Struktury militarne NATO 1949-2013 ebook

Projekt okładki i stron tytułowych Karolina Zarychta

Recenzenci prof. dr hab. Andrzej Makowski kontradm. w st. spocz. dr Zbigniew Badeński

Redaktor prowadzący Lidia Pensko

Redaktor techniczny Lucyna Jesion

© Copyright by Bellona Spółka Aukcyjna, Warszawa 2013 © Copyright by Stanisław Zarychta, Warszawa 2013

Zapraszamy na strony:www.bellona.pl, www.ksiegarnia.bellona.pl

Dołącz do nas na Facebooku:www.facebook.com/Wydawnictwo.Bellona

Nasz adres: Bellona SA ul. Bema 87, 01–233 Warszawa Księgarnia i Dział Wysyłki: tel. 22 457 03 02, 22 457 03 06, 22 457 03 78 faks: 22 652 27 01 e-mail: [email protected]

ISBN 9788311132849

  Od autora

Szanowny Czytelniku, przekazuję w Twoje ręce drugą książkę o Pakcie Północnoatlantyckim, zatytułowaną „Struktury militarne NATO 1949-2013”. Jest to opracowanie w pełni autonomiczne, o innej tematyce, ale jakże bliskie pierwszej publikacji, którą poświęciłem doktrynom i strategiom, bezpośrednio wpływającym na kształt struktur systemu dowodzenia i rozwój sił oraz na integrację i działanie połączonych sił zbrojnych NATO. Książkę tę traktuję, jako drugą część mojego opracowania o NATO.

Celem pierwszej publikacji było przedstawienie ewolucji doktryn i strategii Paktu Północnoatlantyckiego od momentu ich powstania do chwili obecnej, natomiast drugiej publikacji przedstawienie ewolucji struktur militarnych NATO na wszystkich Teatrach Wojny od początku utworzenia, aż do 2013 roku. Reasumując publikacje te wzajemnie się uzupełniają, a zawarta w nich treść pozwoli Czytelnikowi lepiej zrozumieć meandry funkcjonowania NATO. Dla wnikliwych analityków będą one tworzyć jedną całość, gdyż dotyczą tej samej organizacji i tego samego okresu jej funkcjonowania.

Pisząc tę książkę, stawiałem sobie za cel całościowe odtworzenie, w sposób chronologiczny, wszystkich struktur w okresie „zimnej wojny”, po rozpadzie świata dwubiegunowego w latach 90., aż po czasy dzisiejsze. Ukazałem ciągłość i zmiany, jakie zachodziły w strukturach dowodzenia na poszczególnych Teatrach Wojny, które zmieniały się w zależności od prowadzonej polityki, obowiązujących doktryn i strategii, ambicji członków Paktu i postawionych zadań przed Sojuszem, a także doktryn i strategii działania strony przeciwnej oraz uzbrojenia, które zamierzał wykorzystać na przyszłym polu walki.

Analizując dostępne materiały dotyczące struktur NATO nie znalazłem publikacji, które kompleksowo pokazywałyby struktury od momentu powstania NATO, aż po dzień dzisiejszy. Oczywiście jest dużo artykułów, poradników, vademeców, które opisują struktury charakterystyczne dla danego okresu, lecz bez wnikania w przyczyny ich tworzenia.

Chciałbym zaznaczyć, że od samego początku budowa struktur systemu dowodzenia i struktur sił była rezultatem kompromisu wszystkich państw należących do Paktu. Wspólne siły zbrojne tworzone były wg określonych zasad. Pierwsza zasada wiązała wspólne siły zbrojne Paktu z jej najwyższym organem politycznym – Radą NATO, a jednocześnie z jej wyspecjalizowanymi organami wojskowymi, upoważnionymi do wydawania dyrektyw. Druga zasada mówiła, że siły zbrojne będą w całości podporządkowane jednemu naczelnemu dowódcy. Natomiast zasada trzecia postulowała utworzenie centralnego organu dowodzenia dla całości sił zbrojnych NATO. Wdrażając je utworzono system dowodzenia najpierw w Europie, a następnie na Atlantyku. W Europie utworzono zintegrowany system dowodzenia, w którego sztabach czołowe stanowiska objęli generałowie i wyżsi oficerowie ze wszystkich państw członkowskich, według ustalonego klucza. Wszystkie zintegrowane dowództwa i sztaby (od szczebla korpusu wojsk lądowych, armii lotnictwa taktycznego i związku taktycznego sił morskich wzwyż) zorganizowano na wzór dowództw i sztabów armii amerykańskich. Opracowano jednolite instrukcje zintegrowanej pracy dowództw i sztabów oraz zakresy obowiązków. Pod względem zadań i struktury organizacyjnej powstały dwa rodzaje zintegrowanych dowództw i sztabów: Joint Headquarters – odpowiedzialne za koordynowanie operacji zgrupowań utworzonych z różnych rodzajów sił zbrojnych i składających się z oficerów poszczególnych sił oraz Uniservice Headquarters, składające się z oficerów jednego rodzaju sił zbrojnych (np. sztaby grup armii). Członkowie Paktu, zgodnie z zawartymi umowami, delegowali swoje wydzielone kontyngenty sił zbrojnych do dyspozycji zintegrowanych dowództw.

Tak więc, struktura dowodzenia NATO tworzyła mechanizm, który umożliwiał władzom wojskowym Sojuszu dowodzenie i kierowanie siłami. Zintegrowana struktura wojskowa, składała się z systemu dowództw, sztabów oraz kontyngentów wojskowych wydzielonych przez poszczególne państwa członkowskie do struktur NATO. Miała ona charakter hierarchiczny, w której najważniejszą rolę spełniały Naczelne Dowództwa trzech Stref Strategicznych.

System dowodzenia, utworzony w czasach „zimnej wojny”, opierał się na geograficznym podziale zadań. Obszar traktatowy podzielono na trzy Teatry Wojny (TW) (Atlantycki, Europejski i Kanału La Manche), które podzielono na Teatry Działań Wojennych (TDW). Za każdy Teatr Działań Wojennych odpowiadało odpowiednie dowództwo. Uważano, że podział TW na TDW z przydzielonymi dowództwami, prowadzącymi własne planowanie i posiadającymi własnych dowódców, umożliwi utworzenie wielkich zgrupowań sił strategicznych. Na każdym TDW znajdowało się główne zgrupowanie sił, broń jądrowa i jej środki przenoszenia, a także ważne pod względem ekonomicznym i politycznym rejony, których zajęcie mogło wpływać na przebieg wojny. Działania wojenne były planowane na określonych kierunkach strategicznych, które zawierały kilka powiązanych ze sobą kierunków operacyjnych.

Rewolucyjne zmiany struktur NATO rozpoczęły się po zakończeniu „zimnej wojny”. Wraz z jej zakończeniem funkcjonował pogląd, że istniejące struktury są zbyt rozbudowane do potrzeb nowych uwarunkowań polityczno-militarnych oraz wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa. W latach 90. przeprowadzono dwie restrukturyzacje struktur dowództw i sił, redukując znacznie siły zbrojne oraz zmniejszając liczbę dowództw dwukrotnie (w 1999 roku) w porównaniu do lat 80., czyli czasów „zimnej wojny”. Podczas trzeciej reorganizacji struktur dowodzenia, przeprowadzonej w 2003 roku, zmieniono całkowicie filozofię tych struktur. Niezwykle ważnym elementem tej reorganizacji była koncepcja oparcia dowodzenia Sojuszu na kryteriach funkcjonalności, nie zaś jak do tej pory, na podziale geograficznym. Umożliwiło to zmniejszenie liczby dowództw do 11 oraz doprowadziło do fundamentalnej zmiany zadań militarnych, adekwatnych do nowych uwarunkowań bezpieczeństwa.

Szanowny Czytelniku, wszystkie przedstawione wydarzenia, zmiany i zawiłości starałem się w sposób jasny i zwięzły wyjaśnić w mojej książce, składającej się z ośmiu rozdziałów.

W rozdziale pierwszym – przedstawiono ogólną charakterystykę pojęcia bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa zbiorowego, narodowego i międzynarodowego oraz środowiska bezpieczeństwa. Scharakteryzowano system bezpieczeństwa Europy w XIX i XX wieku oraz poddano analizie środowisko międzynarodowe, w jakim funkcjonowało NATO. Przeanalizowano inicjatywy podejmowane przez przeciwstawne bloki militarne (NATO i Układ Warszawski), w celu utrzymania pokoju.

W rozdziale drugim – scharakteryzowano sojusze i koalicje oraz chronologicznie opisano tworzone sojusze i koalicje od czasów antycznych do czasów współczesnych. Utrudnieniem dogłębnej analizy tworzonych sojuszy były zawiłości prowadzonej polityki zagranicznej poszczególnych państw oraz dynamiczny rozwój wydarzeń międzynarodowych. Ważną częścią tego rozdziału są opisy sojuszy i koalicji tworzonych w XVIII i XIX wieku, które znalazły swoje odbicie w I wojnie światowej.

W rozdziale trzecim – przedstawiono historyczną fazę tworzenia poszczególnych struktur systemu dowodzenia w okresie „zimnej wojny”, oddzielnie dla Europejskiej i Atlantyckiej Strefy Strategicznej oraz Strefy Kanału La Manche. Poddano analizie cztery koncepcje strategiczne Sojuszu oraz dokumenty wykonawcze, których treść wpływała na tworzenie poszczególnych struktur wojskowych. Ponadto scharakteryzowano porozumienia i umowy dotyczące statusu sił zbrojnych, przedstawicieli narodowych i personelu międzynarodowego oraz statusu międzynarodowych głównych kwater wojskowych. Przedstawiono ideę organizacji szczebla dowodzenia w NATO, scharakteryzowano plany strategiczne użycia broni nuklearnej przeciwko ZSRR i środki jej przenoszenia.

Rozdział czwarty – napisano i wyodrębniono specjalnie, aby przedstawić stan ostateczny struktur NATO pod koniec „zimnej wojny”, który posłuży Czytelnikowi, jako płaszczyzna odniesienia do analizy i obserwacji zmian zachodzących w następnych dekadach. Przedstawiono struktury cywilno-wojskowe NATO, wyspecjalizowane agencje na Europejskim i Atlantyckim Teatrze Wojny oraz w Strefie Kanału La Manche. Scharakteryzowano Połączone Siły Interwencyjne NATO, System Obrony Powietrznej NATO (NADGE), Powietrzny System Wczesnego Ostrzegania i Naprowadzania (AWACS), Dowództwo Obrony Północnoamerykańskiej Przestrzeni Powietrznej Kosmicznej (NORAD) oraz wojskowe systemy alarmowe NATO.

W rozdziale piątym – przedstawiono zmiany struktur militarnych sojuszu po rozpadzie świata dwubiegunowego. Scharakteryzowano trzy koncepcje strategiczne i ich wpływ na transformację NATO (transformację struktur i agencji), dyrektywy Komitetu Wojskowego, programy i inicjatywy NATO oraz instytucje podległe poszczególnym dowództwom. Rozdział ten jest istotny, gdyż właśnie w nim ukazano główne kierunki i priorytety transformacji Sojuszu i jego sił zbrojnych, których efektem są manewrowe, stałe, interoperacyjne siły zdolne do działań w pełnym spektrum konfliktów, zarówno na, jak i poza obszarem traktatowym.

