Violeta ebook i audiobook

Ni­co­la­sowi i Lori,

moim pod­po­rom na stare lata

Fe­li­pemu Ber­rio­sowi del So­lar,

mo­jemu dro­giemu przy­ja­cie­lowi

Tell me, what is it you plan to do

With your one wild and pre­cious life?

Po­wiedz, co za­mie­rzasz wresz­cie ro­bić

Z twoim je­dy­nym zwa­rio­wa­nym i cen­nym ży­ciem?

MARY OLI­VERLETNI DZIEŃ (PRZEŁ. CZE­SŁAW MI­ŁOSZ)

Santa Clara, wrze­sień 2020

Naj­droż­szy Ca­milo,

spi­suję te wspo­mnie­nia, by po­zo­sta­wić Ci ja­kieś świa­dec­two, są­dzę bo­wiem, że w da­le­kiej przy­szło­ści, kiedy bę­dziesz bar­dzo stary i po­my­ślisz o mnie, pa­mięć może Ci pła­tać fi­gle, bo za­wsze by­łeś roz­tar­gniony, a ta wada po­głę­bia się z wie­kiem. Moje ży­cie za­słu­guje na to, by je opo­wie­dzieć, z po­wodu nie tyle mo­ich za­let, ile grze­chów, o które na­wet mnie nie po­dej­rze­wasz. Opo­wiem Ci o nich. Prze­ko­nasz się, że to istna po­wieść.

Je­steś w po­sia­da­niu li­stów za­wie­ra­ją­cych opis ca­łego mo­jego ży­cia, może z wy­jąt­kiem kilku grze­chów, o któ­rych wcze­śniej wspo­mnia­łam, mu­sisz jed­nak speł­nić swoją obiet­nicę i spa­lić je, kiedy umrę, bo są zbyt sen­ty­men­talne, a czę­sto wręcz zło­śliwe. Niech to stresz­cze­nie za­stąpi tamtą prze­sad­nie ob­fitą ko­re­spon­den­cję.

Ko­cham Cię naj­bar­dziej na świe­cie.

Vio­leta

I. WY­GNA­NIE

1920–1940

1

Przy­szłam na świat w pe­wien bu­rzowy pią­tek roku 1920, roku za­razy. Wie­czo­rem w dniu mo­ich na­ro­dzin na­stą­piła prze­rwa w do­sta­wie prądu, jak to zwy­kle by­wało w cza­sie bu­rzy, za­pa­lono więc świece i lampy naf­towe, które za­wsze były pod ręką na wy­pa­dek ta­kich awa­rii. Ma­ría Gra­cía, moja matka, po­czuła skur­cze – do­brze jej znane, wszak uro­dziła już pię­ciu sy­nów – i z re­zy­gna­cją przy­jęła cier­pie­nie, po­go­dzona z tym, że wyda na świat ko­lej­nego chłopca, z po­mocą sióstr, które już wcze­śniej to­wa­rzy­szyły jej w ta­kich mo­men­tach, nie tra­cąc przy tym głowy. Le­karz ro­dzinny od kilku ty­go­dni pra­co­wał bez wy­tchnie­nia w jed­nym ze szpi­tali po­lo­wych, wy­dało im się więc nie­roz­sądne wzy­wa­nie go do cze­goś tak pro­za­icz­nego jak po­ród. Przy po­przed­nich roz­wią­za­niach mo­gły li­czyć na aku­szerkę, za każ­dym ra­zem tę samą, ale jako jedna z pierw­szych pa­dła ofiarą grypy, a one nie znały żad­nej in­nej.

Matka do­szła do wnio­sku, że przez całe swoje do­ro­słe ży­cie była w ciąży, le­żała w po­łogu albo do­cho­dziła do sie­bie po sa­mo­ist­nym po­ro­nie­niu. Jej naj­star­szy syn, José An­to­nio, skoń­czył sie­dem­na­ście lat, co do tego aku­rat nie miała wąt­pli­wo­ści, bo uro­dził się w roku, gdy do­szło do jed­nego z naj­sil­niej­szych trzę­sień ziemi, które ob­ró­ciło w gruzy pół kraju[1] i po­chło­nęło ty­siące ofiar, nie pa­mię­tała na­to­miast do­kład­nie wieku po­zo­sta­łych dzieci ani liczby swo­ich nie­do­no­szo­nych ciąż. Każda z nich na kilka mie­sięcy wy­łą­czała ją z nor­mal­nego ży­cia, a po­ród za­wsze ozna­czał dłu­go­trwałe wy­czer­pa­nie i me­lan­cho­lię. Przed ślu­bem była naja­trak­cyj­niej­szą panną na wy­da­niu w sto­licy[2], smu­kłą, ob­da­rzoną nie­za­po­mnianą twa­rzą o zie­lo­nych oczach i de­li­kat­nej skó­rze, ale zbyt czę­ste ciąże zde­for­mo­wały jej ciało i przy­ga­siły du­cha.

Teo­re­tycz­nie ko­chała swoje dzieci, ale w prak­tyce dla wła­snej wy­gody wo­lała trzy­mać je na dy­stans, al­bo­wiem ener­gia roz­pie­ra­jąca bandę chło­pa­ków wpro­wa­dzała bi­tewny za­męt do jej ma­łego ko­bie­cego kró­le­stwa. Kie­dyś wy­znała swo­jemu spo­wied­ni­kowi, że to ja­kaś klą­twa sza­tana ska­zała ją na ro­dze­nie sy­nów. Jako po­kutę za­dał jej od­ma­wia­nie ró­żańca, co­dzien­nie przez okrą­głe dwa lata, i prze­ka­za­nie po­kaź­nej da­ro­wi­zny na re­mont ko­ścioła. Mąż za­ka­zał jej cho­dze­nia do spo­wie­dzi.

Pod czuj­nym okiem Pi­lar, mo­jej ciotki, To­rito, chło­pak do wsze­la­kich po­sług, wszedł na dra­binę i przy­wią­zał sznury (trzy­mane w sza­fie na ta­kie oka­zje) do dwóch sta­lo­wych ha­ków, które sam kie­dyś umo­co­wał w su­fi­cie. Matka, ubrana w długą ko­szulę nocną, klę­czała za­wie­szona na przy­wią­za­nych do rąk sznu­rach i parła przez ja­kiś czas, w jej od­czu­ciu trwa­jący wiecz­ność, mio­ta­jąc strasz­liwe prze­kleń­stwa, któ­rych zwy­kle nie uży­wała. Ciotka Pía przy­kuc­nęła mię­dzy jej no­gami, go­towa przy­jąć no­wo­rodka, za­nim ten do­tknie pod­łogi. Wcze­śniej przy­go­to­wała na­pary z po­krzywy, pio­łunu i ruty, za­le­cane po po­ro­dzie. Ło­skot bu­rzy ude­rza­ją­cej w ża­lu­zje i od­ry­wa­ją­cej frag­menty da­chu za­głu­szył jęki i długi koń­cowy wrzask ro­dzą­cej, kiedy wy­su­nę­łam głowę. Za­raz po­tem moje po­kryte ślu­zem i krwią ciało wy­śli­zgnęło się ciotce z rąk i spa­dło na drew­nianą pod­łogę.

– Ależ z cie­bie nie­zdara, Pío! – za­wo­łała Pi­lar, pod­no­sząc mnie za nogę. – To dziew­czynka! – do­dała zdu­miona.

– Nie­moż­liwe, sprawdź do­brze – wy­mam­ro­tała matka sła­bym gło­sem.

– Prze­cież ci mó­wię, sio­stro. Nie ma siu­siaka – od­parła ciotka.

Tam­tego wie­czoru oj­ciec wró­cił do domu późno, po ko­la­cji i kilku par­tyj­kach ma­ria­sza w klu­bie. Od razu skie­ro­wał się do swo­jego po­koju, by zmie­nić ubra­nie i na wszelki wy­pa­dek na­trzeć dło­nie al­ko­ho­lem, za­nim przy­wita się z ro­dziną. Po­pro­sił słu­żącą o kie­li­szek ko­niaku, a jej na­wet nie przy­szło na myśl, by za­ko­mu­ni­ko­wać mu no­winę, bo nie przy­wy­kła roz­ma­wiać z chle­bo­dawcą, po czym po­szedł przy­wi­tać się z żoną. Już w progu po za­pa­chu krwi od­gadł, co się wy­da­rzyło. Za­stał moją matkę od­po­czy­wa­jącą w łóżku, w czy­stej ko­szuli, czer­woną na twa­rzy, z wło­sami mo­krymi od potu.

– Dla­czego nikt mnie nie uprze­dził? – za­wo­łał, po­ca­ło­waw­szy żonę w czoło.

– Jak mia­ły­śmy to zro­bić? Kie­rowca był z tobą, a żadna z nas nie wy­szłaby z domu w taką bu­rzę, na­wet gdyby prze­pu­ścili ją twoi uzbro­jeni naj­mici – od­parła Pi­lar nie­zbyt uprzej­mym to­nem.

– To dziew­czynka, Ar­se­nio. Wresz­cie masz córkę – wtrą­ciła Pía, po­ka­zu­jąc mu trzy­mane na rę­kach za­wi­niątko.

– Bogu niech będą dzięki! – mruk­nął oj­ciec, lecz uśmiech znik­nął mu z twa­rzy na wi­dok istoty, która wy­chy­liła się spod fałd szala. – Ma śliwę na czole!

– Nie przej­muj się. Cza­sami dzieci ta­kie się ro­dzą, ale po kilku dniach wszystko wraca do normy. To znak, że bę­dzie in­te­li­gentna – wy­my­śliła na po­cze­ka­niu Pi­lar, byle nie przy­znać, że jego córka wy­lą­do­wała na pod­ło­dze.

– Jak ją na­zwie­cie? – za­py­tała Pía.

– Vio­leta – od­parła sta­now­czo matka, nie da­jąc mę­żowi czasu na za­bra­nie głosu.

To zna­mie­nite imię no­siła pra­babka ze strony matki, która na po­czątku dzie­więt­na­stego wieku wy­ha­fto­wała go­dło na pierw­szej fla­dze nie­pod­le­głego kraju.

Pan­de­mia nie za­sko­czyła mo­jej ro­dziny. Kiedy tylko ro­ze­szły się wie­ści o lu­dziach w ago­nii, któ­rzy peł­zają po uli­cach w por­cie, i o nie­po­ko­ją­cej licz­bie fio­le­to­wych ciał w kost­nicy, Ar­se­nio del Valle, mój oj­ciec, wy­li­czył, że plaga do­trze do sto­licy nie póź­niej niż za kilka dni. Po­nie­waż spo­dzie­wał się jej, za­cho­wał spo­kój. Po­czy­nił też od­po­wied­nie przy­go­to­wa­nia z szyb­ko­ścią wła­ściwą wszyst­kim jego dzia­ła­niom, przy­datną w in­te­re­sach i w ro­bie­niu pie­nię­dzy. Jako je­dyny z braci był na naj­lep­szej dro­dze do od­zy­ska­nia sta­tusu czło­wieka za­moż­nego, któ­rym cie­szył się mój pra­dzia­dek, a który mój dzia­dek po nim odzie­dzi­czył, lecz z cza­sem za­czął go tra­cić, bo miał za dużo dzieci i oka­zał się zbyt uczciwy. Z pięt­nastki jego po­tom­ków żyło je­de­na­ścioro, co świad­czyło o sile krwi rodu del Valle i było po­wo­dem do prze­chwa­łek dla mo­jego ojca, ale utrzy­ma­nie tak licz­nej ro­dziny kosz­to­wało mnó­stwo wy­siłku i pie­nię­dzy, dla­tego ma­ją­tek stop­niowo się kur­czył.

Jesz­cze za­nim kra­jowa prasa na­zwała cho­robę po imie­niu, oj­ciec wie­dział, że cho­dzi o hisz­pań­ską in­flu­encę, bo śle­dził na bie­żąco wy­da­rze­nia na świe­cie. Umoż­li­wiały mu to za­gra­niczne ga­zety, do­cie­ra­jące do Klubu Jed­no­ści[3] z opóź­nie­niem, ale do­star­cza­jące wię­cej in­for­ma­cji niż miej­scowa prasa, oraz ra­dio­sta­cja, skon­stru­owana wła­sno­ręcz­nie dzięki wska­zów­kom z pod­ręcz­nika, która za­pew­niała mu kon­takt z in­nymi ra­dio­ama­to­rami. Z za­kłó­ca­nego trza­skami i pi­skami na­słu­chu na fa­lach krót­kich do­wia­dy­wał się o rze­czy­wi­stych spu­sto­sze­niach, ja­kich pan­de­mia do­ko­ny­wała w in­nych miej­scach. Śle­dził po­stępy wi­rusa od sa­mego po­czątku, wie­dział, że roz­cho­dzi się ni­czym wiatr za­głady po ca­łej Eu­ro­pie i ca­łych Sta­nach Zjed­no­czo­nych, i do­szedł do wnio­sku, że skoro do­pro­wa­dził do tak tra­gicz­nych kon­se­kwen­cji w kra­jach cy­wi­li­zo­wa­nych, można ocze­ki­wać, że u nas, zwa­żyw­szy na bar­dziej ogra­ni­czone środki i więk­szą igno­ran­cję miesz­kań­ców, bę­dzie jesz­cze go­rzej.

