Przygotowania na trudne czasy ebook

Czas na działanie jest teraz. Nigdy nie jest za późno, by coś zrobić. Antoine de Saint-Exupéry

Wprowadzenie

Cho­ciaż ka­ta­stro­fy i po­wa­żne in­cy­den­ty są na­dal rzad­ki­mi zda­rze­nia­mi, mi­ędzy­na­ro­do­we sta­ty­sty­ki po­ka­zu­ją, że w ostat­nich dzie­si­ęcio­le­ciach ich licz­ba ro­śnie. Zwi­ęk­sza­jąca się licz­ba kon­flik­tów zbroj­nych, ter­ro­ryzm, kry­zy­sy mi­gra­cyj­ne, po­wo­dzie, wi­chu­ry oraz pan­de­mia udo­wod­ni­ły, i to dość bru­tal­nie, że nic nie jest nam dane raz na za­wsze, i ka­za­ły po­now­nie się przyj­rzeć na­szym pla­nom. To, co kie­dyś było te­ma­tem fil­mów ka­ta­stro­ficz­nych, te­raz mo­że­my ob­ser­wo­wać na żywo. Ka­żde z tego typu zda­rzeń może po­ci­ągnąć za sobą dużo ofiar śmier­tel­nych, znisz­cze­nie in­fra­struk­tu­ry i sie­ci ko­mu­ni­ka­cyj­nych, prze­rwa­nie ła­ńcu­chów do­staw, wstrzy­ma­nie pro­duk­cji oraz za­ła­ma­nie się po­rząd­ku praw­ne­go. Trud­ne cza­sy, nie­spo­dzie­wa­ne sy­tu­acje i za­gro­że­nia są nie­unik­nio­ne, ale ich wpływ mo­żna zmi­ni­ma­li­zo­wać.

Z ko­lej­nych roz­dzia­łów ksi­ążki do­wiesz się, jak unik­nąć wie­lu za­gro­żeń, jak się przy­go­to­wać oraz jak się za­cho­wy­wać w trud­nym okre­sie. Zwra­cam uwa­gę rów­nież na wie­le in­nych aspek­tów, ja­kże często po­mi­ja­nych w co­dzien­nym ży­ciu. Przy­go­to­wy­wa­nie się na zrządze­nia losu nie po­win­no się ogra­ni­czać do ku­po­wa­nia ró­żnych rze­czy. Ni­niej­szy po­rad­nik ma zmu­sić cię do my­śle­nia. Oprócz wie­dzy znaj­dziesz w nim za­da­nia do wy­ko­na­nia, któ­re uła­twią ci wdra­ża­nie prak­tycz­nych za­le­ceń. Ze względu na te­ma­ty­kę, nie spo­dzie­waj się, że będzie to tyl­ko week­en­do­wa za­ba­wa. Przy­go­to­wa­nie i pla­no­wa­nie to trud­ny i dłu­gi pro­ces, ale dla my­ślących lu­dzi, w tym prep­per­sów, bez wąt­pie­nia naj­sen­sow­niej­szy w kon­te­kście prze­trwa­nia.

Rozdział 1.Prep­pers, czy­li kto?

Jeśli czy­tasz ten roz­dział przy świe­tle elek­trycz­nym, a nie mi­go­czącym zni­czu, to zna­czy, że jesz­cze ży­jesz w do­bro­by­cie, masz czas na przy­go­to­wa­nia i na­dzie­ję na prze­ży­cie (prze­trwa­nie) ko­lej­nych mie­si­ęcy i lat. Po­trak­tuj, pro­szę, ko­lej­ne po­ra­dy bar­dzo po­wa­żnie i nie od­wle­kaj przy­go­to­wań na pó­źniej.

Preppersi są wśród nas

Samo okre­śle­nie prep­pers po­cho­dzi od an­giel­skie­go zwro­tu to be pre­pa­red, czy­li „być przy­go­to­wa­nym” – oczy­wi­ście na naj­gor­szy sce­na­riusz. Fa­łszy­wy i prze­ry­so­wa­ny ob­raz spo­łecz­no­ści prep­per­sów dał ame­ry­ka­ński se­rial te­le­wi­zyj­ny Do­oms­day Prep­pers emi­to­wa­ny przez Na­tio­nal Geo­gra­phic Chan­nel w la­tach 2011–2014. Przed­sta­wiał on bo­wiem wy­bra­ne gru­py, często ro­dzi­ny, nie­ma­lże jako „ban­dy świ­rów” szy­ku­jące się na ży­cie w apo­ka­lip­tycz­nym świe­cie oraz fik­cyj­ne za­gro­że­nia. Me­dia pre­fe­ru­ją oso­by bar­dzo in­try­gu­jące, a cza­sa­mi jesz­cze do­dat­ko­wo je pod­ko­lo­ry­zo­wu­ją. Z ko­lei pol­skich prep­per­sów w 2015 roku za­pre­zen­to­wał se­rial Pre­per­si – go­to­wi na wszyst­ko, któ­ry przed­sta­wił idee prep­pin­gu, syl­wet­ki osób i wy­ja­śnił w du­żym skró­cie, o co cho­dzi w tym ru­chu.

Praw­da jest jed­nak taka, że oso­by, któ­re fak­tycz­nie są prep­per­sa­mi, uni­ka­ją me­diów, a w szcze­gól­no­ści te­le­wi­zji. Jaki sens ma po­ka­zy­wa­nie ca­łe­mu świa­tu, jak wy­glądasz, gdzie i jak miesz­kasz, ile masz za­pa­sów, ile osób li­czy gru­pa i jak jest za­bez­pie­czo­na na wy­pa­dek ata­ku z ze­wnątrz.

Wy­da­rze­nia, któ­re mia­ły naj­wi­ęk­szy wkład w po­pu­la­ry­zo­wa­nie świa­do­mo­ści na te­mat ko­niecz­no­ści by­cia przy­go­to­wa­nym, szcze­gól­nie dla Ame­ry­ka­nów, to:

•okres zim­nej woj­ny (1947–1991), kie­dy ist­nia­ła re­al­na gro­źba wy­bu­chu kon­flik­tu nu­kle­ar­ne­go na glo­bal­ną ska­lę,

•se­ria czte­rech sko­or­dy­no­wa­nych ata­ków ter­ro­ry­stycz­nych z dnia 11 wrze­śnia 2001 roku,

•se­ria za­ma­chów ter­ro­ry­stycz­nych na wy­spie Bali (2002), w Ma­dry­cie (2004), Lon­dy­nie (2005),

•kry­zys fi­nan­so­wy z lat 2007–2009.