W rozdziale szóstym – dokonano oceny obecnego potencjału militarnego i zdolności Sojuszu oraz opisano etapy planowania obronnego NATO. Proces planowania ukazano jako element zabezpieczenia pożądanych zasobów obronnych sił i powiązanych z nimi militarnych i pozamilitarnych zdolności Paktu w perspektywie średnio- i długookresowej.

W rozdziale siódmym – scharakteryzowano zagrożenia bezpieczeństwa międzynarodowego oraz organizacje mające największy wpływ na kształtowanie bezpieczeństwa, ich współdziałanie oraz prowadzone misje. Przedstawiono współdziałanie NATO z takimi podmiotami międzynaro- dowymi, jak: ONZ, UE i OBWE w zwalczaniu zagrożeń bezpieczeństwa.

W rozdziale ósmym – scharakteryzowano podejmowane przez NATO inicjatywy w obszarze rozwoju i zwiększania zdolności operacyjnych sił, Lizbońskiej Koncepcji Strategicznej, Monachijskiej Konferencji Bezpieczeństwa, szczytu szefów państw i rządów NATO w Chicago. Przedstawiono ponadto założenia Inicjatywy „Smart Defence” oraz Inicjatywy „Sił Połączonych” (Connected Forces Initiative). Przedstawiono również istniejące kontrowersje i problemy wewnętrzne oraz elementy krytyczne mające wpływ na skuteczność funkcjonowania Sojuszu.

Natomiast w zakończeniu dokonano oceny kryteriów wprowadzania przez Sojusz kolejnych modyfikacji systemu dowodzenia i struktur militarnych, począwszy od geograficznego podziału zadań w latach 1951-2003, aż do kryterium funkcjonalnego, obowiązującego po roku 2003. Przedstawiono także wiarygodną prognozę zadań Sojuszu w przyszłości.

W załącznikach zawarto między innymi trzy umowy, określające status sił zbrojnych państw członkowskich Sojuszu, narodowych przedstawicieli i personelu międzynarodowego oraz statusu międzynarodowych głównych kwater wojskowych. Chociaż umowy te nie określają ani struktur, ani funkcji NATO, jako systemu zbiorowej obrony, to stwarzały podstawowe warunki do ich rozwoju na terytoriach państw sojuszniczych i, w tym właśnie rozumieniu, mają one podstawowe znaczenie dla Sojuszu.

Drogi Czytelniku, mam nadzieję, że niniejsze opracowanie przyczyni się do lepszego zrozumienia faz rozwoju struktur militarnych Sojuszu w poszczególnych okresach historycznych i w wydzielonych strefach strategicznych, na obszarach których były tworzone.

Chociaż NATO jest Sojuszem o wykształconej, mocno rozbudowanej strukturze wewnętrznej, to mam nadzieję, że w sposób zrozumiały przedstawiłem w książce fazy transformacji, wynikające ze zmian środowiska bezpieczeństwa.

Stanisław ZARYCHTA

  WYKAZ SKRÓTÓW

AAFCE – Połączone Dowództwo Sił Powietrznych Europy Centralnej (Allied Air Forces Central Europe)

ACCHAN – Dowództwo Połączonych Sił Sojuszniczych Kanału La Manche (Allied Command Channel)

ACE – Naczelne Dowództwo Połączonych Sił Sojuszniczych NATO w Europie (Allied Command Europe)

ACO – Dowództwo Sił Sojuszniczych NATO ds. Operacji (Allied Command Operation)

ACLANT – Dowództwo Połączonych Sił Sojuszniczych NATO Atlantyku (Allied Command Atlantic)

ACT – Dowództwo Sił Sojuszniczych NATO ds. Transformacji (Allied Command Transformation)

ADMIRALDANFLEET – Dowództwo Sił Morskich Danii (Admiral Danish Fleet)

AFAIRCENT – Dowództwo Połączonych Sił Powietrznych Europy Centralnej (Allied Air Forces Central Europe)

AFCENT – Dowództwo Połączonych Sił Sojuszniczych Centralnej Europy (Allied Forces Central Europe)

AFLANDCENT – Dowództwo Połączonych Sił Lądowych Europy Centralnej (Allied Land Forces Central Europe)

AFMED – Dowództwo Połączonych Sił Sojuszniczych Morza Śródziemnego (Allied Forces Mediterranean)

AFNORTH – Dowództwo Połączonych Sił Sojuszniczych Europy Północnej (Allied Forces North Europe)

AFNORTHWEST – Dowództwo Połączonych Sił Sojuszniczych Europy Północno-Zachodniej (Allied Forces North-Western Europe)

AFSOUTH – Dowództwo Połączonych Sił Sojuszniczych Europy Południowej (Allied Forces South Europe)

AIRCENT – Dowództwo Połączonych Sił Powietrznych Europy Centralnej (Allied Air Forces Central Europe)

AIRNORTHWEST – Dowództwo Połączonych Sił Powietrznych Europy Północno-Zachodniej (Allied Air Forces North Western Europe)

AIRSOUTH – Dowództwo Połączonych Sił Powietrznych Europy Południowej (Allied Air Forces Southern Europe)

ALFCE – Dowództwo Połączonych Sił Lądowych Europy Centralnej (Allied Land Forces Central Europe)

AMERLANT – Podobszar Atlantyku Amerykańskiego (American Atlantic Sub-Area)

AMF(L) – Dowództwo Połączonych Mobilnych Sił Lądowych Europy (Allied Europe Mobile Forces, Land)

ARFPS – Sztab Planowania Dowództwa Połączonych Sił Europy (ACE Reaction Forces Planning Staff)

ARRC – Korpus Szybkiego Reagowania Dowództwa Połączonych Sił Zbrojnych Europy (ACE Rapid Reaction Corps)

ASC – Sojusznicze Dowództwo Sił Podwodnych (Allied Submarine Command)

ATACMS – Taktyczny System Rakietowy Sił Lądowych (Army Tactical Missile System)

ATAF – Dowództwo Połączonych Taktycznych Sił Powietrznych (Allied Tactical Air Force)

ATW – Atlantycki Teatr Wojny

AWACS – Lotniczy system wczesnego ostrzegania i kontroli (Airborne Warning and Control System)

BALTAP – Połączone Siły Zbrojne Cieśnin Bałtyckich i Bałtyku Zachodniego (Allied Forces Baltic Approaches)

BAOR – Brytyjska Armia Renu (British Army of the Rhine)

BISCLANT – Podobszar Zatoki Biskajskiej (Bay of Biscay Sub-Area)

BSRBM – Rakieta pola walki (Battlefield Short-range Ballistic Missile)

C2 – Dowodzenie i kontrola (Command and Control)

CANLANT – Podobszar Atlantyku Kanadyjskiego (Canadian Atlantic Sub-Area)

CAOC – Połączone Stanowisko Dowodzenia Lotnictwa Taktycznego i Obrony Powietrznej (Combined Air Operation Center)

CBRN – Obrona chemiczna, biologiczna, radiologiczna i nuklearna (Chemical, Biological, Radiological and Nuclear)

CENTAG – Centralna Grupa Armii (Central Army Group)

CENTLANT – Podobszar Centralny (Central Sub-Area)

CESDP – Wspólna europejska polityka bezpieczeństwa i obrony (Common European Security and Defence Policy)

C4ISTR – Dowodzenie, kontrola, łączność, komputery, wywiad, obserwacja, namierzanie i rozpoznanie (Command, control, communications, computers, intelligence, surveillance, target acquisition and reconnaissance)

CINC – Głównodowodzący podporządkowanego dowództwa MSC (Commander-in-Chief)

CJTF – Wielonarodowe Połączone Siły Zadaniowe (Combined Joint Task Force)

COM – Dowództwo (Command) Dowódca (Commander)

COMAIRBALTAP – Dowództwo Połączonych Sił Powietrznych Cieśnin Bałtyckich i Bałtyku Zachodniego (Command, Allied Air Forces Baltic Approaches)

COMAIRNORTH – Dowództwo Połączonych Sił Powietrznych Północ (Command, Allied Air Forces North)

COMAIRSOUTH – Dowództwo Połączonych Sił Powietrznych Południe (Command, Allied Air Forces South)

COMBALTAP – Dowództwo Połączonych Sił Cieśnin Bałtyckich i Bałtyku Zachodniego (Command, Allied Forces Baltic Approaches)

COMBENENORTHWEST – Dowództwo Sił Morskich Beneluxu Podobszaru Północno-Zachodniego (Command, Maritime Force Benenorthwest Sub-Area)

COMEDCENT – Dowództwo Centralnego Obszaru Morza Śródzie- mnego (Command, Central Mediterranean Area)

COMEDEAST – Dowództwo Wschodniego Obszaru Morza Śródzie- mnego (Command, Eastern Mediterranean Area)

COMEDNOREAST – Dowództwo Północno-Wschodniego Obszaru Morza Śródziemnego (Command, Northeastern Mediterranean Area)

COMEDOC – Dowództwo Zachodniego Obszaru Morza Śródzie- mnego (Command, Western Mediterranean Area)

COMEDSOUEAST – Dowództwo Południowo-Wschodniego Obszaru Morza Śródziemnego (Command, Southeastern Mediterranean Area)

COMGERFLEET – Dowództwo Floty RFN (Command, German Fleet)

COMGERNORSEA – Dowództwo Sił Morskich RFN Morza Północnego (Command, German Northsea Sub-Area)

COMGIBMED – Dowództwo Rejonu Gibraltar (Command, Gibraltar Area)

COMJCCENT – Połączone Dowództwo Centrum (Joint Command Centre)

COMJCNORTH – Połączone Dowództwo Północ (Joint Command North)

COMJCNORTHEAST – Połączone Dowództwo Północny-Wschód (Joint Command North East)

COMJCSOUTH – Połączone Dowództwo Południe (Joint Command South)

COMJCSOUTHCENT – Połączone Dowództwo Południe-Centrum (Joint Command South Centre)

COMJCSOUTHEAST – Połączone Dowództwo Południowy-Wschód (Joint Command South East)

COMJCSOUTHWEST – Połączone Dowództwo Południowy-Zachód (Joint Command South West)

COMJTFNORTHNORWAY – Połączone Siły Ekspedycyjne Północnej Norwegii (Command, Joint Task Force North Norway)

COMLANDJUT – Dowództwo Połączonych Sił Lądowych Szlezwik-Holsztynu i Jutlandii (Command, Allied Land Forces Schleswig-Holstein and Jutland)

COMLANDZEALAND – Dowództwo Połączonych Sił Lądowych Zelandii (Command, Allied Land Forces Zealand)

COMMARAIRNORTHWEST – Dowództwo Morskich Sił Powietrznych Podobszaru Północno-Zachodniego (Command, Maritime Air Force Northwest Sub-Area)

COMNAVBALTAP – Dowództwo Połączonych Sił Morskich Cieśnin Bałtyckich i Bałtyku Zachodniego (Command, Allied Naval Forces Baltic Approaches)

COMNAVNORTH – Dowództwo Połączonych Sił Morskich Północ (Command, Allied Naval Forces North)