Hisz­pań­ska in­flu­enca, którą na­zwano kró­cej „grypą”, do­tarła do nas z pra­wie dwu­let­nim opóź­nie­niem. Zda­niem przed­sta­wi­cieli świata na­uki ra­to­wa­li­śmy się przed nią tak długo dzięki geo­gra­ficz­nej izo­la­cji, na­tu­ral­nej ba­rie­rze, jaką sta­no­wią z jed­nej strony góry, z dru­giej – ocean, a także dzięki ła­god­nemu kli­ma­towi i od­da­le­niu, chro­nią­cemu nas przed nie­po­żą­da­nym na­pły­wem za­ra­żo­nych cu­dzo­ziem­ców. Lud na­to­miast przy­pi­sy­wał to in­ter­wen­cji ojca Ju­ana Qu­irogi, do któ­rego za­no­szono mo­dły pod­czas pro­ce­sji ma­ją­cych za­po­biec epi­de­mii. To je­dyny święty, któ­rego warto czcić – mimo że nie do­cze­kał się ka­no­ni­za­cji ze strony Wa­ty­kanu – bo bije wszyst­kich na głowę pod wzglę­dem świad­czo­nych na uży­tek lo­kalny cu­dów. W 1920 roku wi­rus do­tarł jed­nak i do nas, w pełni chwały i ma­je­statu, z im­pe­tem, któ­rego nikt nie mógł prze­wi­dzieć, oba­la­jąc wszyst­kie teo­rie na­ukowe i teo­lo­giczne[4].

Pierw­szymi ob­ja­wami cho­roby były uczu­cie przej­mu­ją­cego zimna, któ­remu nie dało się za­ra­dzić, trzę­sawka spo­wo­do­wana wy­soką go­rączką, ból głowy, jakby ktoś ści­skał ją ob­rę­czą, pie­cze­nie oczu i gar­dła oraz ma­ja­cze­nia cho­rego, który wi­dział śmierć cze­ka­jącą tuż przy łóżku. Skóra na­bie­rała nie­bie­sko­fio­le­to­wej, co­raz ciem­niej­szej barwy, wnę­trza dłoni i spody stóp ro­biły się czarne, ka­szel unie­moż­li­wiał od­dy­cha­nie, krwawa piana za­le­wała płuca, ofiara ję­czała nie­spo­koj­nie, a wszystko to koń­czyło się śmier­cią przez udu­sze­nie. Naj­więksi szczę­ścia­rze umie­rali po kilku go­dzi­nach.

Mój oj­ciec nie bez ko­zery po­dej­rze­wał, że w cza­sie wojny w Eu­ro­pie grypa spo­wo­do­wała wię­cej ofiar śmier­tel­nych wśród żoł­nie­rzy stło­czo­nych w oko­pach, gdzie nie dało się unik­nąć za­ra­że­nia, niż kule i gaz musz­tar­dowy. Rów­nie okrut­nie spu­sto­szyła Stany Zjed­no­czone i Mek­syk, by po­tem roz­prze­strze­nić się na Ame­rykę Po­łu­dniową. Ga­zety pi­sały, że w in­nych kra­jach zwłoki ukła­dano w stosy na uli­cach ni­czym drewno na opał, bo bra­ko­wało czasu i wol­nych miejsc na cmen­ta­rzach, by je po­cho­wać, że za­ra­żona zo­stała jedna trze­cia ludz­ko­ści i że liczba ofiar prze­kro­czyła pięć­dzie­siąt mi­lio­nów, ale do­nie­sie­nia pra­sowe były rów­nie sprzeczne jak prze­ra­ża­jące po­gło­ski prze­ka­zy­wane z ust do ust. Za­le­d­wie osiem­na­ście mie­sięcy wcze­śniej pod­pi­sano za­wie­sze­nie broni koń­czące straszną czte­ro­let­nią Wielką Wojnę w Eu­ro­pie, więc do­piero nie­dawno za­czę­li­śmy po­zna­wać praw­dziwy za­sięg pan­de­mii, ukry­wany do­tąd przez woj­skową cen­zurę. Ża­den kraj nie po­da­wał liczby ofiar po swo­jej stro­nie, tylko Hisz­pa­nia (która za­cho­wała neu­tral­ność w eu­ro­pej­skim kon­flik­cie) roz­po­wszech­niała in­for­ma­cje o cho­ro­bie, dla­tego za­częto ją na­zy­wać „hisz­pań­ską grypą”.

Wcze­śniej miesz­kańcy na­szego kraju od­cho­dzili z tego świata z tych sa­mych po­wo­dów co wszę­dzie, czyli no­to­rycz­nej nę­dzy, na­ło­gów, bó­jek, wy­pad­ków, ska­żo­nej wody, ty­fusu i wieku. Był to na­tu­ralny pro­ces, da­jący czas na godny po­chó­wek, lecz kiedy za­pa­no­wała grypa, ata­ku­jąca z żar­łocz­no­ścią ty­grysa, mu­siano zre­zy­gno­wać z po­cie­sza­nia umie­ra­ją­cych i z po­grze­bo­wych ry­tu­ałów.

Pierw­sze przy­padki od­no­to­wano pod ko­niec je­sieni w por­to­wych do­mach uciech, ale nikt – z wy­jąt­kiem mo­jego ojca – nie przy­wią­zy­wał do tego wagi, bo umie­rały ko­biety lek­kich oby­cza­jów, prze­stępcy i prze­myt­nicy. Uznano, że to cho­roba we­ne­ryczna przy­wle­czona z In­do­ne­zji przez przy­god­nych ma­ry­na­rzy. Szybko jed­nak oka­zało się, że nie­szczę­ście ma cha­rak­ter ma­sowy i że nie można na­dal zrzu­cać winy na roz­wią­złość i bez­tro­skie ży­cie, bo cho­roba nie od­róż­niała grzesz­ni­ków od cno­tli­wych. Wi­rus wy­grał z oj­cem Qu­irogą i prze­miesz­czał się bez prze­szkód, ata­ku­jąc za­cie­kle dzieci i star­ców, ubo­gich i bo­ga­tych. Kiedy cho­roba do­pa­dła całą trupę te­atralną i kilku człon­ków Kon­gresu, bru­kowce ogło­siły po­czą­tek apo­ka­lipsy i do­piero wtedy rząd pod­jął de­cy­zję o za­mknię­ciu gra­nic i kon­troli por­tów. Było już jed­nak za późno.

Nic nie dały msze od­pra­wiane przez trzech księży ani wo­reczki z kam­forą wie­szane na szyi, by za­po­biec za­ra­że­niu. Nad­cho­dząca zima i pierw­sze desz­cze tylko po­gor­szyły sy­tu­ację. Two­rzono więc na gwałt pro­wi­zo­ryczne szpi­tale po­lowe na bo­iskach spor­to­wych, kost­nice w chłod­niach rzeźni miej­skiej i ko­pano zbio­rowe mo­giły, gdzie tra­fiały zwłoki bie­da­ków za­sy­py­wane pa­lo­nym wap­nem. Wia­domo już było, że cho­roba wcho­dzi przez nos i usta i że nie wy­wo­łuje jej uką­sze­nie ko­mara ani żadne ro­baki w kisz­kach, w co wie­rzyło po­spól­stwo, dla­tego na­ka­zano no­sze­nie ma­se­czek, ale po­nie­waż tych nie star­czało na­wet dla per­so­nelu me­dycz­nego, który wal­czył z za­razą na pierw­szej li­nii frontu, reszta nie miała do nich do­stępu.

Kilka mie­sięcy wcze­śniej gło­sami wscho­dzą­cej klasy śred­niej i ro­bot­ni­czych związ­ków za­wo­do­wych wy­brano no­wego pre­zy­denta, syna wło­skich imi­gran­tów uro­dzo­nego już w na­szym kraju, wy­znawcę po­stę­po­wych idei[5]. Mój oj­ciec, jak wszy­scy jego krewni z rodu del Valle, przy­ja­ciele i zna­jomi, nie da­rzył go za­ufa­niem – pre­zy­dent za­mie­rzał bo­wiem wpro­wa­dzić nie­zbyt od­po­wia­da­jące kon­ser­wa­ty­stom re­formy, a poza tym był przy­błędą, który nie mógł się po­szczy­cić ka­sty­lij­sko-ba­skij­skim na­zwi­skiem odzie­dzi­czo­nym po przod­kach – zga­dzał się jed­nak z me­to­dami, ja­kie głowa pań­stwa za­sto­so­wała, by prze­ciw­dzia­łać ka­ta­stro­fie. Pierw­sze roz­po­rzą­dze­nie na­ka­zy­wało za­mknąć się w do­mach, by unik­nąć za­ra­że­nia, ale po­nie­waż nikt go nie prze­strze­gał, pre­zy­dent wpro­wa­dził stan wy­jąt­kowy, go­dzinę po­li­cyjną i za­kaz prze­miesz­cza­nia się lud­no­ści cy­wil­nej bez waż­nego po­wodu, pod karą grzywny, aresztu, a czę­sto­kroć chło­sty.

Za­mknięto szkoły, sklepy, parki i inne miej­sca, w któ­rych zwy­kle gro­ma­dzili się lu­dzie, ale na­dal dzia­łały nie­które urzędy, banki, trans­port dro­gowy i ko­le­jowy za­opa­tru­jący mia­sta, a także sklepy z na­po­jami wy­sko­ko­wymi, bo uwa­żano, że al­ko­hol w po­łą­cze­niu z koń­ską dawką aspi­ryny za­bija za­razę. Nikt nie li­czył zmar­łych z po­wodu za­tru­cia tą mie­szanką, na co zwró­ciła uwagę ciotka Pía, która była abs­ty­nentką i w do­datku nie wie­rzyła w ap­teczne leki. Zgod­nie z oba­wami mo­jego ojca po­li­cja nie ra­dziła so­bie z wy­mu­sza­niem po­słu­szeń­stwa i za­po­bie­ga­niem prze­stęp­stwom, o po­moc w pa­tro­lo­wa­niu ulic wła­dze mu­siały więc po­pro­sić woj­sko, za­słu­że­nie owiane złą sławą z po­wodu bru­tal­no­ści. To z ko­lei wy­wo­łało pro­te­sty ze strony par­tii opo­zy­cyj­nych, in­te­lek­tu­ali­stów i ar­ty­stów, pa­mię­ta­ją­cych ma­sa­krę bez­bron­nych ro­bot­ni­ków, w tym ko­biet i dzieci, sprzed kilku lat, i inne przy­padki, kiedy żoł­nie­rze rzu­cali się z ba­gne­tami na cy­wili, jakby mieli do czy­nie­nia z ob­cym woj­skiem.

Sank­tu­arium ojca Ju­ana Qu­irogi wy­peł­niło się wier­nymi, któ­rzy szu­kali tam ra­tunku przed grypą, i w wielu przy­pad­kach uda­wało im się go zna­leźć, choć nie­do­wiar­ko­wie (tych ni­gdy nie bra­kuje) ar­gu­men­to­wali, że je­śli cho­remu star­czyło sił, by po­ko­nać trzy­dzie­ści dwa stop­nie pro­wa­dzące do ka­pliczki na Wzgó­rzu Świę­tego Pio­tra, to zna­czy, że był już zdrowy. To nie znie­chę­ciło wier­nych. Mimo że za­ka­zano wszel­kich zgro­ma­dzeń pu­blicz­nych, spon­ta­nicz­nie ze­brał się tłum, który – z dwoma bi­sku­pami na czele pro­ce­sji – za­mie­rzał przejść do sank­tu­arium, ale zo­stał roz­pro­szony za po­mocą kolb ka­ra­bi­nów i wy­strza­łów. W nie­spełna kwa­drans żoł­nie­rze zo­sta­wili na placu boju dwa trupy i sześć­dzie­się­cioro troje ran­nych, z któ­rych je­den zmarł tego sa­mego dnia wie­czo­rem. Pre­zy­dent zi­gno­ro­wał ofi­cjalny pro­test bi­sku­pów i nie przy­jął pra­ła­tów w swoim ga­bi­ne­cie. Od­po­wie­dział im na pi­śmie za po­śred­nic­twem swo­jego se­kre­ta­rza, że „każdy, kto zła­mie prawo, zo­sta­nie su­rowo uka­rany, na­wet je­śli to bę­dzie sam pa­pież”. Nikt nie miał już ochoty na ko­lejną piel­grzymkę.