Ko­lej­na fala za­in­te­re­so­wa­nia te­ma­ty­ką to ostat­nie lata, czy­li za­gro­że­nie ka­ta­stro­fa­mi eko­lo­gicz­ny­mi i gwa­łtow­ny­mi zja­wi­ska­mi po­go­do­wy­mi w po­łącze­niu z nie­pew­no­ścią go­spo­dar­czą, glo­bal­ną pan­de­mią i woj­ną w Ukra­inie.

Wszy­scy zna­my hi­sto­rię Pol­ski, w mniej­szym lub wi­ęk­szym za­kre­sie pa­mi­ęta­my ją ze szko­ły. Z po­wo­du usy­tu­owa­nia w środ­ko­wej Eu­ro­pie na te­re­nach na­sze­go pa­ństwa to­czy­ły się woj­ny, zda­rza­ły się oku­pa­cje i ma­so­we wy­sie­dle­nia lu­dzi. W cza­sach PRL prep­per­sem był prak­tycz­nie ka­żdy Po­lak, bar­dziej z musu niż z wy­bo­ru. Od nie­daw­na – szcze­gól­nie istot­ne w tym kon­te­kście wy­da­rze­nia to wy­buch woj­ny w Don­ba­sie we wschod­niej Ukra­inie (2014) oraz kry­zys mi­gra­cyj­ny na bia­ło­ru­skiej gra­ni­cy (2021) – je­ste­śmy na kra­wędzi woj­ny. Ostat­nio do tej wy­wo­ła­nej po­li­ty­ką trud­nej sy­tu­acji do­ło­ży­ły się eks­tre­mal­ne zja­wi­ska po­go­do­we, ta­kie jak po­wo­dzie, bar­dzo sil­ne wia­try, lo­kal­ne su­sze lub wy­so­kie tem­pe­ra­tu­ry w le­cie.

Kim za­tem jest pol­ski prep­pers? Na­sze bab­cie i nasi dziad­ko­wie na­zwa­li­by go czło­wie­kiem za­rad­nym i prze­wi­du­jącym. To oso­ba, któ­ra po­wa­żnie pod­cho­dzi do ró­żno­rod­nych wspó­łcze­snych za­gro­żeń i ak­tyw­nie sta­ra się przed nimi za­bez­pie­czyć, wy­cho­dząc z za­ło­że­nia, że ka­żdy ro­dzaj przy­go­to­wań jest lep­szy od bez­czyn­no­ści. To ktoś, kto trosz­czy się o utrzy­ma­nie pew­nej ja­ko­ści ży­cia i po­zio­mu kom­for­tu za­rów­no pod­czas nie­bez­piecz­ne­go zda­rze­nia, jak i po nim. Dzi­ęki in­ten­syw­nym przy­go­to­wa­niom i pla­no­wa­niu ma sprzęt oraz za­pa­sy dla sie­bie i swo­jej ro­dzi­ny i może prze­cze­kać krót­ko- lub dłu­go­tr­wa­łą ka­ta­stro­fę. Jed­na­kże praw­dzi­wy prep­ping nie ogra­ni­cza się do uzbie­ra­nia tony sprzętu. To przy­go­to­wa­nia ze­spo­ło­we – ka­żdy czło­nek ro­dzi­ny po­wi­nien być choć tro­chę za­an­ga­żo­wa­ny. Do­ty­czy to za­rów­no teo­rii, jak i prak­ty­ki. Te oso­by wkła­da­ją dużo wy­si­łku w re­ali­za­cję za­ło­żo­nych pla­nów. Dzi­ęki temu są do­brze zor­ga­ni­zo­wa­ne, sys­te­ma­tycz­ne, po­ukła­da­ne.

Prep­per­si na ca­łym świe­cie zwy­kle opie­ra­ją swo­je prze­trwa­nie na wła­snych za­so­bach, sta­ra­ją się być mak­sy­mal­nie sa­mo­wy­star­czal­ni, rów­nież we wła­snym domu i przy ogra­ni­czo­nym kon­tak­cie z in­ny­mi w trud­nym dla wszyst­kich okre­sie za­gro­że­nia. Ewa­ku­ację uzna­ją za osta­tecz­no­ść.

Prze­trwa­nie opie­ra się na trzech po­wi­ąza­nych ze sobą ele­men­tach: wie­dzy, umie­jęt­no­ściach oraz za­so­bach. Mu­szą one wspó­łgrać ze sobą, aby cel zo­stał osi­ągni­ęty. Na ogół bez jed­ne­go z nich dwa po­zo­sta­łe mają znacz­nie mniej­sze zna­cze­nie, a bez dwóch nie dasz rady so­bie po­ra­dzić. Cza­sa­mi może to wy­wo­łać efekt ko­micz­ny, np. je­steś głod­ny i pa­trzysz bez­sil­nie na kon­ser­wę, bo nie wiesz, jak ją otwo­rzyć, po­nie­waż nie masz żad­ne­go na­rzędzia.

By­cie przy­go­to­wa­nym ma wie­le ró­żnych form i mu­sisz pa­mi­ętać, że cho­dzi nie tyl­ko o prze­trwa­nie apo­ka­lip­sy, lecz ta­kże o pro­spe­ro­wa­nie ka­żde­go dnia. Nasz ga­tu­nek prze­żył dzi­ęki temu, że przy­go­to­wy­wał się do po­ten­cjal­nych za­gro­żeń.

Wiedza przepędza strach

Jest ta­kie sta­re woj­sko­we po­wie­dze­nie: „ża­den plan nie prze­trwa pierw­sze­go kon­tak­tu z wro­giem”. Ale czy to ozna­cza, że nie ma po­trze­by pla­no­wa­nia? Ab­so­lut­nie nie.

W du­żej mie­rze to za­po­bie­gli­wo­ść oraz uczu­cie stra­chu po­pędza, zmu­sza do dzia­ła­nia, przy­go­to­wań i ro­bie­nia za­pa­sów. Na ca­łym świe­cie sta­le ro­śnie licz­ba prep­per­sów i su­rvi­va­low­ców. Osób, a na­wet ca­łych ro­dzin przy­go­to­wu­jących się do prze­trwa­nia w uci­ążli­wych czy wręcz skraj­nie trud­nych wa­run­kach. We­dług Bra­dleya Gar­ret­ta, na­ukow­ca, któ­ry ba­dał ten ruch, na świe­cie jest oko­ło 20 mi­lio­nów prep­per­sów. Uwa­ża się, że w Ame­ry­ce żyje od 5 do 15 mi­lio­nów osób, któ­re przy­go­to­wu­ją się na trud­ne cza­sy1.