COMNAVSOUTH – Dowództwo Połączonych Sił Morskich Południe (Command, Allied Naval Forces South)

COMNON – Dowództwo Połączonych Sił Norwegii Północnej (Command, Allied Forces North Norway)

COMNORNORTHWEST – Dowództwo Sił Morskich Podobszaru Północno-Zachodniego (Command, Maritime Force Northwest Sub-Area)

COMSONOR – Dowództwo Połączonych Sił Norwegii Południowej (Command, Allied Forces South Norway)

COMSUBLANT – Dowództwo Sił Podwodnych Atlantyku (Command, Submarine Force Atlantic)

COMSUBMED – Dowództwo Sił Podwodnych Morza Śródziemnego (Command, Submarine Force Mediterranean Area)

COMSUBMEDNOREAST – Dowództwo Sił Podwodnych Północno-Wschodniego Obszaru Morza Śródziemnego (Command, Submarine Force Northeast Sub-Area)

COMSUBNORTHWEST – Dowództwo Sił Podwodnych Podobszaru Północno-Zachodniego (Command, Submarine Force Northwest Sub-Area)

COMUSFAIRWINGMED – Dowództwo Powietrznego Skrzydła Sił Morskich USA Morza Śródziemnego (Command, United States Fleet Air Wing, Mediterranean)

COMWESTNORTHWEST – Dowództwo Sił Morskich Podobszaru Zachodnio-Północno-Zachodniego (Command, Maritime Force Westnorthwest Sub-Area)

CPG – Wszechstronne wytyczne polityczne (ComprehensivePolitical Guidance)

CUSRPG – Regionalna Grupa Planowania Kanady i Stanów Zjednoczonych (Canada-US Regional Planning Group)

DACC – Mobilne Centrum Dowodzenia i Kontroli Sił Powietrznych (Deployable Air Command and Control Centre)

DCI – Inicjatywa zdolności obronnych (Defence Capabilities Initiative)

DPC – Komitet planowania obrony (Defence Planning Committee)

DPST – Połączony Zespół ds. Planowania Obronnego NATO (NATO Defence Planning Staff Team)

EASTLANT – Dowództwo Połączonych Sił Sojuszniczych Wschodniego Atlantyku (Allied Forces Eastern Atlantic Area)

EBAO – Koncepcja planowania operacji stosownie do oczekiwanych efektów (Effects-Based Approach to Operations)

ESDP – Europejska polityka bezpieczeństwa i obrony (European Security and Defence Policy)

ETW – Europejski Teatr Wojny

ETDW – Europejski Teatr Działań Wojennych

EWG(R) – Wykonawcza Grupa Robocza (The Executive Working Group (Reinforced)

F – Francja

FLR – Siły Niższej Gotowości (Forces at Lower Readiness)

Flt – Flotylla

FR – Federacja Rosyjska

GMLRS – Kierowana wieloprowadnicowa wyrzutnia rakietowa (Guided Multiple Launch Rocket System)

HRF – Siły o Wysokim Stopniu Gotowości (High Readiness Forces)

HQ NORTH – Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych Północnej Europy (Allied Forces Northern Europe/Headquarters)

IBERLANT – Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych Iberyjskiego Obszaru Atlantyku (Allied Forces Iberian Atlantic Area)

ICBM – Międzykontynentalne rakiety balistyczne (Intercontinental Ballistic Missile)

IFC – Sojusznicze Centrum Rozpoznawcze (Intelligence Fusion Centre)

IFF – System identyfikacji swój lub obcy (Identification Friend or Foe)

IMS – Międzynarodowy Sztab Wojskowy (International Military Staff)

IRBM – Pociski balistyczne zasięgu pośredniego (Intermediate-range Ballistic Missile)

IRF – Siły Szybkiego Reagowania (Immediate Reaction Forces)

JALLC – Połączone Centrum Analiz i Doświadczeń (Joint Analysis and Lessons Learned Centre)

JEWCS – Połączony Sztab Walki Elektronicznej NATO (Joint Electronic Warfare Core Staff)

JFTC – Centrum Szkolenia Sił Połączonych (Joint Force Training Centre)

JWC – Połączone Centrum Sztuki Wojennej (Joint Warfare Centre)

KA – Korpus Armijny (Army Corp)

KFOR – Siły Międzynarodowe NATO w Kosowie (Kosovo Force)

KW – Komitet Wojskowy (Military Committee)

LANDCENT – Dowództwo Połączonych Sił Lądowych Europy Centralnej (Allied Land Forces Central Europe)

LANDSOUTH – Dowództwo Połączonych Sił Lądowych Europy Południowej (Allied Land Forces Southern Europe)

LANDSOUTHEAST – Dowództwo Połączonych Sił Lądowych Europy Południowo-Wschodniej (Allied Land Forces South-Eastern Europe)

LoA – Poziom ambicji (Level of Ambition)

Logu – Lotniskowcowa Grupa Poszukująco-Uderzeniowa

LoGW – Lotniskowcowa Grupa Wielozadaniowa

MARAIRMED – Dowództwo Lotnictwa Morskiego Morza Śródziemnego (Allied Maritime Air Forces Mediterranean)

MC – Komitet Wojskowy (Military Committee)

MJO – Główna Połączona Operacja (Major Joint Operation)

MNC – Naczelne dowództwo NATO (Major NATO Command)

MND(C) – Wielonarodowa Dywizja (Centrum) (Multinational Division (Centrum)

MND(S) – Wielonarodowa Dywizja (Południe) (Multinational Division (South)

MNE – Wielonarodowy Eksperyment (Multinational Experiment)

MRBM – Pociski balistyczne średniego zasięgu (Mediate-range Ballistic Missile)

MSC – Wyższe podporządkowane dowództwo (Major Subordinate Command)

NAC – Rada Północnoatlantycka (North Atlantic Council)

NA5CRO – Operacje Reagowania Kryzysowego spoza art. 5 (Non-Artickle 5 Crisis Response Operations)

NADGE – Naziemna infrastruktura obrony powietrznej NATO (NATO Air Defence Ground Environment)

NAEWF – Siły Powietrzne NATO Wczesnego Ostrzegania (The NATO Airborne Early Warning Force)

NATINADS – Zintegrowanego Systemu Obrony Powietrznej NATO (NATO Integrated Air Defence System)

NATO – Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty Organisation)

NAVCENT – Dowództwo PSM Europy Centralnej (Allied Naval Forces Central Europe)

NAVNORCENT – Dowództwo PSM Północnego Obszaru Centralnej Europy (Allied Naval Forces Northern Area Central Europe)

NAVNORTHWEST – Dowództwo Połączonych Sił Morskich Europy Północno-Zachodniej (Allied Naval Forces North Western Europe)

NAVOCFORMED – Siły Morskie na wezwanie Morza Śródziemnego

(The Naval On-Call Force Mediterranean)

NAVSOUTH – Dowództwo Połączonych Sił Morskich Europy Południowej (Allied Naval Forces Southern Europe)

NCISS – Szkoła Systemów Łączności i Informatyki (NATO CIS Systems School)

NCS – Struktura Dowodzenia NATO (NATO Command Structure)

NCSA – Agencja Systemów i Sieci Teleinformatycznych NATO (NATO Communication and Information Systems Services Agency)

NDAC – Komitet Obrony Jądrowej (Nuclear Defence Committee)

NDC – Akademia Obrony NATO (NATO Defence College)

NDPP – Planowanie Obronne NATO (NATO Defence Planning Process)

NFS – Struktura Sił Zbrojnych NATO (NATO Force Structure)

NMIOTC – Morskie Operacyjne Centrum Szkolenia NATO (NATO Maritime Interdiction Operational Training Centre)

NORE – Dowództwo Podobszaru Nore Kanału La Manche (Nore Sub-Area Channel)

NORLANT – Podobszar Północny (Northern Sub-Area)

NORSEACENT – Dowództwo PSM Podobszaru Morza Północnego Europy Centralnej (Allied Naval Forces North Sea Sub-Area)

NORTHAG – Północna Grupa Armii (Northern Army Group)

NPG – Grupa Planowania Jądrowego (Nuclear Planning Group)

NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna

NS – Szkoła NATO w Oberammergau (NATO School)

NSCC – Centrum Koordynacyjne Operacji Specjalnych NATO (NATO Special Operations Coordination Centre)

NTM-A – Misja Szkoleniowa NATO – Afganistan (NATO Training Mission – Afghanistan)

NTM-I – Misja Szkoleniowa NATO – Irak (NATO Training Mission – Irak)

NURC – Centrum Badań Podwodnych NATO (Undersea Researc Centre)

OCEANLANT – Podobszar Oceanu (Ocean Sub-Area)

OMLT – Zespoły Doradczo-Łącznikowe (Operational Mentoring and Leason Team)

ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych

OOP – Okręty Podwodne

OP – Obrona powietrzna

OT – Obrona terytorialna

PfP – Partnerstwo dla Pokoju (Partnership for Peace)

PJP – Pomocnicza jednostka pływająca

POACCS – Portugalskie Dowództwo Sił Powietrznych i Kontroli Systemu (Portuguese Air Command and Control System)

PSC – Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa (Political and Security Committee) Główne (najniższe w hierarhii) podporządkowane dowództwo (Principal Subordinate Command)

PSM – Połączone Siły Morskie

PSZ – Połączone Siły Zbrojne

PTSP – Połączone Taktyczne Siły Powietrzne (Allied Tactical Air Force)

RAF – Brytyjskie Siły Powietrzne (Royal Air Force)

RC – Dowództwo Regionalne (Regional Command)

RF(A)S – Sztab Powietrznych Sił Reagowania (Reaction Forces Air Staff)

RGP – Regionalna Grupa Planowania (The Regional Planning Group)

SACEUR – Naczelny Dowódca Połączonych Sił Sojuszniczych NATO w Europie (Supreme Allied Commander Europe)

SACT – Naczelny Sojuszniczy Dowódca Transformacji (Supreme Allied Commander Transformation)

SEE – Komórka ACT przy SHAPE (Staff Element Europe)

SFOR – Siły Stabilizacyjne NATO (NATO’s Stabilisation Force)

SJO – Mniejsza Połączona Operacja (Smaller Joint Operation)

SLBM – Rakiety balistyczne odpalane z okrętów podwodnych (Submarine Launched Ballistic Missile)

SM – Siły Morskie

SRBM – Pociski balistyczne krótkiego zasięgu (Short-range Ballistic Missile)

STANAVFORCHAN – Stały Zespół Sił Trałowo-Minowych Kanału La Manche (Standing Naval Force Chanell)

STANAVFORLANT – Stały Zespół Sił Morskich Atlantyku (Standing Naval Force Atlantic)

STANAVFORMED – Stały Zespół Sił Morskich Morza Śródziemnego (Standing Naval Force Mediterranean)

STRE – Przedstawiciel ACT przy NATO (SACT Representative in Europe)

STRIKFLTLANT – Flota Uderzeniowa Atlantyku (Striking Fleet Atlantic)

STRIKFORSOUTH – Dowództwo Morskich Sił Uderzeniowych i Wsparcia Europy Południowej (Naval Striking and Support Forces Southern Europe)

SUBACLANT – Dowództwo Połączonych Sił Podwodnych Atlantyku (Submarines Allied Command Atlantic)

TDW – Teatr Działań Wojennych

UA – Unia Afrykańska

UE – Unia Europejska

UKAIR – Dowództwo Sił Powietrznych Wielkiej Brytanii (United Kingdom Air Forces Command)

UW – Układ Warszawski

WB – Wielka Brytania

WE – Walka elektroniczna

WESTLANT – Dowództwo Połączonych Sił Sojuszniczych Atlantyku Zachodniego (Allied Forces Western Atlantic Area)

WMD – Broń Masowego Rażenia (Weapons of Mass Destruction)

Z.O. – Zespół Operacyjny

ZOP – Zwalczanie Okrętów Podwodnych

ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

NATO dłużej nie potrzebuje dużych, zmasowanych jednostek, które były potrzebne w czasach „zimnej wojny”, ale potrzebuje ruchliwych i sprawnych sił w odpowiednich stanach gotowości bojowej, które lepiej przygotują Sojuszników do zagrożeń XXI wieku.

