego ojciec, został diakiem cerkiewnym, pełniąc posługę w świątyni Opieki Najświętszej Bogurodzicy (Pokrowy) we wsi Ołeksijiwka (współcześnie obwód zaporoski). Dwóch synów Nauma poszło w jego ślady: starszy Sawa Naumowycz Petrow19 (prastryj Wiktora Petrowa) został księdzem, młodszy Mefodij Naumowycz Petrow (dziadek Wiktora Petrowa) – diakiem cerkiewnym. Ich ojciec – Naum Petrow – zmarł pod koniec listopada 1888 r.20

Katerynosław – rodzinne gniazdo Petrowów

O biografii Mefodija Namowycza Petrowa nie wiemy zbyt wiele21. Urodzony ok. 1829 r., piastował niemal przez całe swoje życie, aż do 7 lipca 1899 r., kiedy odszedł na spoczynek w wieku 70 lat, funkcję diaka przy cerkwi Bogarodzicy Wszystkich Strapionych Radość zakładu opiekuńczo-wychowawczego Gubernialnego Szpitala Ziemiańskiego w Katerynosławiu22 (współcześnie Dnipropetrowski Kliniczny Szpital Obwodowy im. I. Mecznykowa). W pamięci Wiktora Petrowa musiały zachować się jakieś wspomnienia o dziadku, który umarł 6 września 1907 r.23, przed 13. urodzinami przyszłego pisarza. Zgodnie z przekazami rodzinnymi Wiktor odwiedzał dziadka podczas letnich wakacji24. Jak podkreśla biograf Mykoła Czaban, Mefodij Petrow miał słabość do książek; nie tylko posiadał bibliotekę, więcej – namiętnie oddawał się lekturom powieści25. Dziadkowie Wiktora Petrowa – Mefodij Naumowycz i Hanna Stepaniwna – doczekali się licznego potomstwa: dwóch córek – Mariji, Feodosiji, oraz trzech synów – Heorhija, Wasyla i Płatona, ojca przyszłego pisarza26.

Płaton Mefodijowycz Petrow urodził się 30 listopada (18 listopada) 1871 r. w Katerynosławiu27. Wykształcenie wyższe zdobył najpierw w miejscowej Szkole Duchownej, następnie w sierpniu 1885 r. wstąpił do Seminarium Duchownego w Katerynosławiu, w którym dodatkowo uczęszczał do Misjonarskiej Szkoły Przeciwdziałania Sektom28. W 1891 r. skończył sześcioletnie seminarium z drugą możliwą notą: najwyższa ocena wiązała się z otrzymaniem tytułu studenta, druga nota oznaczała wychowanka seminarium29. Najpewniej z tego też powodu 30 września 1891 r., zgodnie z jego prośbą, został diakiem Katedralnego Soboru Przeobrażenia Pańskiego w Katerynosławiu30. Mniej więcej w tym czasie, jeszcze przed otrzymaniem święceń kapłańskich, poznał Marię Wiktorowną Preobrażenską, z którą latem 1892 r. wziął ślub.

Marija Preobrażenska również pochodziła z rodziny duchownych, którzy stanowili dla Wiktora Petrowa od jego najmłodszych lat najbliższe otoczenie. Ojciec Mariji – Wiktor Iwanowycz Preobrażenski – doktor teologii Akademii Duchownej w Kazaniu i protojerej, od marca 1892 r. pełnił funkcję rektora Seminarium Duchownego w Katerynosławiu. To właśnie na jego cześć syna Płatona i Mariji nazwano Wiktor. Z kolei brat Mariji – Antonin Wiktorowycz Preobrażenski – wuj Wiktora Petrowa, wychowanek Akademii Duchownej w Kazaniu, nauczyciel greki w Szkole Duchownej w Bachmucie (współcześnie obwód doniecki), w późniejszym czasie zostanie muzykologiem i mediewistą, jednym z najważniejszych badaczy i znawców muzyki cerkiewnej w Instytucie Historii Sztuki Rosyjskiej Akademii Nauk oraz Konserwatorium Muzycznego w Leningradzie. Świadectwem bliskich kontaktów Płatona i Mariji Petrowów z Wiktorem i Antoninem Preobrażenskim pozostaje ich korespondencja z lat 1892–1906, jak dotąd nieopublikowana, przechowywana w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Petersburgu31.

Niedługo po ślubie, 23 sierpnia 1892 r., Płaton Petrow otrzymał święcenia kapłańskie i wraz z rodziną przyjechał do wsi Jasynuwata (współcześnie obwód doniecki), gdzie został proboszczem cerkwi Świętego Mikołaja32. Po niespełna półrocznej służbie wrócił do Katerynosławia 22 lutego 1893 r. i objął probostwo przywięziennej cerkwi Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radość33. W Katerynosławiu przyjdzie na świat dwójka dzieci Płatona i Mariji Petrowów: starszy syn Wiktor oraz młodsza córka Anna. W świątyni Bogarodzicy Wszystkich Strapionych Radość, która nie zachowała się do naszych dni, Wiktor Petrow zostanie ochrzczony. Według skróconej metryki, wystawionej 3 lipca 1913 r., przyszedł na świat 22 października (za starym stylem 10 października) 1894 r., dwa dni po śmierci cara Aleksandra III. Sakrament chrztu przyjął z rąk swego ojca, Płatona Petrowa, 5 listopada (za starym stylem 24 października), kiedy na tronie już zasiadł car Mikołaj II. Rodzicami chrzestnymi byli: wuj Wiktora Petrowa – Antonin Wiktorowycz Preobrażenski (brat matki), już wtedy doktor teologii, oraz ciotka ze strony ojca, Marija Mefodiwna Petrow34.