Jesz­cze kil­ka­na­ście lat temu to mężczy­źni sta­no­wi­li prze­wa­ża­jącą licz­bę osób za­li­cza­jących się do prep­per­sów. Jed­nak ostat­nie kil­ka lat zmie­ni­ło tę pro­por­cję. Z tego, co uda­ło mi się usta­lić, bli­sko 40% osób ogląda­jących za­gra­nicz­ne ka­na­ły do­ty­czące przy­go­to­wań sta­no­wią ko­bie­ty. Jesz­cze 5 lat temu (w 2016 roku) było to mniej niż 9%. To ko­bie­ty co­raz częściej zle­ca­ją bu­do­wę przy­do­mo­wych schro­nów oraz ku­pu­ją ze­sta­wy awa­ryj­ne dla swo­jej ro­dzi­ny. Cza­sa­mi ro­bią to pod wy­pły­wem im­pul­su, chwi­lo­we­go po­czu­cia stra­chu na sku­tek do­nie­sień me­dial­nych, ale za­wsze z my­ślą, że to po­mo­że ich dzie­ciom w sy­tu­acji kry­zy­so­wej. W Sta­nach Zjed­no­czo­nych sza­cu­je się, że 31% prep­per­sów to ko­bie­ty i ten od­se­tek sta­le ro­śnie2.

W Pol­sce nikt nie pro­wa­dzi po­dob­nych ofi­cjal­nych sta­ty­styk, nie ka­żdy też się przy­zna­je, że jest prep­per­sem. Pa­trząc jed­nak na licz­bę człon­ków spo­łecz­no­ści prep­per­sów na fo­rach i w ser­wi­sach spo­łecz­no­ścio­wych (fan­pa­ge’e), mo­żna przy­jąć, że ich licz­ba si­ęga 30 ty­si­ęcy. Po­pu­lar­ne w Pol­sce youtu­be’owe ka­na­ły dla prep­per­sów (dane z lu­te­go 2022) to:

•„Adolf Ku­dli­ński” – 321 tys. sub­skry­ben­tów3,

•„Do­mo­wy Su­rvi­val” – po­nad 95 tys. sub­skry­ben­tów,

•„Po­sta­po­ka­lip­tycz­nie PRZEZ ŚWIAT” – 48 tys. sub­skry­ben­tów,

•„Prep­pers Po­land” – 5 tys. sub­skry­ben­tów.

Jak wi­dać, osób za­in­te­re­so­wa­nych tą te­ma­ty­ką jest spo­ro. Jesz­cze kil­ka lat temu było ich znacz­nie mniej – trze­ba jed­nak pa­mi­ętać, że wów­czas w ser­wi­sie YouTu­be było nie­wie­le pol­sko­języcz­nych tre­ści tego typu.

Chcia­ła­bym tu­taj pod­kre­ślić, że za­rów­no mężczy­źni, jak i ko­bie­ty mu­szą być przy­go­to­wa­ni – naj­le­piej, gdy za­an­ga­żu­je się w to cała ro­dzi­na. W tym kon­te­kście cie­szy mnie sta­le ro­snąca licz­ba czy­tel­ni­czek ta­kich po­rad­ni­ków jak ten, któ­ry trzy­masz w dło­ni.

Do wzro­stu za­in­te­re­so­wa­nia prep­pin­giem przy­czy­ni­ły się pan­de­mia CO­VID-19, eks­tre­mal­ne zja­wi­ska po­go­do­we, cza­so­we nie­do­bo­ry ró­żnych to­wa­rów, ci­ągły wzrost cen, gro­źba tzw. blac­ko­utu, jak rów­nież za­gro­że­nie woj­ną. Lu­dzie zda­ją so­bie spra­wę, że to wszyst­ko ma duży wpływ na ich pry­wat­ne po­czu­cie bez­pie­cze­ństwa. Przy­go­to­wa­nia na za­gro­że­nia często ła­go­dzą strach, a nie go po­tęgu­ją, jak nie­któ­rzy mogą sądzić. Choć, jak być może wiesz (albo prze­czy­tasz w ko­lej­nych roz­dzia­łach), na stra­chu opar­tych jest wie­le biz­ne­sów (nie tyl­ko na epa­to­wa­niu nim) i prze­stęp­czych pro­ce­de­rów.

Jako że wspó­łcze­sne cza­sy nio­są ze sobą dziw­ne i nie­spo­ty­ka­ne od wie­lu lat zda­rze­nia, lu­dzie co­raz częściej za­da­ją so­bie py­ta­nie, czy ktoś coś przed nami ukry­wa. To co dla jed­nych jest teo­rią spi­sko­wą, dla in­nych sta­no­wi punkt wy­jścia do głęb­szej ana­li­zy. Nic nie jest bia­łe i czar­ne. Mimo wcze­śniej­szych za­pew­nień, że coś będzie trwa­ło mak­sy­mal­nie dwa ty­go­dnie, oka­zu­je się, że prze­ci­ąga się na dłu­gie mie­si­ące. Ob­ostrze­nia, pro­ble­my z do­sta­wa­mi, ro­snące ceny – chy­ba ka­żdy to już prze­żył albo przy­naj­mniej o tym sły­szał od bli­skich.

Gdy in­fra­struk­tu­ra kry­tycz­na zo­sta­je znisz­czo­na lub uszko­dzo­na i nie funk­cjo­nu­je w wy­ni­ku zda­rzeń spo­wo­do­wa­nych si­ła­mi na­tu­ry lub dzia­ła­nia­mi czło­wie­ka, to za­gro­żo­ne może być ży­cie two­je i two­jej ro­dzi­ny oraz całe wa­sze mie­nie. Praw­do­po­dob­nie w przy­szło­ści ka­żde­go z nas po­ja­wi się tra­ge­dia, lo­kal­na ka­ta­stro­fa lub glo­bal­ny ka­ta­klizm. Je­dy­ną rze­czą, nad któ­rą masz kon­tro­lę, jest two­je przy­go­to­wa­nie. Oso­by przy­go­to­wa­ne są le­piej wy­po­sa­żo­ne, dys­po­nu­ją za­so­ba­mi i umie­jęt­no­ścia­mi, któ­re po­mo­gą im prze­żyć trud­ny okres. Jed­na­kże na­wet to nie gwa­ran­tu­je prze­trwa­nia, ale przy­naj­mniej zwi­ęk­sza szan­se. Nie­przy­go­to­wa­ni znaj­dą się na ła­sce in­nych lub siłą spró­bu­ją zdo­być to, cze­go będą po­trze­bo­wać, za­miast np. gło­do­wać. Będą ta­kże bar­dziej zszo­ko­wa­ni tym, że upo­rząd­ko­wa­ny do tej pory świat wo­kół nich się roz­pa­dł.