International Military Staff (lata 90.)

WSTĘP

Przez sześćdziesiąt lat, mimo zachodzących zmian (politycznych, ekonomicznych, gospodarczych, militarnych, technologicznych), postępującego procesu rozszerzania Sojuszu, jak również pojawiających się nowych wyzwań środowiska bezpieczeństwa, NATO zachowało swój obronny charakter. Przez ten okres Pakt Północnoatlantycki skutecznie realizował postawione zadania i był gwarantem bezpieczeństwa dla państw członkowskich w Europie. Oczywiście, permanentnie zmuszany był do ciągłej modyfikacji swojej strategii oraz reorganizacji swoich sił i struktur systemu dowodzenia, aby móc efektywnie przeciwstawiać się nowym wyzwaniom i zagrożeniom bezpieczeństwa. Do końca lat 80., czyli do końca „zimnej wojny”, Sojusz budował swój potencjał i zdolności przeciwko jednemu zagrożeniu, jakim były siły zbrojne Układu Warszawskiego.

Zmiany polityczno-militarne zachodzące na początku lat 90. zmusiły NATO do zmiany postrzegania bezpieczeństwa europejskiego oraz zmian filozofii działania. Efektem nowego podejścia była przeprowadzona gruntownie transformacja w takich dziedzinach jak: strategia, struktury systemu dowodzenia i sił, zasady współpracy z państwami postkomunistycznymi, zaangażowanie się i współuczestniczenie w rozwiązywaniu i zapobieganiu międzynarodowym konfliktom zbrojnym.

Kryzys jugosłowiański sprawił, że NATO po raz pierwszy zaangażowało się w operacje poza swoim obszarem traktatowym, a interwencja w Bośni i Hercegowinie była punktem zwrotnym dla Sojuszu. Zgodnie z rezolucją Rady Bezpieczeństwa ONZ (nr 816 z 31 marca 1993 roku) 12 kwietnia 1993 roku lotnictwo NATO rozpoczęło patrolowanie utworzonej strefy zakazu lotów nad Bośnią, a 28 lutego 1994 roku doszło do pierwszego użycia siły w historii Sojuszu, gdy 4 serbskie samoloty bojowe zostały zestrzelone przez myśliwce NATO w utworzonej strefie zakazu lotów nad Bośnią. Dodatkowo w marcu 1999 roku lotnictwo NATO rozpoczęło bombardowanie celów w byłej Jugosławii w związku z odmową przez rząd tego kraju pokojowego uregulowania problemu Kosowa. Były to pierwsze w historii NATO ataki na inne państwo.

Zdobyte doświadczenia pokazały, że przyszłe misje Sojuszu będą prowadzone poza terytorium państw członkowskich, a przyjęty kierunek transformacji sojuszniczych sił zbrojnych wskazywał na zamiar wychodzenia NATO poza obszar euroatlantycki, w celu obrony swoich interesów, gdy zaistnieje taka potrzeba.

Z perspektywy minionych lat wynika, że dzięki swoim zdolnościom, strukturze systemu dowodzenia, strukturze sił, a także posiadanemu potencjałowi NATO sprostało większości wyzwań i nadal pozostaje głównym filarem bezpieczeństwa w Europie.

Przełom wieków pokazał, że tradycyjne wojny i konflikty, w które zaangażowane były milionowe armie, i dla których zawiązywano wielkie koalicje – minęły bezpowrotnie. Nie oznacza to oczywiście, że konflikty zbrojne przestały być zagrożeniem dla ludzkości. Dzisiejsze konflikty mają różnorodny charakter i podłoże. Do najczęściej wymienianych przyczyn należą przede wszystkim różnice religijne, etniczne i kulturowe, a także wspomniane sprzeczności interesów politycznych i gospodarczych.

Współcześnie istotą zmian w środowisku bezpieczeństwa jest przesunięcie punktu ciężkości z zagrożeń klasycznych, głównie agresji zbrojnej, na zagrożenia asymetryczne, których źródłem stają się trudne do zidentyfikowania podmioty pozapaństwowe. Obecnie głównym niebezpieczeństwem są zagrożenia kryzysowe, które dotyczą zarówno bezpieczeństwa struktur państwa, jego infrastruktury krytycznej, jak i społeczeństwa.

Do głównych zagrożeń bezpieczeństwa dla państw członkowskich Sojusz zaliczył: terroryzm, przestępczość zorganizowaną, proliferację broni masowego rażenia, cyberterroryzm, piractwo morskie, państwa „upadłe”, nielegalną migrację, zagrożenia ekologiczne, energetyczne, ekonomiczne i informacyjne.

Ze względu na zmiany środowiska bezpieczeństwa międzynarodowego na przełomie lat 90. XX wieku i pierwszej dekady XXI wieku, a także związaną z tym ewolucją zagrożeń, coraz większe znaczenie zaczęto przywiązywać do bezpieczeństwa militarnego i pozamilitarnego. Priorytet bezpieczeństwa militarnego, mimo zmieniającej się sytuacji międzynarodowej, pozostał nadal niezachwiany. Jednakże problematyki bezpieczeństwa w wymiarze sojuszniczym nie można ograniczać jedynie do wymiaru militarnego, gdyż jest ona znacznie obszerniejsza.

Zasadniczym celem NATO jest utrzymanie pokoju i stabilności w regionie euroatlantyckim oraz zapewnienie bezpieczeństwa swym członkom. NATO, którego głównym zadaniem, w myśl art. 5, jest odstraszanie i obrona członków na wypadek agresji zbrojnej, zadeklarowało szerokie podejście do problematyki bezpieczeństwa. W celu ochrony pokoju, bezpieczeństwa i stabilności Sojusz zadeklarował realizację określonych priorytetów, takich jak: utrzymanie jedności transatlantyckiej; utrzymanie potencjału militarnego Sojuszu; zapobieganie konfliktom i zarządzanie kryzysowe; otwartość na nowych członków oraz na partnerstwo, współpracę i dialog z innymi państwami. Przyjęto nowe formy współpracy i kierunki działań związane z zapobieganiem konfliktom, zarządzaniem kryzysowym oraz kontrolą zbrojeń. NATO samo w sobie przeszło proces radykalnych zmian, aby sprostać nowym wyzwaniom bezpieczeństwa w i poza Obszarem Traktatowym.

Zasadniczą częścią procesu transformacji była i jest restrukturyzacja sił zbrojnych państw członkowskich, budowa nowych zdolności bojowych oraz przebudowa istniejącego systemu dowodzenia Sojuszu. Siły zbrojne państw członkowskich uległy znacznej redukcji i reorganizacji.

Struktura militarna Sojuszu permanentnie dostosowywana była do reagowania na występujące wyzwania i zagrożenia, tak aby siły mogły być skutecznie użyte tam, gdzie są potrzebne. Dlatego też Sojusz budował i buduje struktury, które sprostają nie tylko wzrastającym wymaganiom operacyjnym, ale również zapewnią stabilność i spełnią rolę odstraszania przyszłych, potencjalnych agresorów. Myślą przewodnią zmian była idea, aby poszczególne dowództwa i siły były mobilne i samowystarczalne, zdolne do równoległego prowadzenia wielu działań o mniejszej skali intensywności w regionach poza miejscem stałej dyslokacji, jak również do prowadzenia tych działań przez dłuższy okres. Dążyło się do osiągnięcia zdolności, w których większa część sił państw członkowskich będzie cechowała się mobilnością i gotowa będzie do użycia z możliwością płynnego przejścia od typowych działań bojowych do działań o charakterze humanitarnym, w ramach tej samej operacji.

NATO, poprzez współpracę i budowę nowych relacji z innymi podmiotami sceny politycznej, buduje nowe środowisko bezpieczeństwa międzynarodowego. Do ważniejszych inicjatyw, które były i są rozwijane możemy między innymi zaliczyć: współpracę z krajami spoza Sojuszu, współpracę z krajami w ramach programu „Partnerstwo dla Pokoju”, rozwijanie stosunków NATO-Rosja i NATO-Ukraina, rozwijanie współpracy z państwami basenu Morza Śródziemnego w ramach „Dialogu Śródziemnomorskiego” oraz zacieśnianie współpracy z innymi organizacjami, takimi jak: Unia Europejska (UE), Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) i Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).

Analiza zachodzących zmian społeczno-politycznych, a także analiza zagrożeń, sankcjonują potrzebę istnienia NATO. Potrzebujemy Sojuszu dla bezpieczeństwa narodowego państw członkowskich oraz dla bezpieczeństwa i stabilności w strefie transatlantyckiej. Podstawowym celem NATO nadal pozostaje obrona wolności oraz bezpieczeństwa wszystkich swoich członków, zarówno poprzez polityczne, jak i militarne działania. Sojusz zapewnia swoim członkom stabilność i bezpieczeństwo nie tylko od zewnątrz, chroniąc przed ewentualnymi zagrożeniami z zewnątrz, ale również od wewnątrz, zmuszając do rozwiązywania sporów międzypaństwowych na drodze politycznej, a więc metodami innymi niż wojna.

Sojusz trafnie ustalił hierarchię swoich celów oraz zadań i przygotowuje się do stawienia czoła zagrożeniom XXI wieku. Dzisiejsze zagrożenia mają nie tylko charakter militarny, ale również ekonomiczny (w tym również energetyczny). NATO musi być przygotowane i wiedzieć, jak na te zagrożenia zareagować. Istnieje dzisiaj pilna potrzeba większego zaangażowania się NATO w sferze bezpieczeństwa energetycznego. Wyczerpywanie się złóż surowców energetycznych oraz rosnąca rywalizacja o dostęp do nowych regionów ich pozyskiwania powodują, że Sojusz powinien wspierać państwa członkowskie w dążeniu do zwiększenia bezpiecznych dostaw surowców energetycznych, jak również rozwijać zdolności zapewnienia kompleksowego bezpieczeństwa infrastruktury energetycznej i szlaków transportu surowców energetycznych. W ten sposób można minimalizować zakłócenia ich dostaw powstających w wyniku konfliktów zbrojnych, blokad morskich, aktów terroryzmu czy piractwa morskiego.

Największe wyzwania, przed jakimi obecnie stoi NATO, wiążą się z jego trzema zadaniami przedstawionymi według hierarchii znaczenia: artykułem 5., partnerstwem z krajami nieczłonkowskimi oraz operacjami reagowania kryzysowego.