W Katerynosławiu Płaton Petrow, oprócz posługi kapłańskiej, zajmuje się głównie działalnością dydaktyczną: uczy religii w Katerynosławskiej szkole podstawowej (liczącej 3 klasy)35 oraz Katerynosławskiej Szkole Parafialnej36. W jego biografii ten pięcioletni okres katerynosławski zostanie naznaczony trzema tragicznymi wydarzeniami. W marcu 1898 r. znacząco pogarsza się stan zdrowia jego żony Mariji Petrow, która w listach do ojca Wiktora Preobrażenskiego informuje o planach sanatoryjnych na Krymie, uzdrowisku Halila nieopodal Wyborga, oraz nowych metodach leczenia gruźlicy za pomocą prądu37. Między marcem a czerwcem Marija Petrow umiera, nieco później odchodzi młodsza córka Anna38, wreszcie latem, 14 sierpnia 1989 r., umiera w Aleksandriwsku (współcześnie Zaporoże) Wiktor Preobrażenski39. Straciwszy żonę, córkę oraz teścia, Płaton Petrow porzuca Katerynosław i 31 sierpnia 1898 r. przyjeżdża do Kijowa, gdzie rozpoczyna studia teologiczne w Akademii Duchownej. Niespełna czteroletni syn Wiktor zostaje pod opieką siostry Płatona Petrowa – Feodosiji, nieopodal Katarynosławia, we wsi Meżyricz (współcześnie obwód dnipropetrowski), w której do 1890 r. proboszczem był prastryj Wiktora – Sawa Naumowycz Petrow. Pod opieką ciotki osierocone dziecko pozostanie aż do 1902 r.40

Katerynosław–Kijów

Czteroletni pobyt w Kijowie w latach 1898–1902 upłynął Petrowowi na przygotowaniu rozprawy doktorskiej z teologii. O przebiegu swoich studiów, pracach nad rozprawą, rozłące z synem będzie regularnie informować w listach do swego szwagra, Antonina Wiktorowycza Preobrażenskiego41. Jak podkreśla Wjaczesław Briuchowecki, początkowo Płatona Petrowa interesowało zagadnienie wpływu i znaczenia rozwoju myśli narodowej na historię cerkwi prawosławnej, jednak za sprawą braku zgody wyższego duchowieństwa seminarium był zmuszony zarzucić tę problematykę42. Ostatecznie temat jego rozprawy brzmiał: Wiara Nowego Testamentu a poglądy moralno-filozoficzne współczesności (Вѣра въ Новомъ Завѣтѣ и морально-философскихъ воззрѣніяхь настоящаго времени)43; pracę obronił w 1902 r. W tym samym roku drogi Płatona Petrowa oraz jego syna Wiktora zeszły się na dobre.

W Katerynosławiu już nigdy razem nie zamieszkali, jednak do rodzinnego miasta Wiktor Petrow powrócił po latach, publikując na emigracji pod koniec lat 40. XX w. najważniejszy portret Katerynosławia–Dnipropetrowska przełomu epok – Bez gruntu44.

Kijów–Odessa

Po zakończeniu studiów doktorskich, decyzją władz cerkiewnych Płaton Petrow zostaje oddelegowany do Odessy, dokąd udaje się wraz z ośmioletnim synem45. W księdze informacyjnej eparchii chersońskiej z 1906 r. znajdziemy krótki biogram: „ksiądz Płaton Mefodijowycz Petrow, lat 33, doktor teologii Akademii Duchownej w Kijowie, nauczyciel religii w Szkole Komercyjnej, wdowiec, w rodzinie syn – 10 lat”46. W Odessie rodzina Petrowów spędzi pięć lat. Lata 1902–1907 upłyną im na Mołdawance47, słynnej dzielnicy żydowskiej, która ukształtowała odeski tekst-miasta48, obecnej nie tylko w twórczości Isaaka Babla, który z Mołdawanki pochodził, ale również w twórczości samego Wiktora Petrowa. Odmaluje on miasto w książce Alina i Kostomarow49, wydanej pod koniec lat 20., oraz powróci do Odessy swego dzieciństwa na emigracji w jednym ze swoich opowiadań50. Niekiedy wspomnienia te, dość nieoczekiwanie, przemykają w późnej korespondencji pisarza z lat 50., otwierając namysł nad samotnym dzieciństwem Petrowa. Dorastał bez matki, pod bacznym okiem ojca: „Kiedyś w dzieciństwie – pisał do Sofiji Zerowej – to było w Odessie, był pierwszy wiosenny słoneczny dzień, ulice jednak były zawalone śniegiem, śnieg tajał, spływały strumienie wody… Tego dnia wróciłem do domu z dużym opóźnieniem i, jak sądzę, musiałem dobrze oberwać, dzień jednak był przepiękny i wydaje się, że już nigdy później ani żadne morze, ani żadne jezioro położone wysoko w górach nie było tak piękne, jak te lejące się strumieniami wzdłuż chodnika wody roztajałego śniegu”51.

W okresie odeskim posługa kapłańska Płatona Petrowa koncentrowała się na działalności szkolno-dydaktycznej. W latach 1902–1906 uczył religii w Szkole Realnej w Odessie52, do której w latach 1903–1907 uczęszczał również jego syn Wiktor53. Za wzorcową i staranną służbę kapłańską oraz za działalność w Szkole Realnej Płaton Petrow otrzymał 6 czerwca 1904 r. od arcybiskupa Justyna (Iwan Jakowycz Ochotyn) nagrodę cerkiewną – skufię54. W tym samym roku objął probostwo w cerkwi Aleksandra Newskiego przy Odeskiej Szkole Komercyjnej im. Imperatora Mikołaja I55, w której w latach 1904–1907 będzie uczyć religii56. Notabene, w tym samym czasie w szkole tej pobiera nauki Isaak Babel. Oprócz tego Płaton Petrow pełnił funkcję katechety w jednej z prestiżowych szkół Odessy – Szkole Prywatnej Heinricha Faiga57. Za swoją działalność duszpasterską w latach 1904–1907 otrzymał jeszcze jedną nagrodę: 6 maja 1907 r. decyzją Świętego Synodu Cerkwi Prawosławnej została mu wręczona kamiławka58.

