Prawo międzynarodowe publiczne ebook

Prawo międzynarodowe publiczne

dr hab. Anna Zawidzka-Łojek, prof. UW (red.)

Kierowniczka Katedry Prawa Europejskiego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego

prof. Adam Łazowski

Profesor prawa Unii Europejskiejwykładowca w School of Law, University of Westminster w Londynie;gościnnie wykłada m.in. w College of Europe w Natolinie i na Lwowskim Uniwersytecie Narodowym im. Iwana Franki

dr Barbara Sonczyk

Lecturer in Law The Hague Uniwersity of Applied Sciences

4. wydanie

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2022

Poszczególne rozdziały opracowali:

Adam Łazowski, Barbara Sonczyk: I, II, III, IV, V, VI § 2–3; VIII § 1; VIII § 3–7; IX § 1

Anna Zawidzka-Łojek, Barbara Sonczyk: VI § 1; VII; VIII § 2; IX § 2; X; XI; XII; XIII

Wydawca:Lucyna Wyciszkiewicz-Pardej

© Wydawnictwo C.H.Beck 2022

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: TiM-Print, WarszawaPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8291-623-2

PamięciProfesora Eugeniusza Piontka

Wykaz skrótów

1. Konwencje międzynarodowe, inne akty prawne

Konwencja wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi albo organizacjami międzynarodowymi z 21.3.1986 r. (United Nations publication, Sales No. E.94.V.5)

2. Organizacje międzynarodowe

3. Sądy międzynarodowe

4. Zbiory dokumentów i periodyki, czasopisma, publikatory

5. Inne skróty

Wykaz stron internetowych

Wykaz podstawowej literatury

1. Wybór podręczników z zakresu prawa międzynarodowego

L. Antonowicz, Podręcznik prawa międzynarodowego, wyd. 14, Warszawa 2015

D. Armstrong, T. Farrell, H. Lambert, International Law and International Relations, wyd. 1, Cambridge 2012

J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 4, Warszawa 2019

R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 8 zmienione, Warszawa 2021

E. Cała-Wacinkiewicz, Podstawy systemu prawa międzynarodowego. Pytania. Testy. Tablice, wyd. 3, Warszawa 2012

J. Crawford, Brownlie’s Principles of Public International Law, wyd. 9, Oxford 2019

W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, wyd. 3, Warszawa 2014

M. Ingelević-Citak, B. Kuźniak, M. Marcinko, Organizacje międzynarodowe, wyd. 5, Warszawa 2017

T.R. Van Devort, International Law and Organization. An Introduction, wyd. 1, Thousand Oaks–London–New Delhi 1998

M. Dixon, Textbook on International Law, wyd. 7, Oxford 2013

M. Dixon, R. McCorquodale, S. Williams, Cases & Materials on International Law, wyd. 6, Oxford 2016

M. Evans (red.), International Law, wyd. 5, Oxford 2018

P. Filipek, B. Kuźniak, Prawo międzynarodowe publiczne, testy, kazusy, tablice, słownik, wyd. 5, Warszawa 2014

P. Gaeta, J. E. Viñuales, S. Zappalá, Cassese’s International Law, wyd. 3, Oxford 2020

J. Gilas, Prawo międzynarodowe, wyd. 2, Toruń 1999

D.J. Harris, Cases and Materials on International Law, wyd. 8, London 2015

A. Henriksen, International Law, wyd. 3, Oxford 2021

G. Hernández, International Law, wyd. 2, Oxford 2022

J. Klabbers, An Introduction to International Institutional Law, wyd. 2, Cambridge 2012

J. Klabbers, International Law, wyd. 3, Cambridge 2020

P. Malanczuk, Akehurst’s Modern Introduction to International Law, wyd. 7, London–New York 1999

M. N. Shaw, International Law, wyd. 9, Cambridge 2021

C. Rose et al, An Introduction to Public International Law, Cambridge 2022

R.M.M. Wallace, O. Martin-Ortega, International Law, wyd. 9, London 2020

B. Wierzbicki (red.), Prawo międzynarodowe. Materiały do studiów, wyd. 4, Białystok 2008

2. Wybór zbiorów dokumentów do nauki prawa międzynarodowego

S. Bieleń, Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, wyd. 3, Warszawa 2004

M. Evans (red.), Blackstone’s International Law Documents, 15, Oxford 2021

P. Łaski, I. Gawłowicz, E. Cała, Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego publicznego, wyd. 1, cz. I–II, Szczecin 2001

A. Łazowski, Prawo międzynarodowe publiczne, zbiór przepisów, wyd. 1, Kraków 2003

A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 8, Lublin 2008

Przedmowa

Oddawana do rąk Czytelniczek i Czytelników książka stanowi kolejne wydanie kompendium wiedzy z zakresu prawa międzynarodowego publicznego. Jest adresowana przede wszystkim do studentów prawa oraz stosunków międzynarodowych. Przedstawione zagadnienia obejmują m.in. problematykę źródeł prawa międzynarodowego, podmiotów tegoż systemu prawnego, sposobów załatwiania sporów międzynarodowych oraz statusu jednostek w prawie międzynarodowym. Obszernie omówione zostały także aspekty prawne działalności organizacji międzynarodowych. Naszym celem jest przedstawienie prawa międzynarodowego w sposób dynamiczny, przy zachowaniu proporcji między teoretycznymi i praktycznymi aspektami funkcjonowania tegoż szczególnego porządku prawnego. Z tego względu rozważania doktrynalne wzbogacone są analizą praktyki międzynarodowej oraz orzecznictwa. W każdym z rozdziałów Czytelniczka i Czytelnik znajdą wykazy zalecanej literatury, które, jak mamy nadzieję, posłużą jako punkt wyjścia dla dalszych studiów nad prawem międzynarodowym publicznym.

Będziemy bardzo wdzięczni za sugestie, szczególnie te, które pozwolą ulepszyć książkę w kolejnych wydaniach.

Warszawa–Londyn–Haga, październik 2022 r.

Anna Zawidzka-Łojek

Adam Łazowski

Barbara Sonczyk

Rozdział I. Zagadnienia wstępne

Literatura: D. Armstrong, T. Farrell, H. Lambert, International Law and International Relations, wyd. 2, Cambridge 2012; A. Aust, Handbook of International Law, wyd. 3, Cambridge 2014; J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 4, Warszawa 2019; R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 8 zmienione, Warszawa 2021; J. Crawford, Brownlie’s Principles of Public International Law, wyd. 9, Oxford 2019; P. Gaeta, J.E. Viñuales, S. Zappalá, Cassese’s International Law, wyd. 3, Oxford 2020; W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, wyd. 3, Warszawa 2014; T.R. Van Devort, International Law and Organization. An Introduction, wyd. 1, Thousand Oaks–London–New Delhi 1998; M. Dixon, Textbook on International Law, wyd. 7, Oxford 2013; M. Dixon, R. McCorquodale, S. Williams, Cases & Materials on International Law, wyd. 6, Oxford 2016; M. Evans (red.), International Law, wyd. 5, Oxford 2018; D.J. Harris, Cases and Materials on International Law, wyd. 8, London 2015; B. Kuźniak, M. Marcinko, Organizacje międzynarodowe, wyd. 3, Warszawa 2008; J. Klabbers, An Introduction to International Institutional Law, wyd. 2, Cambridge 2012; H. Lauterpacht, The Function of Law in the International Community, Oxford 2011; P. Malanczuk, Akehurst’s Modern Introduction to International Law, wyd. 7 poprawione, London–New York 1999; J. Menkes (red.), Prawo międzynarodowe – problemy i wyzwania, Warszawa 2006; J. Pieńkos, Prawo międzynarodowe publiczne, Kraków 2004; M.N. Shaw, International Law, wyd. 9, Cambridge 2021; R.M.M. Wallace, O. Martin-Ortega, International Law, wyd. 9, London 2020.

§ 1. Uwagi terminologiczne

Niniejszy podręcznik poświęcony jest wybranym zagadnieniom prawa międzynarodowego publicznego. W kolejnych rozdziałach przedstawione zostaną kluczowe kwestie związane ze źródłami tegoż porządku prawnego, jego podmiotami oraz zasadami ich współdziałania na arenie międzynarodowej. Nim jednak przejdziemy do omówienia tychże zagadnień, warto na wstępie poczynić kilka uwag natury wprowadzającej, które pozwolą od razu dostrzec elementy specyficzne dla interesującego nas reżimu normatywnego.

Punktem wyjścia powinna być definicja prawa międzynarodowego publicznego. Otóż, jak jest to powszechnie przyjęte, prawo międzynarodowe publiczne to szczególnego rodzaju system prawny, który tworzy zasady oraz mechanizmy współpracy państw, organizacji międzynarodowych oraz innych uznanych podmiotów tegoż systemu prawnego1. Dla przejrzystości wywodów należy od razu dokonać rozróżnienia prawa międzynarodowego publicznego, prawa prywatnego międzynarodowego oraz prawa Unii Europejskiej2. W istocie są to odrębne systemy prawne, przy czym niekiedy ich wzajemne relacje mogą mieć niezwykle złożony charakter.

Nie ulega wątpliwości, iż prawo prywatne międzynarodowe to element prawa wewnętrznego każdego państwa regulujący kwestie prywatnoprawne powstające na styku różnych krajowych systemów prawnych. Należy jednak podkreślić, iż współcześnie instrumenty prawa międzynarodowego publicznego, w tym przede wszystkim umowy międzynarodowe, stanowią element ujednolicający przepisy prawa prywatnego międzynarodowego3. Podobnie rzecz się ma w przypadku prawa UE, które począwszy od 2000 r. coraz częściej obejmuje swoim zakresem problematykę reguł kolizyjnych4.