31 stycznia 2013 roku Sekretarz Generalny NATO Anders Fogh Rasmussen przedstawił „Roczny raport NATO” (The Secretary General’s Annual Report 2012), w którym podsumował osiągnięcia, inicjatywy i wyzwania, z którymi zmierzył się Sojusz Północnoatlantycki w 2012 roku[1]. Dokonał oceny działalności Sojuszu w trzech obszarach: zarządzania kryzysowego, wojskowych zdolności i rozwoju partnerstwa.

W raporcie podkreślono, że NATO musi dostosować się do zmieniającej się sytuacji geopolitycznej w czasach kryzysu ekonomicznego. Oprócz określenia celów operacyjnych Sojuszu, wymieniono potrzebę zmian natury strukturalnej, które zapewnią NATO zdolności do przeciwstawienia się całej gamie zagrożeń.

Wśród priorytetów operacyjnych, stojących obecnie przed NATO wymieniono: zaangażowanie Sojuszu w operacjach w Afganistanie i Kosowie; działania antyterrorystyczne w rejonie Morza Śródziemnego; działania antypirackie w rejonie Rogu Afryki oraz wsparcie tureckiej obrony przeciwlotniczej zestawami rakiet typu Patriot. Dużo uwagi poświęcono sytuacji w Afganistanie i roli NATO po 2014 roku, kiedy siły afgańskie przejmą odpowiedzialność za własny kraj. Wsparcie międzynarodowe od tego momentu przybierze formę programu „Dekada Transformacji” (2015-2024) (Decade of Transformation) ogłoszonego na konferencji w Bonn w grudniu 2011 roku.

Podkreślono spadek wydatków zbrojeniowych wśród członków NATO i potrzebie zwiększania potencjału bojowego w najbliższych latach przez Sojusz. Obecne różnice w wydatkach obronnych powodują powstawanie wyraźnych różnic w potencjale bojowym między krajami członkowskimi.

Raport kładzie nacisk na kontynuowanie wdrażania planu „NATO Forces 2020” przyjętego na szczycie Sojuszu w Chicago, zgodnie, z którym NATO ma budować bardziej mobilne i elastyczne siły, zdolne do działań ekspedycyjnych. Wiąże się to z budową odpowiednich sił lądowych i środkami ich przerzutu (transportu powietrznego i morskiego). Głównymi programami planu pozostają: inicjatywa „Smart defence”; rozwój obrony antyrakietowej; sojuszniczy system nadzoru (Alliance Ground Surveillance – AGS); inicjatywa sił połączonych (Connected Forces Initiative – CFI) oraz wspólny wywiad, nadzorowanie i rozpoznanie (Joint Intelligence, Surveillance and Reconnaissance – JISR).

Ważnym zagadnieniem realizowanym w ramach „NATO Forces 2020” jest trwająca reforma struktury dowodzenia i struktury instytucjonalnej NATO, która osiągnie zdolność operacyjną w połowie 2013 roku.

Wśród najważniejszych wyzwań w obszarze bezpieczeństwa wymieniono obronę przed zagrożeniami w cyberprzestrzeni. Aby nim zapobiegać NATO realizuje program „NATO Computer Incident Response Capability” (NCIRC), którego celem jest objęcie wszystkich sieci komputerowych Sojuszu programem wspólnej scentralizowanej ochrony przed włamaniami i atakami. Poza tym NATO buduje zespoły szybkiego reagowania (Rapid Reaction Teams), które będą pomagać krajom członkowskim w wypadku, gdy padną ofiarą cyberataku. W wypadku zagrożenia terrorystycznego, główne działania NATO będą skupiać się na nadzorowaniu transportu morskiego i powietrznego oraz współpracy z Rosją w ramach odpowiedniej polityki informacyjnej, która ma zapewnić lepszą czytelność w obustronnych stosunkach i wymiany informacji, w celu unikania napięć związanych z realizowaniem przez NATO i Rosję polityki odstraszania jądrowego.

Biorąc pod uwagę rozwój sytuacji polityczno-militarnej na świecie, nieprzewidywalność i dynamikę wydarzeń, można założyć, że w najbliższej dekadzie NATO nadal będzie zmagać się z przedstawionymi potencjalnymi zagrożeniami.

Jaka zatem przyszłość i zadania czeka NATO w najbliższym czasie. Literatura na temat dokonań NATO, jego roli obecnie i w przyszłości, a także kierunków, w jakich NATO powinno podążać jest bardzo szeroka. Generalnie, jedna rzecz jest podkreślana przez większość autorów, a mianowicie, że Sojusz w dotychczasowych podstawowych działaniach nie zawiódł swoich członków, ani w okresie „zimnej wojny”, ani po rozpadzie świata dwubiegunowego. Zawsze zapewniał im poczucie bezpieczeństwa, a solidarność wewnątrz Paktu była i pozostaje fundamentem jego siły i znaczenia.

Rozdział 1 KSZTAŁTOWANIE BEZPIECZEŃSTWA NA OBSZARZE EUROATLANTYCKIM

Bezpieczeństwo jest pojęciem wieloznacznym i w zależności od potrzeby różnie jest zdefiniowane. Złożoność i wielowątkowość tego pojęcia sprawia, że nie ma jednej uniwersalnej definicji oraz modelu funkcjonalnego.

Według „Leksykonu politologii”, bezpieczeństwo jest pojęciem dynamicznym, wieloznacznym i wielopłaszczyznowym, trudnym do zdefiniowania w sposób niebudzący wątpliwości. Dynamika pojęcia wyraża przede wszystkim zmienny charakter stosunków międzynarodowych, które zmieniały się w przeszłości i będą zmieniać się w przyszłości. Wieloznaczność podkreślana jest szeroką gamą wartości, potrzeb i stanów, które identyfikują się z bezpieczeństwem. Są to zarówno suwerenność, tożsamość narodowa czy kulturowa, jak i istnienie, przetrwanie, jakość życia. Natomiast wielopła- szczyznowość sygnalizuje jego militarny, ekonomiczny czy kulturowy wymiar. Wielopłaszczyznowość wyraża także wyzwania cywilizacyjne współczesnego świata, jakim muszą sprostać państwa, aby ich narodowe bezpieczeństwo przedstawiało trwałą wartość w stosunkach międzynarodowych[2].

„Leksykon bezpieczeństwa ekonomicznego” definiuje bezpieczeństwo, jako stan, który daje poczucie pewności i gwarancje jego zachowania oraz szansę na doskonalenie. Istotą bezpieczeństwa jest ochrona tego, co wartościowe, co zapewnia przetrwanie i rozwój. Bezpieczeństwo może mieć wymiar globalny, regionalny i narodowy. Bezpieczeństwo państwa określono, jako stan, w którym jego potencjał przeciwdziałania będzie w stanie równoważyć możliwe wszystkie potencjały zagrożeń. Jako części składowe bezpieczeństwa wyróżniono między innymi bezpieczeństwo: militarne, polityczne, gospodarcze, społeczne, socjalne, ekologiczne, ekonomiczne, energetyczne, informacyjne, intelektualne, żywnościowe, przemysłowe, kulturowe, publiczne[3].

Z kolei „Leksykon bezpieczeństwa morskiego” w szerszym ujęciu opisuje bezpieczeństwo, jako wolność od zagrożeń i możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka, za które uznaje się istnienie, przetrwanie, tożsamość, niezależność, spokój, posiadanie czy pewność rozwoju. Bezpieczeństwo jest jednocześnie stanem i procesem. Jako stan oznacza brak występowania zagrożeń, poczucie bezpieczeństwa, wolność od zagrożeń, strachu lub ataku. Jako proces cechuje się zmiennością w czasie i przestrzeni, jest podatne na zmiany układu sił oraz stan wzajemnych relacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami na scenie międzynarodowej. W leksykonie zdefiniowano również bezpieczeństwo morskie, jako bezpieczeństwo życia, zdrowia i mienia od zagrożeń na morzu oraz bezpieczeństwo morskie państwa, które zdefiniowano, jako zespół przedsięwzięć podejmowanych przez państwo w celu zabezpieczenia swoich interesów na obszarze morza otwartego, wyłącznej strefie ekonomicznej, wód terytorialnych i wewnętrznych oraz w pasie nadmorskim. Ma ono na celu przede wszystkim zapewnić efektywne egzekwowanie obowiązujących postanowień prawa oraz integralności terytorialnej obszarów morskich znajdujących się pod jurysdykcją danego państwa[4].

Z przedstawionych i przeanalizowanych definicji bezpieczeństwa, nasuwa się wniosek, że bezpieczeństwo określane jest jako zespół uwarunkowań, w których państwa nie są zagrożone atakiem militarnym oraz naciskami politycznymi lub gospodarczymi i mają możliwości realizacji własnego rozwoju. Celem działania rządu i państwa jest zatem zapewnienie zewnętrznych i wewnętrznych warunków, które sprzyjają rozwojowi, interesom oraz ochronie państwa przed istniejącym lub potencjalnym zagrożeniem.

Z bezpieczeństwem pojedynczego państwa ściśle związane jest bezpieczeństwo zbiorowe, które oznacza system wspólnego zapobiegania agresji i oparte jest na umowach międzynarodowych. System bezpieczeństwa zbiorowego przyjmuje zasadę zbiorowej samoobrony – napad na jednego członka paktu jest uważany za napad na wszystkich pozostałych. Według „Leksykonu dyplomatycznego” u podstaw tworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego leży idea niepodzielności pokoju, to znaczy, że jego naruszenie lub zagrożenie jest niebezpieczne dla wszystkich państw. Koncepcja ta zakłada powszechne eliminowanie wszelkich prób stosowania przemocy, w tym siły militarnej, w stosunkach międzynarodowych; popiera rozwiązywanie sporów i konfliktów środkami pokojowymi; zmniejsza napięcia w stosunkach między państwami poprzez rozwijanie pokojowej współpracy międzynarodowej oraz popiera redukcję zbrojeń, w tym broni nuklearnych. Ważnym składnikiem bezpieczeństwa zbiorowego jest jego uniwersalny zasięg zbudowany na Karcie Narodów Zjednoczonych i powołanej na jej podstawie Rady Bezpieczeństwa oraz regionalnych systemów bezpieczeństwa.

Powinny one być otwarte dla wszystkich państw w danym regionie, gwarantować jednakowy status wszystkim jego uczestnikom oraz mieć zdolność pokojowego załatwiania sporów (zgodnie z celami i zasadami ONZ).

Przykładem regionalnego systemu bezpieczeństwa zbiorowego może być kontynent europejski, na którym w czasach „zimnej wojny” system bezpieczeństwa europejskiego oparty był na parytecie odstraszania, gwarantował pokojowe współżycie państw europejskich i zapobiegał wybuchowi konfliktu zbrojnego.

Zgodnie z kartą ONZ, Rada Bezpieczeństwa jest specjalnym organem odpowiedzialnym za utrzymanie pokoju międzynarodowego. Członkowie ONZ zobowiązali się do rozwiązywania sporów środkami pokojowymi i do powstrzymywania się w stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły. Rada składa się z 5 stałych członków (Chińskiej Republiki Ludowej, Francji, Rosji, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii) oraz 10 członków niestałych, wybieranych na 2 lata, zgodnie z tzw. kluczem regionalnym. Podczas podejmowania decyzji wymagana jest jednomyślność stałych członków Rady. Jak wielokrotnie pokazało życie, konflikty interesów między mocarstwami i wykorzystanie prawa veta niejednokrotnie paraliżowały podjęcie natychmiastowej i racjonalnej zbiorowej reakcji dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. W celu realizacji bezpieczeństwa zbiorowego tworzone są polityczne i międzynarodowe organizacje wojskowe, które posiadają uprawnienia do podejmowania wspólnych decyzji[5].

Bezpieczeństwo jest zatem głównym korelatem współzależności stosunków między państwami, narodami, zawierającym obiektywne oceny zagrożenia, jak i subiektywne oceny poczucia zagrożenia. Głównymi determinantami bezpieczeństwa są: potencjał (militarny, polityczny, geograficzny, ekonomiczny), czy też czynnik demograficzny. Ze względu na obszar jaki obejmuje, bezpieczeństwo dzieli się na bezpieczeństwo globalne, bezpieczeństwo międzynarodowe, bezpieczeństwo regionalne oraz bezpieczeństwo narodowe.

Najstarszą formą bezpieczeństwa jest bezpieczeństwo narodowe, które odnosi się do pojedynczych państw oraz ich społeczeństw i narodów. Stanowi ono nie tylko ochronę narodu i terytorium państwa przed fizyczną napaścią, lecz również ochronę żywotnych interesów ekonomicznych i politycznych, których utrata zagrażałaby podstawowym interesom państwa.

Na bezpieczeństwo narodowe państwa wpływ mają takie elementy jak: podstawy prawne funkcjonowania państwa i jego bezpieczeństwa; strategia bezpieczeństwa narodowego; prowadzona polityka i współpraca międzynarodowa w zakresie bezpieczeństwa; infrastruktura bezpieczeństwa; wojskowe i cywilne struktury obrony i ochrony oraz zawarte sojusze. Bezpieczeństwo narodowe rozumiane jest również, jako stan równowagi pomiędzy potencjałem obronnym kraju, a zagrożeniem wywołanym możliwością powstania konfliktu oraz jako zdolność narodu do ochrony i obrony jego wartości przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi. We współczesnym znaczeniu bezpieczeństwo narodowe oznacza oczekiwanie społeczne na zapewnienie możliwości korzystania z dobrobytu ekonomicznego, autonomii społecznej oraz określonego statusu społecznego[6]. Tak więc bezpieczeństwo państwa pozostaje w ścisłym związku z zagrożeniami i oznacza jego zdolność do przeciwstawienia się im. Bezpieczeństwo państwa ma zarówno wymiar narodowy, jak i międzynarodowy, zatem aspekt bezpieczeństwa narodowego związany jest z oceną własnych zagrożeń, jakiej dokonuje każde państwo.

Natomiast bezpieczeństwo międzynarodowe wyraża szerszą treść niż bezpieczeństwo narodowe. Bezpieczeństwo międzynarodowe stanowi zespół warunków, norm i mechanizmów międzynarodowych oraz oddziaływań, które zapewniają każdemu państwu danego systemu międzynarodowego mniejszą lub większą pewność niezagrożonego bezpieczeństwa. Nie jest ono tylko sumą bezpieczeństwa poszczególnych państw, ale również synergią wartości wspólnych dla danego systemu, takich jak stabilność i współpraca. Służy do określenia nie tylko aspektów bezpieczeństwa pojedynczych państw, ale przede wszystkim do opisu funkcjonowania systemu międzynarodowego. Należy rozumieć go, jako układ stosunków międzynarodowych w danym momencie historycznym, zapewniający wspólne bezpieczeństwo państw w skali globalnej (regionalnej i subregionalnej) lub państw należących do określonych organizacji międzynarodowych i sojuszy wojskowych[7].

Układ stosunków międzynarodowych jest konsekwencją działań społeczeństw międzynarodowych oraz procesów i zjawisk, które wpływają na złagodzenie lub eliminację konfliktów zbrojnych, stabilizację polityczną oraz minimalizację globalnych problemów. W dobie globalizacji utrzymanie bezpieczeństwa międzynarodowego jest priorytetem. Dlatego też celem działań na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego, jest eliminowanie zagrożeń dla istnienia, przetrwania i rozwoju państw oraz systemów międzynarodowych[8].

Rozpatrując środowisko bezpieczeństwa międzynarodowego oraz bezpieczeństwa narodowego nie sposób jest nie wspomnieć o pojęciu bezpieczeństwa militarnego państwa (grupy państw). Przez wieki bezpieczeństwo państw było oparte na sile militarnej, a liczba posiadanych okrętów liniowych i pancerników świadczyła o potencjale militarnym danego państwa. Niejednokrotnie siła wojskowa była przez wiele stuleci najistotniejszym instrumentem bezpieczeństwa i pełniła rolę podstawowej gwarancji bezpieczeństwa. Mimo zmieniających się czasów i środowiska międzynarodowego powszechnie uznaje się, że posiadanie odpowiedniej siły militarnej jest niezbędne, i że każde państwo ma prawo do utrzymywania odpowiednich sił zbrojnych do zapewnienia własnej obrony.

Bezpieczeństwo militarne posiada zarówno wymiar międzynarodowy, jak i narodowy. Jest to stan uzyskany w rezultacie utrzymywania odpowiednio zorganizowanych i wyposażonych sił zbrojnych oraz zawartych sojuszy wojskowych i opracowanych koncepcji strategicznych. Tak więc zasadniczymi elementami bezpieczeństwa militarnego są: odpowiednio wyposażone siły zbrojne, zawarte sojusze militarne oraz doktryny i koncepcje strategiczne wykorzystania własnych sił zbrojnych.

Środowisko bezpieczeństwa międzynarodowego ulega dynamicznym zmianom i przeobrażeniom, zarówno w czasie jak i przestrzeni oraz stanowi jeden z najważniejszych celów działania każdego podmiotu. Sposób postrzegania bezpieczeństwa ulegał zmianom na przestrzeni wieków. W tradycyjnym ujęciu bezpieczeństwo było rozpatrywane w kontekście zagrożeń i było kojarzone z wykorzystaniem siły i przymusu. Przez wieki też bezpieczeństwo państwa (grup państw) oparte było na sile militarnej[9]. Na budowę potęgi militarnej wpływ miały wszystkie składowe państwa, w tym między innymi: zasoby naturalne, położenie geograficzne, potencjał demograficzny, stan zaawansowania naukowego i technologicznego, poziom szkolnictwa itp.

W XIX wieku system bezpieczeństwa funkcjonował na zasadzie wielobiegunowej równowagi sił. Po kongresie wiedeńskim (1815 rok) europejski system polityczny oparty był na dominacji pięciu mocarstw (Pentarchia): Anglii, Francji, Rosji, Austrii i Prus. Wielkie mocarstwa: Wielka Brytania, Rosja, Austria (od 1867 Austro-Węgry), Prusy (od 1871 Niemcy), 20 listopada 1815 roku. utworzyły Czwórprzymierze (Koncert Mocarstw), którego celem było, w razie wojny, ustalenie wspólnej polityki dążącej do zachowania równowagi europejskiej, aby żadne państwo nie wybiło się na regionalnego hegemona. W ramach tego porozumienia doszło do wewnętrznego podziału na dwa przeciwstawne bloki państw. W 1882 roku utworzono Trójprzymierze (Niemcy, Austro-Węgry, Włochy), a w 1907 roku utworzono Trójporozumienie (Wielka Brytania, Francja, Rosja). W 1818 roku do Trójporozumienia przystąpiła Francja, a w 1867 roku Włochy.

Konflikty i wybuchające wojny (wojna krymska 1853-1855, wojna prusko-austriacka w 1866 roku, wojna francusko-pruska w 1870 roku) chociaż były wojnami krótkotrwałymi i o ograniczonym zasięgu, w konsekwencji doprowadziły do upadku systemu wielobiegunowego. Ostateczny kres temu układowi sił położył wybuch I wojny światowej.

Głównymi przyczynami konfliktów w XIX wieku były między innymi: upadek porządku politycznego w Europie po kongresie wiedeńskim w 1815 roku; narastające sprzeczności pomiędzy mocarstwami, wynikające z rozwoju przemysłowego świata i dążenia do zdobycia nowych kolonii, a tym samym baz surowcowych i rynków zbytu; polityczno-gospodarcza ekspansja Niemiec na Bałkany i w kierunku Turcji; zaborcza polityka Austro-Węgier na Bałkanach (aneksja Bośni i Hercegowiny w 1908 roku), a także zbliżenie polityczne monarchii austro-węgierskiej i Niemiec, które spowodowały zachwianie równowagi politycznej i militarnej w Europie. Należy dodać, że w tym okresie rolę międzynarodowych struktur bezpieczeństwa pełniły dwu- i wielostronne sojusze, a okazjonalnie konferencje międzynarodowe (Kongres Wiedeński oraz I i II Kongres Berliński)[10].

Sposób postrzegania bezpieczeństwa uległ radykalnym przewartościowaniom po zakończeniu I i II wojny światowej. Po zakończeniu II wojny światowej powstały dwa przeciwstawne bloki państw skupione wokół mocarstw dysponujących potężnym potencjałem militarnym. Jak pokazała historia, oba potencjały stały się doskonałym środkiem odstraszania i politycznego oddziaływania na przeciwnika, a „równowaga strachu” stała się najważniejszym gwarantem bezpieczeństwa. W pierwszych dekadach powojennych, pojęcie bezpieczeństwa obejmowało przede wszystkim sferę bezpieczeństwa militarnego i polegało na porównaniu posiadanego potencjału do potencjału przeciwnika, czyli na porównaniu rzeczywistej siły wojskowej. Potencjał i posiadana siła militarna była uważana za czynnik zapewniający bezpieczeństwo państwa.

Po II wojnie światowej, nowy porządek bezpieczeństwa został ustanowiony i ukształtowany na dwóch płaszczyznach: płaszczyźnie formalnej w ramach ONZ, tworzącej system bezpieczeństwa zbiorowego oraz na płaszczyźnie politycznej opartej na dwóch potęgach międzynarodowych i podziale stref ich wpływów. Cechą powojennego ładu była koncentracja siły wokół dwóch mocarstw: USA i ZSRR. Względna równowaga sił opierała się na rywalizacji strategiczno-militarnej i polityce odstraszania.

W następnych dziesięcioleciach środowisko bezpieczeństwa w Europie i na świecie ulegało dynamicznym zmianom. Generalnie największy wpływ na nie miała „zimna wojna”, której towarzyszył intensywny wyścig zbrojeń spowodowany stałym stanem wzajemnej nieufności i ideologiczna wojna pomiędzy komunizmem, a demokracją zachodnią. Przełożyło się to między innymi na realizowanie poszczególnych programów w ramach wprowadzanych nowych koncepcji strategicznych. W całym tym okresie konfrontacja między dwoma supermocarstwami toczyła się na wielu płaszczyznach: wojskowej, ideologicznej, psychologicznej i gospodarczej[11]. Szczytowym okresem „zimnej wojny” były lata 50., na które przypada między innymi wojna koreańska. Po jednej stronie konfrontacji walczyły pod flagą ONZ oddziały amerykańskie, a po drugiej „ochotnicy” z Chińskiej Republiki Ludowej. W tym okresie gwałtownie wzrosły zbrojenia, a wojna psychologiczna osiągnęła swoje apogeum. Po śmierci J. Stalina w 1953 roku i przemówieniu Chruszczowa na XX zjeździe PPZR w 1956 roku, nastąpił długoletni okres zmiennego napięcia w stosunkach Wschód – Zachód. Początkowo wystąpiły tendencje odprężeniowe (rozejm w Korei, powstanie ruchu państw niezaangażowanych), ale jednocześnie w 1956 roku miała miejsce radziecka interwencja na Węgrzech, zachodnia interwencja w Egipcie (kryzys sueski) oraz udana rewolucja na Kubie w 1959 roku.

W latach 60. sytuacja międzynarodowa ponownie się zaostrzyła, a w 1962 roku podczas kryzysu kubańskiego świat stanął w obliczu wojny jądrowej. W latach 1965-1973 wpływ na sytuację międzynarodową miała trwająca wojna na Półwyspie Indochińskim (II wojna indochińska) oraz napięta sytuacja na Bliskim Wschodzie (wojna sześciodniowa w 1967 roku; wojna na wyczerpanie oraz wojna Jom Kippur w 1973 roku). Pod koniec lat sześćdziesiątych, w wyniku niezadowolenia społecznego w państwach Europy Środkowo-Wschodniej wystąpiły nie w pełni kontrolowane ruchy rewolucyjne, które skończyły się interwencją wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 roku.

W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku nastąpiło odprężenie między Wschodem i Zachodem. Między innymi podpisano układy rozbrojeniowe SALT I i SALT II.

Pierwszy z układów o ograniczeniu zbrojeń strategicznych SALT I (Strategic Arms Limitation Talks) został podpisany 26 maja 1972 roku i był przełomem w stosunkach USA – ZSRR. Umowa obejmowała trzy porozumienia: o obowiązujących zasadach w stosunkach między USA a ZSRR; o obronnych systemach antyrakietowych oraz umowę tymczasową o ograniczeniu ofensywnych broni strategicznych. W myśl tej umowy ustalono liczbę wyrzutni rakietowych do stu, a liczbę stacji radiolokacyjnych dalekiego zasięgu do 6. Według umowy o ograniczeniu broni strategicznych, która miała obowiązywać w ciągu najbliższych pięciu lat, ZSRR zachował osiągniętą już przewagę w liczbie rakiet i ogólnej mocy broni atomowej. Stany Zjednoczone mogły posiadać 1054 międzykontynentalnych pocisków balistycznych rozmieszczonych na wyrzutniach lądowych (Intercontinental Ballistic Missile – ICBM) oraz 710 pocisków rozmieszczonych na 44 okrętach podwodnych (Submarine Launched Ballistic Missile – SLBM), natomiast ZSRR mógł posiadać 1618 międzykontynentalnych pocisków balistycznych rozmieszczonych na wyrzutniach lądowych oraz 950 pocisków rozmieszczonych na 62 okrętach podwodnych. Układ SALT I nie obejmował jednak lotnictwa strategicznego[12].

Druga runda rozmów miedzy Stanami Zjednoczonymi i ZSRR odbyła się w latach 1972-1979 i miała na celu zmniejszenie produkcji broni atomowej. Porozumienie osiągnięto w czerwcu 1979 roku, co skutkowało podpisaniem układu SALT II. Układ wprowadzał między innymi ograniczenia ilościowe wszystkich wyrzutni rakiet jądrowych dla każdej strony do 2400, w tym wyrzutni międzykontynentalnych rakiet balistycznych do 1200, a wyrzutni wielogłowicowych rakiet niezależnego naprowadzania do 820. Układ SALT II zezwalał na uruchomienie jednego nowego typu rakiety międzykontynentalnej. Do końca 1981 roku protokół do układu SALT II zakazał prób i instalowania międzykontynentalnych rakiet samosterujących, lotniczych rakiet balistycznych oraz samosterujących rakiet lądowych i morskich o zasięgu powyżej 600 km. Wspólne oświadczenie podkreślało, że obydwa państwa będą zmierzać do dalszego ograniczania i redukcji zbrojeń strategicznych pod względem ilościowym i jakościowym[13].

Pół roku po podpisaniu układu, ZSRR dokonał inwazji na Afganistan, co w konsekwencji doprowadziło do nieratyfikowania traktatu przez Senat USA. Jednakże pozytywną stroną zawartego porozumienia SALT II było respektowanie przez obydwie strony zawartych umów. Interwencja ZSRR w Afganistanie w 1979 roku zaostrzyła także sytuację polityczno-wojskową w latach następnych, co spowodowało, że lata osiemdziesiąte były latami niespokojnymi.

W 1975 roku odbyła się również Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, zakończona podpisaniem Aktu Końcowego w Helsinkach, który w rozumieniu prawa traktatowego nie był formalną umową, a stanowił jedynie deklarację intencji i wyrażał wolę współdziałania państw o odmiennych systemach politycznych i stanowił wspólny katalog reguł postępowania względem siebie w celu umocnienia bezpieczeństwa[14].

W tym okresie nasiliła się ekspansja radziecka w Azji, Afryce (Angola, Mozambik, Etiopia, Jemen Południowy) i Ameryce Łacińskiej. Pierwsza połowa lat osiemdziesiątych charakteryzowała się powrotem atmosfery z okresu „zimnej wojny”. W tym okresie, między innymi rozmieszczono rakiety SS-20 w krajach Europy Wschodniej, wybuchł kryzys polityczny w Polsce zakończony wprowadzeniem stanu wojennego w 1981 roku oraz rozmieszczono rakiety średniego zasięgu w europejskich krajach NATO (w 1983 roku). Konsekwentnie realizowany przez stronę amerykańską fałszywy program wyścigu zbrojeń SDI, czyli Strategiczna Inicjatywa Obronna doprowadziła do ekonomicznego i politycznego osłabienia ZSRR.

Doktryna Reagana, przedstawiona po raz pierwszy w prezydenckim orędziu o stanie państwa (6 lutego 1985 roku), wyrażała pełne poparcie dla „bojowników o wolność i demokrację” i nawiązywała do doktryny powstrzymywania z 1947 roku[15].

Efektem tego działania było podpisanie 8 grudnia 1987 roku w Waszyngtonie „Traktatu o likwidacji pocisków średniego i pośredniego zasięgu” (Treaty on Intermediate Range Nuclear Forces – INF Treaty) o całkowitej likwidacji arsenałów rakietowych pocisków balistycznych pośredniego (Intermediate-range Ballistic Missile – IRBM) oraz średniego zasięgu (Mediate-range Ballistic Missile – MRBM), a także o zakazie jej produkcji, przechowywania i używania.

Lata 90., to przede wszystkim rewolucyjne zmiany w światowym środowisku bezpieczeństwa. Nastąpił rozpad dwubiegunowego świata, upadek rządów komunistycznych w krajach Europy Środkowej, zjednoczenie Niemiec, rozwiązanie Układu Warszawskiego, rozpad ZSRR oraz rozpad i wojna w Jugosławii.

W 1991 i 1993 roku podpisano odpowiednio ważne do tworzenia nowego środowiska bezpieczeństwa traktaty: „Traktat o redukcji zbrojeń strategicznych START I i START II (Strategic Arms Reduction Treaty). Traktat START I został podpisany pół roku przed upadkiem ZSRR i zobowiązał Stany Zjednoczone oraz Związek Radziecki do redukcji liczby strategicznych wyrzutni do 1600 sztuk oraz redukcji głowic nuklearnych do 6000 u każdej ze stron. START I wprowadził również dodatkowe limity w konkretnych rodzajach broni, w tym: łączna liczba lądowych i morskich pocisków balistycznych nie mogła u żadnej ze stron przekroczyć 4900 sztuk; ograniczono liczbę głowic przenoszonych przez lądowe systemu mobilne do 1100 sztuk, a liczba pocisków ciężkich została zredukowana o połowę. Traktat nie wprowadził natomiast ograniczeń dotyczących pocisków manewrujących, odpalanych z morza (Sea-launched Cruise Missile – SLCM).

Drugi traktat o redukcji zbrojeń strategicznych START II został podpisany przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, George’a Busha (seniora) i prezydenta Rosji, Borysa Jelcyna. Dotyczył on całkowitego zniszczenia wielogłowicowych międzykontynentalnych pocisków balistycznych (Multiple Independently Targetable Reentry Vehicle – MIRV) z arsenałów obydwu państw.

Dodatkowo obie strony zobowiązały się do redukcji liczby aktywnych pocisków do 3000-3500 sztuk. Traktat START II został ratyfikowany w 1996 roku przez Senat Stanów Zjednoczonych, natomiast traktatu START II nie ratyfikowała Rosja, która w ten sposób zaprotestowała przeciwko amerykańskiej obecności w Kosowie i ekspansji NATO. Z tego też powodu, traktat ten nigdy nie wszedł w życie. Stany Zjednoczone jednostronnie zlikwidowały ze swoich arsenałów dziesięciogłowicowe pociski LGM-118A Peacekeeper i zmniejszyły liczbę głowic z 3 do jednej w pociskach LGM-30G Minuteman III. Natomiast w arsenałach Rosji w dalszym ciągu pozostawały w uzbrojeniu pociski wielogłowicowe R-36M Woyewoda.

W okresie tym (lata 90.) powstały także dwie jawne koncepcje strategiczne, które miały ogromny wpływ na budowę nowego środowiska bezpieczeństwa, a także na rozszerzenie NATO o nowych członków.

Natomiast w pierwszych latach XXI wieku świat zmagał się z dramatycznymi kryzysami humanitarnymi (Darfur, Czad) oraz katastrofami naturalnymi. Katastrofy takie jak: powodzie, susze, trzęsienia ziemi, tsunami pochłonęły więcej ofiar niż niejeden toczący się współcześnie konflikt zbrojny.

Wspomnieć należy również o przerwach w dostawach surowców energetycznych, w wyniku celowych działań państw – dostawców (eksporterów) lub konfliktów zbrojnych w regionach ich wydobycia lub przesyłu. Istotną rolę odegrał również krach na rynkach finansowych (kryzys walutowy) oraz znaczące wahania cen surowców, szczególnie energetycznych.

Wydarzenia te poddały silnej weryfikacji dotychczasowy sposób myślenia o bezpieczeństwie międzynarodowym (globalnym i regionalnym). Nieprzewidywalność i wielosektorowość środowiska globalnego spowodowały, że coraz częściej państwa zaczęły poszukiwać indywidualnych elementów stabilizacyjnych. W centrum uwagi znalazły się zagrożenia o charakterze pozamilitarnym: ekonomicznym, energetycznym i ekologicznym[16]. Zjawiska takie jak: dysproporcje rozwojowe; fale migracji; rozkład struktur polityczno-gospodarczych państw i skutkujące powstawaniem państw „upadłych” wpływały bezpośrednio na wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia asymetrycznych zagrożeń bezpieczeństwa. Można śmiało założyć, że w przyszłości zagrożenia pozamilitarne będą miały ogromny wpływ na efektywność działania poza obszarem odpowiedzialności NATO. Dla NATO najistotniejsze znaczenie będzie miała długofalowość następstw zagrożeń pozamilitarnych, a zwłaszcza ich wpływ na bezpieczeństwo militarne, gdyż stanowią one źródło konfliktów zbrojnych.