W na­szej ro­dzi­nie nie było ani jed­nego za­ra­żo­nego, bo jesz­cze przed bez­po­śred­nią in­ter­wen­cją rządu oj­ciec po­czy­nił nie­zbędne kroki, kie­ru­jąc się do­świad­cze­niami in­nych kra­jów w zwal­cza­niu pan­de­mii. Skon­tak­to­wał się przez ra­dio­sta­cję z nad­zorcą swo­jego tar­taku – chor­wac­kim imi­gran­tem, do któ­rego miał pełne za­ufa­nie – i ten przy­słał mu z po­łu­dnia dwóch naj­lep­szych drwali. Oj­ciec uzbroił ich w strzelby, tak stare, że na­wet on sam nie po­tra­fił się nimi po­słu­gi­wać, po­sta­wił przy wej­ściach na te­ren po­se­sji i ka­zał pil­no­wać, by nie wcho­dził ani nie wy­cho­dził przez nie nikt z wy­jąt­kiem niego i mo­jego naj­star­szego brata. Po­le­ce­nie oka­zało się trudne do wy­peł­nie­nia w prak­tyce, bo prze­cież nie mo­gli strze­lać do do­mow­ni­ków, by ich za­trzy­mać, ale sama obec­ność tych męż­czyzn od­stra­szała ewen­tu­al­nych zło­dzie­jasz­ków. Drwale, któ­rzy z dnia na dzień zo­stali uzbro­jo­nymi straż­ni­kami, nie mieli wstępu do domu. Spali na sien­ni­kach w wo­zowni, ży­wili się pro­wian­tem, który ku­charka po­da­wała im przez okienko, i pili mocną wódkę do­star­czaną im przez ojca bez ogra­ni­czeń ra­zem z gar­ściami aspi­ryny w celu ochrony przed za­razą.

Z my­ślą o wła­snym bez­pie­czeń­stwie oj­ciec ku­pił po­cho­dzący z prze­mytu an­giel­ski re­wol­wer marki We­bley, który spraw­dził się w cza­sie wojny, i za­czął ćwi­czyć strze­la­nie do celu na ku­chen­nym pa­tio, stra­sząc kury. Tak na­prawdę bał się nie wi­rusa, lecz zde­spe­ro­wa­nych lu­dzi. Na­wet w nor­mal­nych cza­sach w mie­ście było mnó­stwo nę­dza­rzy, że­bra­ków i zło­dziei. Gdyby zaś po­wtó­rzyła się sy­tu­acja za­ob­ser­wo­wana w in­nych kra­jach – wzro­słoby bez­ro­bo­cie, za­bra­kłoby żyw­no­ści i wy­bu­chłaby pa­nika – na­wet lu­dzie w miarę uczciwi, któ­rzy do­tąd ogra­ni­czali się do pro­te­sto­wa­nia przed bu­dyn­kiem Kon­gresu, żą­da­jąc pracy i spra­wie­dli­wo­ści, do­pusz­cza­liby się prze­stępstw. Po­dob­nie było w cza­sach, kiedy bez­ro­botni gór­nicy z pół­nocy, głodni i wście­kli, wdarli się do mia­sta, przy­wle­ka­jąc ty­fus.

Oj­ciec zro­bił za­pasy na zimę: ku­pił całe worki kar­to­fli, mąki i cu­kru, olej, ryż, wa­rzywa, orze­chy, war­ko­cze czosnku, su­szone mięsa oraz skrzynki owo­ców i ja­rzyn na prze­twory. Czte­rech sy­nów, z któ­rych naj­młod­szy skoń­czył nie­dawno dwa­na­ście lat, wy­słał na po­łu­dnie, jesz­cze za­nim szkoła pod we­zwa­niem Świę­tego Igna­cego za­wie­siła lek­cje na po­le­ce­nie władz, na­to­miast José An­to­nio zo­stał w sto­licy, bo chciał się za­pi­sać na uni­wer­sy­tet, kiedy tylko świat wróci do nor­mal­no­ści. Po­dró­żo­wa­nie zo­stało za­ka­zane, jed­nak moim bra­ciom udało się zła­pać je­den z ostat­nich po­cią­gów pa­sa­żer­skich, który do­wiózł ich do sta­cji San Bar­to­lomé, gdzie już cze­kał na nich Marko Ku­sa­no­vic, chor­wacki nad­zorca tar­taku. Zgod­nie z otrzy­ma­nymi in­struk­cjami miał ich po­słać do pracy, ra­mię w ra­mię z miej­sco­wymi nie­okrze­sa­nymi drwa­lami. Bez żad­nej ta­ryfy ulgo­wej. Ta­kie roz­wią­za­nie po­zwa­lało za­pew­nić im za­ję­cie i zdro­wie, a przy oka­zji unik­nąć kło­po­tów, ja­kich przy­spa­rza­liby, sie­dząc bez­czyn­nie w domu.

Mo­jej matce, jej dwóm sio­strom, Píi i Pi­lar, oraz słu­żą­cym przy­ka­zano, żeby sie­działy w domu i pod żad­nym po­zo­rem nie wy­cho­dziły na ze­wnątrz. Matka miała słabe płuca z po­wodu prze­by­tej w mło­do­ści gruź­licy, a do tego de­li­katną bu­dowę ciała – nie mo­gła ry­zy­ko­wać za­ra­że­nia się grypą.

Pan­de­mia nie zmie­niła zbyt­nio ru­tyny za­mknię­tego wszech­świata, ja­kim był nasz dom. Główne drzwi wej­ściowe, rzeź­bione w ma­ho­niu, pro­wa­dziły do wiel­kiego, ciem­nego holu, z któ­rego wcho­dziło się do dwóch sa­lo­nów, bi­blio­teki, ofi­cjal­nej ja­dalni, gdzie przyj­mo­wano go­ści, po­koju bi­lar­do­wego i jesz­cze jed­nego, za­mknię­tego, na­zy­wa­nego „biu­rem”, po­nie­waż stało tam kilka me­ta­lo­wych re­ga­łów wy­peł­nio­nych do­ku­men­tami, do któ­rych od nie­pa­mięt­nych cza­sów nikt nie za­glą­dał. Drugą część domu od­dzie­lało od pierw­szej pa­tio wy­ło­żone por­tu­gal­skimi ka­fel­kami, z nie­czynną fon­tanną w stylu mau­re­tań­skim i mnó­stwem do­nic z ka­me­liami. Od tych kwia­tów wzięła się na­zwa po­sia­dło­ści: Ka­me­liowy Dwór. Wzdłuż trzech bo­ków pa­tia bie­gła prze­szklona ga­le­ria z fa­zo­wa­nymi szy­bami, łą­cząca po­miesz­cze­nia, z któ­rych ko­rzy­stało się na co dzień: ja­dal­nię, ba­wial­nię, szwal­nię, sy­pial­nie i ła­zienki. La­tem w ga­le­rii pa­no­wał chłód, zimą było w niej dość cie­pło za sprawą pie­cy­ków wę­glo­wych. Ostat­nią część domu sta­no­wiło kró­le­stwo słu­żą­cych i zwie­rząt, znaj­do­wały się tam kuch­nia, ko­ryta do pra­nia, skła­dziki, wo­zow­nia i kilka nędz­nych kli­tek, w któ­rych spały po­moce do­mowe. Moja matka bar­dzo rzadko za­glą­dała do tych miejsc.

Po­sia­dłość na­le­żała kie­dyś do mo­ich dziad­ków ze strony ojca; kiedy po­marli, oka­zała się je­dyną cenną spu­ści­zną, jaką zo­sta­wili dzie­ciom. Po­dzie­lona po­mię­dzy je­de­na­stu sy­nów, przed­sta­wiała jed­nak dla każ­dego z nich nie­wielką war­tość. Ar­se­nio, który jako je­dyny miał ja­kąś wi­zję przy­szło­ści, za­pro­po­no­wał bra­ciom, że od­kupi ich czę­ści, spła­ca­jąc je w nie­wiel­kich ra­tach. Po­cząt­kowo trak­to­wali to jako przy­sługę z jego strony, bo oj­ciec wy­ja­śnił im, że stare do­misz­cze wy­maga grun­tow­nej prze­bu­dowy. I że nikt przy zdro­wych zmy­słach nie chciałby tam miesz­kać, ale on po­trze­buje prze­strzeni dla swo­ich dzieci (także tych, które miały się jesz­cze uro­dzić), te­ścio­wej (bar­dzo już le­ci­wej) i sióstr żony (dwóch sta­rych pa­nien zda­nych na jego ła­skę). Sto­sunki z braćmi po­psuły się, kiedy za­czął się spóź­niać ze spła­ca­niem obie­ca­nych rat, a w końcu zu­peł­nie tego za­nie­chał. Nie za­mie­rzał ich oszu­kać. Tra­fiały mu się po pro­stu oka­zje, na któ­rych mógł sko­rzy­stać fi­nan­sowo, więc ry­zy­ko­wał, obie­cu­jąc so­bie, że spłaci ich łącz­nie z od­set­kami, tym­cza­sem mi­jały lata, a on cią­gle prze­su­wał ter­miny, aż wresz­cie cał­kiem za­po­mniał o długu.

Fak­tycz­nie, była to ru­dera, ale par­cela zaj­mo­wała pół kwar­tału i wcho­dziło się na nią z dwóch ulic. Szkoda, że nie mam zdję­cia, Ca­milo, bo tam za­częły się moje ży­cie i moje wspo­mnie­nia. Do­misz­cze stra­ciło nie­gdy­siej­szy blask, jesz­cze sprzed kra­chu go­spo­dar­czego, kiedy dzia­dek wła­dał kla­nem licz­nych sy­nów oraz ar­mią słu­żą­cych i ogrod­ni­ków utrzy­mu­ją­cych w domu nie­ska­zi­telną czy­stość, a w ogro­dzie raj pe­łen kwia­tów i drzew owo­co­wych, ze szklar­nią, gdzie ho­do­wano or­chi­dee z in­nych stref kli­ma­tycz­nych, i czte­rema mar­mu­ro­wymi rzeź­bami po­staci z mi­to­lo­gii grec­kiej (zgod­nie z ów­cze­snymi upodo­ba­niami zna­mie­ni­tych ro­dów) wy­ko­na­nymi przez miej­sco­wych rze­mieśl­ni­ków, któ­rzy na co dzień cio­sali ka­mienne płyty na­grobne. Sta­rzy ogrod­nicy po­marli, a nowi byli zda­niem mo­jego ojca bandą leni. „Jak tak da­lej pój­dzie, chwa­sty po­chłoną nam dom”, po­wta­rzał, lecz nie ro­bił ni­czego, by to zmie­nić. Ko­chał przy­rodę, ale po­dzi­wiał ją z da­leka; nie za­słu­gi­wała na jego uwagę, wo­lał spo­żyt­ko­wać całą ener­gię na sprawy bar­dziej do­cho­dowe. Po­stę­pu­jąca de­wa­sta­cja po­sia­dło­ści nie­zbyt go mar­twiła, za­mie­rzał miesz­kać tam, tylko do­póki bę­dzie mu­siał. Dom nie przed­sta­wiał żad­nej war­to­ści, za to działka była ła­ko­mym ką­skiem. Pla­no­wał ją sprze­dać, kiedy osią­gnie od­po­wied­nią war­tość, na­wet gdyby miał na to cze­kać la­tami. Kie­ro­wał się ba­nal­nym ak­sjo­ma­tem: na­leży ku­po­wać ta­nio i sprze­da­wać drogo.

Klasa wyż­sza prze­no­siła się stop­niowo do dziel­nic wil­lo­wych, z dala od gma­chów pu­blicz­nych, tar­go­wisk i za­ku­rzo­nych pla­ców ob­sry­wa­nych przez go­łę­bie. Domy ta­kie jak nasz bu­rzono po­spiesz­nie, a na ich miej­scu wzno­szono biu­rowce i apar­ta­menty dla klasy śred­niej. Sto­lica była i na­dal jest jed­nym z naj­bar­dziej po­dzie­lo­nych pod wzglę­dem kla­so­wym miast świata; gdyby war­stwy niż­sze śmie­lej zaj­mo­wały ulice uwa­żane za główne od cza­sów ko­lo­nial­nych, któ­re­goś dnia oj­ciec mu­siałby prze­nieść ro­dzinę w inne miej­sce, by nie stra­cić pre­stiżu w oczach przy­ja­ciół i zna­jo­mych. Na ra­zie na prośbę matki uno­wo­cze­śnił je­dy­nie część domu, in­sta­lu­jąc elek­trycz­ność i se­desy, pod­czas gdy reszta da­lej spo­koj­nie nisz­czała.