Bar­dzo wie­le za­le­ży od tego, jak się za­cho­wasz w sy­tu­acji za­gro­że­nia oraz po niej. By­cie har­dym i wo­dze­nie wo­kół za­czep­nym wzro­kiem nie­zbyt po­ma­ga roz­ła­do­wać na­pi­ęcie. Znacz­nie lep­sze roz­wi­ąza­nie to spra­wia­nie wra­że­nia, że jest się jed­nym z wie­lu sza­rych oby­wa­te­li (ang. grey man) – po­zwa­la to świet­nie się za­ka­mu­flo­wać.

Ka­żdy z nas two­rzy swo­ją przy­szło­ść ze zda­rzeń i wy­bo­rów do­ko­na­nych w te­ra­źniej­szo­ści.

Jak nie oszaleć

Pa­trząc na zdjęcia i ty­tu­ły po­stów w me­diach spo­łecz­no­ścio­wych, mo­że­my stwier­dzić, że świat zwa­rio­wał. Do­kąd to wszyst­ko zmie­rza? In­for­ma­cja o przy­szło­ści w dzi­siej­szych cza­sach jest rze­czą naj­cen­niej­szą. Czy po­traf­my wy­ci­ągać od­po­wied­nie wnio­ski, czy­tać mi­ędzy wier­sza­mi i umie­jęt­nie fil­tro­wać wia­do­mo­ści? Prze­wa­ga in­for­ma­cyj­na po­zwa­la się przy­go­to­wać na kry­zys oraz pod­jąć kro­ki za­po­bie­gaw­cze, któ­re mogą w ja­ki­mś stop­niu uchro­nić przed jego skut­ka­mi.

Obec­nie ob­ser­wu­je­my przy­spie­sze­nie kor­po­ra­cyj­nej kon­so­li­da­cji ca­łej glo­bal­nej sie­ci rol­no-spo­żyw­czej. Ta­kie kon­glo­me­ra­ty, jak Ama­zon, Mi­cro­soft, Fa­ce­bo­ok i Go­ogle, do­łączy­ły do tra­dy­cyj­nych gi­gan­tów agro­biz­ne­su w dąże­niu do na­rzu­ce­nia świa­tu swych wi­zji rol­nic­twa i pro­duk­cji żyw­no­ści. W mi­ędzy­cza­sie „czwar­ta re­wo­lu­cja prze­my­sło­wa” już prze­ta­cza się przez sys­te­my żyw­no­ścio­we4.

W 2020 roku Bill Ga­tes za­de­kla­ro­wał wspar­cie fi­nan­so­we wal­ki z glo­bal­nym ocie­ple­niem. Chcia­łby, aby sa­mo­lo­ty roz­py­li­ły spe­cjal­ne che­mi­ka­lia (pył), któ­re ogra­ni­czą do­cie­ra­nie do Zie­mi pro­mie­ni sło­necz­nych. To roz­wi­ąza­nie zo­sta­ło opra­co­wa­ne przez na­ukow­ców z Uni­wer­sy­te­tu Har­var­da, któ­rzy w ten spo­sób za­mie­rza­ją ochło­dzić pla­ne­tę i po­wstrzy­mać kry­zys kli­ma­tycz­ny.

Glo­bal­ne ceny żyw­no­ści szyb­ko ro­sły w 2021 roku. Cena psze­ni­cy je­sie­nią 2021 roku była naj­wy­ższa od 9 lat. Wpływ na to mia­ły przede wszyst­kim pan­de­mia i eks­tre­mal­ne wa­run­ki po­go­do­we (w tym su­sze, upa­ły), któ­re ogra­ni­cza­ją pro­duk­cję rol­ną. Po­nad­to wpły­wa­ły na to wy­so­kie ceny pa­li­wa oraz za­kłó­ce­nia w ła­ńcu­chach do­staw5. Ceny na­wo­zów po­ta­so­wych i fos­fo­ro­wych wzro­sły 2–3-krot­nie. To za­po­wia­da nową falę pod­wy­żek. Chi­ny od po­ło­wy 2021 roku zwi­ęk­szy­ły za­ku­py pod­sta­wo­wych pro­duk­tów żyw­no­ścio­wych i obec­nie prze­cho­wu­ją mi­lio­ny ton ryżu, ku­ku­ry­dzy i zbóż w pa­ństwo­wej re­zer­wie, któ­rej wiel­ko­ść prze­kra­cza łącz­ne za­pa­sy wszyst­kich in­nych kra­jów świa­ta. Wła­śnie te dzia­ła­nia Chin oraz kon­flikt zbroj­ny na Ukra­inie będą głów­ną przy­czy­ną wzro­stu cen żyw­no­ści, a szcze­gól­nie psze­ni­cy, na ca­łym świe­cie.

Czy za­tem gro­zi nam „za­pla­no­wa­ny” głód? Nie­ste­ty, praw­do­po­dob­nie tak. Stop­nio­wo zmie­rza­my do ca­łko­wi­te­go uza­le­żnie­nia pro­duk­cji żyw­no­ści od wiel­kich kon­cer­nów, kor­po­ra­cji i de­cy­zji kom­pu­te­rów. Co rusz po­wsta­ją po­my­sły na nową sztucz­ną żyw­no­ść, któ­ra jest re­kla­mo­wa­na jako „eko­lo­gicz­na”. A prze­cież pro­du­ku­je się ją z bia­łek gro­chu, soi lub ku­ku­ry­dzy, któ­re są upra­wia­ne na dużą, prze­my­sło­wą ska­lę, z wy­ko­rzy­sta­niem mo­no­kul­tur, tok­sycz­nych pe­sty­cy­dów i często GMO6. Su­ge­ru­je się nam za­stępo­wa­nie wo­ło­wi­ny i dro­biu – owa­da­mi. In­sek­ty jako źró­dło bia­łka to przy­szło­ść nas, lu­dzi, i na­szych do­mo­wych pu­pi­li. Stąd też wy­syp „hi­po­aler­gicz­nych” karm i przy­sma­ków dla psów, któ­re w skła­dzie mają lar­wy np. Her­me­tia il­lu­cens. Tłu­ma­czy się to tym, że ho­dow­la owa­dów wy­wo­łu­je ni­ską emi­sję CO2, dzi­ęki cze­mu pro­duk­cja bia­łka jest przy­ja­zna dla śro­do­wi­ska. A my sami, za­ga­nia­ni, uza­le­żnie­ni od skle­pów, za­po­mni­my, aby pro­du­ko­wać żyw­no­ść na wła­sne po­trze­by.