Odrębnym zagadnieniem jest rozróżnienie prawa międzynarodowego publicznego od prawa UE. Kwestia ta jest przedmiotem rozlicznych badań doktrynalnych, które jak na razie nie dają jasnej odpowiedzi, czy prawo UE to część prawa międzynarodowego publicznego, czy też, zgodnie ze stanowiskiem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, jest to nowy system prawny. Jak zostało to wyrażone w Opinii Nr 1/91, „(...) Traktat EWG [obecnie Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej], chociaż zawarty w formie umowy międzynarodowej, stanowi niemniej kartę konstytucyjną Wspólnoty [Unii] opartą na zasadzie praworządności. Traktaty Wspólnot [Unii] ustanowiły nowy porządek prawny, w którym państwa członkowskie ograniczyły swe prawa suwerenne, a którego podmiotami są nie tylko państwa członkowskie, lecz i jednostki. Podstawowymi cechami tak ustanowionego porządku prawnego Wspólnot [Unii] są w szczególności prymat nad prawem państw członkowskich oraz bezpośrednia skuteczność licznych postanowień”5. W miarę rozwoju prawa UE oraz zasad jego stosowania (w tym przede wszystkim zasady pierwszeństwa, zasady skutku bezpośredniego i bezpośredniej stosowalności) coraz bardziej uprawniona wydaje się być teza, iż mamy tu w istocie do czynienia z zupełnie nowym porządkiem prawnym, który wykształcił się na gruncie regulacji prawnomiędzynarodowych6.

Warto ponadto wspomnieć o Europejskim Obszarze Gospodarczym. Stanowi on przestrzeń prawną łączącą państwa członkowskie UE i trzy państwa EFTA – Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (Norwegię, Islandię, Liechtenstein), w której zapewnione są swobody rynku wewnętrznego (swobodny przepływ towarów, osób, usług, swoboda przedsiębiorczości oraz swoboda przepływu kapitału i płatności) oraz szereg polityk gospodarczych (w tym przede wszystkim zasady prawa konkurencji oraz pomocy publicznej). Warto w tym kontekście dodać, iż jednym z celów EOG było od początku stworzenie homogenicznej przestrzeni prawnej. Idea ta została nie tylko sformułowana w preambule do porozumienia o EOG, ale także w jurysprudencji Trybunału EFTA. Zgodnie z podstawowymi zasadami funkcjonowania EOG państwa EFTA są związane prawem UE i ciąży na nich obowiązek implementacji dyrektyw oraz rozporządzeń do prawa wewnętrznego. Orzecznictwo Trybunału EFTA, będącego organem sądowym dla państw EOG-EFTA, pokazuje, iż system prawny EOG nie stanowi wprawdzie odrębnego porządku prawnego, jak jest to w przypadku prawa UE, niemniej jednak można go zakwalifikować jako swoistą hybrydę między prawem UE a prawem międzynarodowym publicznym7.

§ 2. Elementy charakterystyczne prawa międzynarodowego publicznego

Podobnie jak każdy system prawny, także prawo międzynarodowe publiczne charakteryzuje się określoną specyfiką. Przystępując do analizy prawa międzynarodowego publicznego, należy jednak pamiętać, iż w swej zasadniczej mierze jest ono porządkiem prawnym tworzonym przez państwa na ich własne potrzeby. Takie założenie determinuje wiele rozwiązań dotyczących procesu tworzenia prawa, jego stosowania, zasad ponoszenia odpowiedzialności oraz rozstrzygania sporów.

Nie ulega wątpliwości, iż podmiotami prawa międzynarodowego publicznego są przede wszystkim państwa. Co więcej, praktycznie do drugiej połowy XX w. państwa były powszechnie uważane za jedyny podmiot interesującego nas porządku prawnego. Zmiany takiego stanu rzeczy przyniósł dopiero rozwój sytuacji na arenie międzynarodowej zaistniały w okresie po drugiej wojnie światowej. W pierwszej kolejności uznano podmiotowość prawnomiędzynarodową organizacji międzynarodowych. Stało się tak po wydaniu przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości8 opinii doradczej w sprawie Bernadotte. Następnie zaś, w efekcie powołania zasad odpowiedzialności osób fizycznych za zbrodnie popełnione w czasie drugiej wojny światowej oraz dynamicznego rozwoju systemów ochrony praw człowieka (w tym w szczególności regionalnego systemu Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności), doszło do wykształcenia się koncepcji podmiotowości osób fizycznych w prawie międzynarodowym9.

Kolejną cechą charakterystyczną prawa międzynarodowego publicznego są formy prawne, w których tworzone są normy tegoż porządku prawnego. Na wstępnym etapie wywodów należy zauważyć, iż brak jest prawnie wiążącego pełnego wykazu źródeł prawa, choć w doktrynie za punkt wyjścia w tym zakresie traktuje się postanowienia art. 38 ust. 1 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Należy jednak pamiętać, że literalna wykładnia tychże postanowień skłania do tezy, iż jest to jedynie wykaz źródeł orzekania MTS, co więcej – nieuwzględniający wszystkich stosowanych współcześnie kategorii źródeł prawa międzynarodowego. Bezspornie źródłami o największej doniosłości praktycznej są przepisy prawa zwyczajowego oraz umowy międzynarodowe. Ponadto odnotowuje się znaczący wzrost rangi prawotwórczych uchwał organizacji międzynarodowych oraz całego wachlarza instrumentów niewiążących, często określanych mianem prawa miękkiego (ang. soft law).

Elementem specyficznym dla prawa międzynarodowego publicznego jest również charakter jego norm, a przede wszystkim kwestie ich wzajemnej hierarchii. Znakomitą większość norm interesującego nas porządku prawnego stanowią normy dyspozytywne (ius dispositivum), natomiast w mniejszości są normy imperatywne (ius cogens)10. Pomimo iż w doktrynie nie ma zgody co do katalogu norm ius cogens, wydaje się, że można stworzyć pewien niesporny wykaz takich norm. Z całą pewnością można tu zaliczyć zakaz użycia siły, zakaz ludobójstwa i tortur czy też zakaz dyskryminacji rasowej11. Godzi się odnotować, iż w świetle Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów sprzeczność z normami ius cogens jest przesłanką nieważności bezwzględnej umowy międzynarodowej (art. 53 KPT)12. Istotną kwestią prawną wymagającą przedstawienia na tym etapie wywodów jest problematyka hierarchii norm prawa międzynarodowego publicznego. Odmiennie bowiem niż jest to w krajowych porządkach prawnych, w interesującym nas systemie prawnym nie mamy do czynienia z precyzyjnie określoną hierarchią norm z dominującą pozycją aktu rangi konstytucyjnej. W praktyce centralną rolę systemową odgrywa Karta Narodów Zjednoczonych i z tego względu jest ona często określana mianem konstytucji dla stosunków międzynarodowych. Do tego przyczynia się nie tylko formalna i praktyczna ranga, jaką ma we współczesnym świecie Organizacja Narodów Zjednoczonych, ale również postanowienia art. 103 Karty NZ, zgodnie z którymi: „W razie sprzeczności między zobowiązaniami członków Organizacji Narodów Zjednoczonych wynikającymi z niniejszej Karty a ich zobowiązaniami wynikającymi z jakiegokolwiek innego porozumienia międzynarodowego przeważają zobowiązania wynikające z niniejszej Karty”.

Wspominając o źródłach prawa międzynarodowego, należy odnotować rozmaite proceduralne aspekty mechanizmu zaciągania zobowiązań międzynarodowych. Odmiennie bowiem, niż jest to w krajowych porządkach prawnych, w porządku prawnym prawa międzynarodowego publicznego nie spotkamy centralnego organu prawodawczego odpowiedzialnego za tworzenie aktów prawnych. W istocie proces ten pozostawiony jest w gestii samych podmiotów prawa międzynarodowego, w tym przede wszystkim państw, i ma on bardzo złożony charakter. Normy prawa międzynarodowego tworzą jedynie ogólne ramy prawne dla procesu powstawania, zmian czy też wygasania norm tegoż porządku prawnego, przy czym najbardziej sformalizowany charakter mają mechanizmy powoływania do życia zobowiązań w formie traktatowej i w formie prawotwórczych uchwał organizacji międzynarodowych. Dziedzina prawa międzynarodowego regulująca te właśnie kwestie jest określana mianem prawa traktatów13.

Należy zauważyć, iż cechą charakterystyczną interesującego nas porządku prawnego jest brak scentralizowanych organów egzekwowania prawa. Specyfikę prawa międzynarodowego publicznego obrazują mechanizmy rozstrzygania sporów oraz zasady ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej14. W doktrynie tradycyjnie wyróżnia się katalog mechanizmów rozstrzygania sporów obejmujący metody dyplomatyczne (negocjacje, dobre usługi, mediacje, komisje śledcze i koncyliację), postępowanie przed organami ONZ oraz mechanizmy arbitrażowe i sądowe. Jak pokazuje praktyka, ze względów natury politycznej zdecydowanie najczęściej zastosowanie znajdują dyplomatyczne techniki rozstrzygania sporów, choć w przypadku sporów handlowych kluczową rolę odgrywa tryb ich rozwiązywania przed Organem Rozstrzygania Sporów Światowej Organizacji Handlu. Zasady ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej państw zostały w ostatnich latach poddane procesowi kodyfikacji w ramach Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ. Podobnie jak jest to w przypadku innych poruszonych tu zagadnień, odzwierciedlają one specyfikę prawa międzynarodowego publicznego i jego podmiotów. Powyższa uwaga odnosi się zarówno do zasad odpowiedzialności, jak i mechanizmów jej realizacji.