Etap odesski to nie tylko intensywna działalność duszpastersko-dydaktyczna, ale również praca wydawnicza i naukowa. Płaton Petrow opublikował kilka swoich prac w prestiżowej oficynie Juchyma Fesenka, ukraińskiego wydawcy i edytora Odessy: Zbiór pouczeń (Сборник поучений, 1905);Słowa, kazania, pouczenia dla wychowanków Szkoły Realnej w Odessie (Слова, рѣчи и поученiя, произнесенные воспитанникам Одесского реального училища [1902–1904], 1905) oraz książkę wydaną na podstawie doktoratu – Główne kierunki współczesnej filozofii moralności (Главные направления современной философской морали, 1905).

Odessa–Chełm

Płaton Petrow 8 sierpnia 1907 r., decyzją Świętego Synodu Cerkwi Prawosławnej (nr 9009), został przeniesiony z Odessy do Chełma: z nauczyciela religii stał się wykładowcą teologii59. Uniccy mieszkańcy Chełma, należącego w latach 1815–1918 do Imperium Rosyjskiego, zostali poddani prawosławizacji. W 1875 r. decyzją cara Aleksandra II zlikwidowano powstałe w 1596 r. chełmskie biskupstwo unickie (liczące ponad 250 parafii i ok. 260 tysięcy wiernych). Władze rosyjskie zlikwidowały również istniejący w Chełmie klasztor bazylianów, Unickie Seminarium Diecezjalne oraz świątynię katedralną. Jednocześnie w 1905 r. Rosyjska Cerkiew Prawosławna utworzyła nową eparchię chełmską, która będzie istnieć do 1922 r. Warto podkreślić, że Płaton Petrow, trafiając do Chełma dwa lata po utworzeniu eparchii, będzie uczyć w prawosławnym seminarium i odprawiać msze w świątyniach, które przed 1875 r. należały do Cerkwi Unickiej.

W październiku 1907 r. periodyk „Chełmskie Życie Cerkiewne” („Холмская Церковная Жизнъ”) donosił o powołaniu Petrowa na stanowisko wykładowcy w Katedrze Homiletyki, Liturgiki i Praktycznego Kierownictwa dla Pasterzy w prawosławnym Chełmskim Seminarium Duchownym60. W późniejszym okresie będzie pełnić funkcję wykładowcy teologii podstawowej, dogmatycznej i moralnej61.

Wiktor Petrow przyjechał wraz z ojcem i kontynuował naukę w Chełmskim Gimnazjum Męskim62, jednak najpewniej ze względu na przerwanie nauczania w trakcie trwania roku szkolnego trafił nie do czwartej, a do trzeciej klasy63. W chełmskim gimnazjum Wiktor Petrow oddawał się przede wszystkim nauce języków obcych, które wyraźnie dominowały w programie nauczania, uporządkowane według hierarchii: rosyjski, łacina, greka, niemiecki oraz francuski64. W dokumenciePilna ewidencja Chełmskiego Gimnazjum Męskiego w Chełmie za ostatni rok szkolny nauczania (1912–1913) Petrowa w Chełmie w zbiorczej charakterystyce znajdziemy cztery adnotacje. Pierwsza – „przyjęty do Chełmskiego gimnazjum”, druga – „dopuszczony do egzaminów”, trzecia – „dopuszczony do egzaminu dojrzałości i nagrodzony srebrnym medalem”65. Czwarta adnotacja, do której jeszcze wrócimy, rzuca dodatkowe światło na biografię zarówno Płatona Petrowa, jak i jego syna. Z ewidencji nauczania i z dziennika ocen Petrowa wynika, że był raczej przeciętnym uczniem, mającym predylekcję do nauki języków, co w przyszłości zaowocuje imponującymi osiągnięciami w dziedzinie archeologii, literatury, etnografii, filozofii czy filologii klasycznej. W tym świetle warto na marginesie wspomnieć, że w kwestionariuszu osobowym z 1956 r. w pytaniu dziesiątym (Znajomość języków obcych w tym języków narodów ZSRR) Wiktor Petrow wskaże: niemiecki, francuski, łacinę, grekę. Pominie ukraiński, a także rosyjski, w którym wypełniał ankietę66.

W okresie chełmskim Płaton Petrow, oprócz powierzonych funkcji dydaktycznych, oddaje się pracy naukowej i wydawniczej. Od 15 października 1907 do 1 maja 1908 pełni funkcję redaktora metropolitalnego periodyku „Chełm­skie Życie Cerkiewne”67, na którego łamach, jak też na łamach innych czasopism teologiczno-religijnych: „Katerynosławskie Wiadomości Eparchialne” („Екатеринославскія Епархіальныя Вѣдомости”), „Język Rosyjski” („Русская Рѣчь”), „Wiadomości Cerkiewne” („Церковный Вѣстникъ”), „Wiara i Rozum” („Вѣра и Розумъ”), „Przyjazna Praca” („Мирний Трудъ”), „Chełm­ski Kalendarz Ludowy” („Холмскiй Народный Календарь”), „Dzwon” („Колоколъ”), „Dziennik Warszawski” („Варшавскiй Дневникъ”), „Chersońskie Wiadomości Eparchialne” („Херсонскія Епархіальныя Вѣдомости”), publikuje teksty z historii cerkwi, myśli teologicznej i wybranych problemów społeczno-politycznych68. W Chełmie powraca do zarzuconych w czasie studiów doktorskich w Kijowie projektów naukowych dotyczących znaczenia rozwoju myśli narodowej w historii cerkwi, które, jak już wspomniano, pierwotnie miały lec u podstaw jego doktoratu69. Dnia 10 lutego 1908 r. wygłasza w ramach działalności Chełmskiego Bractwa Bogarodzicy wykład zatytułowany Idea narodowa oraz jej znaczenie kulturowe (Нацiональная идея и ея культурное значенiе), dotyczący stosunku współczesnego społeczeństwa do kwestii narodowej, jej znaczenia w historii narodów europejskich, teoretycznych podstaw idei narodowej w niemieckiej myśli filozoficznej (Hegel, Fichte), wreszcie historii idei narodowej w Imperium Rosyjskim oraz wpływu prawosławia na jej rozwój. Jak podkreśla, przyszłość dziejów będzie należeć do tych narodów, które posiadać będą wysoki stopień rozwoju świadomości narodowej i poszanowania godności człowieka. Rozwój oddzielnych narodów stanowi jedyną drogę progresu człowieka70. Artykuły publikowane na łamach czasopism stają się zaczątkiem większych projektów wydawniczych. W latach 1909–1911 w Chełmie ujrzą światło dzienne trzy jego książki: Modernizm (neokatolicyzm) (Модернизм [новокатоличество], 1909);Mariawityzm (Мариавитство, 1910); oraz dwutomowe dzieło Prace z dziejów kościoła i życia społecznego w epoce Piotra Wielkiego (Очерки изъ исторіи церковно-обществснной жизни въ эпоху Петра Великаго, 1911). W czerwcu 1910 r. Płaton Petrow otrzymuje od Świętego Synodu Cerkwi Prawosławnej nagrodę – pektorał za działalność duszpasterską71.