Bogaci szykują się na apokalipsę

Ame­ry­ka­ńscy mi­liar­de­rzy od kil­ku­na­stu lat wy­ku­pu­ją pola upraw­ne w Sta­nach Zjed­no­czo­nych i na ca­łym świe­cie. Lo­ka­li­za­cje, z dala od wy­brze­ży, wska­zu­ją na za­miar ewa­ku­acji w przy­pad­ku pod­nie­sie­nia się po­zio­mu mo­rza, gdzie oca­la­li mo­gli­by mieć środ­ki do sa­mo­dziel­ne­go prze­trwa­nia. Wy­gląda na to, że su­che te­ry­to­ria w Sta­nach Zjed­no­czo­nych, ta­kie jak Mon­ta­na, Nowy Mek­syk, Wy­oming i Tek­sas, są bar­dzo po­pu­lar­ny­mi re­gio­na­mi dla naj­bo­gat­szych lu­dzi7. Oczy­wi­ście oni już dys­po­nu­ją roz­bu­do­wa­ny­mi schro­na­mi z za­pa­sa­mi na kil­ka lat. Wie­lu z nich ma też pry­wat­ne sa­mo­lo­ty lub he­li­kop­te­ry go­to­we do od­lo­tu w ka­żdej chwi­li.

Ta­kże prep­per­si mi­liar­de­rzy z Do­li­ny Krze­mo­wej i inni bo­ga­ci Ame­ry­ka­nie ku­po­wa­li roz­le­głe ob­sza­ry w No­wej Ze­lan­dii8. To jed­no z naj­od­le­glej­szych miejsc na świe­cie jest po­strze­ga­ne jako na­le­żące do naj­bez­piecz­niej­szych i naj­bar­dziej sta­bil­nych po­li­tycz­nie ob­sza­rów. Do tego wy­ró­żnia się dużą po­wierzch­nią nie­za­lud­nio­nej zie­mi, sta­da­mi owiec i mnó­stwem czy­stej wody – jest atrak­cyj­nym miej­scem uciecz­ki dla bo­ga­tych (prep­per­sów) w sy­tu­acji awa­ryj­nej.

Jak zdobyć przewagę

Jest kil­ka klu­czo­wych ele­men­tów, któ­re po­zwo­lą ci się le­piej przy­go­to­wać i zy­skać prze­wa­gę w cza­sie SHTF.

1.Poznaj okolicę. Szczegółowe rozpoznanie swojej okolicy da ci przewagę w każdej sytuacji, zarówno wtedy, gdy będziesz chciał ominął korek podczas jazdy z/do pracy, jak i wówczas, gdy będziesz przed kimś uciekał, krył się albo wyruszał na poszukiwanie zasobów, które trzeba regularnie uzupełniać.

2.Rodzinne przygotowania. Podstawą preppingu jest zaangażowanie w przygotowania całej rodziny.

3.Myśl całościowo. Często mamy tendencję do skupiania się jedynie na takich obszarach, które wydają się najistotniejsze. Tymczasem bezpieczny dom to system złożony z wielu elementów, z których każdy wpływa na pozostałe. Dlatego trzeba doskonalić je wszystkie.

4.Zmniejsz ryzyko. Zabezpiecz swoje zasoby. Dbaj o zdrowie. Trenuj strzelanie lub chociażby samoobronę.

5.Dbaj o formę. Osoby regularnie ćwiczące mają większą pewność siebie, lepsze samopoczucie i zdrowszy mózg. Jako sprawniejsze i szybsze, lepiej sobie poradzą, kiedy będzie można liczyć tylko na swoje nogi i ręce, a nie na auto.

6.Nie czekaj na ostatnią chwilę. Zacznij robić zapasy, dopóki masz pieniądze i towary są dostępne w sklepach w rozsądnych cenach.

7.Pomyśl o dodatkowym zawodzie, umiejętnościach. Szanse na przetrwanie (albo raczej: długość przetrwania) mogą zależeć od tego, co potrafisz, a także gdzie pracujesz. Czy nadal będziesz w stanie zarabiać, jeśli prąd lub Internet zostanie wyłączony na dwa tygodnie, miesiąc lub dłużej?

8.Oszczędność. Planuj wydatki, nie kupuj rzeczy, których nie potrzebujesz – często się tak zdarza w przypadku pojawiających się na rynku nowych modeli jakichś sprzętów. Kupuj bez pośredników, korzystaj z rabatów, okazji i porównywarek cen. Oszczędzaj również na zużyciu niektórych mediów, zmień codzienne nawyki. Sprzedaj rzeczy, których nie potrzebujesz i raczej nie użyjesz w przyszłości.

9.Uważność. Codziennie ćwicz swoją uważność oraz rozwijaj świadomość sytuacyjną.

Zadanie dla ciebie:

Pierw­szym kro­kiem do by­cia przy­go­to­wa­nym jest roz­po­zna­nie za­gro­żeń, któ­re są praw­do­po­dob­ne w two­im ży­ciu lub w two­jej oko­li­cy. Wy­pisz wszyst­kie i wy­bierz z li­sty trzy, na któ­re się przy­go­tu­jesz w naj­bli­ższym cza­sie. Dzi­ęki temu na­wet je­śli spo­tka cię coś jesz­cze gor­sze­go, ja­kaś nie­prze­wi­dy­wal­na ka­ta­stro­fa, będziesz za­bez­pie­czo­ny.

Gotowy na wszystko i zawsze

Często się mówi, że prep­per­sem jest się całą dobę, nie tyl­ko w domu czy pod­czas za­ku­pów. Tę gru­pę na ogół się ko­ja­rzy z no­szo­nym przez jej człon­ków ze­sta­wem EDC z naj­nie­zbęd­niej­szy­mi przed­mio­ta­mi. Poza tym za­wsze war­to mieć przy so­bie nie­co go­tów­ki – zda­rza się, że kar­ta ban­ko­wa nie dzia­ła, a trze­ba coś wa­żne­go ku­pić.

Wa­żnym na­rzędziem su­rvi­va­lo­wym jest te­le­fon. Dzi­ęki wgra­nym apli­ka­cjom i do­stępo­wi do In­ter­ne­tu mo­żesz ko­rzy­stać z ol­brzy­mich za­so­bów wie­dzy oraz lo­kal­nych ko­mu­ni­ka­tów.