Współczesne prawo międzynarodowe publiczne jest efektem wielowiekowej ewolucji15. Jego rozwój związany jest zarówno ze zmieniającymi się realiami współpracy międzynarodowej, jak i z dynamicznym rozwojem rozmaitych dóbr techniki. Pod wpływem tychże czynników przemianom ulegają dotychczasowe uregulowania prawa międzynarodowego publicznego, jak też następuje rozszerzenie zakresu przedmiotowego tegoż systemu prawnego na coraz nowsze obszary. Począwszy od 1999 r. jesteśmy świadkami zmian tak kluczowych pojęć, jak zasada suwerennej równości państw, ochrona praw człowieka, pojęcia casus foederis przewidzianego w art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego (TP) czy też, po wydarzeniach z 11.9.2001 r., problematyki prawa do samoobrony wyartykułowanego w regulacji art. 51 Karty NZ. Nie ulega wątpliwości, iż do wielkich wyzwań stojących współcześnie przed prawem międzynarodowym publicznym należy skuteczne egzekwowanie regulacji w zakresie walki z terroryzmem, sprawne funkcjonowanie Międzynarodowego Trybunału Karnego oraz innych międzynarodowych sądów karnych, czy też poddanie niezbędnej regulacji wielu kwestii związanych z funkcjonowaniem Internetu i rozwojem systemów sztucznej inteligencji.

Rozdział II. Źródła prawa międzynarodowego

Literatura: M. Akehurst, Custom as a Source of International Law, 47 BYIL (1974–1975), s. 1; A. Aust, Modern Treaty Law and Practice, wyd. 3, Cambridge 2013; R. Baratta, Should Invalid Reservations to Human Rights Treaties be Disregarded?, 11 EJIL (2000) s. 413; M. Barelli, The role of soft law in the international legal system: the case of the United Nations Declaration on the rights of indigenous peoples, 58 ICLQ (2009) s. 957; D. Bederman, Custom as a Source of Law, Cambridge 2010; F. Benoit-Rohmer, H. Klebes, Prawo Rady Europy. W stronę ogólnoeuropejskiej przestrzeni prawnej, wyd. 2, Warszawa 2019; M. Beyers, Custom, Power and the Power of Rules. International Relations and Customary International Law, wyd. 1, Cambridge 1999; R. Bierzanek, Studia nad społecznością międzynarodową. Źródła prawa międzynarodowego, wyd. 1, Lublin 1991; tenże, Some Remarks on „Soft” International Law, 17 PolYBIL (1988), s. 21; L. Blutman, In the trap of a legal metaphor: international soft law, 59 ICLQ (2010), s. 605; D. Bowett, Reservations to Non-Restricted Multi-Lateral Treaties, 48 BYIL (1976), s. 67; M.J. Bowmann, The Multilateral Treaty Amendment Process – A Case Study, 44 ICLQ (1995), s. 540; A. Boyle, C. Chinkin, The Making of International Law, Oxford 2007; E. Cannizzaro, The Law of Treaties Beyond the Vienna Convention, Oxford 2011; J. Charney, Universal International Law, 87 AJIL (1993), s. 529; tenże, The Persistent Objector Rule and the Development of Customary International Law, 56 BYIL (1985), s. 1; C.M. Chinkin, The Challenge of Soft Law: Development and Change in International Law, 38 ICLQ (1989), s. 850; O. Corten, P. Klein (red.), The Vienna Conventions on the Law of Treaties, Oxford 2011; W. Czapliński, Sources of International Law in the Nicaragua Case, 38 ICLQ (1989), s. 151; tenże, Podstawowe zagadnienia prawa umów międzynarodowych, Biuletyn Informacyjny Kancelarii Sejmu 1995, Nr 4 (27), wyd. 1; tenże, Znaczenie czasu w prawie międzynarodowym, SM 1992, Nr 4–6; A.A. D’Amato, The Concept of Special Custom in International Law, 63 AJIL (1969), s. 211; J. D’Aspermont, Formalism and the Sources of International Law: A Theory of the Ascertainment of Legal Rules, Oxford 2011; J. D’Aspremont, S. Besson, S. Knuchel (red.), The Oxford Handbook of the Sources of International Law, Oxford 2017; P. Dumberry, Incoherent and ineffective: the concept of persistent objector revisited, 59 ICLQ (2010), s. 779; P.M. Dupuy, The Place and Role of Unilateralism in Contemporary International Law, 11 EJIL (2000), s. 19; O. Elias, The Nature of the Subjective Element in Customary International Law, 44 ICLQ (1995), s. 501; M. Fitzmaurice, O. Elias, P. Merkouris, Treaty Interpretation and the Vienna Convention on the Law of Treaties: 30 Years on, Leiden/Boston: Martinus Nijhoff Publishers 2010; M. Flemming, Międzynarodowe prawo zwyczajowe, WPP 1995, Nr 3–4; M. Frankowska, Umowy międzynarodowe w formie uproszczonej, wyd. 1, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1981; taż, Prawo traktatów, wyd. 1, Warszawa 1997; R. Gardiner, Treaty Interpretation, wyd. 2, Oxford 2017; D. Hollis (red.), The Oxford Guide to Treaties, wyd. 2, Oxford 2020; Ch.C. Joyner (red.), The United Nations and International Law, wyd. 1, Cambridge 1997; T. Kegel, Proces podejmowania uchwał, [w:] T. Łoś-Nowak (red.), Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – Mechanizmy działania – Zasięg, wyd. 5, Wrocław 2009; B. Kurcz, Dyrektywy i ich implementacja do prawa krajowego, wyd. 1, Kraków 2004; B. Kurcz, A. Łazowski, Two Sides of the Same Coin? Framework Decisions and Directives Compared, 25 YEL (2006), s. 177; B.D. Lepard, Customary International Law. A New Theory with Practical Applications, Cambridge 2010; tenże (red.), Reexamining Customary International Law, Cambridge 2018; A. Łazowski, Rozporządzenie jako źródło prawa Wspólnot Europejskich, EPS 2007, Nr 3, s. 12; P. Merkouris, J. Kammerhofer, N. Arajärvi (red.), The Theory, Practice, and Interpretation of Customary International Law, Cambridge 2022; R.Piotrowicz, The Time Factor in the Creation of Rules of Customary International Law, 21 PolYBIL (1994), s. 69; J. Sandorski, Nieważność umów międzynarodowych, wyd. 1, Poznań 1978; W.A. Schabas, The Customary International Law of Human Rights, Oxford 2021; M.P. Scharf, Customary International Law in Times of Fundamental Change Recognizing Grotian Moments, Cambridge 2013; D. Shelton, Normative Hierarchy in International Law, 100 AJIL (2006), s. 291; K. Skubiszewski, Uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych, przegląd zagadnień i analiza wstępna, wyd. 1, Poznań 1965; I.M.L. de Souza, The Role of State Constent in the Customary Process, 44 ICLQ (1995), s. 521; H. Thirlway, The Law and Procedure of the International Court of Justice: Fifty Years of Jurisprudence, Oxford 2013; tenże, The Sources of International Law, wyd. 2, Oxford 2019; C. Tomuschat, J. Thouvenin (eds.), The Fundamental Rules of International Legal Order: Jus Cogens and Obligations Erga Omnes, The Hague: Martinus Nijhoff 2006; K. Walczak, Struktura konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy na tle innych umów międzynarodowych, PiP 1996, z. 2, s. 55; K. Wolfke, Custom in Present International Law, wyd. 1, Wrocław 1964; A. Wyrozumska, The Antarctic Treaty as a Customary Law, 19 PolYBIL (1991–1992), s. 227; taż, Rewizja traktatów przez państwa trzecie, PiP 1992, z. 7, s. 58; taż, Umowy międzynarodowe. Teoria i praktyka, wyd. 1, Warszawa 2006; taż, Instrumenty międzynarodowe niewiążące prawnie (soft law lub flexible law), [w:] A. Łazowski, R. Ostrihansky (red.), Współczesne wyzwania europejskiej przestrzeni prawnej. Księga pamiątkowa dla uczczenia 70. urodzin Profesora Eugeniusza Piontka, Kraków 2005, s. 607.

§ 1. Zagadnienia wprowadzające

I. Znaczenie terminu „źródła prawa międzynarodowego”

Tradycyjnie w doktrynie prawa międzynarodowego publicznego terminowi „źródła prawa” nadaje się trzy zasadnicze znaczenia:

1) materialne,

2) formalne,

3) poznawcze.

W znaczeniu materialnym źródła prawa międzynarodowego oznaczają wszelkie przyczyny, przesłanki oraz czynniki, których zaistnienie wpływa na powstanie prawa międzynarodowego. Jako przykłady w doktrynie wymienia się m.in. współpracę i współzawodnictwo państw, także działalność organizacji międzynarodowych. W znaczeniu formalnym termin „źródła prawa międzynarodowego” oznacza formy prawne, w jakich kreowane są postanowienia prawa międzynarodowego. Do najważniejszych należy zaliczyć prawo zwyczajowe oraz umowy międzynarodowe. Terminowi „źródła prawa międzynarodowego” można również nadać znaczenie poznawcze, dla określenia dokumentów oraz działań podmiotów prawa międzynarodowego, z których można czerpać znajomość prawa międzynarodowego publicznego. Swym zakresem obejmować więc będzie zarówno zbiory umów międzynarodowych i orzecznictwa, jak i dokumenty dyplomatyczne oraz oświadczenia organów państw i organizacji międzynarodowych.

W niniejszym podręczniku, ze względu na jego ograniczone ramy, przedmiotem analizy będą wyłącznie źródła prawa międzynarodowego w znaczeniu formalnym.