W 1910 r. Petrow aktywnie uczestniczy w jubileuszu 150. rocznicy powstania Chełmskiego Seminarium Duchownego. Najpierw współredaguje tom prac Zbiór artykułów o  historii Chełmskiego Seminarium Duchownego (1760–1910) (Сборникъ статей по исторiи Холмской духовной семинарiи [1760–1910]), bierze też udział w obchodach święta. Współcelebruje liturgię pierwszego dnia obchodów i jemu przypada w udziale wygłoszenie kazania do wiernych72. Pokłosiem jubileuszowych obchodów był okolicznościowy tekst jego autorstwa Opis obchodów rocznicowych w Chełmskim Seminarium Duchownym w dniach 6–11 września 1910 r.73

Petrow przestaje pełnić dotychczasową funkcję wykładowcy teo­logii podstawowej, dogmatycznej i moralnej 5 kwietnia 1911 r. i zgodnie z ukazem (nr 4785) zostaje powołany na funkcję inspektora Chełmskiego Seminarium Duchownego74.

Chełm–Saratów i… znowu Chełm

Okres chełmski w biografii rodziny Petrowów trwa pięć lat: od sierpnia 1907 r. do października 1912 r. Kończy się on jednak nie przejazdem do Kijowa, jak przyjęto w dotychczasowej literaturze przedmiotu, a do Saratowa, co dotąd uchodziło, jak podkreśla Wjaczesław Briuchowecki, za pewną zagadkę75.

Decyzją Świętego Soboru nr 15111 z dnia 6 października 1912 r. Płaton Petrow przestał pełnić dotychczasowe funkcje w Chełmskim Seminarium Duchowym i został skierowany do Seminarium Duchownego w Saratowie, w którym miał prowadzić zajęcia z homiletyki i przedmiotów pokrewnych76. W świetlePilnej ewidencji Chełmskiego Gimnazjum Męskiego w Chełmie 1912–1913 Wiktor Petrow przerwał naukę w październiku 1912 r. i został przeniesiony do I Gimnazjum w Saratowie77 – notabene, to czwarta wspomniana powyżej adnotacja w dokumentacji chełmskiego gimnazjum78. Zgodnie z informacją podaną przez prawosławne „Saratowskie Nowości Duchowne” („Саратовскiй Духовный Вестникъ”), Płaton Petrow, w myśl decyzji (nr 8962) Świętego Synodu, od 28 października 1912 r. jako nauczyciel Seminarium Duchownego w Saratowie został zaliczony do nadliczbowych duchownych Soboru Aleksandra Newskiego w Saratowie79. Najpewniej jeszcze w październiku Petrow wraz z synem opuścili Chełm.

Jednak pobyt w Saratowie nie trwał dłużej niż około dwóch miesięcy, bowiem już w grudniowym numerze periodyk „Chełmskie Życie Cerkiewne” informował o zmianach: „wykładowca Seminarium Duchownego w Saratowie ksiądz Płaton Petrow zostaje przeniesiony na wakat w katedralnym soborze w Chełmie od dnia 1 grudnia”80. Najpewniej w grudniu 1912 r. Petrow wraz synem powrócił do Chełma, w którym spędzi najbliższy rok, ucząc religii w miejscowej szkole. Już w lutym 1913 r., z okazji 300. rocznicy objęcia przez Romanowów panowania w Rosji, wziął udział w obchodach w katedralnym soborze w Chełmie: „nauczyciel religii Brackiej Szkoły Mikołajowskiej o. Płaton Petrow wygłosił kazanie, w którym w jaskrawych obrazach wyraził historyczny moment obrania na cara Michaiła Fiodorowicza Romanowa, zasługi Cesarskiego Domu Romanowych wobec Wielkiej Rosji i znaczenie tej rocznicy w dniu 21 lutego 1913 r.”81. „Chełmskie Życie Cerkiewne” informowało, że Płaton Petrow został zwolniony na własną prośbę z 1 lipca z posady księdza Soboru Chełm­skiego82. Ostatnia wzmianka na stronach chełmskiego wydania pochodzi z listopada 1913 r. i dotyczy Zjazdu katechetów świeckich szkół średnich eparchii chełmskiej, w którego obradach wziął udział Płaton Petrow83.

Chełm–Kijów

Decyzją Świętego Synodu (nr 9636) z 16–25 października 1913 r. Płaton Petrow, pełniący podówczas funkcję księdza Soboru w Chełmie, ostatecznie porzucił miasto i wraz z synem udał się do Kijowa84. Ojciec został wykładowcą Kijowskiego Seminarium Duchownego i szybko awansował w hierarchii cerkiewnej. Z kolei syn rozpoczął studia uniwersyteckie, a później karierę naukową.