Ko­lej­na kwe­stia to świa­do­mo­ść, gdzie się jest i jak mo­żna szyb­ko opu­ścić to miej­sce al­ter­na­tyw­ną dro­gą bądź wy­jściem. Do­ty­czy to za­rów­no re­stau­ra­cji, kina, jak i ca­łej oko­li­cy.

Wie­le osób twier­dzi, że nie ma cza­su, aby np. po­znać swo­ją oko­li­cę. Czło­wiek my­ślący i na to znaj­dzie spo­sób, np. ja­dąc do/z pra­cy, wy­bie­rze za ka­żdym ra­zem inną dro­gę. Za­miast ca­ły­mi la­ta­mi cho­dzić lub je­ździć tymi sa­my­mi uli­ca­mi, war­to zmie­niać tra­sę, cza­sem nad­kła­da­jąc dro­gi – w ten spo­sób bar­dzo szyb­ko się po­zna układ ulic. Je­śli za­miast sa­mo­cho­du wy­bie­rzesz ro­wer lub spa­ce­ry, wte­dy będziesz w sta­nie od­no­to­wać jesz­cze wi­ęcej szcze­gó­łów.

Je­śli cho­dzi o sa­mo­chód, spo­re gro­no osób wy­zna­je za­sa­dę, że po­wi­nien on być za­wsze za­tan­ko­wa­ny przy­naj­mniej do po­ło­wy baku. A w ba­ga­żni­ku na­le­ży wo­zić za­pas wody, śpi­wór, coś do je­dze­nia, za­pa­so­we ubra­nie oraz ze­staw GHB (w pod­ręcz­nej tor­bie) umo­żli­wia­jący prze­trwa­nie i bez­piecz­ny po­wrót do domu w ci­ągu 24 go­dzin.

Wskazówka! Twój umysł jest potężnym narzędziem i może być zarówno najgorszym wrogiem, jak i najcenniejszym narzędziem w przetrwaniu. W sytuacji stresowej bezwarunkowo reaguje w jeden z trzech sposobów: walczy, ucieka bądź się zacina.

Dzieci i przygotowania

Przy­go­to­wu­jąc się, chcesz mieć pew­no­ść, że pew­ne te­ma­ty po­zo­sta­ną ta­jem­ni­cą. Nie­ste­ty, wszy­scy mamy skłon­no­ść do dzie­le­nia się in­for­ma­cja­mi z in­ny­mi, za­rów­no my, do­ro­śli, jak i na­sze dzie­ci. Dzie­je się to na ogół spon­ta­nicz­nie, a te in­for­ma­cje mogą być pó­źniej wy­ko­rzy­sta­ne „prze­ciw­ko nam”. Szcze­gól­nie dzie­ci nie są do­bre w za­cho­wy­wa­niu ta­jem­ni­cy. Dla­te­go war­to je wcze­śniej uprze­dzić, aby nie chwa­li­ły się tym, gdzie i ile masz po­ukry­wa­nych kon­serw w domu.

Inną kwe­stią jest ro­dzin­ny tre­ning su­rvi­va­lu. Naj­le­piej, aby dzie­ci trak­to­wa­ły to jako ko­lej­ną za­ba­wę i grę te­re­no­wą na bi­wa­ku. I taki prze­kaz dla osób po­stron­nych jest w pe­łni neu­tral­ny. Roz­pa­la­nie ognia, bu­do­wa schro­nie­nia, fil­tro­wa­nie wody – to te­raz mod­ne hob­by, ta­kże wśród mło­dzie­ży. A ty przy oka­zji nie stra­szysz dziec­ka czy na­sto­lat­ka abs­trak­cyj­ny­mi dla nie­go nie­bez­pie­cze­ństwa­mi. Spró­buj mu wy­tłu­ma­czyć, dla­cze­go ro­bisz pew­ne rze­czy tro­chę ina­czej niż bez­tro­scy lu­dzie wo­kół cie­bie.

Słowniczek pojęć (żargon preppersów)

After the Shizzy Hits The Fizzy – łagodniejsze określenie dla SHTF. Oznacza to, że sytuacja ze złej przeistoczyła się w gorszą. Większość ludzi postrzega to jako zdarzenie katastroficzne, klęskę żywiołową lub globalny kryzys.

Blackout – rozległa awaria zasilania powodująca długotrwałą przerwę w dostawie prądu, objawiającą się między innymi pełnym zaciemnieniem. Przyczyn może być wiele, w tym ekstremalne warunki pogodowe i atak terrorystyczny.

Bug In – taktyka polegająca na pozostaniu i przetrwaniu w sytuacji kryzysu lub zagrożenia w swoim miejscu zamieszkania, gdzie ma się zgromadzone zapasy.

BOB (ang. Bug-out Bag) – awa­ryj­ny ze­staw ewa­ku­acyj­ny (prze­trwa­nia) za­pa­ko­wa­ny w ple­cak lub tor­bę, umo­żli­wia­jący sa­mo­wy­star­czal­no­ść (za­wie­ra m.in. wodę, je­dze­nie, odzież, ogień) przez okres co naj­mniej 3 dni. Wie­lu spe­cja­li­stów za­le­ca umiesz­cze­nie w nim ta­kże kse­ro­ko­pii wa­żnych do­ku­men­tów, np. ubez­pie­cze­nia, pra­wa wła­sno­ści, dy­plo­mu za­wo­do­we­go.

BOL (ang. Bug-out Lo­ca­tion) – za­pla­no­wa­na i przy­go­to­wa­na wcze­śniej lo­ka­li­za­cja (schro­nie­nie ze zgro­ma­dzo­ny­mi w nim za­pa­sa­mi), inna niż twój dom, na wy­pa­dek ko­niecz­no­ści ewa­ku­acji z po­wo­du nie­prze­wi­dzia­ne­go nie­bez­pie­cze­ństwa.

BOR (ang. Bug our Ro­ute) – tra­sa ewa­ku­acji. Jest to mapa z za­zna­czo­ny­mi na niej co naj­mniej dwie­ma tra­sa­mi, któ­ry­mi mo­żesz podążać w celu opusz­cze­nia two­jej oko­li­cy. Po­wi­nie­neś ćwi­czyć, pod­ró­żu­jąc po tej tra­sie, szu­ka­jąc pro­ble­mów po dro­dze i lo­ka­li­zu­jąc przy­stan­ki na schro­nie­nie, wodę lub zdo­by­cie po­ży­wie­nia.