II. Źródła prawa międzynarodowego w znaczeniu formalnym

Analizę problematyki źródeł prawa międzynarodowego warto rozpocząć od kilku uwag natury historycznej. Na przestrzeni wieków rozmaicie kształtowały się bowiem formy, w jakich tworzone było prawo międzynarodowe. Postępujące zmiany zarówno zakresu przedmiotowego, jak i podmiotowego uregulowań międzynarodowoprawnych wpływały w znaczący sposób na formy aktywności podmiotów prawa międzynarodowego. Historycznie najważniejszą rolę przypisywano normom zwyczajowym; dopiero XIX w. przyniósł częstsze wprowadzanie do obrotu prawnego umów międzynarodowych. Rozwój współpracy, ale też i współzawodnictwa państw, doprowadził w XX w. do dalszego rozwoju prawa zwyczajowego i prawa traktatowego. Szczególnie doniosłe stało się zawieranie umów wielostronnych, których jednym z założeń było skupienie jak największej liczby państw. Ostatnie stulecie wniosło również zupełnie nową jakość do współpracy międzynarodowej – organizacje międzynarodowe1. Zakres ich działalności obejmuje niekiedy również i działalność prawotwórczą, dlatego też coraz częściej mówi się o prawotwórczych uchwałach organizacji międzynarodowych jako nowej formie tworzenia prawa międzynarodowego2. Powołanie na gruncie europejskim organizacji o charakterze ponadnarodowym – Wspólnot Europejskich, oraz współcześnie UE, wyposażonych w istotne kompetencje legislacyjne – może dać asumpt do tezy, iż w przyszłości uchwały organizacji międzynarodowych mogą stać się równorzędnym źródłem prawa ze zwyczajem i umowami międzynarodowymi.

Tradycyjnie punktem wyjścia rozważań o źródłach prawa międzynarodowego jest art. 38 ust. 1 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości3. Zgodnie z jego postanowieniami „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:

a) konwencje międzynarodowe – bądź ogólne, bądź partykularne – ustanawiające normy wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;

b) zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;

c) ogólne zasady prawa, uznane przez narody cywilizowane;

d) z zastrzeżeniem postanowień art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”.

Podstawowy charakter mają umowy międzynarodowe oraz prawo zwyczajowe – można powiedzieć, iż stanowią one fundament prawa międzynarodowego publicznego. Istotną rolę odgrywają także ogólne zasady prawa. Zwraca uwagę rozwiązanie przyjęte w ust. 1 lit. d omawianego przepisu. Otóż jako źródło pomocnicze dla ustalania norm prawa międzynarodowego (a nie jako źródło prawa per se) uznano judykaturę oraz doktrynę prawa międzynarodowego publicznego.

Choć prima facie przepis ten zawiera katalog źródeł prawa międzynarodowego, jego głębsza analiza oraz analiza orzecznictwa MTS rysuje wiele wątpliwości natury zasadniczej. Przede wszystkim powstaje pytanie co do charakteru tego przepisu. Czy jest to katalog źródeł prawa międzynarodowego, czy tylko wykaz źródeł, które stanowią podstawę orzekania MTS? Poza tym, czy katalog ten ma charakter wyczerpujący, tzn. czy obejmuje wszystkie współcześnie uznawane źródła prawa międzynarodowego publicznego? W perspektywie też pojawia się bardzo istotna kwestia hierarchii źródeł prawa i idące za tym pytanie, jakie są wzajemne relacje między prawem zwyczajowym, umowami międzynarodowymi i innymi źródłami prawa międzynarodowego.

Literalna wykładnia art. 38 ust. 1 Statutu MTS prowadzi do konkluzji, iż w istocie zawarte w nim wyliczenie źródeł wyrokowania MTS stanowi wyłącznie wykaz podstaw działalności Trybunału. Biorąc jednak pod uwagę stanowisko większości przedstawicieli doktryny oraz fakt, iż zgodnie z postanowieniami art. 93 Karty NZ wszyscy członkowie ONZ są ipso facto stronami Statutu MTS4, jak również brak innego katalogu źródeł prawa międzynarodowego, można postawić tezę, iż w istocie wyliczenie przewidziane w Statucie MTS jest powszechnie akceptowanym wykazem źródeł prawa międzynarodowego5.

Kwestią, która wymaga osobnego rozważenia, jest zupełność tego katalogu. Jak zostało to już zasygnalizowane powyżej, rozwój współpracy międzynarodowej w ostatnich dekadach doprowadził do wykształcenia się nowych form tworzenia prawa międzynarodowego, nieprzewidzianych w art. 38 ust. 1 Statutu MTS. Na szczególną uwagę zasługują prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych. Jak zauważa J. Gilas: „(...) w latach następujących po znegocjowaniu Statutu MTS ukształtowało się nowe źródło prawa międzynarodowego o tak kapitalnym znaczeniu i zarazem tak samodzielne, iż nie sposób podciągnąć go pod któreś z tradycyjnych źródeł prawa międzynarodowego. Źródłem tym są uchwały organizacji międzynarodowych”6. Ponadto należy zwrócić uwagę na tzw. prawo miękkie (soft law) oraz na szczególną rolę aktów jednostronnych państw jako instrumentów o charakterze prawotwórczym. Podobnie jak prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych, nie zostały one uwzględnione w art. 38 ust. 1 Statutu MTS. Z tego też względu należy uznać, iż powyższe wyliczenie źródeł prawa międzynarodowego publicznego nie ma charakteru wyczerpującego.

Krajowe systemy prawne charakteryzują się hierarchizacją formalnych źródeł prawa. Należy podkreślić, że konstrukcja taka jest obca prawu międzynarodowemu. Kolejność źródeł zamieszczonych w postanowieniach art. 38 ust. 1 Statutu MTS nie stanowi hierarchicznego uporządkowania. Biorąc więc pod uwagę aspekt formalnoprawny, prawo zwyczajowe, umowy międzynarodowe oraz ogólne zasady prawa są co do zasady równorzędne i, jak pokazuje praktyka, wzajemnie mogą się uzupełniać.

III. Kodyfikacja prawa międzynarodowego

Jak zostało już powiedziane, prawo międzynarodowe publiczne było pierwotnie kształtowane przez normy o charakterze zwyczajowym. W miarę rozwoju międzypaństwowego obrotu prawnego coraz bardziej powszechne było zaciąganie zobowiązań w formie umów międzynarodowych. Z rozmaitych względów prawnych i politycznych z czasem pojawiła się potrzeba kodyfikacji określonych reguł obowiązujących w pewnych obszarach regulacyjnych. W doktrynie odnotowuje się, iż punktem wyjścia dla interesującego nas procesu były kodyfikacje prywatne o charakterze nieoficjalnym. Druga połowa XIX w. przyniosła natomiast liczne kodyfikacje urzędowe, które otrzymały powszechny bądź regionalny status7.

Nie ulega wątpliwości, iż kluczową rolę w tym zakresie odgrywa działalność Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ (będącej organem doradczym Zgromadzenia Ogólnego ONZ)8. Jak wynika to explicite z postanowień art. 1 ust. 1 Statutu Komisji, „Komisja Prawa Międzynarodowego ma na celu popieranie stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego oraz jego kodyfikacji”9. Zadania Komisji obejmują, co do zasady, regulacje prawa międzynarodowego publicznego, choć dopuszczalne jest również rozszerzenie zakresu przedmiotowego prac na obszary prawa międzynarodowego prywatnego. Regulacje art. 15 Statutu Komisji precyzują dwa kluczowe pojęcia definiujące cele działalności Komisji. Termin „kodyfikacja” używany jest „w znaczeniu ściślejszego formułowania i systematyzowania norm prawa międzynarodowego w tych dziedzinach, w których istnieje już rozległa praktyka państw, precedensy i doktryna”. Natomiast pojęcie stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego stosuje się „w znaczeniu przygotowania projektów konwencji w sprawach, które nie zostały jeszcze uregulowane przez prawo międzynarodowe lub w których praktyka państw nie rozwinęła się jeszcze w stopniu dostatecznym”.

Dorobek Komisji Prawa Międzynarodowego obejmuje wiele niezwykle istotnych umów o zasięgu powszechnym, w tym omawiane w niniejszym podręczniku konwencje wiedeńskie o prawie traktatów10, Konwencję wiedeńską o stosunkach konsularnych11, przyjęty w 2001 r. projekt artykułów dotyczących odpowiedzialności państw, czy też projekt artykułów o odpowiedzialności organizacji międzynarodowych z 2011 r.12.

Współcześnie obserwuje się również podejmowanie działań kodyfikacyjnych o zasięgu regionalnym. Na gruncie europejskim znaczącą rolę w tym zakresie odgrywa działalność Rady Europy13. Dorobek RE obejmuje ponad 200 konwencji dotyczących m.in. ochrony socjalnej14, ekstradycji15, współpracy w sprawach karnych16, zwalczania korupcji17, zapobiegania terroryzmowi18 i zwalczania handlu ludźmi19. Szczególne miejsce w dorobku RE zajmuje Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (wraz z szesnastoma protokołami)20.