Płaton Petrow, dzięki rozpoczętym jeszcze w Chełmie studiom historycznym, mógł objąć stanowisko wykładowcy zarówno historii cerkwi powszechnej, jak i Imperium Rosyjskiego85. Szybko dał się poznać jako pracowity i lojalny pedagog, duchowny i badacz. W 1915 r., z okazji 100. rocznicy powstania Kijowskiego Seminarium Duchownego, zostało mu powierzone opracowanie tomu jubileuszowego oraz historii samego seminarium86. Od stycznia 1917 r., oprócz obowiązków wykładowcy, pełnił funkcję redaktora periodyku wydawanego przez Seminarium Duchowne – „Przewodnik dla Pasterzy Wiejskich” („Руководство для сельских пастырей”), na którego stronach opublikował swój szkic, mający za przedmiot stuletnią historię seminarium87. Dnia 6 maja 1915 r. został odznaczony przez władze carskie orderem św. Anny (III stopnia) za dotychczasową służbę w strukturach eparchialnych88. Rok później, pod koniec maja 1916 r., za wzorcową i sumienną służbę oraz szczególny trud w okresie działań wojennych, został mu nadany tytuł protojereja89. W lipcu 1917 r. otrzymał święcenia archimandryty i został rektorem Kijowskiego Seminarium Duchownego. W 1920 r. przyjął święcenia biskupie: został biskupem Humania oraz wikariuszem kijowskiej eparchii90. Jak podkreśla Wjaczesław Briuchowecki, Płaton Petrow zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach albo w 1921 r., albo w 1922 r. i został pochowany w Humaniu najpierw w cerkwi katedralnej Świętego Mikołaja, a w 1943 r. jego prochy zostały przeniesione obok murów świątyni91. Wiktor Petrow odwiedzał swego ojca w ostatnich latach życia w Humaniu, o czym świadczą, jak podkreśla badacz, rękopisy pisarza z lat 20., sporządzone na formularzach miejscowego towarzystwa oszczędnościowo-pożyczkowego92.

Barwną historię swojej rodziny Wiktor Petrow będzie skrzętnie ukrywać, albo w ogóle nie podejmując tego problematycznego zagadnienia w oficjalnych dokumentach93, albo określając swoje pochodzenie społeczne mianem „urzędniczego”, jak to uczynił w kwestionariuszu z 1956 r., bądź też odwołując się do określenia „z rodziny nauczycielskiej”, jak to robi w odręcznych curriculum vitae z drugiej połowy lat 50. XX w., zachowanych w Naukowym Archiwum Instytutu Archeologii UAN94. Zarazem należy podkreślić, że we wspomnianym archiwum znajduje się jedyny maszynopis życiorysu pisarza, sporządzony w języku ukraińskim, powstały najpewniej w latach 30. XX w., w którym pada sformułowanie: „Ojciec – wykładowca Seminarium Duchownego”95.

Czerwony koszmar z ulicy Włodzimierskiej

Wiktor Petrow zdał egzamin dojrzałości 6 czerwca 1913 r., otrzymując srebrny medal ukończenia Gimnazjum w Chełmie96 i w tym samym roku, jak poświadcza się w Kwestionariuszu osobowym, rozpoczął studia na kierunku filologia słowiańsko-rosyjska, specjalność filologia rosyjska na wydziale historyczno-filologicznym Imperatorskiego Uniwersytetu im. św. Włodzimierza w Kijowie97. Lata uniwersyteckie, jak będzie je wspominać na stronach eseju Błotnista Lukroza, okażą się okresem niezwykle wytężonej pracy, czasem tytanicznego wysiłku oraz niesłychanej próby. Uniwersytet jawił mu się jako „doskonały, samowystarczalny i zamknięty w sobie świat, niemający żadnych związków z otaczającą rzeczywistością”98, co jeszcze w XIX w. dodatkowo uwypuklał fakt, że czerwona bryła budynku zaprojektowanego przez Vincenta Berettiego leżała właściwie poza granicami miasta. W przekonaniu Petrowa instytucja uniwersytetu, powołana do życia ukazem cara Mikołaja I, nie miała na celu emancypacji jednostki, wyzwolenia i umocnienia krytycznego rozumu. Instytucja ta stanowiła przedłużenie władzy carskiej, swego rodzaju koszary, w których poddawano dyscyplinującej władzy rozum człowieka, o czym przypominał każdemu adeptowi dwugłowy orzeł na złotych guzikach studenckiego munduru. Student, jak pisał, zbliżając się do „czerwonego kolosa, do tej udrapowaną ceglastą krwią bryły”, zatracał siebie samego, a senne koszmary, w których błądził po przepastnych korytarzach budynku, prześladowały pisarza jeszcze przez długi czas99.

Według Petrowa przed każdym studentem wydziału filologicznego odkrywały się dwie możliwości: „wytężając wszystkie swoje siły i zdolności duchowe, za cenę największego wysiłku i starań, zagwarantować sobie perspektywę możliwości profesury”, bądź też wybrać drogę „biernego staczania się po równi pochyłej zawodu nauczyciela gdzieś na głuchej prowincji”100. Perspektywa profesury była jasno nakreślona. Jej warunkiem było otrzymanie złotego medalu ukończenia studiów: tylko i wyłącznie, jak podkreśla Petrow, złotego medalu, bowiem medal srebrny, który również przyznawano, w istocie niczego nie gwarantował. Otrzymawszy złoty medal, adept nauki pozostawał przy uniwersytecie, a po wygłoszeniu dwóch wstępnych wykładów, otrzymywał tytuł privatdozenta.

Petrow wybrał pierwszą z dróg, wytrwale przekraczał kolejne kręgi wtajemniczenia uniwersyteckiego, zaliczając przedmioty, seminaria, zajęcia praktyczne. „Do tego wszystkiego – jak przyznawał po latach – potrzeba było gigantycznego wysiłku, tak intelektualnego, jak i fizycznego, totalnej mobilizacji wszystkich sił duchowych. Nie wszyscy wytrzymywali. Często nadmiar wysiłku gubił człowieka. Niszczył go”101. Nie jest kwestią przypadku, że na dyplomie absolwentów uniwersytetu, zaświadczającym ukończenie studiów, mowa wprost o tym, że „Wiktor Petrow wytrzymał (выдержалъ) czteroletni okres nauczania”102. Ośmiosemestralne studia przewidywały łącznie szesnaście egzaminów, z których czternaście – związanych z szeroką problematyką językoznawczą, literaturoznawczą oraz filozoficzną – Petrow zdał z najwyższą notą103, jednak z dwóch przedmiotów otrzymał ocenę niższą104. Oddzielnie program studiów przewidywał w ramach specjalności tzw. praktyczne seminaria, które Petrow zrealizował pod okiem ukraińskich badaczy: najwybitniejszego etnografa i folklorysty Andrija Łobody (3 seminaria), literaturoznawcy Serhija Masloła (3 seminaria), językoznawcy i paleografa średniowiecznej literatury ukraińskiej Mykoły Hrunskiego (2 seminaria) oraz najwybitniejszego filozofa religii i psychologa Wasyla Zeńkiwskiego (1 seminarium)105. Oddzielnie w pamięci pisarza niezatarty ślad pozostawiły seminaria Wołodymyra Peretca oraz Iwana Ohijenki. Tych sześciu wybitnych naukowców: filologów, literaturoznawców, filozofów, językoznawców w okresie uniwersyteckim odciśnie piętno na intelektualnym obliczu Petrowa. Jak wspomina ten okres uniwersytecki przyjaciel i rówieśnik Petrowa – Borys Krupnycki:

na seminariach prof. Łobody dochodziło i to nie raz do niezwykle zaciętych i ostrych dyskusji. Do tego znakomite metodologiczne seminarium wybitnego znawcy dawnej historii literatury prof. Peretca. […] W tej rozpalonej atmosferze słownych starć i najprawdziwszych bojów Wiktor Petrow czuł się jak ryba w wodzie. Być może jego niechęć do naukowych sporów w późniejszym okresie można wyjaśnić faktem, że okres studiów minął pod znakiem polemicznych starć106.

To na słynnych seminariach Wołodymyra Pereca, poświęconych najstarszym zabytkom literatury ukraińskiej oraz metodologii literatury prowadzonych w latach 1907–1914, jeszcze przed jego wyjazdem do Petersburga, Petrow po raz pierwszy zetknie się z prekursorskim ujęciem formalistycznym, z nadrzędnością pytania o jak, a nie co literatury107. Perec z zawołaniem „nie treść, a forma” będzie jednym z pierwszych wyznaczających ramy nowej metodologii na gruncie literaturoznawstwa108. Na seminarium Serhija Masloła powstanie pierwsza naukowa praca Petrowa – Forma wiersza w dziełach poetów XVI–XVII w.109, w której przeanalizuje dzieła Herasyma Smotryckiego, wykorzystując koncepcje slawisty Uniwersytetu Jagiellońskiego Jana Łosia dotyczące tonicznego charakteru wiersza sylabicznego110. Z kolei na seminarium folklorystycznym Andrija Łobody wygłosi w 1918 r. swój pierwszy wykład o genetycznej teorii zaklinań rosyjskiego etnografa Nikołaja Poznanskiego111. Wreszcie z okresu studiów niezatarty ślad pozostawią zajęcia Iwana Ohijenka, ukraińskiego językoznawcy, który z „prostego tematu niczym za dotknięciem czarodziejskiej różdżki był w stanie wyczarować baśniowy pałac, i szlifując, przekształcić drobny kamień w lśniący diament bezbłędnej erudycji”112. Jego inauguracyjny wykład Czy poprawnie postawiono akcent w „Połtawie” A. Puszkina: „Молчит музыка боевая?” dla Petrowa pozostawał niedoścignionym wzorem.

W 1918 r., pod koniec studiów, Petrow zadebiutował, publikując pierwsze dwa teksty historycznoliterackie poświęcone literaturze rosyjskiej. W maju 1918 r. na łamach rosyjskojęzycznego czasopisma wydawanego w Kijowie „Głos Życia” („Голос Жизни”) ujrzał światło jego pierwszy tekst podpisany inicjałami W.P., zatytułowany „Paweł I” Mereżkowskiego a Dostojewski, „prorok rewolucji rosyjskiej”113. Natomiast w październiku 1918 r. na łamach tego samego czasopisma ukazał się artykuł podpisany – Wiktor Bielicz, pt. „Dwunastu” – poemat Aleksandra Błoka114.

Pomimo zdanych z najwyższą notą egzaminów końcowych115, Petrow ukończył studia nie ze złotym medalem, który, jak podkreślał, stanowił jedyną przepustkę do dalszej kariery naukowej, lecz z medalem srebrnym, otrzymanym za pracę Nikołaj Jazykow. Życie i twórczość (Н.М. Языков. Жизнь и творчество)116, którą poświęcił spuściźnie jednego z poetów rosyjskiego romantyzmu, słowianofilowi Nikołajowi Jazykowowi. Dyplom ukończenia studiów (1. stopnia) Petrow otrzymał 17 września 1918 r.117

Niewątpliwie srebrny medal nastręczał wiele trudności. Dalsza kariera uniwersytecka stała pod znakiem zapytania, pośledniejsze wyróżnienie okazało się bolesne i nawet w tekście Błotnista Lukroza, powstałym trzydzieści lat od tego wydarzenia, wywoływało cierpki posmak. Pomimo tego, z niewyjaśnionych przyczyn, uniwersyteckie drzwi przed Petrowem nie zostały zatrzaśnięte: w listopadzie 1918 r., decyzją Rady Naukowej Uniwersytetu św. Włodzimierza, na wniosek Wydziału Historyczno-Filologicznego, Petrow został włączony do składu tego wydziału jako profesorski stypendysta i rozpoczął przygotowania nad rozprawą w Katedrze Języka i Literatury Rosyjskiej118. Co więcej, udało mu się otrzymać stypendium, jak wskazano w protokole, ze specjalnych środków uniwersyteckich119.

Narbut – Jakubski – Zerow

Pod koniec studiów oraz podczas prac nad doktoratem trzy postaci i środowiska skupione wokół nich pozostawią na Petrowie i jego twórczości największy ślad: pierwszym z nich będzie Narbut.