BOV (ang. Bug­ged out Ve­hic­le) – po­jazd, na ogół sa­mo­chód, któ­ry prep­pers ma już spa­ko­wa­ny i go­to­wy na wy­pa­dek ewa­ku­acji.

Bioterroryzm – użycie broni biologicznej w zamachach terrorystycznych z zamiarem wymuszenia jakiegoś działania lub zastraszenia rządu, ludności cywilnej.

Chleb proteinowy – alternatywa do tradycyjnego, pszennego pieczywa. Charakteryzuje się dużą zawartością białka roślinnego (np. białko pszenicy, sojowe, grochu, łubinu) i małą ilością węglowodanów. Jest wypiekany z dodatkami w postaci otrąb pszennych, sezamu czy siemienia lnianego.

Chleb trwały (wojskowy) – chleb żytni pytlowy o długiej przydatności do spożycia (24 miesiące). Jest wykorzystywany przez wojsko, Służby Obrony Cywilnej oraz uczestników konwojów humanitarnych podczas klęsk żywiołowych.

Czarne łabędzie – wydarzenia niezwykle rzadkie, znajdujące się na samym krańcu ogona rozkładu prawdopodobieństwa, ale wywierające olbrzymi wpływ na otoczenie i świat.

DEFCON – pięciostopniowy system oznaczeń poziomów gotowości bojowej sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych wobec zagrożeń zewnętrznych. Poziom najwyższy – pierwszy – oznacza maksymalny poziom gotowości bojowej, kiedy wojna nuklearna wydaje się nieunikniona. Stan dla poszczególnych krajów można sprawdzić na stronie: defconlevel.com.

Dezinformacja – zamierzona i konsekwentna formuła przekazu informacji (w tym fałszywych lub zmanipulowanych) i fabrykowanie takiego przekazu poprzez tworzenie różnego rodzaju fałszywych dokumentów, organizacji itd., które wprowadzają w błąd (powodują powstanie obrazu świata niezgodnego z rzeczywistością) i wywołują określone efekty.

DIY (ang. Do It Your­self) – zrób to sam, me­to­da sa­mo­dziel­ne­go bu­do­wa­nia, mo­dy­fi­ko­wa­nia lub na­pra­wia­nia rze­czy bez bez­po­śred­niej po­mo­cy pro­fe­sjo­na­li­stów lub eks­per­tów.

EDC (ang. Eve­ry Day Car­ry) – zbiór przed­mio­tów, któ­re co­dzien­nie się nosi, przy­dat­nych w ży­ciu. Przy­kła­do­wo są to: scy­zo­ryk, za­pas go­tów­ki, la­tar­ka, za­pal­nicz­ka, smart­fon oraz po­wer­bank. Taki ze­staw jest też przy­dat­ny w sy­tu­acji awa­ryj­nej.

Efekt domina – sytuacja, w której jakieś zdarzenie uruchamia cały szereg kolejnych, następujących po sobie i wynikających jedno z drugiego.

Efekt śnieżnej kuli – proces lub zjawisko, które charakteryzuje się łagodnym i niepozornym początkiem, po którym następuje niemalże lawinowa eskalacja działań. Im dłużej trwa ten proces, tym nasilenie (i konsekwencje!) tych działań są większe i trudniej go zatrzymać. Dla przykładu, jeśli w mediach pojawia się przekaz, że w jednym ze sklepów znikają produkty pierwszej potrzeby, w innych punktach to zjawisko także zaczyna się nasilać – szerzy się panika, że dla wszystkich nie starczy towaru.

EMP (ang. Elec­tro­ma­gne­tic Pul­se) – im­puls elek­tro­ma­gne­tycz­ny, któ­ry po­wo­du­je znisz­cze­nie lub po­wa­żne uszko­dze­nie ele­men­tów elek­tro­nicz­nych, ob­wo­dów elek­trycz­nych, na­wet li­nii prze­sy­ło­wych, a ta­kże za­kłó­ca łącz­no­ść ra­dio­wą. Po­wsta­je np. na sku­tek wy­bu­chu jądro­we­go.

Fake news – fałszywa wiadomość, często o charakterze sensacyjnym, publikowana w mediach z intencją wprowadzenia odbiorcy w błąd i wywołania chaosu (np. szerzenia paniki), ale czasem także z zamiarem wyłudzenia pieniędzy lub danych. Patrz pojęcie „Dezinformacja”.

FIFO (ang. First In, First Out) – do­słow­nie: pierw­sze we­szło, pierw­sze wy­szło – pro­duk­ty spo­żyw­cze, któ­re zo­sta­ły za­ku­pio­ne jako pierw­sze, po­win­ny zo­stać zje­dzo­ne w pierw­szej ko­lej­no­ści.

GHB (ang. Get Home Bag) – ze­staw umo­żli­wia­jący prze­trwa­nie i bez­piecz­ny po­wrót do domu np. z pra­cy.

GOOD (ang. Get Out of Do­dge) – ogól­ny ter­min od­no­szący się do po­spiesz­ne­go opusz­cza­nia du­że­go mia­sta pod­czas nie­bez­piecz­nej sy­tu­acji.

Gray Man – pewna grupa zachowań i przygotowań, łączącą elementy survivalu miejskiego i podejścia wojskowo-wywiadowczego. To osoba w typowym, niewyróżniającym się ubiorze, bez cech charakterystycznych, przeciętnie się zachowująca, ale mająca przy sobie przedmioty survivalowe.

GWC – Gruntowy Wymiennik Ciepła służący do pozyskiwania energii z gruntu. Schładza lub ogrzewa wprowadzone powietrze.

Hydroponika – uprawianie roślin w wodzie (po dodaniu składników odżywczych) bez gleby, przy zapewnieniu właściwego światła. Umożliwia uprawę roślin nawet na małej przestrzeni.

INCH Bag (ang. I’m Ne­ver Co­ming Home Bag) – kom­plek­so­wy ze­staw za­wie­ra­jący wy­po­sa­że­nie po­trzeb­ne do prze­trwa­nia ka­ta­stro­fy lub in­ne­go tra­gicz­ne­go zda­rze­nia, a ta­kże pa­mi­ąt­ki ro­dzin­ne i inne pry­wat­ne rze­czy. Ko­rzy­sta się z nie­go, gdy ma się świa­do­mo­ść, że już ni­g­dy nie wró­ci się do domu.

Koza – mały piecyk wykonany ze stali bądź z żeliwa. Jego zaletą jest możliwość wykorzystania dowolnego opału: drewna, chrustu, a nawet starych gazet.