§ 2. Prawo zwyczajowe

I. Wprowadzenie do zagadnień prawa zwyczajowego

Prawo zwyczajowe jest historycznie najwcześniej ukształtowanym źródłem prawa międzynarodowego. Pomimo iż w ostatnim stuleciu znacznie wzrosło znaczenie umów międzynarodowych, prawo zwyczajowe w dalszym ciągu odgrywa istotną rolę w systemie prawa międzynarodowego. Warto jednocześnie odnotować fakt, iż wielu autorów stawia tezę o malejącym znaczeniu norm zwyczajowych i stopniowym ich wypieraniu przez inne formy tworzenia prawa międzynarodowego, w tym przede wszystkim przez prawo traktatowe21. Bez wątpienia zaletą norm zwyczajowych jest znaczne odformalizowanie procedury ich powstawania. W istocie, dla stworzenia lub zmiany dotychczas obowiązujących norm zwyczajowych, nie są potrzebne długotrwałe i kosztowne negocjacje między państwami. Jak wykazała praktyka, postanowienia prawa zwyczajowego mogą w pewnych sytuacjach kształtować się w bardzo krótkim czasie. Proces powstawania prawa zwyczajowego wynika z praktyki państw; jego wielką zaletą jest więc umożliwienie powstania prawa międzynarodowego zgodnie z bieżącymi potrzebami wynikającymi z obrotu międzynarodowego (co było szczególnie widoczne m.in. w momencie powstawania norm z zakresu prawa kosmicznego). Ponadto normy prawa zwyczajowego mogą wypełniać powstałe luki w regulacji międzynarodowoprawnej. Z drugiej strony jednak zwraca się uwagę na dużą ogólność i często brak precyzji postanowień prawa zwyczajowego. Problematyczne może być też ustalenie istnienia danej normy zwyczajowej, czyli innymi słowy, potwierdzenia istnienia elementów konstytutywnych normy zwyczajowej. Niezależnie od różnych poglądów przedstawicieli doktryny prawo zwyczajowe pozostaje bardzo istotnym źródłem prawa międzynarodowego, a co należy podkreślić ze szczególną stanowczością – w niektórych dziedzinach prawa jest głównym źródłem prawa regulującym daną materię (np. w zakresie odpowiedzialności międzynarodowej państw)22.

Prawo zwyczajowe można zdefiniować jako zespół norm prawa międzynarodowego publicznego ukształtowany w drodze jednolitej praktyki państw, działających w przekonaniu o prawnym obowiązku takiego działania. Biorąc pod uwagę postanowienia art. 38 ust. 1 lit. b Statutu MTS (źródłem orzekania MTS jest „zwyczaj międzynarodowy, jako dowód powszechnej praktyki przyjętej za prawo”) oraz tezy orzecznictwa MTS, można wyodrębnić dwa zasadnicze elementy zwyczaju:

– element obiektywny – jednolitą, powtarzającą się w czasie praktykę określonej grupy państw;

– element subiektywny (opinio iuris sive necessitatis) – przeświadczenie, że dane działanie wynika z obowiązku prawnego, a nie z innych względów (np. względów politycznych, społecznych czy moralnych).

W doktrynie zauważalne są tendencje do wartościowania powyższych elementów zwyczaju. Pojawiły się nawet głosy podważające niezbędność – opinio iuris sive necessitatis. Zważywszy jednak na jednolitość orzecznictwa MTS w tej kwestii oraz stanowisko przeważającej części doktryny, poglądy te zalicza się do odosobnionych23.

II. Rodzaje norm zwyczajowych

Podstawowy podział norm zwyczajowych dokonywany jest przy uwzględnieniu kryterium podmiotowego zakresu stosowania. Ze swej natury prawo zwyczajowe ma charakter powszechny, tzn. powinno swym zakresem obejmować jak najwięcej państw. Nie oznacza to jednak, iż aby powstała norma zwyczajowa, muszą być nią związane wszystkie państwa. W praktyce bowiem trudno jest wskazać normy zwyczajowe (poza tymi o charakterze ius cogens), którymi związane byłyby wszystkie państwa. Dlatego też normami o charakterze powszechnym określa się niekiedy postanowienia prawa zwyczajowego, którymi związane są najważniejsze państwa zainteresowane daną sferą obrotu międzynarodowego. Przykładem mogą być tu normy zwyczajowe w zakresie prawa kosmicznego, które, w znakomitym stopniu, pozostają w wąskim kręgu zainteresowań państw biorących czynny udział w eksploatacji przestrzeni kosmicznej. Innym przykładem mogą być normy zwyczajowe w zakresie prawa morza. Jak zauważa M. Dixon, główną rolę w procesie kształtowania norm zwyczajowych w tym zakresie odgrywać będą państwa z dostępem do morza, a nie państwa śródlądowe, np. Austria24. Ponadto przyjmuje się, że możliwe jest powstawanie norm zwyczajowych o charakterze regionalnym (lokalnym), którymi związane byłyby tylko określone grupy państw. Z tego też względu normy prawa międzynarodowego zwyczajowego możemy podzielić na dwie zasadnicze kategorie – powszechne i regionalne (lokalne)25.

Wyróżnikiem nie musi być wyłącznie kryterium geograficzne, mogą nim być także przesłanki polityczne, kulturowe czy wyznaniowe. Dla przykładu warto wskazać, iż w sowieckiej nauce prawa międzynarodowego podnoszono istnienie norm zwyczajowych o zakresie regionalnym obowiązujących między państwami bloku socjalistycznego. Na przykład G. Tunkin uznawał doktrynę Breżniewa jako przykład takiej normy regionalnej. W jej świetle dopuszczalna była interwencja państw socjalistycznych dla zachowania ustroju socjalistycznego26.

Jest rzeczą godną odnotowania, iż podział na normy zwyczajowe powszechne i regionalne nie jest przewidziany w postanowieniach art. 38 ust. 1 lit. b Statutu MTS, zgodnie z którym zwyczaj to dowód powszechnej praktyki uznanej za prawo. Kwestia norm zwyczajowych o zasięgu regionalnym pojawiła się natomiast w działalności orzeczniczej Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, który explicite rozważył możliwość obowiązywania takich norm27. W doktrynie zazwyczaj podaje się wyroki MTS w sprawie azylowej28 oraz przejścia przez terytorium indyjskie29 jako egzemplifikację powyższej tezy30. Pierwsza sprawa dotyczyła zwyczaju regionalnego właściwego dla państw Ameryki Łacińskiej, druga zwyczajowej normy bilateralnej31.

W sprawie azylowej MTS rozważał kwestię zwyczaju regionalnego obejmującego swym zakresem tylko państwa Ameryki Łacińskiej32. Istnienie normy zwyczajowej podnoszone było przez władze Kolumbii. W orzeczeniu MTS uznał, że strona, która powołuje się na taki zwyczaj, powinna udowodnić, iż tak ukształtowana norma zwyczajowa ma charakter wiążący w odniesieniu do drugiej strony sporu. Ze względu na niespójność praktyki państw regionu, w szczególności zaś negatywny doń stosunek Peru, MTS orzekł, iż nie obowiązuje norma zwyczajowa, na którą powoływała się Kolumbia. W sprawie przejścia przez terytorium indyjskie (Portugalia przeciwko Indiom) MTS uznał, że dla powstania normy zwyczajowej wystarczająca może być praktyka dwóch państw. Przedmiotem sporu było prawo do przejścia przez terytorium indyjskie, umożliwiające transport między terytoriami portugalskimi oddzielonymi terytorium należącym do Indii. Odmowa prawa przejścia uniemożliwiła, zdaniem Portugalii, zarządzanie przedmiotowymi enklawami. W toku postępowania Indie podniosły zarzut, iż zwyczaj nie może powstać tylko między dwoma państwami. Sędziowie MTS uznali jednak, iż trudno jest znaleźć uzasadnienie dla tezy, dlaczego liczba państw, między którymi może powstać zwyczaj lokalny na podstawie długiej praktyki, musi koniecznie być większa niż dwa. Trybunał uznał, iż nie ma powodów, dla których długa ciągła praktyka między dwoma państwami uznana przez nie za regulującą ich stosunki, nie mogłaby być podstawą dla wzajemnych praw i obowiązków między państwami33.

Drugi podział norm zwyczajowych dokonywany jest z uwzględnieniem kryterium zakresu przedmiotowego. Zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny (m.in. K. Wolfke, G. Morelli) normy prawa zwyczajowego można podzielić na te, które po raz pierwszy regulują daną problematykę na płaszczyźnie prawa międzynarodowego, oraz te, które powstają w drodze ewolucji dotychczas obowiązujących norm. Do pierwszej kategorii bez wątpienia można zaliczyć normy powstałe w wyniku eksploatacji przestrzeni kosmicznej, do drugiej – choćby regulacje z zakresu prawa dyplomatycznego czy też prawa morza34.

Trzeciego podziału norm zwyczajowych można dokonać biorąc pod uwagę proces kodyfikacji norm zwyczajowych. Dokonuje się rozróżnienia na normy deklarowane, konkretyzowane i proponowane35. Warto zauważyć, iż dokonanie takiego podziału ma istotny walor praktyczny i zostało potwierdzone w orzecznictwie MTS.

Z normami deklarowanymi mamy do czynienia, gdy postanowienia prawa traktatowego dokonują repetycji prawa zwyczajowego. Tak było w dużej mierze m.in. w przypadku Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów czy też Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych. Z kolei konkretyzowana norma prawa zwyczajowego powstaje w momencie, gdy jej założenia zostają uściślone przez regulacje prawa traktatowego.

W orzeczeniu w sprawie dotyczącej szelfu kontynentalnego na Morzu Północnym36 MTS uznał, iż nie ma wątpliwości, że tego rodzaju proces jest możliwy i może mieć miejsce od czasu do czasu; sędziowie uznali, iż stanowi to jedną z uznanych metod formowania nowych norm prawa zwyczajowego (pkt 71 orzeczenia).

Ostatnia kategoria norm proponowanych obejmuje sytuacje, gdy rozwiązania przewidziane w umowie stanowią „autorytatywną wskazówkę dla państw i (mogą – przyp. aut.) stać się w przyszłości osnową, wokół której ukształtuje się kompleks norm prawnych”37.