Wraz z wybuchem ukraińskiej rewolucji i powstaniem Ukraińskiej Republiki Ludowej Heorhij Narbut porzucił Petersburg i przyjechał do Kijowa, aby wesprzeć odrodzenie kulturowo-narodowe. Ten najwybitniejszy ukraiński grafik i artysta, jeden z najznamienitszych ilustratorów w Imperium Rosyjskim, członek rosyjskiego środowiska artystycznego Świat Sztuki (Мир искусства), tworzył symbolikę nowo powstałego państwa ukraińskiego: godło państwowe, projekt jednostki monetarnej, znaczki, mundury sił zbrojnych120 oraz niedoścignione wzornictwo ukraińskiego alfabetu (tzw. narbutiwka)121. Jednocześnie współtworzył otwartą 22 listopada 1917 r. w Kijowie Ukraińską Akademię Sztuk Pięknych. Jako jej rektor stworzył środowisko artystów, naukowców i wydawców, którym ukraińska kultura po 1917 r. zawdzięczała renesans sztuki epoki baroku oraz syntezę jej stylu na gruncie modernizmu. W 1918 r. ujrzał światło dzienne jeden z najważniejszych periodyków historii, literatury i sztuki „Nasza Przeszłość” („Наше Минуле”), którego okładkę, szatę graficzną i poszczególne materiały współtworzył ukraiński artysta. Wokół Heorhija Narbuta utworzyło się aktywne środowisko artystyczne, które łączyło wybitne i jaskrawe postacie ówczesnego Kijowa: artystę i historyka sztuki Juchyma Mychajliwa, ukraińskiego symbolistę Pawła Tyczynę, prekursora ukraińskiego futuryzmu Mychajla Semenkę, najwybitniejszego reżysera teatralnego Łesia Kurbasa, kompozytora i muzykologa Pyłypa Kozyckiego, historyka sztuki i muzealnika Fedora Ernsta, historyka i archiwistę Wadyma Modzolewskiego, kompozytora i muzykologa Jakowa Stepowego, poetę i tłumacza Mykołę Zerowa, malarza Mykołę Buraczka. Mieszkanie artysty, naprzeciwko słynnej barokowej bramy wjazdowej Rafała Zaborowskiego (główny wjazd do Soboru Sofijskiego i pałacu metropolii kijowskiej), stało się salonem artystyczno-kulturalnym Kijowa okresu ukraińskiej rewolucji, miejscem spotkań oraz dyskusji, które doczekały się jaskrawych opisów122. Środowisko to, a zwłaszcza jego centralna postać: Narbut, jego koncepcja sztuki i rozumienie baroku, zostaną sportretowane przez Wiktora Petrowa w powieści Bez gruntu.

W Kijowie lat 20. istniał jeszcze jeden krąg, który pozostawił niezatarty ślad na Petrowie: środowisko intelektualne skupione wokół postaci Borysa Jakubskiego, ukraińskiego literaturoznawcy, profesora kijowskiego uniwersytetu, członka Wszechukraińskiej Akademii Nauk, prekursora formalizmu oraz badań socjologicznych na gruncie ukraińskiej humanistyki123. Jego zainteresowania naukowe, koncentrujące się głównie na problematyce teoretycznoliterackiej, przyciągały grupę pisarzy i badaczy, którzy regularnie spotykali się, tocząc w jego gabinecie rozmaite spory i dyskusje. Według zachowanych wspomnień Jakubskiego trzon tej grupy tworzyli: Mykoła Zerow, Pawło Fyłypowycz, Mychajło Draj-Chmara, Maksym Rylski, Pawło Tyczyna, Wołodymyr Otrokowski, Oswald Burchardt. Z rzadka przyłączali się do nich Heorhij Narbut, Wadym Modzolewski, Mychajło Mohylanski, Ołeksandr Doroszkewycz czy historyk i polityk Josyf Hermaize. W spotkaniach, jak podkreśla Jakubski, aktywnie uczestniczył Wiktor Petrow:

To były burzliwe lata rewolucji. Rewolucji, którą przyjmowaliśmy z wiarą w nowe horyzonty. Nie byliśmy jednak praktykami rewolucji. Wierzyliśmy w wolność, rozum, sztukę, naukę. Ukraiński aspekt rewolucji był dla nas odkryciem. Całym swoim jestestwem weszliśmy w nowy świat duchowy. Rozumieliśmy, że każda rzecz wymaga tu pogłębienia i udoskonalenia. A droga, która do tego prowadzi, wiedzie przez twórcze spotkania, dyskusje, teoretyczne konceptualizacje i konsekwentne podnoszenia na coraz wyższy poziom obranego rzemiosła. […] Czytano nowe poezje, nowe przekłady, swobodnie wyrażano nowe idee, tutaj miały miejsce teoretyczne dyskusje – zapalne, ostre, zawsze jednak życzliwe i przyjacielskie. Najbardziej zagorzałym, jednak nie bez ironicznego błysku, był Wiktor Petrow124.

Jak podkreśla Jakubski, za tę ironiczną postawę oraz ostry język Petrow nie był zbyt lubiany w tym kręgu. Przychodził mu na ratunek, obracając jego słowa w żart i stawiając niekiedy w śmiesznej sytuacji, Mykoła Zerow, który okaże się trzecią, bodaj najważniejszą postacią w życiu przyszłego pisarza.

Na przełomie 1918 i 1919 r. Petrow poznał, dzięki Pawłowi Fyłypowyczowi, Mykołę Zerowa, jednego z najważniejszych ukraińskich poetów lat 20. XX w., tłumacza literatury łacińskiej, historyka i krytyka literackiego, czołową postać nieformalnego środowiska kijowskich intelektualistów, tzw. „neoklasyków”. Zerow wpłynął na zainteresowania naukowe Petrowa, wciągnął go w wir ukraińskiego życia literackiego Kijowa lat 20. Początek znajomości przyszłych literatów przypadł na końcowy okres istnienia jednego z najważniejszych czasopism krytyczno-literackich tego okresu, „Księgarza” („Книгарь”, 1917–1920), redagowanego przez Zerowa125, którego dwa ostatnie numery zostały poświęcone ukraińskiemu filozofowi epoki baroku Hryhorijowi Skoworodzie126. W numerze tym ukazał się pierwszy tekst Petrowa napisany w języku ukraińskim, Literatura o Skoworodzie127; pisarz zrekapitulował w nim najważniejsze prace badaczy ukraińskich i rosyjskich XIX i początku XX w. Jak podkreślił, życie i twórczość Skoworody staną się centralnym zagadnieniem zainteresowań badawczych ukraińskich intelektualistów pierwszej połowy lat 20.128 – najlepszym tego potwierdzeniem jest dorobek samego Petrowa. W latach 1920–1927 ujrzało światło dzienne sześć jego tekstów, mających za przedmiot rozmaite aspekty twórczości tego najwybitniejszego ukraińskiego filozofa. Najpewniej seria ta stanowiła część szerszego projektu, nad którym pracował, o czym świadczy zachowany odręczny plan wydawniczy monografii H.S. Skoworoda, filozof ukraiński XVIII w. Monografia do 20 arkuszy wydawniczych129, mieszczący opublikowane teksty z nowymi tytułami kolejnych rozdziałów130. Dodatkowo warto podkreślić, że już w 1920 r. Petrow nosił się z zamiarem publikacji szkicu poświęconego życiu i twórczości Skoworody, o czym świadczy zachowana umowa z jednym z kijowskich wydawnictw z marca 1920 r.131

Ukraińska rewolucja (1917–1921) i bolszewicki terror

Niemal cały okres 1917–1921 Petrow spędził w Kijowie, przyglądając się z bliska ukraińskiej rewolucji, stanowieniu Ukraińskiej Republiki Ludowej oraz nadciągającym falom terroru bolszewickiego i białogwardyjskiego, któremu uległo niepodległe państwo ukraińskie. W okresie tym Kijów stał się sceną siedemnastu zmian władzy różnych reżimów politycznych. W samym 1919 r., który okazał się najczarniejszym okresem dla miasta i jego mieszkańców, władze zmieniły się siedmiokrotnie. Na skutek blokad, intensywnych walk i bombardowań życie w Kijowie zamarło, wybuchł głód, który osiagnął apogeum między majem a czerwcem 1920 r. Oswald Burchardt, ukraiński poeta, przedstawiciel środowiska tzw. kijowskich neoklasyków, jeden ze świadków agonii miasta, pisał: „Kijów był pozbawiony ogrzewania, wody i prądu. W Parku Kadeckim wycinano drzewa i ciągnięto opał do domów […], wodę noszono ze studni znajdujących się poza miastem, nocą zapalano kaganki. W domach atrament zamarzał w kałamarzach”132. Przejęciu władzy w mieście przez bolszewików towarzyszyły krwawe rozprawy z ludnością Kijowa, które po latach Petrow opisze w kilkuczęściowym studium wydanym na emigracji w latach 50. Ukraińska inteligencja – ofiara terroru bolszewickiego133; w niepodległej Ukrainie tekst ten ukaże się dopiero po rozpadzie ZSRR. Pisarz połączy analizę mechanizmów terroru z opisem skali represji bolszewickiej i władzy radzieckiej wobec ukraińskich intelektualistów w latach 1917–1939 ze szczególnym uwzględnieniem roli Czeka (Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem), w zdławieniu ukraińskiej rewolucji (1917–1921). Petrow podejmie próbę charakterystyki doktryny Czeka, zasad jej działania oraz kryteriów, na podstawie których realizowała eksterminację elit: od chaotycznych łapanek i mordów 1918 r., rozgrywających się bezpośrednio na ulicach Kijowa, po zorganizowany aparat terroru tzw. „czerezwyczajek” w latach 1919–1921, tj. sieci miejskich punktów przesłuchań i eksterminacji. W Kijowie w latach 1919–1921 będzie działać szesnaście takich punktów, w których między sierpniem a wrześniem 1919 r. zginie ok. 12 tys. osób. W okresie tym stracą życie m.in.: tymczasowy przewodniczący Ukraińskiej Centralnej Rady i minister edukacji pod rządami Hetmanatu Wołodymyr Naumenko, jeden z najwybitniejszych ukraińskich malarzy przełomu XIX i XX w. Ołeksandr Muraszko, ukraiński kompozytor Mykoła Łeontowycz, ukraiński pisarz Hryhorij Czuprynka.

Kwestionariusz osobowy nie odzwierciedla w szczególny sposób tego ważnego etapu w życiu pisarza, w odróżnieniu od zachowanej książki pracowniczej Petrowa134, która ilustruje meandry w jego biografii. Między 1918 a 1921 r., jako pozaetatowy pracownik Komisji Etnograficznej Ukraińskiej Akademii Nauk, trzynastokrotnie zmienia miejsce zatrudnienia, podejmując się rozmaitych dorywczych prac: od nauczania języków135 i nadzorowania domów dziecka136, przez różnego rodzaju kursy przygotowawcze137, na pracy redaktorskiej kończąc138. Kijowscy intelektualiści w sytuacji, w której pieniądze stały się problematyczne, bowiem w opustoszałym i wygłodniałym mieście nie sposób było za nie otrzymać podstawowych produktów, szukali ratunku na prowincji: wikt i opierunek otrzymywali w zamian za naukę w szkołach. Lata 1920–1921 Petrow spędził we wsi Horobijiwka (współcześnie obwód kijowski), kierując miejscową siedmioklasową szkołą podstawową. W 1920 r., korzystając z gościnności Mykoły Simaszkewycza, dyrektora Szkoły Zawodowej nr 1 w Baryszówce (współcześnie obwód kijowski), znajdzie schronienie dla dwóch poetów neoklasyków, uciekających przed widmem rewolucyjnego Kijowa: Oswalda Burchardta, który będzie uczył języka francuskiego i niemieckiego, oraz Mykoły Zerowa, wykładającego literaturę, historię oraz łacinę, który do Baryszówki przyjedzie wraz ze swoją żoną, Sofiją Zerową. Jesienią 1922 r. dołączy do nich Wiktor Petrow, który na rok zastąpi Oswalda Burchardta na stanowisku nauczyciela języków obcych. Ten drugi okres będzie istotny tak dla jego biografii, twórczości, jak i życia osobistego.

Katarzyna Glinianowicz, Paweł Krupa