MRE (ang. Meal Re­ady to Eat) – ame­ry­ka­ńskie woj­sko­we po­lo­we ra­cje żyw­no­ścio­we. W ich skład wcho­dzą ró­żne­go ro­dza­ju pro­duk­ty, a ta­kże pod­grze­wacz che­micz­ny.

Nekrofagia – spożywania ciał tych, którzy zmarli np. z głodu lub obrażeń.

Ozonowanie wody – szybki i pewny sposób na zabicie bakterii, wirusów, grzybów i innych mikroorganizmów w zimnej wodzie. Ponadto odbarwia i polepsza smak oraz zapach wody. Dostępne są domowe i przenośne ozonatory.

Reguła trójek – ogólnie uważany za wyznacznik przeżycia człowieka: 3 minuty bez powietrza, 3 dni bez wody oraz 3 tygodnie bez jedzenia. Niektórzy dodają także aspekt psychiczny, w postaci 3 miesięcy bez towarzystwa innych osób.

Strefa buforowa – obszar wokół strefy zero podlegający ograniczeniom, w szczególności zakazom lub nakazom dotyczącym przemieszczania się ludzi.

Survival miejski – zbiór umiejętności, przedmiotów i zgromadzonych zapasów, które umożliwiają przetrwanie w warunkach miejskich, np. w razie klęski żywiołowej lub katastrofy naturalnej.

SHTF (ang. Shit hit the fan) – sfor­mu­ło­wa­nie (do­słow­nie: „kie­dy gów­no wpad­nie w wen­ty­la­tor”) ist­nie­jące w śro­do­wi­sku su­rvi­va­low­ców i prep­per­sów w świe­cie an­glo­sa­skim. Ozna­cza sy­tu­ację kom­plet­ne­go cha­osu, w tym woj­ny; jest rów­nież okre­śle­niem apo­ka­lip­sy.

Scho-Ka-Kola – czekolada (mleczna lub gorzka) z duża dawką naturalnej kofeiny pochodzącej z kakao, kawy i orzeszków koli. Pakowana w okrągłym metalowym pudełeczku. Historia tego niemieckiego produktu sięga 1935 roku.

Strajk generalny – zbiorowe, obejmujące cały kraj lub przynajmniej wszystkie ważniejsze miasta, dobrowolne powstrzymanie się od pracy w celu wymuszenia realizacji określonych żądań. Paraliżuje on życie w kraju, ponieważ może dotyczyć wszystkich usług publicznych.

Świadomość sytuacyjna – stan postrzegania rzeczywistości oraz umiejętność jej odpowiedniego odczytywania, przewidywania oraz reagowania na zdarzenia. To tzw. myślenie taktyczne.

TEOTWAWKI (ang. The End of the World as We Know It) – glo­bal­na ka­ta­stro­fa, upa­dek świa­ta, jaki zna­li­śmy.

Teoria rozbitych szyb (okien) – zniszczenia w otoczeniu mogą doprowadzić do myślenia, że prawo nie istnieje i można się nim nie przejmować. Bywa sygnałem dla wandali i przestępców, że pojazd lub budynek pozostaje niechroniony, łatwo go więc bezkarnie okraść lub zdewastować. Dotyczy to także śmiecenia.

UPS (ang. unin­ter­rup­ti­ble po­wer sup­ply) – za­si­lacz awa­ryj­ny (bez­przer­wo­wy) to urządze­nie lub ze­staw, któ­re­go funk­cją jest utrzy­ma­nie za­si­la­nia in­nych urządzeń w przy­pad­ku za­ni­ku za­si­la­nia sie­cio­we­go.

YOYO (ang. You’re on your own) – w sy­tu­acji kry­zy­su je­steś zda­ny na sie­bie. Akro­nim uży­wa­ny w od­nie­sie­niu do sy­tu­acji, w któ­rej nie ma ra­tow­ni­ków, or­ga­nów ści­ga­nia ani po­mo­cy me­dycz­nej. Mo­żesz po­le­gać tyl­ko na so­bie.

Złota horda (ang. Gol­den Hor­de) – obec­nie tego ter­mi­nu uży­wa się do opi­sa­nia gru­py ucie­ka­jących lu­dzi (ale ta­kże gan­gów), któ­rzy są nie­przy­go­to­wa­ni, głod­ni, zde­spe­ro­wa­ni i skłon­ni plądro­wać wszyst­ko na swo­jej dro­dze w sy­tu­acji, gdy pra­wo nie ist­nie­je.

Żywność długoterminowa – produkty suszone, liofilizowane, specjalistyczne racje ratunkowe, ziarna, miód, cukier i sól, których czas przechowywania wynosi więcej niż kilka lat.

Wielka trwoga – w pewnym uproszczeniu to zbiorowe stany lękowe prowadzące do wybuchów paniki i zachowań przemocowych, które występują z powodu wywołanego dużą katastrofą (np. wojną) załamania ładu społecznego9.

Wina ocalałego – poczucie winy w sytuacji, gdy ktoś umiera, a osoba, komu ten ktoś był bliski, zostaje przy życiu – jest to szczególne uczucie doświadczane zwłaszcza przez ocalonych z katastrof, epidemii, wojen czy obozów śmierci.

WROL (ang. Wi­tho­ut Rule of Law) – sy­tu­acja/czas, kie­dy prze­sta­je obo­wi­ązy­wać po­rządek i kra­jo­we prze­pi­sy praw­ne (bez­pra­wie), gdyż nie ma ni­ko­go, kto mó­głby je eg­ze­kwo­wać, np. z po­wo­du upad­ku rządu.

Autor: Paweł Frankowski

Redakcja: Mariusz Kulan

Korekta: Katarzyna Zioła-Zemczak

Projekt graficzny okładki: Anna Jamróz

eBook: Atelier Du Châteaux

Zdjęcia: Shutterstock (s. 163 dolne, s. 165 dolne, s. 166 górne), pozostałe zdjęcia: Paweł Frankowski

Redaktor prowadząca: Natalia Ostapkowicz

Kierownik redakcji: Agnieszka Górecka

© Copyright by Paweł Frankowski

© Copyright for this edition by Wydawnictwo Pascal

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana lub przekazywana w jakiejkolwiek formie bez pisemnej zgody wydawcy, z wyjątkiem recenzentów, którzy mogą przytoczyć krótkie fragmenty tekstu.

Bielsko-Biała 2022

Wydawnictwo Pascal sp. z o.o.

ul. Zapora 25

43-382 Bielsko-Biała

tel. 338282828, fax 338282829

[email protected], www.pascal.pl

ISBN 978-83-8103-949-9