2

Moja bab­cia ze strony matki ca­łymi dniami prze­sia­dy­wała bez­czyn­nie na ga­le­rii w fo­telu z wy­so­kim opar­ciem, tak po­chło­nięta wspo­mnie­niami, że w ciągu sze­ściu lat nie wy­mó­wiła ani jed­nego słowa. Ciotki Pía i Pi­lar, o kilka lat star­sze od mo­jej matki, rów­nież miesz­kały w na­szym domu. Pierw­sza była ła­godną ko­bietką, znała wła­ści­wo­ści róż­nych ro­ślin i miała dar le­cze­nia przez na­kła­da­nie rąk. W wieku dwu­dzie­stu trzech lat o mały włos nie wy­szła za ku­zyna dru­giego stop­nia, w któ­rym ko­chała się od pięt­na­stego roku ży­cia, ale nie dane jej było za­ło­żyć sukni ślub­nej, bo na­rze­czony zmarł na­gle dwa mie­siące przed ożen­kiem. Po­nie­waż nie wy­ko­nano sek­cji zwłok – ro­dzina nie wy­ra­ziła na to zgody – zgon przy­pi­sano wro­dzo­nej wa­dzie serca. Pía uznała się za wdowę po swo­jej je­dy­nej mi­ło­ści, przy­wdziała ża­łobę i ni­gdy nie za­ak­cep­to­wała żad­nego in­nego ad­o­ra­tora.

Pi­lar była ładna, jak inne ko­biety z ro­dziny, ale ro­biła wszystko, żeby na taką nie wy­glą­dać, wy­śmie­wa­jąc ko­biece cnoty i fa­ta­łaszki. W cza­sach jej mło­do­ści kilku śmiał­ków pró­bo­wało za­bie­gać o względy mo­jej ciotki, ale sku­tecz­nie ich od­stra­szyła. Ża­ło­wała, że nie uro­dziła się pół wieku póź­niej, mo­głaby wów­czas speł­nić swoje ma­rze­nie i pierw­sza zdo­być Mo­unt Eve­rest. Kiedy szerpa Ten­zing Nor­gay i No­wo­ze­land­czyk Ed­mund Hil­lary zdo­łali to osią­gnąć w 1953 roku, Pi­lar pła­kała ze zło­ści. Była wy­soka, silna i zwinna, od­zna­czała się wład­czym tem­pe­ra­men­tem wy­so­kiego rangą woj­sko­wego. Peł­niła funk­cję och­mi­strzyni, ale zaj­mo­wała się też nie­zbęd­nymi na­pra­wami. Miała ta­lent kon­struk­tor­ski, wy­my­ślała różne urzą­dze­nia uła­twia­jące prace do­mowe i ory­gi­nalne spo­soby usu­wa­nia drob­nych uste­rek, dla­tego mó­wiono, że Bóg po­my­lił się, czy­niąc ją ko­bietą. Nikt się nie dzi­wił, wi­dząc, jak po trzę­sie­niu ziemi włazi na dach i nad­zo­ruje wy­mianę da­chó­wek albo bez obrzy­dze­nia bie­rze udział w przed­bo­żo­na­ro­dze­nio­wej rzezi kur i in­dy­ków urzą­dzo­nej na pa­tio.

Za­kaz prze­miesz­cza­nia się wy­mu­szony przez grypę nie dał się zbyt­nio we znaki na­szej ro­dzi­nie. W nor­mal­nych cza­sach po­ko­jówki, ku­charka i praczka i tak wy­cho­dziły z domu tylko na dwa po­po­łu­dnia w mie­siącu. Kie­rowca i ogrod­nicy mieli wię­cej swo­body, bo męż­czyzn nie uwa­żano za część służby. Wy­jąt­kiem był Apo­lo­nio Toro, gi­gan­tyczny mło­dzian, który kilka lat wcze­śniej za­stu­kał do drzwi domu del Valle, pro­sząc o coś do je­dze­nia, i już z nimi zo­stał. Przy­pusz­czano, że jest sie­rotą, ale nikt nie za­dał so­bie trudu, by to spraw­dzić. To­rito, jak go zdrob­niale na­zy­wa­li­śmy, rzadko wy­cho­dził na ulicę, po­nie­waż bał się, że go po­biją, co się już wcze­śniej zda­rzało – jego po­stura ol­brzyma i nie­winny wy­gląd za­chę­cały do nie­go­dzi­wych za­cho­wań. No­sił drewno i wę­giel na opał, czy­ścił i wo­sko­wał pod­łogi, a także wy­ko­ny­wał inne cięż­kie prace, które nie wy­ma­gały po­my­ślunku.

Matka nie była zbyt to­wa­rzy­ska, na­wet przed pan­de­mią wy­cho­dziła z domu naj­rza­dziej, jak mo­gła. Wpraw­dzie to­wa­rzy­szyła mę­żowi pod­czas spo­tkań człon­ków ro­dziny del Valle, tak czę­stych, że cały ka­len­darz da­łoby się za­peł­nić rocz­ni­cami, chrztami, ślu­bami i po­grze­bami, ale ro­biła to nie­chęt­nie, bo gwar przy­pra­wiał ją o ból głowy. Wy­ma­wiała się złym sa­mo­po­czu­ciem albo ko­lejną ciążą i zo­sta­wała w łóżku bądź wy­jeż­dżała do gór­skiego sa­na­to­rium dla gruź­li­ków, gdzie do­cho­dziła do sie­bie po za­pa­le­niu oskrzeli i ko­rzy­stała z oka­zji, by od­po­cząć. W po­godne dni uda­wała się na krótką prze­jażdżkę no­wiu­sień­kim sa­mo­cho­dem, który mąż ku­pił jej, kiedy tylko auta stały się modne, for­dem T, osią­ga­ją­cym sa­mo­bój­czą pręd­kość pięć­dzie­się­ciu ki­lo­me­trów na go­dzinę.

– Kie­dyś za­biorę cię moim wła­snym sa­mo­lo­tem – obie­cał jej mój oj­ciec, choć był to ostatni śro­dek trans­portu, ja­kim chcia­łaby po­dró­żo­wać.

Ae­ro­nau­tyka, uwa­żana wtedy za ka­prys po­szu­ki­wa­czy przy­gód i play­boyów, sta­no­wiła przed­miot jego fa­scy­na­cji. Wie­rzył, że te mo­skity z bre­zentu i drewna będą kie­dyś w za­sięgu ręki każ­dego, kto zdoła za nie za­pła­cić, jak sa­mo­chody, a on jako je­den z pierw­szych w nie za­in­we­stuje. Miał już ob­my­ślony plan dzia­ła­nia. Ku­po­wałby je z dru­giej ręki w Sta­nach Zjed­no­czo­nych, przy­wo­ził do kraju w czę­ściach, by unik­nąć pła­ce­nia po­dat­ków, a po zło­że­niu sprze­da­wał za duże pie­nią­dze. Dziw­nym zbie­giem oko­licz­no­ści wiele lat póź­niej to mnie przy­pa­dło w udziale speł­nie­nie tego ma­rze­nia, w nieco zmo­dy­fi­ko­wa­nej for­mie.

Matka jeź­dziła z kie­rowcą na za­kupy pod ar­kady, gdzie swoje stra­gany mieli Turcy, albo do her­ba­ciarni Wer­sal na spo­tka­nie z jedną ze szwa­gie­rek, która prze­ka­zy­wała jej naj­śwież­sze plotki o ro­dzi­nie, ale w ostat­nich mie­sią­cach rzadko to ro­biła, po pierw­sze, z po­wodu cią­żą­cego jej brzu­cha, po dru­gie – wy­mu­szo­nego pan­de­mią za­kazu prze­miesz­cza­nia się. Krót­kie zi­mowe dni upły­wały jej na grze w karty z ciot­kami Píą i Pi­lar, na szy­ciu, tka­niu i od­ma­wia­niu po­kut­nego ró­żańca z To­ri­tem i słu­żą­cymi. Ka­zała po­za­my­kać po­koje nie­obec­nych sy­nów, oba sa­lony i ja­dal­nię. Do bi­blio­teki wcho­dzili tylko jej mąż i naj­star­szy syn. To­rito roz­pa­lał tam ogień w ko­minku, by chro­nić książki przed wil­go­cią. W po­zo­sta­łych po­miesz­cze­niach i w ga­le­rii sta­wiano pie­cyki wę­glowe z garn­kami wrzą­cej wody z do­dat­kiem li­ści eu­ka­lip­tusa, aby oczy­ścić po­wie­trze i ode­gnać widmo za­razy.

Oj­ciec i mój brat José An­to­nio nie prze­strze­gali za­kazu prze­miesz­cza­nia się ani go­dziny po­li­cyj­nej, pierw­szy dla­tego, że był jed­nym z tych lu­dzi in­te­resu, któ­rzy uwa­żali, że są nie­zbędni dla wła­ści­wego funk­cjo­no­wa­nia go­spo­darki, drugi dla­tego, że wszę­dzie to­wa­rzy­szył ojcu. Mieli po­zwo­le­nie na swo­bodne prze­miesz­cza­nie się, jak inni prze­my­słowcy, przed­się­biorcy, po­li­tycy i per­so­nel me­dyczny. Oj­ciec i syn cho­dzili do biura, spo­ty­kali się z ko­le­gami i klien­tami, ja­dali ko­la­cje w Klu­bie Jed­no­ści (któ­rego nie za­mknięto, bo to by­łoby jak za­mknię­cie ka­te­dry), choć w miarę wy­mie­ra­nia kel­ne­rów po­gar­szała się ja­kość ob­sługi w klu­bo­wej re­stau­ra­cji. Na ulicy uży­wali do ochrony fil­co­wych ma­se­czek uszy­tych przez ciotki, a przed snem na­cie­rali się al­ko­ho­lem. Wie­dzieli, że nikt nie jest od­porny na grypę, ale mieli na­dzieję, że dzięki tym środ­kom bez­pie­czeń­stwa i eu­ka­lip­tu­so­wym opa­rom za­raza nie wtar­gnie do na­szego domu.

W cza­sach, w któ­rych się uro­dzi­łam, ko­biety ta­kie jak Ma­ría Gra­cía za­my­kały się w domu, by ukryć cią­żowy brzuch przed świa­tem, i nie kar­miły po­tom­stwa pier­sią, bo to było w bar­dzo złym gu­ście. Za­zwy­czaj wy­naj­mo­wano mamkę, ubogą ko­bietę, która od­bie­rała pierś wła­snemu dziecku, by sprze­dać ją in­nemu, za­moż­niej­szemu, ale mój oj­ciec nie zgo­dził się, żeby do domu we­szła ja­kaś nie­zna­joma. Mo­gła prze­cież przy­wlec za­razę. Pro­blem mo­jego od­ży­wia­nia roz­wią­zano, spro­wa­dza­jąc kozę, którą ulo­ko­wano na trze­cim pa­tio.

Od pierw­szego dnia aż do pią­tego roku ży­cia zaj­mo­wały się mną wy­łącz­nie ciotki Pía i Pi­lar, które roz­piesz­czały mnie tak bar­dzo, że nie­mal wy­pa­czyły mi cha­rak­ter. Przy­czy­niał się do tego rów­nież oj­ciec, bo by­łam je­dyną dziew­czynką w stadku jego po­tom­stwa. Kiedy inne dzie­ciaki w moim wieku uczyły się czy­tać, ja nie po­tra­fi­łam po­słu­gi­wać się łyżką, bo za­wsze ktoś mnie kar­mił, i spa­łam zwi­nięta w kłę­bek w ko­ły­sce przy łóżku matki.

Któ­re­goś dnia oj­ciec od­wa­żył się in­ter­we­nio­wać, bo roz­trza­ska­łam por­ce­la­nową głowę lalki, wa­ląc nią o ścianę.

– Roz­pusz­czona smar­kulo! Do­sta­niesz la­nie!

Ni­gdy wcze­śniej nie pod­niósł na mnie głosu. Rzu­ci­łam się na pod­łogę twa­rzą do dołu, rzę­żąc jak opę­tana, co czę­sto ro­bi­łam, a on pierw­szy raz stra­cił bez­gra­niczną cier­pli­wość, jaką za­wsze mi oka­zy­wał. Chwy­cił mnie za ra­miona i po­trzą­snął z taką siłą, że gdyby nie in­ter­wen­cja cio­tek, skrę­ciłby mi kark. By­łam tak za­sko­czona, że na­tych­miast prze­sta­łam wierz­gać.