III. Proces powstawania norm zwyczajowych

Proces tworzenia czy też kształtowania norm zwyczajowych jest zagadnieniem niezwykle problematycznym38. Aby doszło do wejścia w życie normy zwyczajowej, niezbędny jest (poza zaistnieniem przesłanek o charakterze pozaprawnym, m.in. woli państw) często długoletni proces relatywnie ujednoliconej praktyki państw, poparty przeświadczeniem, że dane działanie wynika z obowiązku (bądź uprawnienia), jaki tworzy prawo międzynarodowe. Stwierdzenie, czy w danym przypadku mamy do czynienia z normą zwyczajową, nie może następować w sposób „automatyczny”, każda taka sytuacja wymaga oddzielnego rozważenia i nie może być mowy o stosowaniu pewnych schematów. Niezwykle trudny do uchwycenia jest moment, kiedy zwyczaj przekształca się w normę zwyczajową. Niektórzy autorzy stwierdzają nawet, że taka sytuacja jest w ogóle niemożliwa do dostrzeżenia39. Jak zauważa K. Wolfke, „można więc zaryzykować tezę, że nie ma we współczesnym prawie międzynarodowym ściśle z góry określonych warunków, jakim ma odpowiadać praktyka tworząca zwyczaj, poza jednym ogólnym, aby dawała dostateczną podstawę do domniemania, że państwo zainteresowane uznaje ją za wiążącą”40.

Punktem wyjścia dla powstania norm zwyczajowych jest praktyka państw. Założenie powszechności praktyki, jak zostało to już uprzednio wskazane, nie oznacza, że do wejścia w życie normy zwyczajowej wymagane jest aktywne uczestnictwo wszystkich państw. Przede wszystkim akceptacja dla danej normy zwyczajowej może być wyrażona w sposób milczący. Ponadto w toku powstawania reguł prawa zwyczajowego może dojść do sytuacji, w której okaże się, że związanie się powstającą normą zwyczajową nie leży w interesie konkretnego państwa. Zgodnie z kontrowersyjną doktryną trwałego oponenta (persistent objector) trwały sprzeciw państwa wobec nowej normy zwyczajowej pozwoli na pozostanie poza grupą podmiotów związanych jej postanowieniami41. Zdaniem niektórych komentatorów rzeczona doktryna nie znajdzie zastosowania w przypadku norm o charakterze ius cogens42.

Teoria ta została dopuszczona przez MTS w orzeczeniu w sprawie połowowej (Zjednoczone Królestwo v. Norwegia)43. Trybunał orzekł, że będąca przedmiotem postępowania norma prawa zwyczajowego dotycząca delimitacji morza terytorialnego nie ma zastosowania w stosunku do Norwegii ze względu na fakt, że Norwegia od początku była przeciwna związaniu się tą normą.

Należy podkreślić, iż sprzeciw powinien mieć charakter trwały, ponadto takie stanowisko zainteresowanego państwa powinno być prezentowane w sposób konsekwentny. Warto zauważyć, że trwały sprzeciw jednego państwa, co do zasady, nie prowadzi do faktycznego wstrzymania procesu powstawania i rozwoju nowej normy zwyczajowej. W przypadku gdy zajdą szczególne okoliczności (np. norma dotyczyć będzie szczegółowych kwestii, będących przedmiotem zainteresowania niewielu państw, np. zagospodarowania przestrzeni kosmicznej), sprzeciw jednego państwa może w istocie zniweczyć powstanie nowego prawa zwyczajowego.

Odmiennie sytuacja przedstawia się w przypadku sprzeciwu wobec utrwalonej już normy zwyczajowej, gdy jest on zgłoszony przez państwo uprzednio uważające się za związane daną normą. Co do zasady, późniejszy sprzeciw nie może prowadzić do uchylania się od stosowania wiążącego dane państwo prawa zwyczajowego. Stanowiłoby to pogwałcenie prawa międzynarodowego. Należy jednak zauważyć, że w sytuacji, gdy wiele państw postępuje świadomie sprzecznie z normą zwyczajową (przy sprzeciwie mniejszości), może dojść do zmiany obowiązującej normy zwyczajowej.

Kwestią, która bez wątpienia wymaga poruszenia, jest pojęcie praktyki państwa. Można powiedzieć, że swoim zakresem termin ten obejmuje wszelkie działania właściwych organów państwa zarówno na płaszczyźnie międzynarodowej, jak i krajowej. Do najważniejszych zalicza się zawieranie umów międzynarodowych, oficjalne wystąpienia przedstawicieli państwa w odniesieniu do konkretnych sytuacji i kwestii będących przedmiotem regulacji międzynarodowoprawnej, noty dyplomatyczne, oficjalne stanowiska prezentowane w ramach działalności organizacji międzynarodowych. W pewnych sytuacjach przejawem praktyki państwa będzie również zaniechanie działania44.

Aby doszło do ukształtowania się normy prawa zwyczajowego, praktyka państw musi mieć charakter jednolity i stały. Kształtowanie się normy zwyczajowej jest procesem o charakterze dynamicznym i najczęściej rozłożone jest w czasie. Z tego względu fundamentalne znaczenie ma spójność praktyki państw, w przeciwnym wypadku niemożliwością byłoby określenie stanu prawnego. Kilkakrotnie odnosił się do tych kwestii MTS.

We wspomnianym powyżej orzeczeniu w sprawie azylowej MTS uznał, iż w obliczu informacji przedstawionych przez strony sporu nie można uznać, że obowiązują postanowienia prawa zwyczajowego. Fakty, które zostały przedstawione, ujawniły bowiem wiele sprzeczności oraz niekonsekwencji w wykonywaniu azylu dyplomatycznego. Biorąc to pod uwagę sędziowie uznali, iż nie jest możliwe ustalenie jakiegokolwiek stałego i jednolitego zwyczaju akceptowanego jako prawo. Można więc a contrario wnioskować, że gdyby praktyka państw była jednolita (oraz potwierdzona przez opinio iuris), doszłoby do wykształcenia normy zwyczajowej.

Bardzo rygorystyczne stanowisko co do wymogu jednolitości praktyki MTS złagodził w orzeczeniu w sprawie Nikaragua v. USA. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości stwierdził m.in.: „Nie oczekuje się, aby zastosowanie dyskutowanych norm w praktyce miało charakter idealny, w tym sensie, że państwa powinny z pełną konsekwencją powstrzymać się od użycia siły lub interwencji w sprawy wewnętrzne. Trybunał nie uważa, aby odpowiednia praktyka musiała być absolutnie i rygorystycznie zgodna z normą, której istnienie ma być ustalone. Wydaje się wystarczające do wydedukowania istnienia norm zwyczajowych, aby postępowanie państw było najogólniej zgodne z takimi normami oraz aby przypadki zachowania niezgodnego z daną normą były traktowane jako jej naruszenie, a nie jako oznaka uznania nowej normy”45.

Reasumując więc, należy podkreślić, iż kwestią niezmiernie istotną jest jednolitość praktyki państw, jednak owa konwergencja nie musi mieć charakteru absolutnego.

Odrębnym aspektem praktyki państw jest jej powtarzalność przez pewien czas. Nie można z góry określić, jak długi czas musi upłynąć, aby doszło do wykształcenia się normy zwyczajowej. Dawni przedstawiciele doktryny zwracali uwagę, że praktyka musi być stosowana od bardzo dawna, a nawet od niepamiętnych czasów (immemorial practice). Obecnie zarówno doktryna, jak i orzecznictwo MTS46 wskazują, że element czasu odgrywa relatywnie mniejszą rolę w procesie powstawania prawa zwyczajowego. Jak zauważył W. Czapliński: „okres ten uległ skróceniu i sugeruje się, że możliwe jest wytworzenie się nawet normy zwyczajowej na podstawie jednorazowego aktu praktyki, jeśli spotkał się on z powszechną akceptacją i brakiem protestu innych państw”47. Powyższa teza znalazła potwierdzenie w orzeczeniu MTS w sprawie szelfu kontynentalnego na Morzu Północnym. Sędziowie stwierdzili bowiem, że upływ krótkiego czasu nie stanowi przeszkody dla powstania normy zwyczajowej.

Kwestia długotrwałości praktyki wymaganej do powstania normy zwyczajowej powinna być rozpatrywana w sposób indywidualny w odniesieniu do każdego przypadku. Niekiedy dla powstania normy prawa zwyczajowego wystarczy jednokrotne działanie państw, w innych przypadkach niezbędna będzie praktyka państw powtarzająca się przez pewien czas. Wydaje się, że w przypadku norm zwyczajowych po raz pierwszy regulujących daną sferę obrotu międzynarodowoprawnego możliwe będzie ich powstanie w bardzo krótkim czasie. Natomiast w przypadku zmian obowiązujących już norm praktyka powinna trwać przez dłuższy okres.

Dla powstania normy zwyczajowej niezbędne jest przeświadczenie, że dana praktyka wynika z prawa międzynarodowego. Opinio iuris sive necessitatis stanowi essentialia negotii normy zwyczajowej. Należy podkreślić, iż jest to element odróżniający normy zwyczajowe od reguł kurtuazji międzynarodowej.

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w swojej działalności orzeczniczej kilkakrotnie odnosił się do elementów konstytuujących normy prawa zwyczajowego. W orzeczeniu w sprawie szelfu kontynentalnego na Morzu Północnym sędziowie MTS uznali, iż działania państw nie tylko muszą być zgodne z ustaloną praktyką, ale również muszą mieć taki charakter albo też muszą być wykonywane w taki sposób, by były dowodem przekonania, że dana praktyka jest obligatoryjna i że wynika z istniejącego przepisu prawa (opinio iuris sive necessitatis). Sędziowie dodali, iż wiele działań państwa może wynikać np. z określonego ceremoniału lub przesłanek o charakterze pozaprawnym.

Opinio iuris może być wyrażana w rozmaity sposób. Przede wszystkim będą to oświadczenia przedstawicieli państw składane na forum międzynarodowym, np. głosowanie w organizacjach międzynarodowych. W doktrynie przyjmuje się, iż dowodem opinio iuris może być również zawieranie umów międzynarodowych potwierdzających normy zwyczajowe.

IV. Ustalenie treści normy zwyczajowej

Ustalenie treści norm zwyczajowych może nastręczać wiele trudności. Jak zostało to już zasygnalizowane, problematyczne może być już samo określenie momentu wejścia w życie danej normy. W obliczu często niejednorodnej praktyki państw powstawać mogą więc liczne wątpliwości, po pierwsze – co do faktu obowiązywania norm, a po drugie – co do ich treści.