Kształtowanie środowiska bezpieczeństwa jest procesem ciągłym, dynamicznym i trudnym do przewidzenia. Niezmiernie trudno jest prognozować zagrożenia i ich wpływ na środowisko bezpieczeństwa, które ulega ciągłej zmianie i transformacji. Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa zdecydowanie różnią się od tych z lat zimnowojennych. Można powiedzieć, że koniec „zimnej wojny” radykalnie odmienił bezpieczeństwo międzynarodowe. Przede wszystkim zniknęło zagrożenie globalnym konfliktem pomiędzy dwoma ówczesnymi supermocarstwami i blokami państw oraz zniknęło widmo nuklearnej wojny. Pojawiły się natomiast nowe zagrożenia, które znacznie rozszerzyły rozumienie bezpieczeństwa międzynarodowego. Zwiększeniu uległ geograficzny zasięg rozumienia polityki bezpieczeństwa narodowego. Politycy zdali sobie sprawę z faktu, że to, co dzieje się w odległych regionach (poza obszarem traktatowym NATO), może mieć wpływ na nasze bezpieczeństwo w kraju i w związku z tym wymaga zdecydowanej reakcji.

Po „zimnej wojnie” pojawiły się inne problemy zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego, które postawiły nowe wyzwania dla społeczności międzynarodowej.

Pojawiły się zagrożenia asymetryczne, w których brak jest jasno zdefiniowanego i zidentyfikowanego przeciwnika; nie są dokładnie określone obszary zagrożeń; potencjały militarne poszczególnych organizacji, z którymi przyjdzie zmierzyć się Sojuszowi; brak jest jasno zdefiniowanych celów wyznaczonych przez organizacje terrorystyczne. Ponadto, współczesne zagrożenia asymetryczne występują w innej skali i charakterze, mogą się szybko rozprzestrzeniać, wywołać strach i zamęt społeczny, osłabiać gospodarkę suwerennego państwa, a co za tym idzie wywoływać trudne do przewidzenia skutki społeczne. Nieprzemyślana wypowiedź ważnego polityka w Europie, przywódcy duchownego, czy też publikacja medialna, poniżająca uczucia religijne jakieś grupy społecznej może wywołać trudne do przewidzenia niepokoje. Atak terrorystyczny na obywateli danego kraju poza jego terytorium może sprowokować atak wojskowy zupełnie gdzie indziej. Tak więc należy liczyć się z wydarzeniami zachodzącymi w różnych zakątkach świata, które będą wpływać na środowisko bezpieczeństwa międzynarodowego.

Można założyć, że środowisko bezpieczeństwa w dalszym ciągu będzie określane poprzez konflikty, napięcia, kryzysy, które będzie cechowała nieprzewidywalność, trudna do przewidzenia intensywność, zmienność oraz chaos.

Wydaje się, że istotny wpływ na przyszłe globalne bezpieczeństwo będą miały również rozbieżności i rozwarstwienie pomiędzy bogatą rozwiniętą północą, a biednym południem; komercjalizacja; protekcjonizm państwowy; wpływ podmiotów niepaństwowych na charakter międzynarodowej polityki i bezpieczeństwa, a także konflikty religijne, cywilizacyjne i kulturowe.

Problematyka bezpieczeństwa i obrony jest jednym z obszarów szczególnego zainteresowania NATO. Społeczeństwa oczekują, że NATO stawi czoło zagrożeniom asymetrycznym, terroryzmowi światowemu, zorganizowanej przestępczości, proliferacji broni masowego rażenia, piractwu morskiemu oraz innym zagrożeniom (w tym zagrożeniom energetycznym, klimatycznym i cybernetycznym). Dlatego też Sojusz, przewidując główne zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego, nieustannie transformuje swoje zdolności wojskowe oraz ciągle reformuje swoje struktury dowodzenia i struktury sił zbrojnych. Celem transformacji jest pozyskanie przez państwa NATO zdolności niezbędnych do sprawnej realizacji pełnego spektrum zadań w ramach kolektywnej obrony oraz na potrzeby operacji reagowania kryzysowego. Sojusz dąży do posiadania konkretnych zdolności (możliwości bojowych), aby być zdolnym i gotowym do podjęcia pełnej gamy wielonarodowych operacji wojskowych w różnych rejonach.

Obecne operacje wojskowe NATO, budowa zdolności oraz jego polityczna i wojskowa transformacja są ściśle ze sobą powiązane. Wręcz można przyjąć, że operacje stały się podstawową inspiracją do ciągłego dostosowywania zdolności wojskowych, struktur sił i elementów dowodzenia, a także procesu konsultacji, planowania i podejmowania decyzji w Sojuszu. Utworzenie Sił Odpowiedzi NATO, wojskowa transformacja struktur sił i struktur systemu dowodzenia podniosły zdolność Sojuszu do wnoszenia zwiększonego wkładu na rzecz zapewnienia międzynarodowego pokoju i stabilności. Obecnie NATO zapewnia kompleksową stabilność na Bałkanach; przyczynia się do utrzymania pokoju w Kosowie; zapewnia pomoc w dziedzinie bezpieczeństwa rządowi Afganistanu; pomaga szkolić irackie siły bezpieczeństwa; wspiera Unię Afrykańską w Darfurze, a także prowadzi antyterrorystyczną morską operację bezpieczeństwa na Morzu Śródziemnym Active Endeavour. Oczywiście, Sojusz nie traci z oczu swojej funkcji kolektywnej obrony państw członkowskich i w tej materii rozwija zrównoważoną politykę obronną. Dostrzega i przeciwstawia się zagrożeniom, ale priorytetowo traktuje kolektywne działania na rzecz obrony terytorium państw członkowskich.

W nowej koncepcji strategicznej zatytułowanej „Aktywne zaangażowanie, nowoczesna obrona” – wspólne bezpieczeństwo jest jednym z priorytetów Sojuszu. W celu zwiększenia międzynarodowego bezpieczeństwa NATO proponuje dialog i współpracę z organizacjami, takimi jak: UE i ONZ, a także współpracę z krajami nieczłonkowskimi, które zaangażowane są w pracach takich organizacji jak: Rada Partnerstwa Euroatlantyckiego, Partnerstwo dla Pokoju, Dialog Śródziemnomorski i Istambulska Inicjatywa Współpracy. W kontekście polityki bezpieczeństwa i obrony, istotną kwestię stanowią relacje pomiędzy NATO, a Rosją. Sojusz podkreśla, że nie chce budować bezpieczeństwa transatlantyckiego przeciwko Rosji i przyznaje, że nie ma trwałego bezpieczeństwa bez współpracy z Rosją.

Istotnym zagadnieniem jest pełna transformacja wszystkich sił zbrojnych członków NATO. W nowych wyzwaniach środowiska bezpieczeństwa Sojusz potrzebuje w pełni manewrowych, zdolnych do szybkiego przerzutu, stałych i interoperacyjnych sił zdolnych do działań, zarówno na, jak i poza obszarem traktatowym. Dlatego też struktury militarne Sojuszu są ciągle dostosowywane do reagowania na wyzwania w sposób szybki, elastyczny i precyzyjny, tak aby mogły być skutecznie rozwinięte w każdym. nawet najbardziej niesprzyjającym miejscu. Sojusz reformuje i buduje odpowiednie struktury do prowadzenia najbardziej prawdopodobnych operacji. Buduje struktury dowodzenia i siły, które powinny być samowystarczalne i zdolne do równoległego prowadzenia wielu długotrwałych działań w oddaleniu od rejonu traktatowego. Przykładem może być kolejna reforma struktur dowodzenia i sił Strategicznego Dowództwa ds. Operacji (ACO), która weszła w życie pod koniec 2012 roku.

NATO zdaje sobie sprawę, że nie jest w stanie w pełni sprostać pojawiającym się zagrożeniom w zakresie bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego wyłącznie środkami militarnymi. Obecne wyzwania wymagają szerokiego spektrum cywilnych i wojskowych instrumentów, ścisłej współpracy i koordynacji między różnymi podmiotami. Na szczycie w Bukareszcie w kwietniu 2008 roku, przywódcy sił sprzymierzonych zaaprobowali plan działania na rzecz rozwoju i wdrażania nowego wkładu NATO, co stanowiło istotny element transformacji NATO w dziedzinie zarządzania. Od tego czasu NATO poprawia własne zdolności zarządzania kryzysowego oraz wzmacnia zdolności do pracy z organizacjami międzynarodowymi, organizacjami pozarządowymi i władzami lokalnymi. W szczególności, NATO zacieśniania współpracę z instytucjami cywilnymi, które mają doświadczenie i umiejętności w rozwoju instytucji administracji terenowej, zarządzania cywilnego, sądownictwa i policji. Sojusz zwiększa poprzez to swoje zdolności do koordynacji działań z partnerami i innymi podmiotami międzynarodowymi w zakresie zarządzania kryzysowego.

NATO w pełni rozwija inicjatywy na rzecz poprawy praktycznej współpracy na wszystkich poziomach, ze wszystkimi organizacjami i podmiotami w zakresie planowania i prowadzenia operacji. Zastosowanie nowego kompleksowego podejścia oznacza w praktyce zmianę sposobu myślenia. Dlatego sojusz w pełni popiera wymianę doświadczeń, wspólne działanie i szkolenie personelu cywilnego i wojskowego. Sprzyja to wymianie doświadczeń i pomaga w budowaniu zaufania między NATO, jej partnerami i innymi podmiotami międzynarodowymi. Osiągnięcie trwałego wzajemnego zrozumienia, zaufania i szacunku między odpowiednimi organizacjami i podmiotami będzie wspierało budowanie bliższych kontaktów i pozytywnie wpłynie na prowadzoną współpracę. Doświadczenia z operacji NATO (np. w Afganistanie) wykazały, że współdziałanie z szerokim spektrum podmiotów społeczności międzynarodowej, zarówno wojskowych jak i cywilnych, jest konieczne do osiągnięcia głównych celów trwałej stabilizacji i bezpieczeństwa.

Rozdział 2 KOALICJE I SOJUSZE W UJĘCIU TEORETYCZNO-HISTORYCZNYM

Jednym z zasadniczych celów polityki zagranicznej państwa było i jest tworzenie korzystnego układu sił na arenie międzynarodowej. Celowi temu służą polityczne, gospodarcze i militarne sojusze (koalicje), mające zapewnić sprzymierzonym państwom skuteczne współdziałanie w osiągnięciu zamierzonych celów. Porozumienia te przyczyniają się do zwiększenia potencjału wojennego państw sprzymierzonych oraz stanowią instrument realizacji ich polityki na arenie międzynarodowej. Międzypaństwowe sojusze i koalicje mają charakter bilateralny lub wielostronny i zapewniają sprzymierzonym bezpieczeństwo zewnętrzne.