– Tej dziew­czynce po­trzebna jest an­giel­ska gu­wer­nantka – za­wy­ro­ko­wał roz­gnie­wany.

W ten oto spo­sób w na­szym domu po­ja­wiła się miss Tay­lor. Oj­ciec zna­lazł ją z po­mocą agenta pro­wa­dzą­cego jego in­te­resy w Lon­dy­nie, który ogra­ni­czył się do za­miesz­cze­nia ogło­sze­nia w ga­ze­cie „The Ti­mes”. Ko­mu­ni­ko­wali się, wy­mie­nia­jąc te­le­gramy i li­sty – szły kilka ty­go­dni w jedną stronę, a dru­gie tyle trzeba było cze­kać na od­po­wiedź, ale po­mimo prze­szkód zwią­za­nych z od­le­gło­ścią i ję­zy­kiem (agent nie mó­wił po hisz­pań­sku, a zna­jo­mość an­giel­skiego mo­jego ojca ogra­ni­czała się do kwe­stii de­wi­zo­wych i do­ku­men­tów eks­por­to­wych) do­szli ja­koś do po­ro­zu­mie­nia w spra­wie za­trud­nie­nia ide­al­nej osoby: ko­biety o po­twier­dzo­nym do­świad­cze­niu i nie­po­szla­ko­wa­nej opi­nii.

Cztery mie­siące póź­niej ro­dzice i mój brat José An­to­nio za­brali mnie – ubraną od­święt­nie w nie­bie­ski ak­sa­mitny płasz­czyk, słom­kowy ka­pe­lusz i trze­wiki z la­kie­ro­wa­nej skóry – do portu, by po­wi­tać An­gielkę. Mu­sie­li­śmy od­cze­kać, aż wszy­scy pa­sa­że­ro­wie statku zejdą po tra­pie, przy­wi­tają się z tymi, któ­rzy po nich przy­szli, zro­bią so­bie gru­powe zdję­cia, czy­niąc przy tym mnó­stwo ha­łasu, i zbiorą do kupy roz­liczne ba­gaże. Kiedy molo wresz­cie opu­sto­szało, zo­ba­czy­li­śmy sa­motną po­stać spra­wia­jącą wra­że­nie za­gu­bio­nej. Moi ro­dzice od­kryli wów­czas, że gu­wer­nantka nie jest osobą, ja­kiej ocze­ki­wali na pod­sta­wie ko­re­spon­den­cji z agen­tem, w któ­rej ro­iło się od nie­po­ro­zu­mień wy­ni­ka­ją­cych z ba­riery ję­zy­ko­wej. Tak na­prawdę je­dyne py­ta­nie, ja­kie za­dał oj­ciec w jed­nym ze swo­ich te­le­gra­mów, za­nim ją za­trud­nił, brzmiało: czy lubi pani psy? Od­po­wie­działa, że bar­dziej niż lu­dzi.

Z po­wodu głę­boko za­ko­rze­nio­nych w mo­jej ro­dzi­nie ste­reo­ty­pów spo­dzie­wali się ko­biety doj­rza­łej, sta­ro­świec­kiej, o ostrym no­sie i ze­psu­tych zę­bach, jak nie­które damy na­le­żące do ko­lo­nii bry­tyj­skiej, które wi­dy­wali z da­leka albo oglą­dali na zdję­ciach w kro­nice to­wa­rzy­skiej. Miss Jo­se­phine Tay­lor była zaś dwu­dzie­sto­pa­ro­latką, ra­czej ni­ską i pulchną, ale nie grubą, ubraną w luźną musz­tar­dową su­kienkę z prze­dłu­żo­nym sta­nem, fil­cowy ka­pe­lusz w kształ­cie noc­nika i bu­ciki z pa­secz­kiem. Miała okrą­głe błę­kitne oczy pod­kre­ślone czar­nym tu­szem, który uwy­dat­niał wy­stra­szony wy­raz twa­rzy, ja­sne włosy w ko­lo­rze słomy i skórę przy­po­mi­na­jącą pa­pier ry­żowy, cha­rak­te­ry­styczną dla mło­dych ko­biet z zim­nych kra­jów, która z wie­kiem bez­li­to­śnie się marsz­czy i po­krywa pla­mami. José An­to­nio do­ga­dał się z nią w jej ję­zyku, po­znał go bo­wiem na in­ten­syw­nym kur­sie, choć nie miał do­tąd oka­zji wy­pró­bo­wać w prak­tyce.

Miss Tay­lor, świeża ni­czym ja­błuszko, zro­biła świetne wra­że­nie na mo­jej matce, ale oj­ciec po­czuł się oszu­kany, wszak spro­wa­dził ją z tak da­leka po to, by na­rzu­cić mi dys­cy­plinę i do­bre ma­niery oraz za­pew­nić względ­nie so­lidne pod­stawy wy­kształ­ce­nia. Za­de­cy­do­wał, że będę po­bie­rać na­uki w domu, co miało mnie uchro­nić przed zgub­nymi ide­ami, pro­stac­kimi oby­cza­jami i cho­ro­bami, które dzie­siąt­ko­wały dzie­cięcą po­pu­la­cję. Pan­de­mia po­chło­nęła kilka ofiar w na­szej dal­szej ro­dzi­nie, ale nie do­tknęła naj­bliż­szych krew­nych, mimo to ist­niały obawy, że po­wróci z nową siłą i zbie­rze śmier­telne żniwo wśród dzieci, mniej uod­por­nio­nych od do­ro­słych, któ­rzy prze­trwali pierw­szą falę wi­rusa. Po pię­ciu la­tach kraj nie pod­niósł się jesz­cze w pełni ze znisz­czeń, ja­kie po so­bie zo­sta­wiła. Jej wpływ na zdro­wie pu­bliczne i go­spo­darkę był tak de­struk­tywny, że pod­czas gdy na świe­cie pa­no­wało już sza­leń­stwo lat dwu­dzie­stych, my na­dal za­cho­wy­wa­li­śmy środki ostroż­no­ści. Oj­ciec bał się o moje zdro­wie, nie po­dej­rze­wa­jąc, że omdle­nia, kon­wul­sje i gwał­towne wy­mioty wy­ni­kały z nie­zwy­kłego ta­lentu me­lo­dra­ma­tycz­nego, który wów­czas prze­ja­wia­łam, a który póź­niej nie­stety stra­ci­łam. Nie ule­gało dla niego wąt­pli­wo­ści, że ode­brana w por­cie flap­per[6], jak wtedy na­zy­wano ta­kie ko­biety, nie jest od­po­wied­nią osobą do ujarz­mie­nia córki o dzi­kim tem­pe­ra­men­cie. Zresztą ta cu­dzo­ziemka sprawi mu jesz­cze nie­jedną nie­spo­dziankę; okaże się na przy­kład, że nie jest praw­dziwą An­gielką.

Przed przy­jaz­dem miss Tay­lor nikt nie wie­dział do­kład­nie, ja­kie miej­sce po­winna za­jąć w do­mo­wej hie­rar­chii. Nie na­le­żała do tej sa­mej ka­te­go­rii co po­ko­jówki, ale nie była rów­nież człon­kiem ro­dziny. Oj­ciec po­wie­dział, że trzeba trak­to­wać ją grzecz­nie i z dy­stan­sem, że bę­dzie ja­dała ze mną na ga­le­rii albo w spi­żarce, nie w ja­dalni, i ka­zał przy­go­to­wać dla niej po­kój babci, która zmarła kilka mie­sięcy wcze­śniej, sie­dząc na noc­niku. To­rito zniósł do piw­nicy cięż­kie me­ble z wy­su­szo­nego, roz­ła­żą­cego się drewna i z wy­strzę­pioną ta­pi­cerką, które na­le­żały do sta­ruszki. Za­stą­piono je in­nymi, mniej po­nu­rymi, by – jak się wy­ra­ziła ciotka Pi­lar – gu­wer­nantka nie wpa­dła w chan­drę, bo i tak bę­dzie na nią na­ra­żona, to­cząc boje ze mną i przy­sto­so­wu­jąc się do ży­cia w bar­ba­rzyń­skim kraju na końcu świata. Miała na my­śli nasz kraj. Wy­brała ta­petę w spo­kojne pa­ski i za­słony w wy­bla­kłe róże, które uznała za od­po­wied­nie dla sta­rej panny, ale gdy tylko zo­ba­czyła miss Tay­lor, zro­zu­miała, że to był błąd.

Już po pierw­szym ty­go­dniu gu­wer­nantka zbli­żyła się do ro­dziny o wiele bar­dziej, niż ży­czył so­bie jej pra­co­dawca, a pro­blem umiej­sco­wie­nia na dra­bi­nie spo­łecz­nej, tak istotny w mocno kla­so­wej rze­czy­wi­sto­ści na­szego kraju, prze­stał ist­nieć. Miss Tay­lor była miła i dys­kretna, by­naj­mniej nie nie­śmiała, zy­skała so­bie sza­cu­nek wszyst­kich, na­wet mo­ich braci, któ­rzy choć byli już duzi, na­dal za­cho­wy­wali się jak ka­ni­bale. Słu­chały jej także dwa bry­tany, które oj­ciec ku­pił w cza­sie pan­de­mii dla obrony przed ewen­tu­al­nymi na­past­ni­kami i które stały się osta­tecz­nie nie­zno­śnymi pie­skami ka­na­po­wymi. Wy­star­czyło, że Miss Tay­lor wska­zała pal­cem pod­łogę i wy­dała w swoim ję­zyku ja­kieś po­le­ce­nie, bez pod­no­sze­nia głosu, a psy kła­dły uszy po so­bie i po­słusz­nie scho­dziły z fo­teli. Gu­wer­nantka szybko na­rzu­ciła rów­nież za­sady po­stę­po­wa­nia ze mną i przy­stą­piła do wbi­ja­nia mi do głowy pod­sta­wo­wych re­guł współ­ży­cia spo­łecz­nego. Wcze­śniej po­ka­zała ro­dzi­com plan na­ucza­nia, które obej­mo­wało mię­dzy in­nymi gim­na­stykę na świe­żym po­wie­trzu, lek­cje mu­zyki, nauk ści­słych i sztuki.

Oj­ciec za­py­tał miss Tay­lor, skąd ma tak dużą wie­dzę w tak mło­dym wieku, na co od­po­wie­działa, że od tego są pod­ręcz­niki. Za­częła od wy­ja­śnie­nia mi ko­rzy­ści, ja­kie płyną z uży­wa­nia słów „pro­szę” i „dzię­kuję”. Kiedy nie chcia­łam ich uży­wać i rzu­ca­łam się z wy­ciem na pod­łogę, ge­stem ręki po­wstrzy­my­wała moją matkę i ciotki, które od razu spie­szyły, by mnie po­cie­szyć, i obo­jęt­nie cze­kała, aż się zmę­czę, czy­ta­jąc w tym cza­sie, tka­jąc albo ukła­da­jąc w wa­zo­nach ze­rwane w ogro­dzie kwiaty. Nie zwra­cała też uwagi na moje uda­wane ataki pa­daczki.

– Nie bę­dziemy in­ter­we­nio­wać, chyba że po­leje się krew – po­sta­no­wiła, a matka i ciotki ustą­piły zdjęte lę­kiem, bo nie miały od­wagi sprze­ci­wić się jej me­to­dom wy­cho­waw­czym.

Uznały, że skoro przy­je­chała z Lon­dynu, musi mieć od­po­wied­nie kwa­li­fi­ka­cje.

Miss Tay­lor oznaj­miła, że je­stem za duża, żeby da­lej spać skur­czona w ko­ły­sce w sy­pialni matki, i po­pro­siła o do­sta­wie­nie dru­giego łóżka w swoim po­koju. Przez pierw­sze dwie noce za­sta­wiała drzwi ko­modą, że­bym nie ucie­kła, ale ja szybko po­go­dzi­łam się z lo­sem. Na­stęp­nie przy­stą­piła do ucze­nia mnie sa­mo­dziel­nego ubie­ra­nia i je­dze­nia. Jej me­toda po­le­gała na tym, że zo­sta­wiała mnie pół­nagą, do­póki nie na­uczy­łam się wkła­dać na sie­bie przy­naj­mniej czę­ści ubra­nia, albo sa­dzała mnie przed ta­le­rzem z łyżką w dłoni i cze­kała z cier­pli­wo­ścią tra­pi­sty, aż zgłod­nieję i za­cznę sama jeść. Wy­niki były tak spek­ta­ku­larne, że w krót­kim cza­sie po­twór gra­jący na ner­wach do­mow­ni­kom za­mie­nił się w nor­malną dziew­czynkę, która wszę­dzie cho­dziła za swoją gu­wer­nantką, za­fa­scy­no­wana za­pa­chem per­fum z ber­ga­motką i jej pulch­nymi dłońmi fru­wa­ją­cymi w po­wie­trzu ni­czym go­łę­bie. Zda­niem mo­jego ojca przez pięć lat do­po­mi­na­łam się o usta­le­nie za­sad funk­cjo­no­wa­nia w ro­dzi­nie, aż w końcu się tego do­cze­ka­łam. Matka i ciotki ode­brały to jako za­rzut, ale mu­siały przy­znać, że zmia­nie ule­gło coś istot­nego. Roz­luź­niła się at­mos­fera.

Miss Tay­lor brzdą­kała na pia­ni­nie, wy­ka­zu­jąc się przy tym więk­szym en­tu­zja­zmem niż ta­len­tem, i śpie­wała bal­lady ane­micz­nym, ale har­mo­nij­nym gło­si­kiem; do­bry słuch po­zwo­lił jej rów­nież szybko opa­no­wać hisz­pań­ski w wer­sji nieco oka­le­czo­nej, lecz zro­zu­mia­łej, łącz­nie z kil­koma prze­kleń­stwami z re­per­tu­aru mo­ich braci, któ­rymi rzu­cała, nie zna­jąc ich zna­cze­nia. Za sprawą jej ak­centu nie brzmiały zbyt ob­raź­li­wie, a po­nie­waż nikt jej nie po­pra­wiał, cią­gle ich uży­wała. Źle zno­siła cięż­ko­strawne je­dze­nie, ale pod­cho­dziła do na­szej kuchni z an­giel­ską flegmą, po­dob­nie jak do zi­mo­wych po­wo­dzi, su­chego, py­li­stego po­wie­trza pod­czas let­nich upa­łów i trzę­sień ziemi, w cza­sie któ­rych bu­jały się ży­ran­dole, a krze­sła same się prze­su­wały, co wszy­scy przyj­mo­wali obo­jęt­nie. Nie mo­gła za to ścier­pieć za­bi­ja­nia zwie­rząt na pa­tio ku­chen­nym, uznała to za pry­mi­tywny, okrutny oby­czaj. Zja­da­nie po­trawki z kró­lika albo kury, które do­brze zna­li­śmy, wy­da­wało jej się czymś po­twor­nym. Kiedy To­rito po­de­rżnął gar­dło ko­zie, którą przez trzy mie­siące tu­czył na uro­dziny swo­jego pra­co­dawcy, miss Tay­lor wy­lą­do­wała w łóżku z wy­soką go­rączką. Ciotka Pi­lar po­sta­no­wiła wów­czas, że bę­dzie ku­po­wać mięso na mie­ście, choć nie wi­działa róż­nicy mię­dzy za­bi­ja­niem bied­nego zwie­rzę­cia na targu a ro­bie­niem tego w domu. Spie­szę wy­ja­śnić, że nie była to ta sama koza, która słu­żyła mi za mamkę w cza­sach mo­jego nie­mow­lęc­twa, ta zde­chła ze sta­ro­ści kilka lat póź­niej.

Dwa ku­fry z mo­sięż­nymi oku­ciami przy­wie­zione przez miss Tay­lor za­wie­rały pod­ręcz­niki i książki o sztuce, wszyst­kie w ję­zyku an­giel­skim, mi­kro­skop, drew­nianą skrzy­neczkę ze sprzę­tem do do­świad­czeń che­micz­nych i dwa­dzie­ścia dzie­więć to­mów naj­now­szej edy­cji En­cy­klo­pe­dii Bri­tan­nica z 1911 roku. Twier­dziła, że je­śli cze­goś nie ma w en­cy­klo­pe­dii, to zna­czy, że nie ist­nieje. Trzon jej gar­de­roby two­rzyły dwa stroje wyj­ściowe i pa­su­jące do nich ka­pe­lu­sze: jed­nym z nich była musz­tar­dowa suk­nia, w któ­rej ze­szła ze statku, dru­gim płaszcz z koł­nie­rzem z fu­tra ja­kie­goś trud­nego do zi­den­ty­fi­ko­wa­nia ssaka. Resztę sta­no­wiły pro­ste spód­nice i bluzki, trzy­mane przez nią w po­krowcu. Zdej­mo­wała ubra­nia i wkła­dała je na sie­bie ze zręcz­no­ścią cyr­ko­wego akro­baty, dla­tego, choć dzie­li­ły­śmy ten sam po­kój, ni­gdy nie wi­dzia­łam jej w halce, a tym bar­dziej nago.

Matka pil­no­wała, bym przed pój­ściem spać od­ma­wiała pa­cierz po hisz­pań­sku, bo mo­dli­twy w ję­zyku an­giel­skim mo­gły prze­cież być he­re­tyc­kie, a poza tym nie było wia­domo, czy w nie­bie kto­kol­wiek by je zro­zu­miał. Miss Tay­lor na­le­żała do Ko­ścioła an­gli­kań­skiego, co zwal­niało ją z obo­wiązku to­wa­rzy­sze­nia ro­dzi­nie w mszach ka­to­lic­kich i wspól­nego od­ma­wia­nia ró­żańca. Ni­gdy nie wi­dzie­li­śmy, żeby czy­tała Bi­blię, którą trzy­mała na szafce noc­nej, czy prze­ko­ny­wała in­nych do swo­jego wy­zna­nia. Dwa razy do roku brała udział w na­bo­żeń­stwach an­gli­kań­skich w domu jed­nego z człon­ków ko­lo­nii bry­tyj­skiej, pod­czas któ­rych śpie­wała pie­śni i na­wią­zy­wała kon­takty z in­nymi cu­dzo­ziem­cami, piła z nimi her­batę i wy­mie­niała się cza­so­pi­smami i po­wie­ściami.

Dzięki niej moje ży­cie stało się znacz­nie cie­kaw­sze. Pierw­sze lata dzie­ciń­stwa spę­dzi­łam na cią­głych prze­py­chan­kach, by na­rzu­cić swoją wolę, a po­nie­waż za­wsze mi się to uda­wało, nie czu­łam się ani pew­nie, ani bez­piecz­nie. Oj­ciec słusz­nie za­uwa­żył, że by­łam sil­niej­sza od do­ro­słych i nie mia­łam się na kim oprzeć. Gu­wer­nantce nie udało się wpraw­dzie cał­ko­wi­cie za­pa­no­wać nad moim bun­tow­ni­czym cha­rak­te­rem, ale za­szcze­piła mi za­sady do­brego za­cho­wa­nia w to­wa­rzy­stwie i zdo­łała od­uczyć ma­nia­kal­nego mó­wie­nia o fi­zjo­lo­gii i cho­ro­bach, ulu­bio­nych te­ma­tach w na­szym kraju. Męż­czyźni roz­ma­wiają o po­li­tyce i in­te­re­sach; ko­biety o swo­ich nie­dy­spo­zy­cjach i służ­bie do­mo­wej. Rano, za­raz po prze­bu­dze­niu, matka ro­biła prze­gląd swo­ich do­le­gli­wo­ści i za­pi­sy­wała je w tym sa­mym ze­szy­cie, w któ­rym pro­wa­dziła li­stę daw­nych i współ­cze­snych le­ków – czę­sto z upodo­ba­niem czy­tała te kartki i pod­cho­dziła do tego z czu­ło­ścią, ja­kiej nie bu­dził w niej na­wet al­bum z ro­dzin­nymi zdję­ciami. Ja po­szłam tą samą drogą. Od czę­stego uda­wa­nia, że je­stem chora, sta­łam się eks­pertką od roz­ma­itych przy­pa­dło­ści, ale wszyst­kie same ustały dzięki miss Tay­lor, która je igno­ro­wała.

Po­cząt­kowo uczest­ni­czy­łam w lek­cjach i ćwi­czy­łam grę na for­te­pia­nie wy­łącz­nie po to, by ją za­do­wo­lić, ale póź­niej ro­bi­łam to dla zwy­kłej przy­jem­no­ści zdo­by­wa­nia wie­dzy. Gdy tylko na­bra­łam wprawy w pi­sa­niu, miss Tay­lor na­ka­zała mi pro­wa­dzić dzien­nik w ślicz­nym ze­szy­cie w skó­rza­nych okład­kach z ma­lutką kłó­deczką. Ro­bi­łam to przez pra­wie całe ży­cie. Kiedy umia­łam już płyn­nie czy­tać, za­bra­łam się do En­cy­klo­pe­dii Bri­tan­nica. Miss Tay­lor wy­my­śliła grę – ry­wa­li­zo­wa­ły­śmy w niej, wy­szu­ku­jąc rzadko uży­wane ha­sła i ucząc się na pa­mięć ich de­fi­ni­cji. Wkrótce do za­bawy włą­czył się José An­to­nio, który miał wów­czas już pra­wie dwa­dzie­ścia trzy lata, ale nie prze­ja­wiał naj­mniej­szej ochoty, by po­rzu­cić wy­gody ro­dzi­ciel­skiego domu.

Mój brat stu­dio­wał prawo, nie z po­wo­ła­nia, tylko dla­tego, że w tam­tych cza­sach mało było za­wo­dów uzna­wa­nych za od­po­wied­nie dla męż­czyzn z na­szej klasy. Prawo wy­da­wało mu się lep­sze niż dwie inne opcje: me­dy­cyna i in­ży­nie­ria. José An­to­nio pra­co­wał z oj­cem i po­ma­gał mu w pro­wa­dze­niu in­te­re­sów. Ar­se­nio del Valle przed­sta­wiał go jako swo­jego ulu­bio­nego syna, prawą rękę, a ten od­wdzię­czał się za to wy­róż­nie­nie, od­da­jąc się bez reszty do jego dys­po­zy­cji, choć nie za­wsze zga­dzał się z jego de­cy­zjami, bo nie­które uwa­żał za nie­roz­ważne. Wie­lo­krot­nie ostrze­gał go, że chwyta się zbyt wielu rze­czy na­raz i żon­gluje dłu­gami, ale oj­ciec był zda­nia, że wiel­kie in­te­resy pro­wa­dzi się na kre­dyt i że ża­den przed­się­biorca ma­jący po­ję­cie o han­dlu nie an­ga­żuje wła­snych pie­nię­dzy, je­śli może ko­rzy­stać z cu­dzych. José An­to­nio, który miał wgląd w kre­atywną księ­go­wość tych in­te­re­sów, uwa­żał, że na­leży usta­lić ja­kieś gra­nice, że nie można za bar­dzo na­cią­gać struny, bo kie­dyś pęk­nie, ale oj­ciec za­pew­niał go, że ma wszystko pod kon­trolą.

– Pew­nego dnia ty bę­dziesz kie­ro­wał im­pe­rium, które bu­duję, ale nie dasz rady, je­śli nie ock­niesz się i nie na­uczysz po­dej­mo­wać ry­zyka. A przy oka­zji: za­uwa­ży­łem, że cho­dzisz za­my­ślony. Za dużo czasu spę­dzasz z ko­bie­tami w domu, zgłu­pie­jesz i sta­niesz się mię­cza­kiem – po­wie­dział.

En­cy­klo­pe­dia była jed­nym z za­in­te­re­so­wań łą­czą­cych José An­to­nia, miss Tay­lor i mnie. Mój brat jako je­dyny z człon­ków ro­dziny trak­to­wał gu­wer­nantkę jak przy­ja­ciółkę i zwra­cał się do niej po imie­niu; dla in­nych za­wsze po­zo­stała miss Tay­lor. Wie­czo­rami, kiedy nie mieli nic do ro­boty, opo­wia­dał jej o hi­sto­rii na­szego kraju, o la­sach na po­łu­dniu, gdzie chciał ją kie­dyś za­brać, by zo­ba­czyła na­le­żący do na­szej ro­dziny tar­tak, o tym, co no­wego dzieje się w po­li­tyce, którą bar­dzo się przej­mo­wał, od­kąd pe­wien puł­kow­nik zgło­sił jako je­dyny swoją kan­dy­da­turę w wy­bo­rach pre­zy­denc­kich i oczy­wi­ście zgar­nął wszyst­kie głosy, a po­tem spra­wo­wał wła­dzę tak, jakby za­rzą­dzał ko­sza­rami. José An­to­nio mu­siał przy­znać, że u źró­deł po­pu­lar­no­ści pre­zy­denta le­żały za­ini­cjo­wane przez niego ro­boty pu­bliczne i re­formy, ale jed­no­cze­śnie tłu­ma­czył też miss Tay­lor, ja­kie za­gro­że­nia sta­no­wili dla de­mo­kra­cji au­to­ry­tarni cau­dil­los[7], istna plaga w Ame­ryce Ła­ciń­skiej od czasu wo­jen o nie­pod­le­głość. „De­mo­kra­cja jest pro­stacka, le­piej pa­so­wa­łaby wam mo­nar­chia ab­so­lutna” – kpiła so­bie z niego, ale tak na­prawdę była dumna ze swo­jego dziadka, ska­za­nego na śmierć w 1846 roku w Ir­lan­dii za to, że bro­nił ro­bot­ni­ków i do­ma­gał się praw wy­bor­czych dla wszyst­kich męż­czyzn, a nie tylko dla tych, któ­rzy – jak sta­no­wiło prawo – mo­gli się wy­ka­zać od­po­wied­nim cen­zu­sem ma­jąt­ko­wym.

Jo­se­phine opo­wie­działa José An­to­niowi (prze­ko­nana, że ja tego nie sły­szę), jak jej dziadka oskar­żono o przy­na­leż­ność do ru­chu czar­ty­stów i o zdradę Ko­rony, jak go po­wie­szono, a zwłoki po­ćwiar­to­wano.

– Kilka lat wcze­śniej zo­stałby żyw­cem roz­cięty, po­zba­wiony wnętrz­no­ści i wy­ka­stro­wany, po­tem by go po­wie­szono i po­cięto na ka­wałki na oczach ty­sięcy roz­en­tu­zja­zmo­wa­nych wi­dzów – wy­ja­śniła bez em­fazy.

– I ty uwa­żasz nas za pry­mi­ty­wów, bo za­bi­jamy kur­czaki! – wy­krzyk­nął wstrzą­śnięty José An­to­nio.

Te okrutne hi­sto­rie wy­peł­niły moje noce kosz­ma­rami. Opo­wia­dała mu także o an­giel­skich su­fra­żyst­kach, które wal­czą o prawa wy­bor­cze dla ko­biet, pła­cąc za to upo­ko­rze­niami, wię­zie­niem i straj­kami gło­do­wymi; na te ostat­nie wła­dze od­po­wia­dały przy­mu­so­wym kar­mie­niem przez rurkę wkła­daną do gar­dła, do od­bytu albo do po­chwy.

– Zno­siły te strasz­liwe tor­tury jak bo­ha­terki. Wy­wal­czyły ogra­ni­czone prawo wy­bor­cze, ale wo­jują da­lej, by mieć ta­kie same prawa jak męż­czyźni.

José An­to­nio był prze­ko­nany, że nic ta­kiego ni­gdy nie zda­rzy się w na­szym kraju, bo ni­gdy nie wy­ściu­bił nosa poza wą­ski krąg kon­ser­wa­ty­stów; nie miał po­ję­cia o si­łach bu­dzą­cych się wła­śnie w tam­tym mo­men­cie w ło­nie klasy śred­niej, o czym mie­li­śmy się nie­długo prze­ko­nać.

Miss Tay­lor uni­kała po­ru­sza­nia tych te­ma­tów w obec­no­ści po­zo­sta­łych człon­ków ro­dziny; nie chciała, by ode­słano ją do An­glii.

3

– Ma de­li­katne kiszki – orze­kła ciotka Pía, kiedy na drugi dzień po przy­jeź­dzie miss Tay­lor pa­dła po­ko­nana bie­gunką.

Była to cho­roba nę­ka­jąca wszyst­kich cu­dzo­ziem­ców, za­pa­dali na nią po pierw­szym łyku wody, ale na ogół wy­cho­dzili z tego żywi, więc się nią nie przej­mo­wano. Gu­wer­nantka jed­nak nie uod­por­niła się na na­sze bak­te­rie; przez dwa lata wal­czyła z za­bu­rze­niami układu tra­wien­nego, wspo­ma­gana przez ciotkę Píę na­pa­rami z ko­pru wło­skiego i ru­mianku oraz ta­jem­ni­czymi spe­cy­fi­kami w ma­łych sa­szet­kach za­le­co­nymi przez na­szego le­ka­rza ro­dzin­nego. My­ślę, że szko­dziły jej de­sery z kaj­ma­kiem, ko­tlety wie­przowe z pi­kant­nym so­sem, cia­steczka ku­ku­ry­dziane, go­rąca cze­ko­lada ze śmie­tanką o pią­tej po po­łu­dniu i inne spe­cjały, któ­rych je­dze­nia nie od­ma­wiała, bo byłby to prze­jaw złego wy­cho­wa­nia. Ze sto­ic­kim spo­ko­jem zno­siła skur­cze, wy­mioty i sraczki, ni­gdy o nich nie wspo­mi­na­jąc.

Miss Tay­lor sła­bła, nie ro­biąc wo­kół sie­bie szumu, do czasu aż wmie­szała się do tego ro­dzina, za­alar­mo­wana utratą wagi i po­pie­la­tym ko­lo­rem jej skóry. Po zba­da­niu le­karz za­le­cił jej dietę zło­żoną z ryżu i ro­sołu dro­bio­wego oraz pół kie­li­szeczka porto z kil­koma kro­plami na­lewki opiu­mo­wej dwa razy dzien­nie. Na osob­no­ści po­wie­dział moim ro­dzi­com, że pa­cjentka ma w brzu­chu guz wiel­ko­ści po­ma­rań­czy. Nie bra­ko­wało u nas chi­rur­gów do­rów­nu­ją­cych tym naj­lep­szym w Eu­ro­pie, ale jego zda­niem było za późno na ope­ra­cję i naj­bar­dziej hu­ma­ni­tar­nym roz­wią­za­niem bę­dzie ode­sła­nie miss Tay­lor do ro­dziny, bo zo­stało jej za­le­d­wie kilka mie­sięcy ży­cia.

José An­to­niowi przy­pa­dło w udziale trudne za­da­nie tak­tow­nego po­in­for­mo­wa­nia cho­rej, w ja­kim znaj­duje się sta­nie, ale ona od razu wszyst­kiego się do­my­śliła.

– No pro­szę, co za nie­for­tunne zrzą­dze­nie losu – sko­men­to­wała, nie tra­cąc zim­nej krwi.

José An­to­nio oznaj­mił jej, że oj­ciec za­ła­twi, co po­trzeba, by mo­gła od­być po­dróż do Lon­dynu pierw­szą klasą.

– Ty też chcesz mnie wy­rzu­cić? – za­py­tała z uśmie­chem.

– Na Boga! Nikt nie chce cię wy­rzu­cić, Jo­se­phine! Chcemy tylko, że­byś była oto­czona bli­skimi, ko­chana, pie­lę­gno­wana... Wy­tłu­ma­czę to two­jej ro­dzi­nie.

– Oba­wiam się, że w moim przy­padku to wy naj­bar­dziej przy­po­mi­na­cie ro­dzinę – od­parła i opo­wie­działa o czymś, o co nikt wcze­śniej jej nie za­py­tał.

To prawda, że Jo­se­phine Tay­lor miała ir­landz­kiego dziadka, na któ­rym wy­ko­nano wy­rok śmierci, bo roz­zło­ścił bry­tyj­ską Ko­ronę, ale opo­wia­da­jąc o tym mo­jemu bratu, po­mi­nęła in­for­ma­cję o swoim ojcu, agre­syw­nym al­ko­ho­liku, nie­mo­gą­cym się po­szczy­cić ni­czym in­nym oprócz tego, że był po­tom­kiem owego bo­jow­nika o spra­wie­dli­wość. Ska­zana na ży­cie w nę­dzy z kil­kor­giem dzieci, matka zmarła w bie­dzie w mło­dym wieku. Młod­sze dzie­ciaki tra­fiły do róż­nych krew­nych, naj­star­szego, je­de­na­sto­latka, wy­słano do ko­palni wę­gla; ją w wieku dzie­wię­ciu lat umiesz­czono w sie­ro­cińcu pro­wa­dzo­nym przez za­kon­nice, gdzie za­ra­biała na utrzy­ma­nie w pralni, sta­no­wią­cej główne źró­dło do­cho­dów tej in­sty­tu­cji, i żyła na­dzieją, że po­jawi się ja­kaś do­bra du­sza, która ją ad­op­tuje. Opo­wie­działa José An­to­niowi o iście her­ku­le­so­wej pracy po­le­ga­ją­cej na na­my­dla­niu, bi­ciu ki­janką, szo­ro­wa­niu szczotką, go­to­wa­niu w ol­brzy­mich ko­tłach, płu­ka­niu, kroch­ma­le­niu i pra­so­wa­niu cu­dzej po­ścieli.

Kiedy miała dwa­na­ście lat (w tym wieku nie mo­gła już li­czyć na ad­op­cję), umiesz­czono ją jako słu­żącą bez wy­na­gro­dze­nia w domu pew­nego an­giel­skiego woj­sko­wego, który uznał, że ma prawo do gwał­ce­nia jej sys­te­ma­tycz­nie, nie ba­cząc na to, że była ma­ło­let­nia. Za pierw­szym ra­zem wtar­gnął nocą do po­ko­iku przy kuchni, słu­żą­cego jej za sy­pial­nię, i bez ce­re­gieli rzu­cił się na nią, za­ty­ka­jąc jej ręką usta. Póź­niej wpro­wa­dził sche­mat, od któ­rego ni­gdy nie od­stę­po­wał, przez co Jo­se­phine żyła w cią­głym lęku. Cze­kał tylko, aż jego żona, stale za­jęta dzia­łal­no­ścią fi­lan­tro­pijną i ży­ciem to­wa­rzy­skim, wyj­dzie z domu, po czym wska­zy­wał dziew­czynce ge­stem, by szła za nim. Prze­ra­żona, po­słusz­nie ro­biła, co jej ka­zał, nie wy­obra­ża­jąc so­bie, że mo­głaby sta­wić mu opór albo uciec. W wo­zowni męż­czy­zna chło­stał ją ba­tem tak, by nie zo­sta­wić wi­docz­nych śla­dów, i zmu­szał do cią­gle tych sa­mych per­wer­syj­nych prak­tyk, a ona wy­sta­wiała ciało na tor­tury i wy­łą­czała umysł, by nie łu­dzić się, że mógłby oka­zać jej li­tość. „To prze­mi­nie, skoń­czy się”, po­wta­rzała so­bie w my­ślach.

Po kilku mie­sią­cach żonę za­in­try­go­wało w końcu za­cho­wa­nie słu­żą­cej, która kryła się po ką­tach ni­czym zbity pies i drżała, kiedy mąż przy­cho­dził do domu. Od­kąd byli mał­żeń­stwem, nie­raz za­uwa­żała oznaki świad­czące o tym, że coś jest z nim nie tak, ale wo­lała je igno­ro­wać w myśl teo­rii, że to, czego się nie na­zwie, nie ist­nieje. Do­póki za­cho­wy­wane są po­zory, nie ma po­trzeby spraw­dzać, co kryje się pod po­wierzch­nią. Wszy­scy mają ja­kieś ta­jem­nice – ma­wiała. Spo­strze­gła jed­nak, że inni słu­żący szep­czą za jej ple­cami, a są­siadka za­py­tała ją kie­dyś, czy przy­pad­kiem mąż nie ka­tuje koni w wo­zowni, bo sły­chać do­cho­dzące stam­tąd od­głosy bi­cia i jęki. Zro­zu­miała, że po­winna zba­dać, co dzieje się pod jej da­chem, za­nim zro­bią to inni. Za­sko­czyła męża z ba­tem w ręku i pół­nagą słu­żącą, zwią­zaną i za­kne­blo­waną.

Nie wy­rzu­ciła Jo­se­phine na ulicę, jak zwy­kle czy­niono w ta­kich sy­tu­acjach, tylko wy­słała ją do Lon­dynu, by do­trzy­my­wała to­wa­rzy­stwa jej matce, ode­braw­szy wcze­śniej od dziew­czyny przy­sięgę, że nie pi­śnie ani słowa o za­cho­wa­niu pana. Na­le­żało za wszelką cenę unik­nąć skan­dalu.

Nową chle­bo­daw­czy­nią oka­zała się cał­kiem jesz­cze krzepka wdowa, która dużo po­dró­żo­wała po świe­cie i chciała na­dal to ro­bić, dla­tego po­trze­bo­wała po­moc­nicy. Była wy­nio­sła i de­spo­tyczna, ale miała też cią­goty pe­da­go­giczne i po­sta­wiła so­bie za cel uczy­nić z Jo­se­phine do­brze wy­cho­waną pa­nienkę, bo nie chciała za to­wa­rzyszkę ir­landz­kiej sie­roty o ma­nie­rach praczki. Za­częła od wy­tę­pie­nia ak­centu dziew­czyny, który ra­nił jej uszy; zmu­szała ją do mó­wie­nia jak lon­dynka z wyż­szych sfer. Na­stęp­nym kro­kiem było na­wró­ce­nie jej na an­gli­ka­nizm.

– Pa­pi­ści to igno­ranci i lu­dzie prze­sądni, dla­tego są biedni i roz­mna­żają się ni­czym kró­liki – oznaj­miła wdowa.

Osią­gnęła swój cel bez pro­blemu, bo Jo­se­phine nie wi­działa pra­wie żad­nej róż­nicy mię­dzy obu wy­zna­niami, a poza tym wo­lała trzy­mać się jak naj­da­lej od Boga, który tak źle ją trak­to­wał, od­kąd przy­szła na świat. Na­uczyła się za­cho­wy­wać nie­na­gan­nie przy lu­dziach oraz świet­nie pa­no­wać nad emo­cjami i re­ak­cjami. Wdowa udo­stęp­niła jej swoją bi­blio­tekę i udzie­lała wska­zó­wek od­no­śnie do lek­tur; w ten spo­sób za­szcze­piła jej na­wyk ko­rzy­sta­nia z En­cy­klo­pe­dii Bri­tan­nica. Za­bie­rała ją w miej­sca, o któ­rych dziew­czyna na­wet nie ma­rzyła, po­cząw­szy od No­wego Jorku, a skoń­czyw­szy na Ka­irze. Nie­stety, chle­bo­daw­czyni prze­szła udar mó­zgu i parę ty­go­dni póź­niej zmarła. Zo­sta­wiła Jo­se­phine tro­chę pie­nię­dzy, które wy­star­czyły jej na kilka mie­sięcy. Kiedy dziew­czyna zo­ba­czyła w ga­ze­cie ogło­sze­nie z ofertą pracy w cha­rak­te­rze gu­wer­nantki w Ame­ryce Po­łu­dnio­wej, od razu się zgło­siła.

– Mia­łam szczę­ście, że tra­fi­łam na twoją ro­dzinę. Trak­to­wa­li­ście mnie bar­dzo do­brze. Krótko mó­wiąc, nie mam do­kąd pójść. Umrę tu­taj, je­śli nie ma­cie nic prze­ciwko temu.

– Nie umrzesz, Jo­se­phine – wy­szep­tał José An­to­nio ze łzami w oczach, bo w tym mo­men­cie zdał so­bie sprawę, jak ważne miej­sce za­jęła w jego ży­ciu.

Na wieść o tym, że gu­wer­nantka za­mie­rza do­go­ry­wać i umrzeć w jego domu, oj­ciec po­cząt­kowo chciał wsa­dzić ją siłą na naj­bliż­szy trans­atlan­tyk wy­pły­wa­jący z portu, żeby oszczę­dzić mi traumy zwią­za­nej z ago­nią i śmier­cią ko­biety, którą tak bar­dzo po­ko­cha­łam. José An­to­nio jed­nak pierw­szy raz otwar­cie mu się sprze­ci­wił.

– Je­śli ją wy­rzu­cisz, ni­gdy ci, tato, tego nie wy­ba­czę – oznaj­mił i za­czął prze­ko­ny­wać ojca, że jego chrze­ści­jań­skim obo­wiąz­kiem jest ra­to­wa­nie dziew­czyny za wszelką cenę, wbrew po­nu­rym dia­gno­zom le­ka­rza. – Je­śli miss Tay­lor umrze, Vio­leta bę­dzie cier­pieć, ale to zro­zu­mie. Jest już do­sta­tecz­nie duża. Nie zro­zu­mie na­to­miast, je­śli ona na­gle znik­nie. Biorę na sie­bie miss Tay­lor, ty, tato, nie mu­sisz się o to mar­twić – po­wie­dział.

Do­trzy­mał słowa.

Dzięki oso­bi­stemu wsta­wien­nic­twu an­giel­skiego kon­sula, z któ­rym mój oj­ciec utrzy­my­wał kon­takty z ra­cji swo­ich trans­ak­cji eks­por­to­wych, miss Tay­lor zo­pe­ro­wał ze­spół pod kie­row­nic­twem naj­słyn­niej­szego chi­rurga swo­jego po­ko­le­nia, w szpi­talu woj­sko­wym, wów­czas naj­lep­szym w kraju. W od­róż­nie­niu od szpi­tali pu­blicz­nych, rów­nie bied­nych jak ich pa­cjenci, i od nie­licz­nych kli­nik pry­wat­nych, gdzie le­czyli się ci, któ­rzy mo­gli za to za­pła­cić, a opieka me­dyczna i tak była prze­ciętna, szpi­tal woj­skowy był w sta­nie kon­ku­ro­wać z naj­bar­dziej pre­sti­żo­wymi pla­ców­kami w Sta­nach Zjed­no­czo­nych i w Eu­ro­pie. W za­sa­dzie mo­gli z niego ko­rzy­stać wy­łącz­nie woj­skowi i człon­ko­wie kor­pusu dy­plo­ma­tycz­nego, ale przy od­po­wied­nich zna­jo­mo­ściach czy­niono wy­jątki. Oprócz no­wo­cze­snego i zna­ko­mi­cie wy­po­sa­żo­nego bu­dynku był tam wielki ogród, gdzie re­kon­wa­le­scenci od­by­wali spa­cery, a ad­mi­ni­stra­cja, którą za­rzą­dzał pe­wien puł­kow­nik, gwa­ran­to­wała nie­ska­zi­telną czy­stość i nie­na­ganną ob­sługę.

Matka i brat za­wieźli pa­cjentkę na pierw­szą kon­sul­ta­cję. Ja­kaś pie­lę­gniarka w far­tu­chu tak bar­dzo wy­kroch­ma­lo­nym, że sze­le­ścił przy każ­dym jej kroku, za­pro­wa­dziła ich do ga­bi­netu chi­rurga, ły­sego sie­dem­dzie­się­cio­let­niego męż­czy­zny o asce­tycz­nych ry­sach twa­rzy i aro­ganc­kim spo­so­bie by­cia czło­wieka na­wy­kłego do roz­ka­zy­wa­nia in­nym. Po dłu­gim ba­da­niu prze­pro­wa­dzo­nym za prze­pie­rze­niem dzie­lą­cym po­kój na dwie czę­ści le­karz wy­ja­śnił José An­to­niowi – kom­plet­nie igno­ru­jąc obec­ność obu ko­biet – że naj­praw­do­po­dob­niej jest to no­wo­twór. Można je­dy­nie pró­bo­wać go zmniej­szyć na­świe­tla­niem, bo za­bieg chi­rur­giczny wiąże się ze zbyt du­żym ry­zy­kiem.

– Gdy­bym była pań­ską córką, dok­to­rze, pod­jąłby pan to ry­zyko? – wtrą­ciła miss Tay­lor, spo­kojna jak za­wsze.

Po dłu­giej chwili mil­cze­nia, która wy­da­wała się wiecz­no­ścią, dok­tor ski­nął głową.

– W ta­kim ra­zie pro­szę mi po­wie­dzieć, kiedy mnie pan zo­pe­ruje – za­żą­dała.

Przy­jęto ją na od­dział dwa dni póź­niej. Wierna swo­jej za­sa­dzie, że naj­pro­ściej jest mó­wić prawdę, przed wy­ru­sze­niem do szpi­tala oznaj­miła mi, że ma w brzu­chu po­ma­rań­czę, którą trzeba wy­jąć, ale to nie bę­dzie ła­twe. Bła­ga­łam ją, żeby za­brała mnie ze sobą, bym mo­gła jej to­wa­rzy­szyć pod­czas ope­ra­cji. Mia­łam sie­dem lat, ale na­dal by­łam z nią bar­dzo zżyta. Pierw­szy raz, od­kąd ją po­zna­li­śmy, miss Tay­lor się roz­pła­kała. Po­tem po­że­gnała się z całą służbą, uści­skała To­rita i ciotki, in­stru­ując je, by roz­dały jej rze­czy – gdyby za­szła taka po­trzeba – tym, któ­rzy ze­chcą za­cho­wać ja­kąś pa­miątkę, a mo­jej matce wrę­czyła plik fun­tów szter­lin­gów zwią­za­nych wstą­żeczką.

– To dla pani ubo­gich.

Od­kła­dała całą pen­sję, by kie­dyś wró­cić do Ir­lan­dii i od­na­leźć po ko­lei swo­ich roz­sia­nych po kraju braci.

Mnie po­da­ro­wała swój naj­więk­szy skarb, En­cy­klo­pe­dię Bri­tan­nica; za­pew­niła, że zrobi wszystko, by wró­cić, ale nie może mi tego obie­cać. Zda­wa­łam so­bie sprawę, że w szpi­talu zda­rzają się straszne rze­czy. By­łam oswo­jona z bez­dy­sku­syjną po­tęgą śmierci, wi­dzia­łam bab­cię w trum­nie, z twa­rzą ni­czym wo­skowa ma­ska, spo­czy­wa­jącą po­śród fałd bia­łej sa­tyny, wi­dy­wa­łam psy i koty, które umie­rały ze sta­ro­ści albo gi­nęły w wy­pad­kach, a także róż­no­ra­kie ptac­two, kozy, owce i świ­nie za­bi­jane przez To­rita na mięso.

Ostat­nią osobą, z którą Jo­se­phine Tay­lor miała kon­takt, za­nim za­brano ją na no­szach do sali ope­ra­cyj­nej, był José An­to­nio, to­wa­rzy­szący jej aż do tego mo­mentu. Do­stała wcze­śniej śro­dek uspo­ka­ja­jący, stąd wra­że­nie, że po­stać przy­ja­ciela spo­wi­jała mgła. Nie do­cie­rały do niej słowa po­cie­sze­nia ani wy­zna­nia mi­ło­ści, ale po­czuła jego po­ca­łu­nek na ustach i uśmiech­nęła się.

Ope­ra­cja trwała sie­dem dłu­gich go­dzin, które José An­to­nio spę­dził w szpi­tal­nej re­cep­cji, po­pi­ja­jąc kawę z ter­mosu, spa­ce­ru­jąc z kąta w kąt oraz wspo­mi­na­jąc grę w karty, pod­wie­czorki w ogro­dzie, prze­chadzki za mia­stem, en­cy­klo­pe­dyczne zga­dy­wanki, wie­czory ze śpie­wa­niem bal­lad przy pia­ni­nie i dłu­gie roz­mowy o po­ćwiar­to­wa­nych dziad­kach. Wy­szło mu, że były to naj­szczę­śliw­sze chwile w jego upo­rząd­ko­wa­nym ży­ciu, któ­rego prze­bieg zo­stał usta­lony już w dniu, gdy przy­szedł na świat. Do­szedł do wnio­sku, że Jo­se­phine jest je­dyną ko­bietą, dzięki któ­rej mógłby uwol­nić się spod ku­ra­teli ojca i prze­rwać pa­ję­czą sieć po­wią­zań po­zba­wia­ją­cych go swo­body ru­chów. Ni­gdy nie po­dej­mo­wał sa­mo­dziel­nych de­cy­zji, bez dys­ku­sji ro­bił to, czego od niego ocze­ki­wano; był przy­kład­nym sy­nem i miał już tego dość. Jo­se­phine oka­zała się wy­zwa­niem, wstrzą­sała jego prze­ko­na­niami, bez­li­to­śnie uka­zy­wała mu jego ro­dzinę i całe śro­do­wi­sko w zu­peł­nie in­nym świe­tle. Zmu­sza­nie go do tań­cze­nia char­le­stona i uświa­da­mia­nie mu, że ist­nieje ktoś taki jak su­fra­żystki, sta­no­wiło za­chętę do my­śle­nia o przy­szło­ści in­nej niż ta, którą mu wy­zna­czono, przy­szło­ści, gdzie bę­dzie miej­sce na przy­godę i ry­zyko.

W wieku dwu­dzie­stu czte­rech lat mój brat stał się mru­ko­wa­tym, ostroż­nym czło­wie­kiem, któ­rego sam nie­na­wi­dził. „Przed­wcze­śnie się ze­sta­rza­łem”, mam­ro­tał przy go­le­niu, pa­trząc ze wstrę­tem na swoje od­bi­cie w lu­strze. Od lat po­ma­gał ojcu w in­te­re­sach, które go nie po­cią­gały, a w do­datku wy­da­wały mu się po­dej­rzane, i pró­bo­wał utrzy­mać się na po­wierzchni w śro­do­wi­sku, w któ­rym czuł się obco, bo nie po­dzie­lał za­in­te­re­so­wań ani ide­ałów lu­dzi ze swo­jej klasy spo­łecz­nej.