Ustalenie zakresu norm zwyczajowych wymaga dokładnego badania praktyki państw. Źródłem informacji mogą być zarówno oficjalne wystąpienia przedstawicieli władz państwowych (głowy państwa, szefa rządu, ministra spraw zagranicznych) na forum międzynarodowym, jak i niekiedy na forum krajowym. Źródłem będą oświadczenia ministerstwa spraw zagranicznych, korespondencja dyplomatyczna czy też wystąpienia przedstawicieli państw podczas rozmaitych konferencji, jak również w ramach organizacji międzynarodowych. Bardzo ważnym źródłem wiedzy o normach zwyczajowych mogą być zawierane umowy międzynarodowe, orzecznictwo sądów międzynarodowych oraz poglądy wybitnych przedstawicieli doktryny. Wreszcie w ustaleniu norm zwyczajowych pomocne mogą być informacje o praktyce państw zamieszczane w prasie i piśmiennictwie naukowym czy też na oficjalnych rządowych stronach internetowych.

V. Zmiana i wygaśnięcie normy zwyczajowej

Prawo międzynarodowe publiczne, podobnie jak inne systemy prawne, ma charakter dynamiczny i w konsekwencji podlegać może licznym zmianom. Dopuszczalna jest taka sytuacja, w której państwa związane normą zwyczajową na pewnym etapie obrotu międzynarodowoprawnego uznawać będą potrzebę zmian prawa zwyczajowego. W takich okolicznościach może dojść do wygaśnięcia normy zwyczajowej. Jak zostało to wykazane, co do zasady, postępowanie sprzeczne z założeniami normy zwyczajowej oznacza jej pogwałcenie (poza sytuacją persistent objector). Jednak gdy takie zmienione postępowanie obejmować będzie grupę państw, z czasem może dojść do wykształcenia się nowej normy zwyczajowej. Należy zauważyć, iż w praktyce taki przypadek był wielokrotnie odnotowywany. Norma zwyczajowa wygasa także, gdy państwa zaprzestają jej stosowania (w doktrynie określane jest to jako desuetudo). Należy dodać, iż proces kodyfikacji pewnych dziedzin prawa międzynarodowego, dotychczas uregulowanych prawem zwyczajowym, nie prowadzi do uchylania norm zwyczajowych. Jak zostało to wskazane w § 2 pkt II niniejszego rozdziału, może on prowadzić np. do ich doprecyzowania lub też definitywnego ukształtowania. Ponadto należy zauważyć, iż pomiędzy państwami-stronami umów kodyfikacyjnych (np. Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów) a państwami, które nie przystąpiły do takiej umowy, w dalszym ciągu obowiązywać będą postanowienia prawa zwyczajowego.

§ 3. Umowy międzynarodowe

I. Wprowadzenie do zagadnień prawa traktatów

Współczesne stosunki międzynarodowe trudno sobie wyobrazić bez umów międzynarodowych. Można śmiało powiedzieć, iż umowy są obecnie najczęściej praktykowanym sposobem zaciągania zobowiązań międzynarodowoprawnych48. Pod wpływem rozmaitych czynników natury politycznej, ekonomicznej i społecznej XX w. przyniósł znaczny wzrost znaczenia umów międzynarodowych jako źródła prawa międzynarodowego. Idąc za potrzebami obrotu, rozszerzano zakres przedmiotowy uregulowań traktatowych. Obecnie regulują one kwestie począwszy od praw człowieka, a skończywszy na zagadnieniach ochrony środowiska czy też współpracy gospodarczej państw. W związku z działalnością organizacji międzynarodowych rozszerzeniu uległo ius contrahendi i w praktyce często możemy spotkać umowy międzynarodowe, których stroną (stronami) są organizacje międzynarodowe. Dopuszcza się także zawieranie umów międzynarodowych przez inne podmioty niż państwa i organizacje międzynarodowe.

Dziedziną prawa międzynarodowego, która reguluje zagadnienia umów międzynarodowych (kwestie związane z zawieraniem umów, stosowaniem, nieważnością itd.), jest prawo traktatów. Do niedawna podlegało ono wyłącznie uregulowaniom w formie prawa zwyczajowego, dopiero efekty prac kodyfikacyjnych Komisji Prawa Międzynarodowego – w postaci przede wszystkim Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969 r. – przyniosły znaczną zmianę w przedmiotowym zakresie49. Konwencja została przyjęta 23.5.1969 r., weszła zaś w życie 27.1.1980 r. Obecnie stronami konwencji jest ponad sto państw, od 1990 r. także Polska50. Owocem prac Komisji Prawa Międzynarodowego jest również Konwencja z 21.3.1986 r. o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi albo między organizacjami międzynarodowymi. W dużym stopniu powiela ona rozwiązania Konwencji o prawie traktatów, dokonując jedynie niezbędnych zmian wynikających ze specyfiki organizacji międzynarodowych. Konwencja ta wejdzie w życie po złożeniu dokumentów ratyfikacyjnych przez 35 państw (art. 85 KPTO)51. Istotne ogniwo prawa traktatów stanowi Konwencja wiedeńska z 23.8.1978 r. o sukcesji państw w odniesieniu do umów międzynarodowych, która weszła w życie 6.11.1996 r. W zakresie nieuregulowanym konwencjami oraz w odniesieniu do stron niebędących stronami wymienionych konwencji w dalszym ciągu znajdują zastosowanie odpowiednie normy prawa zwyczajowego.

II. Definicja umowy międzynarodowej

Umowę międzynarodową można określić jako „zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej podmiotów prawa międzynarodowego, które rodzi prawa i obowiązki skuteczne w prawie międzynarodowym”52. Innymi słowy, za umowę międzynarodową uważa się porozumienie zawarte między podmiotami prawa międzynarodowego oraz regulowane przez prawo międzynarodowe53. Zarówno Konwencja wiedeńska o prawie traktatów, jak i Konwencja wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi albo organizacjami międzynarodowymi zawierają definicję umów międzynarodowych. Należy jednak zauważyć, iż obie definicje zostały stworzone na potrzeby konwencji, tym samym więc ich zakres ma ograniczony charakter względem definicji przedstawionej powyżej. W rozumieniu Konwencji wiedeńskiej z 1969 r. – „traktat” oznacza „międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej dokumentach i bez względu na jego szczególną nazwę” (art. 2 ust. 1 lit. a KPT). Konwencja wiedeńska z 1986 r. definiuje umowę międzynarodową jako „międzynarodowe porozumienie regulowane przez prawo międzynarodowe i sporządzone w formie pisemnej, między jednym lub wieloma państwami a jedną lub wieloma organizacjami międzynarodowymi, albo między organizacjami międzynarodowymi, niezależnie od tego, czy ujęte w jednym lub kilku dokumentach i bez względu na szczególną nazwę” (art. 2 ust. 1 lit. a KPTO).

Definicję umowy międzynarodowej znajdziemy również w polskiej ustawie z 14.4.2000 r. o umowach międzynarodowych54, która – nawiązując w dużym stopniu do definicji zawartych w konwencjach wiedeńskich – stwierdza w art. 2 pkt 1, iż „umowa międzynarodowa oznacza porozumienie między Rzecząpospolitą Polską a innym podmiotem lub podmiotami prawa międzynarodowego, regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy ujęte jest w jednym dokumencie, czy w większej liczbie dokumentów, bez względu na jego nazwę oraz bez względu na to, czy jest zawierane w imieniu państwa, rządu, czy ministra kierującego działem administracji rządowej właściwego do spraw, których dotyczy umowa międzynarodowa”.

Konwencje wiedeńskie znajdują zastosowanie do umów zawieranych przez państwa (Konwencja wiedeńska z 1969 r.) oraz odpowiednio przez państwa i organizacje międzynarodowe albo przez organizacje międzynarodowe (Konwencja wiedeńska z 1986 r.). W odniesieniu do państw Konwencja wiedeńska z 1969 r. w art. 6 stwierdza, iż „każde państwo ma zdolność do zawierania traktatów”55. W przypadku organizacji międzynarodowych zdolność traktatowa organizacji zależeć będzie od rozwiązań przyjętych przez odpowiednie przepisy regulujące działalność danej organizacji (art. 6 Konwencji z 1986 r.), innymi słowy, zakres ius contrahendi zależeć będzie od woli państw członkowskich organizacji, siłą rzeczy więc będzie miał zróżnicowany zakres56. Kwestie związane z umowami międzynarodowymi zawieranymi przez inne podmioty prawa międzynarodowego podlegają wyłącznie uregulowaniom prawa zwyczajowego. Do tych podmiotów zalicza się m.in. stronę wojującą, organizację narodu walczącego o wyzwolenie lub też powstańców57.

Zakresem postanowień obu konwencji objęte są wyłącznie umowy międzynarodowe zawierane w formie pisemnej, tym samym wszelkie kwestie związane z umowami zawieranymi w innych formach (np. w formie ustnej) podlegają regulacji prawa zwyczajowego. Zgodnie z postanowieniami art. 3 Konwencji wiedeńskiej z 1969 r. fakt, iż znajduje ona zastosowanie wyłącznie do umów zawartych w formie pisemnej, nie wpływa na ważność umów zawartych w innych formach oraz przez inne podmioty prawa międzynarodowego. Co więcej, postanowienia Konwencji w zakresie, w jakim są wyrazem prawa zwyczajowego, będą znajdowały zastosowanie do tych umów58.

III. Rodzaje umów międzynarodowych

W doktrynie, w zależności od przyjętych kryteriów, dokonuje się rozmaitych podziałów umów międzynarodowych. Poniżej przedstawiamy wybrane kategoryzacje umów międzynarodowych dokonane przy uwzględnieniu kryteriów o charakterze formalnoprawnym i materialnoprawnym. Biorąc pod uwagę aspekt formalnoprawny, umowy międzynarodowe możemy podzielić ze względu na liczbę stron na umowy dwustronne (bilateralne) oraz umowy wielostronne.

Historycznie najwcześniej ugruntowaną kategorią umów międzynarodowych były umowy bilateralne. Dopiero rozwój stosunków międzynarodowych w XIX, a przede wszystkim w XX w. doprowadził do gwałtownego wzrostu znaczenia umów wielostronnych. Szczególną rolę pośród umów wielostronnych stanowią statuty organizacji międzynarodowych (np. Karta NZ czy też Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej). Można dokonać dalszego podziału umów wielostronnych na umowy o charakterze powszechnym i regionalnym. W istocie bowiem stronami niektórych umów wielostronnych mogą być wyłącznie państwa danego regionu, np. zgodnie z postanowieniami art. 10 Traktatu Północnoatlantyckiego: „strony mogą, za jednomyślną zgodą, zaprosić do przystąpienia do niniejszego Traktatu każde inne państwo europejskie, które jest w stanie realizować zasady niniejszego Traktatu i wnosić wkład do bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego”.

Biorąc pod uwagę potencjalną liczbę stron umowy, możemy dokonać podziału na umowy zamknięte, otwarte bezwarunkowo i otwarte warunkowo.

Umowy zamknięte nie przewidują możliwości przystąpienia kolejnych podmiotów prawa międzynarodowego (np. co do zasady umowy dwustronne). Umowy otwarte warunkowo to takie, które dopuszczają możliwość przystąpienia kolejnych stron, pod warunkiem jednak, że spełnią one określone najczęściej w samych umowach warunki (np. statuty organizacji międzynarodowych)59. Umowy otwarte bezwarunkowo przewidują możliwość przystąpienia kolejnych stron, bez uprzedniego obowiązku spełnienia dodatkowych wymogów (np. Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej z 1968 r.)60.

Ze względu na formę wyrażenia woli umowy międzynarodowe możemy podzielić na zawierane w formie pisemnej i w innych formach.

Powszechnie umowy międzynarodowe zawierane są w formie pisemnej, do rzadkości należy obecnie zawieranie umów w innych formach, w tym przede wszystkim w formie ustnej61.

Kolejnego podziału umów można dokonać ze względu na tryb zawarcia umowy. Wyróżnia się umowy zawarte w trybie prostym i umowy zawarte w trybie złożonym.

Umowa międzynarodowa zawierana w trybie prostym dochodzi do skutku przez podpisanie (rzadziej parafowanie). Powszechnie praktykowany jest również sposób zawarcia umowy w trybie prostym przez wymianę not. Tryb złożony ma charakter bardzo uroczysty i obejmuje procedurę ratyfikacyjną bądź procedurę zatwierdzenia. Procedury zawierania umów międzynarodowych szerzej zostaną przedstawione w kolejnej części niniejszego rozdziału.

Biorąc pod uwagę formę dokumentu, umowy międzynarodowe możemy podzielić na umowy zawierane w jednym lub w wielu dokumentach.

Szczególnym przypadkiem umowy w kilku dokumentach będzie zawieranie umów we wspomnianej powyżej formie wymiany not. Na umowę międzynarodową składać się będzie zarówno nota z propozycją treści umowy przesłana przez jedno państwo kontrahentowi, jak i jego odpowiedź zawierająca potwierdzenie akceptacji treści umowy.

Podziałów umów międzynarodowych można dokonywać również ze względu na przesłanki o charakterze materialnoprawnym. W doktrynie szeroko analizowane jest zagadnienie podziału umów międzynarodowych na umowy o charakterze normotwórczym oraz umowy o charakterze kontraktów.

Do pierwszej kategorii zaliczane są te umowy, które tworzą normy o charakterze ogólnym i abstrakcyjnym (np. Konwencja wiedeńska o prawie traktatów), natomiast do kategorii umów-kontraktów zaliczane są porozumienia, których zakres zastosowania jest ograniczony do kilku czynności. Omawiany podział wzbudził wiele kontrowersji w doktrynie, jak zauważają W. Czapliński i A. Wyrozumska: „podział ten wydaje się o tyle sztuczny, że zarówno umowy dwustronne, jak i wielostronne mogą mieć charakter mieszany i zawierać zarówno normy abstrakcyjne, jak i konkretne (...)”62.

Umowy międzynarodowe swoim zakresem obejmują szeroki wachlarz zagadnień, dlatego też uzasadniona jest ich klasyfikacja ze względu na przedmiot uregulowań. Należy podkreślić, iż ten pozornie klarowny podział może w praktyce napotykać znaczne trudności aplikacyjne, bowiem liczne umowy międzynarodowe mają charakter wielowątkowy. Podczas gdy powszechnie stosowane umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania możemy śmiało zaliczyć do kategorii umów gospodarczych, umowy konstytuujące organizacje międzynarodowe klasyfikować można jako umowy polityczne, gospodarcze i społeczno-kulturalne jednocześnie (np. Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej)63.

IV. Elementy umowy międzynarodowej

Problematyka konstrukcji umów międzynarodowych pozostaje, co do zasady, poza regulacją prawa pozytywnego. Należy jednak zwrócić uwagę, iż w tym obszarze ukształtowała się pewna względnie spójna praktyka państw. Jej analiza prowadzi do konkluzji, iż można wyróżnić charakterystyczne elementy umów międzynarodowych. Do najważniejszych należy zaliczyć tytuł umowy, jej wstęp, zasadniczą część merytoryczną, przepisy końcowe oraz zakończenie umowy.

Tytuł umowy zawiera przede wszystkim nazwę danego porozumienia. Warto zauważyć, iż z punktu widzenia prawa międzynarodowego nie ma znaczenia, jaki tytuł strony nadają umowie międzynarodowej, może mieć to natomiast znaczenie protokolarne (odmienne tytuły stosuje się w przypadku umów szczególnie uroczystych, odmienne zaś do umów o mniejszej randze). W praktyce spotyka się takie nazwy umów międzynarodowych, jak: traktat, umowa, porozumienie, układ, karta czy też umowa ramowa. Warto odnotować, iż nazwa „konkordat” jest stosowana do umów zawieranych przez Stolicę Apostolską, których przedmiotem jest określenie pozycji Kościoła katolickiego w państwie-stronie umowy64. Zazwyczaj tytuł wskazuje ponadto strony umowy oraz jej przedmiot. W przypadku umów wielostronnych często pomija się strony umowy.

Przykład:

„Układ o Stabilizacji i Stowarzyszeniu między Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi z jednej strony a Republiką Albanii z drugiej strony”65 (pełny tytuł umowy stowarzyszeniowej z Albanią).

Wstęp umowy nazywany jest zazwyczaj preambułą. Zawiera on informacje odnośnie do organów, które reprezentują państwa strony (względnie inne podmioty prawa międzynarodowego), ponadto zazwyczaj wskazane są przesłanki i motywy zawarcia umowy oraz zawarte jest stwierdzenie podkreślające ustalenie treści porozumienia przez umawiające się strony.

Przykład:

„Rząd Rzeczypospolitej Polskiej, Rząd Republiki Czeskiej, Rząd Republiki Federalnej Niemiec i Wspólnota Europejska, zwane dalej »Umawiającymi się Stronami«:

przekonane o konieczności poprawy stanu ekologicznego Odry i Zalewu Szczecińskiego, włącznie z ich zlewniami,

zamierzając zapobiegać dalszemu zanieczyszczaniu tych wód,

dążąc do trwałego zmniejszenia zanieczyszczeń Bałtyku,

przekonane o pilności tych zadań,

zamierzając umacniać istniejącą już w tej dziedzinie współpracę między Umawiającymi się Stronami,

uzgodniły, co następuje:”

Preambuła umowy z 11.4.1996 r. w sprawie Międzynarodowej Komisji Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem66.

Merytoryczna część umowy (dyspozycja) zawiera zasadnicze kwestie dotyczące przedmiotu umowy, uprawnień oraz zobowiązań stron porozumienia. Jak podkreślają to przedstawiciele doktryny, częste jest stosowanie rozmaitych klauzul, np. klauzuli narodowej, klauzuli najwyższego uprzywilejowania, klauzuli wzajemności itd.67. Zamieszczana jest również klauzula o rozstrzyganiu sporów.

Przykład: Art. 26 Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego68:

„1. W razie sporu między Umawiającymi się Stronami, dotyczącego interpretacji lub stosowania niniejszej konwencji, powinny one dążyć do jego rozwiązania drogą rokowań. Jeżeli zainteresowane Strony nie mogą osiągnąć porozumienia, powinny one zwrócić się o dobre usługi lub wspólnie zwrócić się o pośrednictwo do trzeciej Umawiającej się Strony, wyspecjalizowanej organizacji międzynarodowej lub osoby o odpowiednich kwalifikacjach.

2. Jeżeli zainteresowane Strony nie są w stanie rozwiązać swego sporu drogą rokowań albo nie są w stanie osiągnąć porozumienia co do opisanych wyżej środków, spory takie będą, za wspólnym porozumieniem, przekazane trybunałowi arbitrażowemu ad hoc, stałemu trybunałowi arbitrażowemu lub Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości”.

Postanowienia końcowe (klauzule formalne) zawierają m.in. uregulowania dotyczące trybu zawierania danej umowy (np. klauzula ratyfikacji, klauzula zatwierdzenia czy też klauzula o zróżnicowanym przyjęciu), momentu jej wejścia w życie oraz przewidywanego czasu obowiązywania. Poniżej zamieszczamy przykład klauzuli o zróżnicowanym przyjęciu:

Art. 11 ust. 1 Europejskiej Konwencji o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego69: