Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej. Wydanie 8 - Maria Magdalena Kenig-Witkowska, Adam Łazowski - ebook

Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej. Wydanie 8 ebook

Maria Magdalena Kenig Witkowska, Adam Łazowski, Rudolf Ostrihansky

0,0
59,00 zł

lub
-50%
Zbieraj punkty w Klubie Mola Książkowego i kupuj ebooki, audiobooki oraz książki papierowe do 50% taniej.
Dowiedz się więcej.
Opis

Podręcznik ,,Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej" prezentuje najważniejsze zagadnienia dotyczące funkcjonowania Unii Europejskiej i jej systemu prawnego.

Każdy rozdział jest poprzedzony rozbudowanym wykazem literatury, co będzie pomocne przy dalszych studiach w zakresie prawa Unii Europejskiej.

W publikacji zostały omówione zagadnienia dotyczące m.in.:

  • Systemu instytucjonalnego Unii Europejskiej,
  • Źródeł prawa Unii Europejskiej,
  • Tworzenia prawa Unii Europejskiej,
  • Stosowania prawa Unii Europejskiej na płaszczyźnie wewnętrznej państw członkowskich,
  • Sądowej kontroli przestrzegania prawa,
  • Współpracy sądów krajowych z Trybunałem Sprawiedliwości.

Podręcznik stanowi pomoc dla studentów, którzy specjalizują się w prawie Unii Europejskiej. Będzie on również użyteczny dla uczestników studiów podyplomowych oraz prawników-praktyków i wszystkich Czytelników zainteresowanych Unią Europejską.

Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi lub dowolnej aplikacji obsługującej format:

EPUB
MOBI
PDF

Liczba stron: 852

Oceny
0,0
0
0
0
0
0
Więcej informacji
Więcej informacji
Legimi nie weryfikuje, czy opinie pochodzą od konsumentów, którzy nabyli lub czytali/słuchali daną pozycję, ale usuwa fałszywe opinie, jeśli je wykryje.



Redaktor Prof. dr hab. Maria Magdalena Kenig-Witkowska

 

 

 

Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej

8. wydanie

Autorzy Prof. dr hab. Maria Magdalena Kenig-WitkowskaProfesor zwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego, Wydział Prawa i Administracji, Instytut Prawa Międzynarodowego, Katedra Prawa Europejskiego Prof. dr Adam ŁazowskiProfesor Prawa UE, Westminster Law School University of Westminster, Londyn dr Rudolf OstrihanskyWspółpracownik kancelarii Sołtysiński Kawecki & Szlęzak

 

 

 

 

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2019

Poszczególne rozdziały opracowali:

Maria Magdalena Kenig-Witkowska: I § 1–6; II; III (współautor)

Adam Łazowski: I § 7; III (współautor); IV; V; wykazy literatury i stron internetowych do wszystkich rozdziałów, indeks

Rudolf Ostrihansky: VI; VII

Wydawca:Aneta Flisek

© Wydawnictwo C.H.Beck 2019

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: Marta ŚwierkPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8198-548-2

Wykaz skrótów

1. Źródła prawa

AWB  Akt o wyborach bezpośrednichJAE  Jednolity Akt Europejski (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/6)KNZ  Karta Narodów ZjednoczonychKPP UE  Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C Nr 326 z 2012 r., s. 391)KPT  Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 23.5.1969 r. (Dz.U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439)KPTO Konwencja wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi albo organizacjami międzynarodowymiTEWEA Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii AtomowejTEWG Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę GospodarcząTEWWiS Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i StaliTfUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C Nr 326 z 2012 r., s. 47)TUE  Traktat o Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C Nr 326 z 2012 r., s. 13)Układ o EOG  Układ o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego

2. Organy, organizacje i instytucje

EBC  Europejski Bank CentralnyEBI  Europejski Bank InwestycyjnyEFTA Europejskie Stowarzyszenie Wolnego HandluEOG  Europejski Obszar GospodarczyESBC Europejski System Banków CentralnychESDZ Europejska Służba Działań ZewnętrznychEWG  Europejska Wspólnota GospodarczaEWWiS Europejska Wspólnota Węgla i StaliMTS  Międzynarodowy Trybunał SprawiedliwościOECD Organizacja Współpracy Gospodarczej i RozwojuONZ  Organizacja Narodów ZjednoczonychRB  Rada Bezpieczeństwa ONZTS Trybunał SprawiedliwościWTO  Światowa Organizacja Handlu

3. Publikatory i czasopisma

AUwr Acta Universitatis WratislaviensisBiul. CE UW  Biuletyn Centrum Europejskiego Uniwersytetu WarszawskiegoCJEL Columbia Journal of European LawCMLRev.  Common Market Law ReviewDz.U.  Dziennik UstawDz.Urz.  Dziennik UrzędowyEJIL European Journal of International LawELRev.  European Law ReviewEPL  European Public LawEPS  Europejski Przegląd SądowyGSP  Gdańskie Studia PrawniczeICLQ International and Comparative Law QuarterlyJCMS Journal of Common Market StudiesJMWP Jean Monnet Working PapersKPPubl.  Kwartalnik Prawa PublicznegoKSM  Krakowskie Studia MiędzynarodoweLQR  Law Quarterly ReviewOTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego – seria APal.  PalestraPiP  Państwo i PrawoPL  Przegląd LegislacyjnyPPE  Przegląd Prawa EgzekucyjnegoPrz. Sejm.  Przegląd SejmowyPS  Przegląd SądowyRej.  RejentR. Pr.  Radca PrawnySE  Studia EuropejskieSM  Sprawy MiędzynarodoweYEL  Yearbook of European LawZb. Orz.  Zbiór OrzeczeńZN PSPE  Zeszyty Naukowe Podyplomowego Studium Prawa Europejskiego

4. Inne skróty

AKP  Afryka, Karaiby, PacyfikEWP  Europejska Współpraca PolitycznaKBWE Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w EuropieNr  numerorz.  orzeczeniepost.  postanowieniepoz.  pozycjaPWBiS Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i SprawiedliwościUE  Unia EuropejskaUGW  Unia Gospodarcza i WalutowaWPZiB Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwawyr.  wyrokz.  zeszyt

Wykaz literatury

1. Wykaz podręczników i komentarzy

M. Ahlt, M. Szpunar, Prawo europejskie, wyd. 5, Warszawa 2011.

A. Arnull, The European Union and its Court of Justice, wyd. 2, Oxford 2006.

J. Barcik, A. Wentkowska, Prawo Unii Europejskiej, wyd. 1, Warszawa 2014.

J. Barcz, M. Górka, A. Wyrozumska, Instytucje i prawo Unii Europejskiej. Podręcznik dla kierunków prawa, zarządzania i administracji, Warszawa 2017.

J. Barcz,Ustrój lizbońskiej Unii Europejskiej. Podstawy traktatowe, struktura, instytucje i prawo, Wszechnica IJM, wyd. drugie (rozszerzone), Piaseczno 2017, dostępne na stronie: www.janbarcz.republika.pl.

C. Barnard, The Substantive Law of the EU – The Four Freedoms, wyd. 6, Oxford 2019.

C. Barnard, S. Peers (red.),European Union Law, wyd. 2, Oxford 2017.

E. Berry, M.J. Homewood, B. Bogusz, Complete EU Law. Text, Cases, and Materials, wyd. 4, Oxford 2019

D. Chalmers, G. Davis, G. Monti,European Union Law. Text and Materials, wyd. 4, Cambridge 2019.

P. Craig, G. de Búrca,EU Law. Text, Cases and Materials, wyd. 6, Oxford 2015.

P. Craig, G. de Búrca (red.), The Evolution of EU Law, wyd. 2, Oxford 2011.

P. Craig, EU Administrative Law, wyd. 3, Oxford 2018.

A. Dashwood, M. Dougan, B. Rodger, E. Spaventa, D. Wyatt, Wyatt & Dashwood’s European Union Law, wyd. 5, London and Portland, Oregon 2011.

R. Grzeszczak, A. Szczerba-Zawada (red.), Prawo administracyjne Unii Europejskiej, Warszawa 2016.

M. Horspool, M. Humphreys, M. Wells-Greco, European Union Law, wyd. 10, Oxford 2018.

M. Kellerbauer, M. Klamert, J. Tomkin (red.), The EU Treaties and the Charter of Fundamental Rights. A Commentary, Oxford 2019.

A. Kaczorowska-Ireland, European Union Law, wyd. 4, London 2017.

K. Lenaerts, I. Maselis, K. Gutman,Procedural Law of the European Union, wyd. 1, Oxford 2014.

K. Lenaert, P. Van Nuffel, R. Bray, N. Cambien, European Union Law, wyd. 3, London 2011.

L.Leszczyński (red.), Wykładnia prawa Unii Europejskiej. System Prawa Unii Europejskiej, t. 3, Warszawa 2019.

A. Łazowski (red.), A. Łabędzka, M. Szpunar, Prawo Unii Europejskiej. Testy. Kazusy. Tablice, wyd. 5, Warszawa 2011.

N. Nugent,The Government and Politics of the European Union, wyd. 8 poprawione, London 2017.

R. Schütze, European Constitutional Law,wyd. 2, Cambridge 2015.

R. Schütze, European Union Law,wyd. 2, Cambridge 2018.

R. Schütze, T. Tridimas (red.), Oxford Principles of European Union Law. Volume 1: The European Union Legal Order, wyd. 1, Oxford 2018.

A. Wróbel (red.), Komentarz do Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, tomy I–III, Warszawa 2012.

A. Wróbel (red.), Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, Warszawa 2012.

L. Woods, P. Watson, M. Costa, Steiner & Woods EU Law, wyd. 13, Oxford 2017.

S. Weatherill, Cases & Materials on EU Law, wyd. 12, Oxford 2016.

S. Weatherill, Law and Values in the European Union, Oxford 2016.

A. Zawidzka-Łojek, A. Łazowski (red.), Podręcznik Prawa Unii Europejskiej, wyd. 2, Warszawa 2018.

2. Zbiory dokumentów i orzeczeń

Prawo Europejskie. Traktat o Unii Europejskiej. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej. Regulamin postępowania przed Trybunałem Sprawiedliwości. Prawo Europejskie. Zbiór przepisów, Warszawa 2019.

Przedmowa

Zamysł napisania podręcznika z zakresu prawa instytucjonalnego Unii Europejskiej, którego ósme wydanie oddajemy do rąk Czytelników, powstał w Katedrze Prawa Europejskiego, na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Naszym celem było przedstawienie prawa instytucjonalnego Unii Europejskiej w pełnym jego obrazie. Dokonując wyboru zagadnień do przygotowywanego podręcznika, braliśmy pod uwagę ich praktyczne znaczenie dla systemu funkcjonowania Unii Europejskiej.

Przygotowując poszczególne części podręcznika za radą Profesora Eugeniusza Piontka, przyjęliśmy konwencję przedstawiania omawianej tematyki tam, gdzie to było możliwe, z perspektywy orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W związku z powyższym, poza tradycyjnymi odesłaniami do orzecznictwa, Czytelnik znajdzie w tekście fragmenty wybranych wyroków, każdorazowo poprzedzone opisem stanu faktycznego. Tłumaczenia tekstów orzeczeń sprzed akcesji Polski do Unii Europejskiej zaczerpnęliśmy z dwóch dostępnych na rynku zbiorów orzecznictwa, za każdym razem podając źródło oraz tam, gdzie to było możliwe – Autora tłumaczenia. W przypadku wyroków wydanych po 1.5.2004 r. korzystaliśmy z oficjalnych tłumaczeń. Zawsze, gdy odwoływaliśmy się do przykładów orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości UE oraz aktów prawa pochodnego przyjęliśmy zasadę podawania oryginalnych tytułów w języku polskim, a gdzie to nie było możliwe – tekstów w języku angielskim lub francuskim.

Przy pracach nad ósmym wydaniem podręcznika priorytetem autorów była aktualizacja materiału, w tym uwzględnienie perspektywy wystąpienia z UE Zjednoczonego Królestwa, jak również najnowszych zmian instytucjonalnych oraz orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Podręcznik został pomyślany przede wszystkim jako pomoc dla studentów, którzy specjalizują się w prawie Unii Europejskiej. Mamy nadzieję, że będzie on również użyteczny dla uczestników studiów podyplomowych oraz prawników-praktyków i wszystkich Czytelników zainteresowanych Unią Europejską. Każdy rozdział poprzedzony jest rozbudowanym wykazem literatury, co – jak mamy nadzieję – będzie pomocne przy dalszych studiach w zakresie prawa Unii Europejskiej. Siłą rzeczy nie było możliwe wskazanie wszystkich dostępnych pozycji, a przy wyborze literatury kierowaliśmy się przede wszystkim aktualnością publikacji.

Chcielibyśmy tą drogą podziękować wszystkim, którzy zgłosili swoje uwagi do poprzednich wydań i służyli nam radą. Oczywiście, wszelkie błędy i niedociągnięcia obciążają wyłącznie autorów publikacji.

 

Autorzy

Warszawa–Londyn, wrzesień 2019 r.

Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające

Literatura:A. Albi, J. Ziller, The European Constitution and National Constitutions, The Hague 2007; M. Andenas, J. Usher (red.), The Treaty of Nice and Beyond: Enlargement and Constitutional Reform, Oxford 2003; A. Arnull, D. Chalmers, The Oxford Handbook of European Union Law, Oxford 2015; J. Barcz, Brexit – w sprawie interpretacji postanowień art. 50 Traktatu o Unii Europejskiej, EPS 2016, z. 12, s. 4; tenże, Nowy Traktat dla Unii Europejskiej?, PiP 2017, z. 1; tenże, Przewodnik po Traktacie z Lizbony. Traktaty stanowiące Unię Europejską. Stan obecny oraz teksty skonsolidowane w brzmieniu Traktatu z Lizbony, Warszawa 2008; tenże,Unia Europejska na rozstajach. Traktat z Lizbony. Dynamika i główne kierunki reformy ustrojowej, wyd. 2, Warszawa 2010; J. Barcz, A. Koliński, Jednolity Akt Europejski. Zagadnienia prawne i instytucjonalne, Warszawa 1991; J. Barcz, R. Kuźniar, H. Machińska, M. Popowski (red.), The Treaty of Nice. Conclusions for Poland, Warszawa 2002; J. Barcz, A. Zawidzka, Sądowe mechanizmy ochrony praworządności w Polsce w świetle najnowszego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE, Warszawa 2018; G.Bernatowicz, Droga Grecji, Hiszpanii i Portugalii do wspólnej Europy, Warszawa 1991; S. Blockmans, A. Łazowski (red.), The European Union and Its Neighbours. A Legal Appraisal of the EU’s Policies of Stabilisation, Partnership and Integration, The Hague 2006; P. Bogdanowicz, Pojęcie, treść i ochrona praworządności w prawie Unii Europejskiej, [w:] J. Barcz, A. Zawidzka (red.), Wniosek Komisji Europejskiej w sprawie wszczęcia w stosunku do Polski procedury z art. 7 TUE. Ramy prawno-polityczne, Warszawa 2018; G. de Búrca, J.H.H. Weiler, Świat europejskich konstytucjonalizmów, Warszawa 2014; C. Closa, D. Kochenov (red.), Reinforcing Rule of Law Oversight in the European Union, Cambridge 2016; P. Craig, Development of the EU, [w:] C. Barnard, S. Peers (red.), European Union Law, Oxford 2017, s. 37; tenże, EU Administrative Law, Oxford 2012; tenże, The Lisbon Treaty Law, Politics, and Treaty Reform, Oxford 2010; tenże, The Treaty of Lisbon, process, architecture and substance, 33 ELRev. (2008); M. Cremona, Accession to the European Union: Membership Conditionality and Accession Criteria, 25 PolYBIL (2001); D. Curtain, Executive Power of the European Union. Law, Practices, and the Living Constitution, Oxford 2009; D. Curtin, A.E. Kellermann, S. Blockmans (red.), The EU Constitution: The Best Way Forward?, The Hague 2004; Y. Devuyst, The European Union at the Crossroads. An Introduction to the EU’s Institutional Evolution, Brussels 2002; D. Dinan, Ever Closer Union. An Introduction to European Integration, Basingstoke 2010; M. Dougan, The Treaty of Lisbon 2007: winning minds, not hearts, 45 CMLRev. (2008); M. Dougan, S. Currie (red.), 50 Years of the European Treaties. Looking Back and Thinking Forward, Oxford and Portland, Oregon 2009; P. Eeckhout, EU External Relations, wyd. 2, Oxford 2011; P. Eeckhout, E. Frantziou, Brexit and Article 50 TEU: A constitutionalist reading, 54 CMLRev. (2017); R.J. Friel, Providing a Constitutional Framework for Withdrawal from the EU: Article 59 of the Draft European Constitution, 53 ICLQ (2004); Ch. Hillion, Accession and Withdrawal in the Law of the European Union, [w:] A. Arnull, D. Chalmers, The Oxford Handbook of European Union Law, Oxford 2015, s. 126; T. Horsley, The Court of Justice of the European Union as an Institutional Actor. Judicial Lawmaking and its Limits, Cambridge 2018; A. Jakab and D. Kochenov (red.), The Enforcement of EU Law and Values. Ensuring Member States’ Compliance, Oxford 2017; E. Katselli, The Ankara Agreement, Turkey and the EU, 55 ICLQ (2006); M. Kellerbauer, M. Klamert, J. Tomkin (red.), The EU Treaties and the Charter of Fundamental Rights. A Commentary, Oxford 2019; M.M. Kenig-Witkowska, Implementacja rezolucji Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych w świetle prawa Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia systemowe, KSM 2005, Nr 1(II); taż, Prawo Unii Europejskiej jako autonomiczna dyscyplina prawa, [w:] T. Giaro (red.), Dziedziny prawa, dyscypliny i metody prawnicze, Warszawa 2013; taż, Reforma instytucjonalna Unii Europejskiej – zagrożenia dla metody wspólnotowej (uwagi na marginesie traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy), [w:] E. Piontek (red.), Reformowanie Unii Europejskiej. Wybrane problemy prawne okresu przemian, Kraków 2005, s. 47; taż, Współpraca Unii Europejskiej z Radą Europy: wybrane zagadnienia instytucjonalno-prawne, [w:] H. Machińska (red.), 60 lat Rady Europy. Tworzenie i stosowanie standardów prawnych, Warszawa 2009; taż,Unia Europejska w świetle prawa międzynarodowego, [w:] E. Mikos-Skuza, K. Myszona-Kostrzewa, J. Poczobut (red.), Prawo międzynarodowe – teraźniejszość, perspektywy, dylematy, Księga Jubileuszowa Profesora Zdzisława Galickiego, Warszawa 2013; C. Mik, Fenomenologia regionalnej integracji państw. Studium prawa międzynarodowego. Tom I. Teoria i praktyka regionalnej integracji państw, Warszawa 2019; tenże, Fenomenologia regionalnej integracji państw. Studium prawa międzynarodowego. Tom II. Regionalne organizacje integracji państw z perspektywy analitycznej prawa międzynarodowego, Warszawa 2019; D. Kochenov, On Policing Article 2 TEU Compliance – Reverse Solange and Systemic Infringements Analyzed, XXXIII PoLYBIL (2013); D. Kochenov, L. Pech, Monitoring and Enforcement of the Rule of Law in the EU: Rhetoric and Reality, 11 EUConst. (2015); J. Kokott, A. Rüth, The European Convention and its Draft Treaty establishing a Constitution for Europe: Appropriate Answers to the Laeken Questions?, 40 CMLRev. (2003); P. Koutrakos, EU International Relations Law, Oxford and Portland, Oregon 2006; A. Kuś (red.), Prawo Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony, Lublin 2010; S. Langrish, The Treaty of Amsterdam: Selected Highlights, 23 ELRev. (1998); J. Larik, Foreign Policy Objectives in European Constitutional Law, Oxford 2016; H. Latkiewicz, Zagadnienia podmiotowości prawnomiędzynarodowej EWG, Warszawa 1979; A. Łazowski, EU Withdrawal: Good Business for British Business?, 22 EPL (2016); tenże, Unilateral withdrawal from the EU: realistic scenario or a folly?, 23 JEPP (2016); tenże, Withdrawal from the European Union and Alternatives to Membership, 37 ELRev. (2012); A. Łazowski, R. Wessel, The External Dimension of Withdrawal from the European Union, Revue des Affaires européennes 4 (2016); A. Łazowski, M. Vlašić-Feketija, The Seventh EU Enlargement and Beyond: Pre-Accession Policy vis-à-vis the Western Balkans Revisited, 10 CYELP (2014); J.Łukaszewski, Cel: Europa. Dziewięć esejów o budowniczych jedności europejskiej, Warszawa 2002; M.P. Maduro, F.M. Wind (red.), The Transformation of Europe Twenty-Five Years On, Cambridge 2018; M.P. Maduro, L. Azoulai (red.), The Past and Future of EU Law. The Classics of EU Law Revisited on the 50th Anniversary of the Rome Treaty, Oxford and Portland, Oregon 2010; P. Marcisz, M. Taborowski, Nowe ramy Unii Europejskiej na rzecz umocnienia praworządności. Krytyczna analiza analizy krytycznej (artykuł polemiczny), PiP 2017, z. 12; A. Mayhew, Recreating Europe. The European Union’s Policy towards Central and Eastern Europe, Cambridge 1998; S. Norberg, K. Hökborg, M. Johansson, D. Eliasson, L. Dedichen, EEA Law. A Commentary on the EEA Agreement, Stockholm 1993; P. Norman, The Accidental Constitution. The Story of the European Convention, Brussels 2003; D. O’Keffee, P. Twomey (red.), Legal Issues of the Amsterdam Treaty, Portland–Oregon 1999; ciż, Legal Issues of the Treaty of Maastricht, London–New York–Chicago–Brisbane–Toronto–Singapore 1994; A. Ott, K. Inglis (red.), Handbook on European Enlargement. A Commentary on the Enlargement Process, The Hague 2002; E. Piontek, Konstytucja dla Unii Europejskiej, ZN PSPE 2003, Nr 1; tenże, Traktat konstytucyjny. Oblicze zmian, [w:] E. Piontek (red.), Szkice z prawa Unii Europejskiej, t. 3, Problemy konstytucyjne, Kraków 2005; tenże, W drodze do zreformowanej Unii Europejskiej, ZN PSPE 2002, Nr 5; E. Piontek, K. Karasiewicz (red.), Quo vadis Europo III?, Warszawa 2009; J.C. Piris, The Lisbon Treaty. A Legal and Political Analysis, Cambridge 2010; A. Podraza (red.), Traktat Nicejski, Lublin 2001; Ch. Preston, Enlargement and Integration in the European Union, London–New York 1997; N. Rogers, A Practitioners’ Guide to the EC-Turkey Association Agreement, The Hague–London–Boston 2000; E. Suwara, Wyzwania prawno-proceduralne dla Unii Europejskiej związane z BREXIT-em, EPS 2016, z. 9, s. 11; M. Szwarc, Zróżnicowana integracja i wzmocniona współpraca w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2005; M. Taborowski, Mechanizm ochrony praworządności państw członkowskich w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2019; A.F. Tatham, Enlargement of the European Union, The Hague 2009; A. Wróbel (red.), Komentarz do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, t. 1–3, Warszawa 2008–2009; B. De Witte, EU law: is it international law?, [w:] C. Barnard, S. Peers (red.), European Union Law, Oxford 2017, s. 177; M. Zieliński, Przywileje i immunitety Unii Europejskiej na terytorium jej państw członkowskich, PiP 2017, z. 2; A.J. Zurcher, The Struggle to Unite Europe 1940–1958, Washington 1958.

 

Wykaz stron internetowych:

 

Unia Europejska

Unia Europejska – http://europa.eu

Parlament Europejski – http://www.europarl.europa.eu

Rada – http://www.consilium.europa.eu

Rada Europejska – http://www.european-council.europa.eu

Komisja – http://ec.europa.eu

Komitet Społeczno-Ekonomiczny – http://www.eesc.europa.eu

Komitet Regionów – http://www.cor.europa.eu

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej – http://www.curia.europa.eu

Europejski Bank Inwestycyjny – http://www.eib.europa.eu

Europejski Fundusz Inwestycyjny – http://www.eif.europa.eu

Europejski Bank Centralny – http://www.ecb.eu

Ombudsman – http://www.ombudsman.europa.eu

 

Rada Europy

 

Rada Europy – http://www.coe.int

Komitet Ministrów – http://www.coe.int/t/cm/home_en.asp

Zgromadzenie Parlamentarne – http://assembly.coe.int

Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych Europy – http://www.coe.int/T/Congress/Default_en.asp

Sekretariat Generalny – http://www.coe.int/T/SECRETARYGENERAL/SG/

 

OBWE

 

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie – http://www.osce.org

Stała Rada OBWE – http://www.osce.org/pc/

Rada Ministerialna – http://www.osce.org/mc/

Zgromadzenie Parlamentarne – http://www.oscepa.org/

Trybunał Koncyliacyjny i Arbitrażowy – http://www.osce.org/cca/

Forum Współpracy w Dziedzinie Bezpieczeństwa – http://www.osce.org/fsc/

 

OECD

 

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju – http://www.oecd.org

 

NATO

 

Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego – http://www.nato.int

Zgromadzenie Parlamentarne NATO – http://www.naa.be/

§ 1. Prawo Unii Europejskiej jako akademicka dyscyplina prawa1

I. Rozwój autonomicznej dyscypliny prawa Unii Europejskiej

1

Prawo UE wymieniane jest we współczesnej teorii prawa wśród dyscyplin naukowych nauk prawnych dogmatycznych jako system normatywny regulujący obrót prawny w UE. Na pojęcie prawa UE, jako autonomicznej dyscypliny naukowej składają się dwa elementy:

1) prawo instytucjonalne – obejmujące regulacje określające strukturę, kompetencje oraz wzajemne relacje między instytucjami UE oraz relacje między państwami członkowskimi a UE jako organizacją;

2) prawo materialne – obejmujące normy regulujące stosunki między podmiotami prawa UE (państwami członkowskimi, państwami członkowskimi a podmiotami indywidualnymi i między podmiotami indywidualnymi) w dziedzinach uregulowanych w traktatach, zwłaszcza z perspektywy zasad funkcjonowania rynku wewnętrznego, tj. swobód dotyczących przepływu towarów, usług, kapitału i osób oraz zasad konkurencji.

Prawo unijne, a wcześniej prawo wspólnotowe, jako autonomiczna akademicka dyscyplina naukowa zaczęła być wykładana na uniwersytetach europejskich w początkach lat 60. ubiegłego stulecia w związku z powstaniem Wspólnot Europejskich. Powstało wtedy kilka instytutów prawa wspólnotowego, m.in. w Brukseli, Leiden, Kolonii, Paryżu, Liege, Padwie, a na wielu uniwersytetach w państwach członkowskich powołano katedry prawa wspólnotowego. Wykłady z tej dziedziny prawa były prowadzone głównie przez przedstawicieli innych dyscyplin prawa, zwłaszcza prawa międzynarodowego, którzy włączali je do programów nauczania w uczelniach wielu państw europejskich. Wtedy też pojawiły się na wydawniczym rynku naukowym specjalistyczne czasopisma naukowe poświęcone prawu wspólnotowemu, takie, jak np. Common Market Law Review, Cahiers de Droit Europeen, Revue trimestrielle de droit europeen, Europarecht, Revista di Diritto Europeo, które bardzo istotnie przyczyniły się do rozwoju i konsolidacji środowiska naukowego skupionego wokół zagadnień prawa wspólnotowego. Warto zauważyć, że jednymi z pierwszych autorów publikujących w tych czasopismach byli, obok wykładowców uniwersyteckich, pracujący w instytucjach europejskich funkcjonariusze Wspólnot Europejskich.

Ten okres badań prawników nad prawem wspólnotowym miał bardzo wyraźnie określony cel, którym było podkreślenie szczególnego, autonomicznego charakteru wspólnotowego porządku prawnego przez analizę cech i funkcji jego norm. Doktryna prawa europejskiego tego okresu walnie przyczyniała się do rozwoju zasady jednolitego stosowania norm prawa wspólnotowego w porządkach prawnych państw członkowskich, dowodząc, że zasada ta wymaga autonomicznej wykładni prowspólnotowej2.

Początkowy okres rozwoju doktryny autonomicznej dyscypliny prawa wspólnotowego trafnie wskazywał również na proces zróżnicowania doktryny prawa UE wynikający z różnic w kulturach i tradycjach prawnych każdego z państw członkowskich UE, ponieważ krajowa interpretacja i stosowanie prawa UE postrzega jednak prawo unijne jako regulację zewnętrzną, odmienną od krajowych systemów prawa i krajowych tradycji prawniczych. Dlatego też prawo UE jest wciąż uważane w niektórych kręgach prawniczych za „hybrydę prawną” funkcjonującą w obrocie prawnym UE w postaci transformowanej przez krajowe porządki prawne3.

2

Autonomiczny charakter dyscypliny prawa UE jest pochodną autonomicznego charakteru porządku prawnego Unii. Mimo że podstawę rozwoju porządku prawnego UE stanowią Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (a więc klasyczne podstawy prawnomiędzynarodowej współpracy państw), to praktyka i rozwój tego porządku prawnego spowodowały, że jest on generalnie postrzegany jako autonomiczny system prawa w stosunku do systemu powszechnego prawa międzynarodowego i prawa wewnętrznego, chociaż część doktryny, zwłaszcza prawa międzynarodowego, postrzega prawo UE jako część systemu powszechnego prawa międzynarodowego.

Zwolennicy koncepcji autonomiczności systemu prawa UE stoją na stanowisku, że jego autonomia bierze się m.in. z faktu przyznania UE przez jej państwa członkowskie prawa do wykonywania niektórych swoich suwerennych uprawnień. Przede wszystkim zaś upoważniły instytucje UE do stanowienia prawa charakteryzującego się bezpośrednim stosowaniem i bezpośrednią skutecznością oraz prymatem przed prawem państw członkowskich. Ponadto, państwa członkowskie uczyniły Trybunał Sprawiedliwości UE jedynym właściwym organem do orzekania o wykładni tego prawa. W ten sposób, zdaniem części doktryny stosunków międzynarodowych, powstał bardzo skuteczny system prawa zarządzający pewnym obszarem współpracy państw europejskich4.

W nauce prawa powszechnie podzielany jest pogląd o autonomicznym charakterze porządku prawnego UE w stosunku do porządku prawa międzynarodowego, mającym za podstawę ponadnarodowy charakter funkcji tego prawa w płaszczyźnie stosunków wewnątrz organizacji. Mimo, że zagadnienie to doczekało się już bardzo bogatej literatury prawniczej, to wciąż jest, z różnym powodzeniem, naukowo eksploatowane. Efektem tych badań są między innymi podejmowane próby zdefiniowania, czym jest prawo UE, które prezentują różne rodzaje stanowisk, generalnie definiując Unię i jej porządek prawny, jako nową jakość w katalogu klasycznych instytucji międzynarodowych czy międzynarodowy eksperyment prawny, jak też wspólnotę prawa, nowy typ władztwa, związek celowy, jako zespolenie państw, jako organizację szczególnego celu, itp.5.

3

Dlatego też z metodologicznego punktu widzenia, próby określenia charakteru prawa unijnego powinny mieć za punkt wyjścia charakter funkcji tego prawa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych UE. Przystępując do takich badań, należy przede wszystkim brać uwagę charakter wzajemnych stosunków między państwami członkowskimi UE inter se oraz stosunków między państwami członkowskimi UE i Unią, jako instytucją prawa międzynarodowego (poza zakresem stosunków w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa). Generalnie, w ocenie tych relacji nie ma zastosowania powszechne prawo międzynarodowe, a stosuje się prawo UE, które jest systemem normatywnym regulującym stosunki między państwami członkowskimi UE, instytucjami Unii inter se, instytucjami UE i państwami członkowskimi oraz innymi osobami fizycznymi oraz prawnymi określonymi w normach tego prawa. System ten jest często określany w literaturze prawniczej terminem „prawo ponadnarodowe” (supranational)6.

Z historii rozwoju integracji europejskiej wynika m.in., iż to właśnie rozwój elementów ponadnarodowych prawa UE był motorem tego, co art. 1 TUE określa, jako tworzenie coraz ściślejszego związku między narodami Europy. Należy jednak pamiętać, że w UE funkcje prawodawcze pełnią zebrani w Radzie przedstawicieli rządów państw członkowskich wspólnie z Parlamentem Europejskim, i to zarówno w sprawach przewidzianych w traktatach, jak też w sprawach w nich nieprzewidzianych. Praktyka ta wydaje się wskazuje, że kierunek dynamiki rozwoju UE jako instytucji międzynarodowej i prawa UE nie jest jeszcze ostatecznie określony.

II. Metody i narzędzia badawcze prawa Unii Europejskiej

4

Doktryna prawa UE przyjęła w większości perspektywę analizy elementów „wyjątkowych”, „szczególnych”, „partykularnych” dla prawa UE, co powoduje, że poszczególne jej stanowiska obarczone są często jednostronnością podejścia badawczego, w miejsce zintegrowanego podejścia badawczego, które powinno charakteryzować się analizą ciągłości procesów, pozwalającą na dostrzeżenie wyraźnych cech tego prawa. Jako przykłady podejścia badawczego skupionego na szczególe podaje się w piśmiennictwie perspektywę orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE dotyczącego materii praw człowieka (z perspektywy zagadnień podziału kompetencji), czy zasadę pomocniczości, której analiza teoretyczna (a co za tym idzie wnioski de lege ferenda) wciąż pozostaje na poziomie opisu między koncepcjami federalistycznymi i koncepcjami wynikającymi z wielocentrycznego modelu zarządzania UE. Przykłady te wskazują na stosowanie do oceny elementów systemu UE instrumentów innych gałęzi czy dziedzin prawa, co większość autorów usprawiedliwia przekonaniem o niesprecyzowanym bliżej sui generis charakterze UE.

Takie przekonanie bierze się częściowo z kontekstu historyczno-społecznego rozwoju prawa UE. W początkowym okresie badań nad prawem wspólnotowym, a potem unijnym, wielu przedstawicieli doktryny i praktyków tego prawa było zdecydowanie przekonanych pozytywnie do idei integracji europejskiej w wymiarze określanym jako ponadnarodowy. Ten model integracji był postrzegany jako racjonalny, podkreślający wspólnotę interesów (a nie partykularne konflikty), wskazujący na efektywną możliwość przewagi prawa nad polityką w obrocie międzynarodowym.

Pokazując dynamikę rozwoju Wspólnot Europejskich, pionierzy badań nad prawem wspólnotowym dali początek refleksji teoretycznej, która pokazuje dynamikę rozwoju Wspólnot, oddalając je od korzeni prawnomiędzynarodowych, ale też nie przybliżając ich do konstrukcji państwa. Jak dowodzą wyniki badań, analizowanie prawa UE z perspektywy doktryny prawa instytucji międzynarodowych lub instytucji państwa okazało się mało produktywne i obarczone błędem metodologicznym. Skutki tego błędu dość szybko i powszechnie ujawniły się w dalszych badaniach nad prawem UE, w których wzorce odnoszące się do państwa stawały się punktem wyjścia do dyskusji o standardach dotyczących UE jako instytucji międzynarodowej, w materii demokracji, legitymacji demokratycznej do stanowienia prawa, odpowiedzialności, sprawiedliwości, bezpieczeństwa, itp.

5

Dlatego też w doktrynie prawa UE zauważono, że wprawdzie przyjęcie dla analizy prawa UE jednej perspektywy badawczej i metodologicznej może prowadzić do formowania wspólnego języka badawczego, ale też obarczone jest sporym ryzykiem wynikającym z wymiaru doktrynalnego przyjętej metody. Na przykład przyjęcie państwowo-centrycznej perspektywy badawczej może prowadzić do postrzegania UE, jako jednostki politycznej z aspiracjami państwowości, o czym świadczą np. wyniki dyskusji wokół traktatu konstytucyjnego UE, zaś prawnomiędzynarodowe usytuowanie aparatu badawczego prawa UE pozwala w rzeczywistości jedynie na twierdzenie, że UE jest jedynie rodzajem zinstytucjonalizowanej współpracy państw, jak piszą zwolennicy koncepcji rozwoju UE na zasadach współpracy międzyrządowej (tzw. koncepcje intergowernalistyczne). Jeszcze inni, zwolennicy teorii delegowania kompetencji państwa na poziom współpracy międzynarodowej, posługują się aparatem badawczym właściwym dla prawa wewnętrznego w celu opisania granic zdolności transformacyjnej UE, co jednak nie znajduje wyrazu w postępach badań nad charakterem prawa UE.

W związku z tym, że wszystkie te podejścia do badań nad prawem UE pomagają w zasadzie jedynie w podtrzymaniu tezy o ich ograniczonej użyteczności w badaniu tego prawa, automatycznie nasuwającym się wnioskiem badawczym dla doktryny jest konieczność znalezienia nowego podejścia teoretycznego do badania prawa UE, ponieważ używanie instrumentów nieprzystosowanych do badania tego porządku prawnego nie rozwija już nowych wątków badawczych i nie przyczynia się do formułowania konstruktywnych wniosków w dyskusji nad jego charakterem.

Dlatego też w doktrynie prawa UE wyrażany jest pogląd, że być może najlepszą drogą zidentyfikowania kluczowych obszarów teoretycznych dla poszukiwania skutecznej metody w podejściu do analizy charakteru prawa UE powinno być badanie funkcji tego prawa w porządku określanym mianem porządku ponadnarodowego, w którym prawo jest zarówno przedmiotem, jak i czynnikiem integracji7.

Jako przedmiot, prawo jest autonomiczną dziedziną integracji na równi z takimi dziedzinami jak: polityka, gospodarka, kultura, badania naukowe, itd. Z tej perspektywy ponadnarodowy charakter prawa UE odnosi się do wzajemnej reakcji i hierarchii między politykami UE i jej instrumentami prawnymi a politykami i instrumentami prawnymi na poziomie państw członkowskich UE. Płaszczyzna ta obejmuje również strukturę organizacyjną i procesu inicjowania, projektowania, formułowania i wprowadzania prawa w życie. Praktyka funkcjonowania prawa UE dowodzi, że sposób, w jaki generalnie w prawie wewnętrznym lub międzynarodowym rozwiązuje się zagadnienia współfunkcjonowania dwóch różnych porządków prawnych, jest nieadekwatny do oceny kompleksowości stosunków między prawem krajowym a prawem Unii Europejskiej i dowodzi słuszności podejścia do tego zagadnienia z pozycji określenia charakteru funkcji prawa unijnego w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych UE.

Prawo jako czynnik integracji jest zmienną niezależną odpowiedzialną za wiele kluczowych wymiarów procesów integracji lub zasadniczo wpływających na te procesy. Z powodu często podkreślanego w teorii i praktyce prawa UE rudymentarnego wsparcia kulturowego dla podstaw aksjologicznych prawa UE, fragmentacji wymiaru politycznego konstrukcji ustroju UE oraz niedookreślonego finalite politique, ta perspektywa badawcza wydaje się być bardzo atrakcyjna dla wielu badaczy, ponieważ w tej roli prawo UE przyczynia się na skalę bezprecedensową do budowania integracji europejskiej.

W dyskusji nad charakterem prawa UE często pojawia się również pytanie o to, język jakiej dyscypliny prawniczej jest właściwy do opisywania tego prawa, mając świadomość autonomii porządku prawnego UE i zasadę pierwszeństwa tego prawa nad porządkami krajowymi państw członkowskich. Czy chodzi o język wypowiedzi tradycyjnie związany z opisem zagadnień instytucji państwa i suwerenności władzy państwowej, czy chodzi o język prawa międzynarodowego właściwy jedynie do opisywania stosunku między UE, jako de nomine organizacją międzynarodową i jej państwami członkowskimi? Pytania te mają charakter podstawowy dla badań nad prawem UE, ponieważ w odpowiedzi na nie chodzi m.in. o granice kompetencji UE i ich kontrolę przez państwa członkowskie oraz o wewnętrzną spójność porządku prawnego UE w świetle pojawiającej się ad casum w doktrynie prawa unijnego koncepcji zróżnicowanej integracji.

6

W dyskusji na ten temat rysują się generalnie dwa stanowiska. Jedno, pluralistyczne, zakładające, że usytuowanie porządków prawnych, zarówno porządków krajowych, jak i porządku UE w konfiguracji ponadnarodowej ma charakter samoreferencyjny i samookreślający się. Spójność całości ma natomiast charakter pochodny, zależny od mechanizmów ustanowionych między instytucjami prawnymi i politycznymi oraz ich zdolności do harmonijnego dostosowania się. Stanowisko unitarystyczne zakłada utrzymanie idei jedności prawa UE w płaszczyźnie horyzontalnej (z porządkami prawnymi państw członkowskich) i wewnętrznej spójności UE, poszukując możliwości pogodzenia idei policentrycznej koncepcji struktury władzy z regulacyjną zasadą jedności prawa UE. W efekcie, pluraliści optują za utrzymaniem atrybutu suwerenności państw członkowskich za cenę gwarantowanej jedności prawa UE, zaś unitaryści utrzymują ideę jedności porządku prawnego UE za cenę ograniczenia znaczenia roli atrybutów suwerenności państw członkowskich. W doktrynie występuje także stanowisko określane, jako abolicjonistyczne, odrzucające zarówno podejście pluralistów, jak i unitarystów8.

W związku z tym powstaje pytanie o to, do jakiego stopnia i na jakich poziomach funkcjonowania UE atrybuty suwerenności oraz jedność prawa pozostają elementami zasadniczo ważnymi dla możliwości zaakceptowania de lege ferenda przez państwa członkowskie ponadnarodowego porządku prawnego UE, obarczonego m.in. deficytem demokracji, który zarzuca się Unii? W ostatnich latach doktryna szeroko rozumianego prawa europejskiego wydaje się szukać sposobów użycia koncepcji ponadnarodowego charakteru prawa UE dla przezwyciężenia wspomnianego deficytu. Poszukiwania te podkreślają rolę prawa jako instrumentu społecznej technologii, narzędzia kształtującego formy zarządzania i gwaranta wspólnej przestrzeni obrotu prawnego, generalnie nawiązując do doktryny neofunkcjonalizmu podkreślającej znaczenie prawa dla budowy instytucji politycznych.

7

Przedstawiciele tego nurtu badawczego postrzegają traktaty UE w kategoriach konstytucji, która jest ponadnarodowym systemem prawa wzmacniającym funkcjonowanie wspólnych wartości, np. wartości związanych ze wspólnym rynkiem czy obszarem wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, których legitymacja leży właśnie w braku możliwości wywierania presji na stanowienie prawa przez jakiekolwiek narodowe zaplecze społeczno-gospodarcze. Z tej perspektywy ponadnarodowość/supranacjonalizm oznacza nienarodową i niepaństwową formę zwierzchnictwa wspólnoty prawa składającej się z państw członkowskich, funkcjonującego na gruncie autonomicznego porządku prawnego UE. Poglądy te eksponują szczególny charakter prawa UE ustanowionego przez obiektywne cele i zadania Unii i legitymizowanego przez wymogi procesu integracji. Posługujący się tą perspektywą badawczą niektórzy autorzy postrzegają Unię jako związek celowy, odrzucając zarówno koncepcję integracji federalnej, jak i organizacji międzynarodowej dla określenia charakteru modelu prawnego UE9. Warto zauważyć, że w analizie prawa UE neofunkcjonaliści skupiają się głównie na tych elementach prawa UE, gdzie analogia między głównymi założeniami teorii neofunkcjonalnej i efektami działania prawa jest najbardziej oczywista, tzn. w badaniu roli Trybunału Sprawiedliwości UE jako instytucji ponadnarodowej, zwłaszcza, że – jak dowodzi historia orzecznictwa Trybunału – jego rola w umacnianiu integralności prawa europejskiego jako autonomicznego porządku prawnego jest nie do przecenienia.

8

W świetle zasadniczego dla UE, a mało artykułowanego po stronie państw członkowskich, problemu podnoszonego w Deklaracji z Laeken, jakim jest konieczność rozwiązywania na poziomie UE problemów przekraczających możliwości indywidualne państw, do przeszłości powinny zacząć odchodzić mało produktywne i bezzasadne dyskusje stawiające supranacjonalizm prawa w opozycji do supranacjonalizmu politycznego, zagrażającego – zdaniem zwolenników tej opozycji – suwerenności państw członkowskich UE. Dezyderat ten zdaje się potwierdzać obserwowane w literaturze dotyczącej prawa unijnego ożywienie dyskusji o konstytucjonalizacji prawa UE, a w szczególności o konstytucyjnym wymiarze ponadnarodowego charakteru prawa UE, wymagające określenia nowych podstaw aksjologicznych dla tak rozumianego porządku prawnego10.

§ 2. Historia procesu integracji europejskiej

9

Prawnomiędzynarodowa koncepcja UE w jej obecnym kształcie jest m.in. wynikiem europejskiej myśli politycznej towarzyszącej dążeniom integracyjnymi, które pojawiły się w Europie w formie zinstytucjonalizowanej przed I wojną światową i rozwijały w okresie międzywojennym; należy jednak pamiętać, że idee integracyjne w Europie mają źródła sięgające głęboko w historię dziejów kontynentu11.

Jedną z najznakomitszych postaci wśród propagatorów tej idei był niewątpliwie Aristide Briand, współtwórca Traktatu z 27.8.1928 r. o wyrzeczeniu się wojny (Traktat Przeciwwojenny)12, który w 1930 r. wystąpił z propozycją utworzenia europejskiego stowarzyszenia państw o charakterze federacyjnym. I chociaż projekt ten rozpatrywany na forum Ligi Narodów nie zyskał odpowiedniego poparcia, to idea integracji europejskiej weszła do agendy politycznej Europy Zachodniej niemal nazajutrz po zakończeniu II wojny światowej; była bezpośrednio powiązana przede wszystkim z koniecznością odbudowania więzi gospodarczych i politycznych w powojennej Europie13. Należy jednak podkreślić, że u podstaw tych dążeń integracyjnych leżała nie tylko konieczność zaspokojenia wielkich potrzeb gospodarczych państw zniszczonych wojną, ale również realizacja nowych zadań politycznych, przed którymi stanęły one w podzielonej politycznie Europie. Na te właśnie potrzeby, ówcześnie używane powszechnie w retoryce politycznej, pojęcie integracji europejskiej okazało się wystarczająco ogólne, aby objąć nim olbrzymie pole możliwości współpracy, od tradycyjnej współpracy międzyrządowej po ustanowienie organizacji o charakterze ponadnarodowym.

10

Pojęcie współpracy międzyrządowej dotyczy w zasadzie większości form współpracy międzynarodowej. Dowodzi tego również powojenna historia integracji europejskiej, na którą składają się przykłady międzyrządowych form współpracy, które bądź to służyły rozwojowi integracji o charakterze ponadnarodowym, bądź też przebiegały równolegle do niej, pozostając w klasycznych ramach współpracy międzynarodowej.

11

Ożywiona nowymi wyzwaniami idea integracji europejskiej ujawniła się na nowo w perspektywicznych planach polityków europejskich. I tak, w swoim wystąpieniu na Uniwersytecie w Zurychu 19.9.1946 r. Winston Churchill mówił o utworzeniu w Europie organizacji mającej charakter Stanów Zjednoczonych Europy. Chociaż idea Churchilla nigdy nie przybrała form realizacyjnych, podobnie jak wysunięta w 1930 r. propozycja Aristida Brianda utworzenia Systemu Europejskiej Unii Federalnej, to niewątpliwie stały się one inspiracją dla powstających wkrótce w Europie organizacji międzynarodowych. Dnia 17.3.1948 r. podpisany został Pakt Brukselski powołujący do życia Unię Zachodnią, która w 1954 r. – na mocy Protokołu w ramach pakietu tzw. Układów Paryskich z 23.10.1954 r. – została przekształcona w Unię Zachodnioeuropejską14. Dnia 16.4.1948 r. powstała Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC), przekształcona później na mocy Konwencji Paryskiej z 14.12.1960 r. w Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD)15, natomiast 4.4.1949 r. powołano do życia Organizację Traktatu Północnoatlantyckiego16 (NATO)17.

Pod koniec lat 40. ubiegłego stulecia myśl polityczna związana z ideą integracji europejskiej zaowocowała m.in. organizacją kongresu w Hadze w maju 1948 r., podczas którego liderzy życia społecznego, kulturalnego i politycznego Europy, skupieni w Ruchu Europejskim18, opracowali szereg rezolucji przedstawiających propozycje realizacji idei takiej integracji europejskiej, która zapewniłaby demokratyczne rządy, przestrzeganie praw człowieka i równocześnie objęła swym działaniem zasadnicze elementy życia społecznego, ekonomicznego i politycznego państw członkowskich. Organizacja taka miałaby się również przyczynić do zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie.

Wraz z powstaniem 5.5.1949 r. Rady Europy (ang. Council of Europe) wiele z idei sformułowanych podczas kongresu w Hadze zostało wprowadzonych w życie. Rada Europy narodziła się z kompromisu między ówczesnym stanowiskiem francusko-belgijskim i brytyjskim w sprawie charakteru organizacji, co wyraziło się m.in. w zrezygnowaniu z koncepcji utworzenia europejskiego rządu federalnego, jak tego chcieli założyciele Ruchu Europejskiego.

I. Rada Europy

12

Rada Europy, która ma swoją siedzibę w Strasburgu, zajmuje się bardzo szerokim spektrum spraw politycznych, gospodarczych i społecznych dotyczących Europy. Zgodnie z art. 1 Statutu Rady Europy z 5.5.1949 r.19, celem Rady Europy jest osiągnięcie większej jednomyślności między jej członkami dla ochrony i realizacji ideałów i zasad będących ich wspólnym dziedzictwem i ułatwiających ich postęp społeczny i gospodarczy.

13

Głównymi organami Rady Europy są: Zgromadzenie Parlamentarne składające się z parlamentarzystów wyznaczanych przez parlamenty państw członkowskich i Komitet Ministrów składający się z ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich lub ich zastępców (którą to funkcję pełnią w praktyce stali przedstawiciele państw członkowskich przy Radzie). Duża część działalności Rady wynika właśnie ze współdziałania tych dwóch organów, wspieranych przez Sekretariat, na czele którego stoi Sekretarz Generalny. Od 1994 r. w strukturze Rady Europy działa również Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych Europy. W ramach Rady Europy funkcjonuje także wiele organów pomocniczych20.

Chociaż od 1951 r. Zgromadzenie Parlamentarne składa się z posłów parlamentów narodowych, Rada Europy uważana jest za organizację międzyrządową. Rada nie posiada kompetencji do stanowienia prawa, ale dysponuje dwoma rodzajami instrumentów prawnych, tj. niewiążącymi rezolucjami i możliwością przygotowywania projektów umów międzynarodowych, które mają moc wiążącą tylko w stosunku do państw-stron.

14

Praktyka Rady Europy wskazuje na trzy główne wyznaczniki ideowe przyświecające jej działaniom, którymi są:

1) zasada demokracji pluralistycznej;

2) poszanowanie prawa;

3) system ochrony praw człowieka.

Dwa ostatnie pozostają priorytetową dziedziną działania Rady Europy, a najważniejszymi aktami prawa w tej materii są: Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4.11.1950 r.21 wraz z 14 protokołami; Europejska Karta Społeczna z 18.10.1961 r.22 wraz z modyfikującymi protokołami; Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu z 26.11.1987 r.23 oraz Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci z 25.1.1996 r.24 Na podstawie Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności utworzono skuteczny mechanizm kontroli przestrzegania praw człowieka25, zmodyfikowany Protokołem Nr 11, na mocy którego zastąpiono Europejską Komisję Praw Człowieka i Europejski Trybunał Praw Człowieka nowym stałym organem sądowym – Europejskim Trybunałem Praw Człowieka26.

15

Powszechnie podzielany jest pogląd, że Rada Europy nie jest organizacją o charakterze integracyjnym; jest klasyczną organizacją międzyrządową o kompetencjach koordynacyjnych. Można jednak spotkać się ze stanowiskami podtrzymującymi pogląd, że struktura i mechanizm Rady Europy są kompromisem między stanowiskami wspierającymi ideę integracji europejskiej o charakterze ponadnarodowym (niektóre elementy systemu ochrony praw człowieka przewidzianego przez akty Rady Europy oraz istnienie organu o takim charakterze jak Zgromadzenie Parlamentarne) a zwolennikami międzyrządowego nurtu integracyjnego (generalnie mechanizm działania Rady Europy).

II. Powstanie i ewolucja Wspólnot Europejskich

16

Sytuacja gospodarcza powojennej Europy stwarzała korzystny klimat polityczny dla międzynarodowej współpracy ujętej w ramy organizacyjne, zaś postępująca polaryzacja na dwa przeciwstawne obozy ideologiczne przyśpieszyła niewątpliwie zachodzące w Europie Zachodniej procesy integracyjne. Rozwijający się w Europie Zachodniej proeuropejski ruch integracyjny przyniósł w rezultacie nowe struktury organizacyjne dla współpracy państw w postaci organizacji międzynarodowych o celach zarówno ogólnych, jak i partykularnych. Dnia 9.5.1950 r. francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman wystąpił z oświadczeniem, w którym proponował połączenie przemysłów węgla i stali Francji i Niemiec, a także innych państw zachodnioeuropejskich oraz podporządkowanie ich zarządzania organowi ponadnarodowemu (Deklaracja Schumana).

Występując z tą inicjatywą integracyjną, Francja szukała z jednej strony gwarancji, że odbudowane Niemcy będą państwem pokojowym (planowane ścisłe powiązanie przemysłów węglowo-stalowych Francji i Niemiec miało temu celowi sprzyjać), z drugiej zaś, nowych rynków zbytu dla produktów sektora węglowo-stalowego.

1. Europejska Wspólnota Węgla i Stali

17

Dnia 18.4.1951 r. Belgia, Francja, Niderlandy, Luksemburg, RFN i Włochy podpisały w Paryżu zawarty na 50 lat Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali. Traktat wszedł w życie 23.7.1952 r.27 Na jego mocy państwa członkowskie postanowiły oddać niezależnej od nich Wysokiej Władzy zarządzanie zarówno przemysłem węglowo-stalowym, jak i bezpośrednio przedsiębiorstwami sektora górniczo-hutniczego. Warto przy okazji wspomnieć, że to właśnie przy określeniu charakteru funkcji członków Wysokiej Władzy użyto w art. 9 TEWWiS terminu – ponadnarodowy (ang. supranational)28.

Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali utworzył cztery podstawowe instytucje dla struktury organizacyjnej Wspólnoty, tj.:

1) Specjalną Radę Ministrów;

2) Wysoką Władzę;

3) Wspólne Zgromadzenie;

4) Trybunał Sprawiedliwości.

W ten sposób powstał prototyp ram instytucjonalnych dla przyszłej Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej. Na drodze rozwoju Wspólnot Europejskich, Wspólne Zgromadzenie zostało przekształcone w Parlament Europejski, a Wysoka Władza w Komi-sję.

18

Europejska Wspólnota Węgla i Stali, pomimo że obecnie już nie funkcjonuje, może być wciąż uważana za laboratoryjny przykład integracji funkcjonalnej, ze wspólnymi instytucjami posiadającymi tylko takie uprawnienia, jakie konieczne są do wywiązywania się z celów określonych w traktacie założycielskim. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali jest również wzorcowym przykładem traité-loi, ponieważ uregulowano w nim wszystkie kwestie, które państwa członkowskie uważały za niezbędne dla sprawnego funkcjonowania wspólnego rynku węgla i stali. Tak uregulowaną sytuację materialnoprawną uzupełniała właściwa struktura instytucjonalna, w której dwie instytucje – Wysoka Władza i Specjalna Rada Ministrów miały kompetencje decyzyjne, dwie inne – Wspólne Zgromadzenie i Trybunał Sprawiedliwości pełniły funkcje kontrolne.

Jakkolwiek w Traktacie ustanawiającym Europejską Wspólnotę Węgla i Stali niewiele napisano o ponadnarodowym charakterze instytucji, stanowiły one jednak dowód zdecydowanego odejścia od międzyrządowego, klasycznego modelu organizacji międzynarodowej. To właśnie w związku z organizacją EWWiS, w doktrynie prawa międzynarodowego wyróżniono cechy organizacji o charakterze ponadnarodowym, której elementami charakterystyczny-mi są:

1) instytucje, które nie reprezentują państw członkowskich;

2) podejmowanie decyzji większością głosów we wszystkich instytucjach;

3) upoważnienie organów organizacji do przyjmowania aktów o charakterze wiążącym;

4) skutek wiążący niektórych aktów w stosunku do jednostek fizycznych i osób prawnych;

5) ustanowienie nowego porządku prawnego obejmującego traktat i powstające na jego podstawie prawo;

6) poddanie oceny ważności aktów takiej organizacji i oceny wypełniania zobowiązań przez państwa członkowskie kontroli instytucji sądowej organizacji (Trybunałowi Sprawiedliwości)29.

Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali został zawarty na okres 50 lat i wygasł 23.7.2002 r.

2. Europejska Wspólnota Gospodarcza

19

Negatywne doświadczenia związane z próbą utworzenia Wspólnoty Obronnej na mocy układu z 27.5.1952 r. i odrzucenie projektu utworzenia Europejskiej Wspólnoty Politycznej (propozycja Wspólnego Zgromadzenia EWWiS z 9.5.1953 r.) spowodowały, że w kręgach politycznych i gospodarczych Europy Zachodniej powrócono do bardziej realistycznego, w tamtym czasie, podejścia do integracji europejskiej i postanowiono skupić się na integracji gospodarczo-społecznej.

Mając za podstawę projekt niderlandzkiego ministra spraw zagranicznych Jana Beyena, państwa Beneluksu zaproponowały utworzenie wspólnego rynku przez stopniowe rozszerzanie integracji na nowe dziedziny gospodarcze. W tzw. Rezolucji messyńskiej z 2.6.1955 r. państwa członkowskie EWWiS opowiedziały się za tą propozycją i zobowiązały komitet utworzony pod przewodnictwem ministra spraw zagranicznych Belgii Paula Henri Spaaka do opracowania stosownych dokumentów dotyczących programu utworzenia wspólnego rynku. Rezultatem jego działalności był tzw. Raport Spaaka, przyjęty na konferencji w Wenecji i uważany za punkt wyjścia negocjacji traktatów ustanawiających wspólnotowe organizacje gospodarcze.

20

Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą został zawarty na czas nieokreślony w Rzymie 25.3.1957 r. Po ratyfikacji przez wszystkie państwa-strony wszedł w życie 1.1.1958 r. Traktat, który przejął z Raportu Spaaka idee dotyczące celów i struktury Wspólnoty, był w pierwotnej wersji obszernym aktem prawnym składającym się z 248 artykułów, 4 aneksów i 9 protokołów oraz konwencji, na mocy której stowarzyszono z EWG kraje i terytoria zamorskie. Artykuł 2 TEWG wymieniał cele, które miały być realizowane przez ustanowienie wspólnego rynku oraz przyjęcie wspólnej polityki gospodarczej, natomiast art. 3 skonkretyzował środki służące wypełnieniu stojących przed Wspólnotą zadań. Wykonanie tych zadań zapewnić miał system instytucjonalny Wspólnoty, w skład którego weszły:

1) Rada, jako ciało prawodawcze o charakterze międzyrządowym;

2) Komisja, jako instytucja wykonawcza o charakterze ponadnarodowym;

3) Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne (złożone z reprezentantów parlamentów narodowych), jako instytucja o charakterze w pewnym stopniu kontrolnym, w małym stopniu uczestnicząca w procesie prawotwórczym;

4) Trybunał Sprawiedliwości (instytucja o charakterze ponadnarodowym).

Powołano również Komitet Ekonomiczno-Społeczny, jako instytucję po-mocniczą.

Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą podlegał wielokrotnym modyfikacjom. Między innymi na mocy późniejszego Traktatu z Maastricht dokonano zmiany nazwy Wspólnoty z Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej na Wspólnotę Europejską (tytuł traktatu tworzącego podstawę prawną dla jej funkcjonowania został odpowiednio zmodyfikowany). Zgodnie z postanowieniami Traktatu z Lizbony, Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską został poddany rewizji, w wyniku której UE jest następcą prawnym Wspólnoty Europejskiej (art. 1 TUE). Należy przez to rozumieć, że Wspólnota Europejska przestała funkcjonować w obrocie prawnomiędzynarodowym jako podmiot prawa międzynarodowego. Sam Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską pozostał w mocy, lecz zmieniono jego nazwę na Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

3. Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom)

21

Dnia 25.3.1957 r. w Rzymie państwa uczestniczące w procesie integracyjnym podpisały również Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Traktat ten, który w pierwotnej wersji składał się z 225 artykułów, 5 załączników i 3 protokołów, także został zawarty na czas nieokreślony i wszedł w życie 1.1.1958 r. Podobnie jak w przypadku EWG, również Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej przewidywał powołanie następujących głównych instytucji Wspólnoty:

1) Rady;

2) Komisji;

3) Europejskiego Zgromadzenia Parlamentarnego;

4) Trybunału Sprawiedliwości.

Rolę pomocniczą pełnił Komitet Ekonomiczno-Społeczny.

Traktat z Lizbony dokonał gruntownych zmian w Traktacie o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej; podtrzymał jednak odrębną podmiotowość Euratomu, jako organizacji międzynarodowej, pozostającej w ścisłym związku instytucjonalnym z UE30.

4. Traktaty o połączeniu instytucji trzech Wspólnot Europejskich

22

Wraz z traktatami założycielskimi dla EWG oraz EWEA 25.3.1957 r. został podpisany Układ o wspólnych organach Wspólnot Europejskich (tzw. pierwszy traktat fuzyjny). Na jego mocy, Zgromadzenia Parlamentarne oraz Trybunały Sprawiedliwości przewidziane w poszczególnych traktatach założycielskich zostały przekształcone w jedno Zgromadzenie Parlamentarne oraz jeden Trybunał Sprawiedliwości dla wszystkich trzech Wspólnot Europejskich. Dopełnieniem procesu kształtowania wspólnych organów dla EWWIS, EWG oraz EWEA było połączenie Rad Ministrów oraz Komisji na mocy Układu z 8.4.1965 r. (tzw. drugi traktat fuzyjny).

5. Jednolity Akt Europejski

23

Kolejnym etapem na drodze rozwoju ponadnarodowego, a także międzyrządowego nurtu integracji europejskiej było przyjęcie przez państwa członkowskie Wspólnot Europejskich w lutym 1986 r. Jednolitego Aktu Europejskiego, który wszedł w życie 1.7.1987 r. i był pierwszą znaczącą rewizją traktatów założycielskich31. Jednolity Akt Europejski jest dokumentem krótkim, bo zawierającym 34 artykuły ujęte w trzech częściach. Pierwsza część zawiera stosunkowo małą liczbę wspólnych postanowień, z których jedno, zapisane w art. 2 JAE dało formalne uznanie Rady Europejskiej. Jednolity Akt Europejski ustanowił Radę Europejską, instytucjonalizując w ten sposób odbywające się od pewnego czasu konferencje szefów państw i rządów państw członkowskich (szerzej zob. Nb. 110 i n.).

24

Druga część dotyczy poprawek i uzupełnień do traktatów założycielskich w takich sprawach, jak m.in. tryb głosowania w Radzie, procedury legislacyjne współpracy i zgody w ramach ówczesnej EWG oraz sprawy związane z powołaniem Sądu Pierwszej Instancji. Trzecia część Jednolitego Aktu Europejskiego formalizowała procedury dotyczące Europejskiej Współpracy Politycznej (EWP).

25

Na płaszczyźnie prawa materialnego wprowadzono do zakresu działalności EWG nowe polityki (np. ochronę środowiska) i postanowiono o utworzeniu do 31.12.1992 r. rynku wewnętrznego, który zgodnie z traktatową definicją stanowi obszar bez granic wewnętrznych, na którym zostaje zapewniony swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału (obecny art. 26 TfUE). W Preambule Jednolitego Aktu Europejskiego państwa członkowskie wyraziły wolę przekształcenia stosunków między sobą w UE budowaną na fundamentach istniejących Wspólnot Europejskich oraz EWP.

26

Należy zwrócić uwagę na niehomogeniczny charakter Jednolitego Aktu Europejskiego. Dokument ten z jednej strony wniósł ważne zmiany do trzech traktatów wspólnotowych, z drugiej, po raz pierwszy skodyfikował zagadnienia współpracy politycznej między państwami członkowskimi. Jednolity Akt Europejski nie połączył obu torów integracji europejskiej w jeden system instytucjonalny, lecz ujął je w jednym dokumencie, uzupełniając tekst wspólnymi postanowieniami w tytule I oraz postanowieniami ogólnymi i końcowymi. Dokument ten podkreślał odrębne podstawy prawne Wspólnot i EWP oraz odrębne warunki i cele właściwe dla instytucji Wspólnot i EWP.

Z powyższego wynika, że Jednolity Akt Europejski, zapewniając dalszy dwutorowy rozwój integracji, równocześnie w pewnym stopniu zapoczątkował połączenie obydwu tych torów, m.in. przez przyznanie Radzie Europejskiej prawa podejmowania działań w obu obszarach integracji (art. 2 JAE). Przepisy Jednolitego Aktu Europejskiego przyczyniły się także do skoncentrowania procesu podejmowania decyzji w Radzie, przy stałym udziale Komisji i Parlamentu Europejskiego, oraz do określenia wzajemnej zależności polityk zewnętrznych Wspólnot i EWP (art. 30 pkt 5 JAE, uchylony następnie przez Traktat z Maastricht). Jednolity Akt Europejski uczynił ze Wspólnot i EWP dwa nierozłączne filary, stanowiące podstawy dla procesu tworzenia UE.

6. Traktaty o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht, Traktat z Amsterdamu oraz Traktat z Nicei)

27

Na mocy art. 236 ówczesnego TEWG w grudniu 1989 r. została zwołana do Strasburga konferencja przedstawicieli rządów państw członkowskich, która miała na celu przygotowanie zmian traktatowych umożliwiających urzeczywistnienie unii gospodarczo-walutowej. Wobec zmian politycznych w Europie (zjednoczenie Niemiec, zmiany polityczne w Europie Środkowej i Wschodniej), w czerwcu 1990 r. Rada Europejska postanowiła o zwołaniu kolejnej konferencji dotyczącej unii politycznej. Prace obu konferencji zostały zakończone rok później. Dwa uzgodnione dokumenty, a mianowicie Traktat o Unii Gospodarczo-Walutowej oraz Traktat o Unii Politycznej, zostały połączone w jeden tekst Traktatu o Unii Europejskiej, który podpisano w Maastricht 7.2.1992 r.32

28

Traktat o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht), który wszedł w życie 1.11.1993 r., w swoim pierwotnym kształcie był umową międzynarodową składającą się z preambuły i dyspozycji ujętej w siedmiu tzw. tytułach. Postanowienia zawarte w tytułach I, V, VI i VII dotyczyły celów i struktury UE oraz jej II i III filaru, a więc Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych. W pozostałym zakresie Traktat z Maastricht modyfikował traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich. Należy więc zauważyć, iż podobnie jak Jednolity Akt Europejski, Traktat z Maastricht miał niejednorodną strukturę. Z jednej strony bowiem tworzył podstawy prawne dla nowych form współdziałania państw w ramach II i III filaru UE, z drugiej zawierał postanowienia nowelizujące obowiązujące: Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą oraz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Jak już wspomniano, to właśnie Traktat z Maastricht wprowadził zmianę nazwy: Europejska Wspólnota Gospodarcza na: Wspólnota Europejska.

Postanowienia Traktatu z Maastricht dokonały wielu istotnych modyfikacji Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. W pierwszej kolejności należy wymienić włączenie do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską przepisów traktatowych dotyczących Unii Gospodarczej i Walutowej. Ponadto do ww. Traktatu wprowadzone zostały postanowienia w sprawie obywatelstwa UE oraz zasady pomocniczości. Przewidziano również procedurę współdecydowania w procesie stanowienia pochodnego prawa w ramach Wspólnoty Europejskiej. Zakres materialnej płaszczyzny działalności Wspólnoty Europejskiej został poszerzony o politykę społeczną, polityki dotyczące oświaty, kształcenia i młodzieży, kultury, zdrowia, ochrony konsumenta, przemysłu i sieci transeuropejskich.

29

Kolejnym etapem w rozwoju UE i Wspólnot Europejskich była zwołana w 1996 r. konferencja międzyrządowa państw członkowskich, która miała na celu przede wszystkim przygotowanie reformy instytucjonalnej UE w związku z przewidywanym rozszerzeniem o państwa Europy Środkowej i Wschodniej. Przyjęty na posiedzeniu Rady Europejskiej w czerwcu 1997 r. Traktat z Amsterdamu33 zmodyfikował Traktat o Unii Europejskiej, a także traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich. Traktat ten wszedł w życie 1.5.1999 r. Należy zauważyć, iż ma on dość skomplikowaną strukturę obejmującą liczne protokoły, załączniki i deklaracje. W trakcie negocjacji Traktatu z Amsterdamu w ramach konferencji międzyrządowej z rozmaitych względów nie udało się przeprowadzić planowanej uprzednio reformy instytucjonalnej (m.in. modyfikacji składu Komisji i systemu głosowania większością kwalifikowaną w Radzie). Natomiast określono wyraźnie zasady, na jakich opiera się UE i w związku z tym przewidziano możliwość zawieszenia w pewnych prawach państwa członkowskiego, naruszającego przepisy traktatu34. Ponadto wprowadzono postanowienia dotyczące tzw. ściślejszej współpracy, zarówno w ramach Wspólnoty Europejskiej, jak też III filaru UE. Ważną decyzją było uwspólnotowienie polityki azylowej, wizowej i imigracyjnej, które znalazły podstawy prawne w tytule IV Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Warto dodać, iż zmieniono nazwę III filaru UE na Współpracę Policyjną i Sądową w Sprawach Karnych i rozszerzono częściowo jurysdykcję Trybunału Sprawiedliwości na III filar UE. Dokonano także wielu istotnych zmian w ramach II filaru UE (Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa), w tym m.in. zwiększono zakres podejmowania decyzji większością kwalifikowaną w Radzie. Ponadto traktat wprowadził liczne zmiany o mniejszym znaczeniu35.

30

Kolejnym traktatem na drodze rozwoju integracji europejskiej był podpisany 26.2.2001 r. Traktat z Nicei36. Potrzeba zmian w istniejących traktatach pojawiła się już przed wejściem w życie Traktatu z Amsterdamu, a podstawową przyczyną była perspektywa akcesji nowych państw członkowskich z Europy Środkowej i Wschodniej. Należy pamiętać, iż struktura instytucjonalna Wspólnot Europejskich została pierwotnie stworzona dla sześciu państw członkowskich i bez pogłębionych modyfikacji funkcjonowała przy UE składającej się z piętnastu państw. Było więc oczywiste, że bez daleko idącej reformy poszerzonej UE groził paraliż w procesie podejmowania decyzji. Postanowienia art. 2 Protokołu do Traktatu z Amsterdamu w sprawie instytucji Unii Europejskiej zakładały zwołanie konferencji przedstawicieli rządów państw członkowskich w celu dokonania oceny postanowień traktatów w zakresie, w jakim dotyczyły one struktury instytucjonalnej UE, najpóźniej na rok przed momentem, w którym liczba państw członkowskich mogłaby przekroczyć dwadzieścia. Zmiany te zostały przeprowadzone w ramach konferencji międzyrządowej, która w 2000 r. przygotowała tekst Traktatu z Nicei. Warto zauważyć, iż pkt 2 Deklaracji Nr 23 w sprawie przyszłości Unii przyjętej w trakcie konferencji międzyrządowej i dołączonej do Aktu Końcowego Traktatu z Nicei stanowi, że ratyfikacja Traktatu z Nicei zamyka zmiany instytucjonalne niezbędne do przystąpienia nowych państw członkowskich37. Traktat po ratyfikacji przez wszystkie państwa członkowskie wszedł w życie 1.2.2003 r.38

31

Z formalnoprawnego punktu widzenia Traktat z Nicei jest umową międzynarodową zmieniającą Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i inne związane z nimi akty prawne. Traktat składa się z bardzo krótkiej preambuły i dwóch części.

Część pierwsza zbudowana jest z sześciu bardzo obszernych przepisów, w których zawarto zmiany wnoszone do Traktatu o Unii Europejskiej, Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, Protokołu w sprawie Statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego oraz Protokołu w sprawie przywilejów i immunitetów Wspólnot Europejskich. W części drugiej (art. 7–13) znalazły się postanowienia przejściowe i końcowe. Artykuły 7, 8 i 9 dotyczą uchylenia postanowień Protokołów dotyczących Statutu Trybunału Sprawiedliwości. Artykuł 10 uchyla decyzję Rady ustanawiającą Sąd Pierwszej Instancji (z wyjątkiem art. 3). Pozostałe przepisy tej części Traktatu mają charakter typowych dla umów międzynarodowych przepisów końcowych. Traktat został zawarty na czas nieokreślony.

Do Traktatu z Nicei dołączono cztery Protokoły:

1) w sprawie rozszerzenia Unii Europejskiej;

2) w sprawie Statutu Trybunału Sprawiedliwości;

3) o skutkach finansowych wygaśnięcia Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali oraz o Funduszu Badawczym Węgla i Stali;

4) w sprawie art. 67 TWE.

Ponadto do Aktu Końcowego Konferencji dołączono dwadzieścia cztery Deklaracje przyjęte przez Konferencję i trzy Deklaracje, które Konferencja odnotowała.

32

Zmiany wprowadzone do traktatów dotyczące instytucji UE obejmowały zarówno kwestie, które nie były bezpośrednio związane z procesem rozszerzenia Unii, jak też modyfikacje przygotowujące struktury instytucjonalne na przyjęcie państw Europy Środkowej i Wschodniej. Regulacje wprowadzone przez Traktat z Nicei dotyczyły więc m.in. takich spraw, jak skład, procedury podziału miejsc w instytucjach ówczesnych Wspólnot Europejskich. Szczegóły zawarte zostały w Protokole i Deklaracji w sprawie rozszerzenia Unii oraz Deklaracji w sprawie progu większości kwalifikowanej w procedurze głosowania w Radzie (zostały one później zawarte w Traktacie Akcesyjnym). Ustalono m.in. nowe zasady podziału głosów w Radzie i skład liczbowy Komisji. Dokonano również alokacji mandatów w Parlamencie Europejskim, Trybunale Obrachunkowym, Komitecie Ekonomiczno-Społecznym oraz Komitecie Regionów. Bardzo istotnym zmianom zostały poddane struktury sądowe ówczesnych Wspólnot Europejskich39.

Inne znaczące zmiany wiązane ze zwiększoną rolą Komisji i Parlamentu Europejskiego dotyczyły ściślejszej współpracy, która w Traktacie z Nicei została nazwana wzmocnioną współpracą (ang. enhanced cooperation). Należy przypomnieć, iż chodzi tu o możliwość głębszej integracji między grupami państw członkowskich40. Znowelizowany został również art. 7 TUE dotyczący uznania państwa członkowskiego za winne poważnego i trwałego naruszenia zasad zawartych w art. 6 TUE (co w konsekwencji może prowadzić do zawieszenia takiego państwa w niektórych jego prawach). Wprowadzono też zmiany do ówczesnych przepisów Traktatu o Unii Europejskiej w części poświęconej WPZiB. Przyjęte modyfikacje związane były m.in. z podkreśleniem niezależności we wzajemnych stosunkach między UE i Unią Zachodnioeuropejską, procedurą głosowania większością kwalifikowaną w sprawach umów międzynarodowych dotyczących WPZiB i mianowania specjalnego przedstawiciela mającego mandat w odniesieniu do szczególnych kwestii WPZiB.

33

Ustanowienie UE przyczyniło się do zbliżenia obydwu kierunków integracji europejskiej: nurt ponadnarodowy/wspólnotowy rozwijał się w ramach I filaru Unii – Wspólnot Europejskich, zaś rozwój nurtu międzyrządowego wiązał się z realizacją pozawspólnotowych zadań UE, tj. zadań wynikających z jej ówczesnych II i III filaru, a więc dotyczących WPZiB oraz Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych. Taka struktura traktatów sprawiała, że WPZiB oraz Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych przyjmowały formy zgodne z procedurą i postanowieniami zawartymi w tytułach V i VI oraz w postanowieniach wspólnych i końcowych Traktatu o Unii Europejskiej. Kwestie podejmowane w obrębie spraw określonych w tych tytułach należały do decyzji Rady, a więc zależały od państw członkowskich. Ich międzyrządowy charakter podkreślało również częściowe wykluczenie tych spraw spod jurysdykcji Trybunału Sprawiedliwości. Trybunał Sprawiedliwości nie sprawował kontroli nad państwami członkowskimi w kwestiach związanych ze stosowaniem przez nie przepisów Traktatu o Unii Europejskiej zawartych w postanowieniach wspólnych oraz w tytułach V i VI TUE. Trybunał nie był również właściwy do wydawania orzeczeń prejudycjalnych czy orzekania o zgodności z prawem działań UE podejmowanych w sprawach związanych z II filarem UE, natomiast w III filarze jurysdykcja Trybunału Sprawiedliwości w zakresie orzeczeń prejudycjalnych miała charakter fakultatywny. Postanowienia wspólne Traktatu o Unii Europejskiej oraz postanowienia tytułów V i VI należałoby więc traktować jako elementy międzyrządowe, natomiast postanowienia końcowe (tytuł VIII) oraz postanowienia dotyczące zmian traktatów (tytuły II–IV) jako ponadnarodowe.

Należy również pamiętać, że postanowienia dotyczące międzyrządowego nurtu Traktatu o Unii Europejskiej w żaden sposób nie naruszały traktatów wspólnotowych lub późniejszych aktów je zmieniających albo uzupełniających, a UE zobowiązana była do respektowania acquis communautaire. Wypełnienie tego warunku mogło być dochodzone przed Trybunałem Sprawiedliwości w stosunku do instytucji wspólnotowych, podejmujących działania będąc w dyspozycji UE (jednolite ramy instytucjonalne) oraz państw członkowskich (ówczesny art. 47 TUE, należący do postanowień końcowych Traktatu o Unii Europejskiej, poddany był kognicji Trybunału Sprawiedliwości)41.

Traktat o Unii Europejskiej poszerzył obszar obu płaszczyzn integracyjnych. Dotyczyło to zarówno sfery współpracy wspólnotowej, która mogła niekiedy obejmować jeszcze szerszy zakres bez konieczności wprowadzania zmian do traktatów, jak i sfery współpracy międzyrządowej państw członkowskich, ponieważ współpraca w zakresie tytułu V TUE obejmowała potencjalnie całość polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Natomiast w dziedzinie współpracy policyjnej i sądowej płaszczyzna ta wciąż była ograniczona do kwestii objętych tytułem VI TUE. Zawarty w ówczesnym art. 2 TUE przepis o zachowaniu i rozbudowywaniu przez UE acquis communautaire był interpretowany jako rodzaj gwarancji, że zmiany traktatu poczynione będą bez naruszenia kierunku rozwoju ponadnarodowego nurtu integracji europejskiej, podobnie jak ówczesny art. 5 TWE (zasada pomocniczości) był rodzajem gwarancji rozwoju nurtu międzyrządowego tego procesu.

7. Konwent Europejski i Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy

34

Fakt, że UE jest organizmem dynamicznie rozwijającym się spowodował, że jeszcze przed wejściem w życie Traktatu z Nicei w 2001 r., państwa członkowskie UE postanowiły o konieczności zadecydowania o zmianach instytucjonalnych i strukturalnych Unii w zmieniającej się rzeczywistości europejskiej i globalnej42. Problematyką tą zajęło się specjalnie powołane w ramach UE ciało – Konwent Europejski, w którego skład weszli przedstawiciele państw członkowskich i kandydujących do członkostwa w UE. Konwent był pomyślany jako szeroka reprezentacja polityczna piętnastu państw członkowskich i trzynastu kandydackich, chociaż czyni mu się zarzuty dotyczące małego poziomu demokracji. Podstawą jest fakt, że państwa kandydujące miały w nim rolę de facto opiniodawczą, mimo że przyznano im teoretycznie równe zasady uczestnictwa. Punktem wyjścia dla dyskusji Konwentu były zagadnienia podniesione w dokumencie pt. Deklaracja w sprawie przyszłości Unii Europejskiej, przyjętym przez Radę Europejską w Laeken w grudniu 2001 r.43 Dokument ten wyznaczył zakres dyskusji Konwentu przygotowującego kolejną konferencję międzyrządową w sprawie reformy instytucjonalnej UE. Deklaracja z Laeken rozszerzyła wstępne ramy debaty zakreślone w dyskusji nad Traktatem z Nicei i dotyczyła problemów, którym UE będzie musiała stawić czoła w najbliższych latach. Jednym z nich była sprawa przybliżenia instytucji europejskich obywatelom UE. Kolejny dotyczył wzmocnienia roli Unii w globalizującym się świecie.

35

W świetle Deklaracji z Laeken, globalizacja powinna oznaczać rozwój, solidarność, moralność i korzystne zmiany we wszystkich krajach, także najuboższych. Unia Europejska powinna więc budować WPZiB oraz realizować program reform gospodarczych. Wypełnienie treścią tych krótko sformułowanych haseł wymaga również reformy instytucjonalnej UE, ponieważ chodzi o to, by w sferze swego funkcjonowania Unia stała się bardziej demokratyczna, przejrzysta i efektywna w działaniach. W związku z tym Deklaracja z Laeken wyznaczyła cztery grupy zagadnień, które wymagały rozwiązania przez obradujący Konwent:

1) bardziej klarowny podział kompetencji między UE i państwami członkowskimi;

2) uproszczenie instrumentów prawnych UE;

3) wzmocnienie legitymizacji demokratycznej, przejrzystości i skuteczności instytucji europejskich;

4) uproszczenie traktatów założycielskich.

36

Prace Konwentu podzielono na etapy, rozpoczynając od wysłuchania propozycji dotyczących zagadnień będących przedmiotem prac Konwentu, przez ich analizę do opracowania roboczego projektu odpowiedniego dokumentu przedstawionego w wersji roboczej w Brukseli 28.10.2002 r.44 Z perspektywy debaty politycznej ciało to dyskutowało więc – najogólniej mówiąc – o tym, czy UE będzie się rozwijać w kierunku struktur federalnych, czy klasycznej (mniej lub bardziej) współpracy międzyrządowej.

37

Ostateczny Projekt Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy, który został przedstawiony przewodniczącemu Rady Europejskiej na posiedzeniu w Rzymie 18.7.2003 r., stał się przedmiotem obrad i decyzji konferencji międzyrządowej. Warto odnotować, iż zawiesiła obrady 13.12.2003 r. w Brukseli z powodu braku porozumienia co do jego przyjęcia (kontrowersje dotyczyły m.in. zmian instytucjonalnych, w tym m.in. składu Komisji, trybu głosowania w Radzie i Radzie Europejskiej oraz formuły przyjętej w Preambule w kwestii odniesienia do wartości chrześcijańskich). Konferencję wznowiono 17.5.2004 r. Zmieniony ostatecznie projekt Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy został przyjęty 29.10.2004 r.

Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy generalnie odpowiadał na postulaty zawarte w Deklaracji z Laeken, a jego struktura obejmowała materię zawartą obecnie w Traktacie z Nicei45. Traktat likwidował trójfilarową konstrukcję UE, zawierając wszystkie traktaty obecnie konstruujące UE w całość, upraszczał więc strukturę prawa pierwotnego UE. Utrzymał jednak odrębność Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, związanego z Unią dotychczasowymi więzami instytucjonalnymi. Dlatego też oceniając stopień wywiązania się Konwentu z legitymacji danej mu przez Deklarację z Laeken w sprawie reformy ustrojowej UE, nie można nie dostrzec ułomności efektów niektórych zabiegów dokonanych w tym względzie. Trzeba też zauważyć, że znosząc trójfilarową konstrukcję UE, Traktat nie zniwelował w zasadzie różnic prawnych występujących między nurtem integracyjnym o charakterze ponadnarodowym a nurtem międzyrządowej współpracy46. Traktat upraszczał ponadto mechanizm podejmowania decyzji, wprowadzając w całym Traktacie jednolite procedury decyzyjne i jednolity katalog źródeł prawa pochodnego. Zupełną nowością była możliwość inicjatywy legislacyjnej pochodzącej od obywateli UE mających prawo zwrócenia się (nie mniej niż milion osób) do Komisji o wszczęcie procedury legislacyjnej.

Nazwa traktatu – Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy – nieoddająca w istocie charakteru prawnego traktatu, wywołała daleko idące kontrowersje nie tylko wśród elit politycznych państw europejskich, lecz także w społeczeństwach, które obawiały się, że proces integracji europejskiej zmierza do konstrukcji państwa federalnego i do utraty suwerenności państwowej poszczególnych członków UE. W istocie Traktat miał charakter traktatu rewizyjnego i nie zmierzał do ustanowienia Konstytucji dla Europy.

Traktat, jako umowa prawa międzynarodowego, podlegał ratyfikacji przez wszystkie państwa członkowskie UE zgodnie z ich wymogami konstytucyjnymi i miał wejść w życie 1.11.2006 r., pod warunkiem, że do depozytu złożone zostaną wszystkie dokumenty ratyfikacyjne, w przeciwnym zaś razie, pierwszego dnia drugiego miesiąca następującego po złożeniu do depozytu ostatniego dokumentu ratyfikacyjnego. W procesie ratyfikacyjnym łącznie 18 państw wyraziło zgodę na wejście w życie Traktatu. Społeczeństwa Francji i Niderlandów wypowiedziały się w referendach przeciwko ratyfikacji Traktatu i ostatecznie Traktat nie wszedł w życie. W tej sytuacji Rada Europejska wezwała państwa członkowskie do „refleksji” i przeanalizowania środków prawnych, które mogłyby służyć kontynuowaniu reform UE.

Na początku 2007 r. zaczęła kształtować się wizja nowego traktatu rewizyjnego, dla którego punktem odniesienia byłaby treść zmodyfikowanego traktatu konstytucyjnego. W czasie Prezydencji niemieckiej potwierdzono to założenie. Podkreślono jednak fakt rezygnacji z wszelkich elementów nawiązujących do pojęcia konstytucji, zrezygnowano z wpisania symboli UE do traktatu, podobnie, jak zrezygnowano z nazwy funkcji Ministra Spraw Zagranicznych UE oraz z nowych nazw aktów prawa wtórnego UE (Traktat Konstytucyjny przewidywał tworzenie ustaw europejskich oraz europejskich ustaw ramowych), pozostając przy tradycyjnych terminach znanych wcześniej prawu UE. Zrezygnowano też z wprowadzenia przepisu o pierwszeństwie prawa UE przed krajowymi porządkami prawnymi państw członkowskich Unii. Należy wyraźnie zaznaczyć, że propozycje zawarte wcześniej w Traktacie ustanawiającym Konstytucję dla Europy zostały poddane gruntownej analizie i przeredagowaniu oraz uzupełnieniu, przy równoczesnym eliminowaniu rozwiązań budzących kontrowersje. Ostateczny kompromis w sprawie traktatu rewizyjnego osiągnięto w czasie spotkania Rady Europejskiej w dniach 21–23.6.2007 r., a podpisano w Lizbonie 13.12.2007 r.47

8. Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Traktat z Lizbony)

38

Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, jako traktat rewizyjny, składa się z 7 artykułów. Na podstawie art. 1 wprowadzono zmiany do Traktatu o Unii Europejskiej, który zachował swoją nazwę48, natomiast na podstawie art. 2 wprowadzono zmiany do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, który otrzymał nową nazwę – Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej49. Artykuł 3 stanowi, że Traktat z Lizbony został przyjęty na czas nieokreślony. Artykuł 5 zawiera postanowienia dotyczące ujednolicenia numeracji przepisów zawartych w Traktacie o Unii Europejskiej oraz Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, natomiast art. 7 wylicza języki autentyczne Traktatu z Lizbony. Artykuł 6 Traktatu z Lizbony dotyczy klauzuli ratyfikacyjnej oraz zagadnień wejścia w życie tego Traktatu50. Artykuł 4 odsyła do Protokołu 1 załączonego do Traktatu z Lizbony, na mocy którego dokonywane są zmiany w obowiązujących na mocy Traktatu z Nicei Protokołach oraz do Protokołu 2, na mocy którego dokonywane zostały zmiany w Traktacie o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej. Depozytariuszem Traktatu z Lizbony, podobnie jak pozostałych traktatów założycielskich oraz je modyfikujących, jest rząd Republiki Włoskiej (art. 7).

Z punktu widzenia prawa instytucjonalnego do najważniejszych zmian należą:

1) traktatowe uznanie osobowości prawnej UE (art. 47 TUE);

2) określenie zakresu kompetencji powierzonych UE;

3) rozgraniczenie kompetencji Unii i państw członkowskich UE;

4) wzmocnienie roli Parlamentu Europejskiego i wyraźne określenie jego kompetencji prawodawczych;

5) wzmocnienie roli parlamentów krajowych państw członkowskich UE;

6) nadanie Karcie Praw Podstawowych charakteru prawnie wiążącego i sprecyzowanie warunków jej stosowania;

7) stworzenie podstaw prawnych dla przystąpienia UE do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności;

8) nowa typologia aktów prawa pochodnego;

9) reforma procedur stanowienia prawa wtórnego;

10) reforma procedur rewizji prawa pierwotnego;

11) przyjęcie jako zasady ogólnej formuły kwalifikowanej większości głosów przy podejmowaniu decyzji zgodnie z tzw. zasadą podwójnej większości.

9. Charakter relacji między Traktatami o Unii Europejskiej i funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Traktatem ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej oraz Kartą Praw Podstawowych Unii Europejskiej

39

Wraz z wejściem w życie Traktatu z Lizbony trzon prawa pierwotnego Unii Europejskiej tworzą Traktat o Unii Europejskiej, Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej oraz Karta Praw Podstawowych UE. Rodzi to pytanie odnośnie do wzajemnych relacji między wymienionymi aktami prawnymi.

Sprawa jest dość prosta jeśli chodzi o relacje między Traktatem o Unii Europejskiej a Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Zgodnie z dyspozycją art. 1 TUE „oba te Traktaty mają taką samą moc prawną”. Odmiennie przedstawia się sytuacja w przypadku relacji między Traktatem o Unii Europejskiej, Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej a Traktatem ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Na podstawie Protokołu dołączonego do Traktatu z Lizbony, zmieniającego Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, EWEA zachowując podmiotowość prawnomiędzynarodową, pozostaje w związku instytucjonalnym z UE, której instytucje służą jako ramy instytucjonalne EWEA. Protokół uchylił cały szereg przepisów dotyczących struktury instytucjonalnej i mechanizmu działania EWEA, wprowadzając w to miejsce instrumenty i mechanizmy przewidziane dla UE, łącznie z przepisami dotyczącymi budżetu EWEA, który jest częścią budżetu Unii.

Z punktu widzenia oceny natury relacji prawnej między Traktatem o Unii Europejskiej oraz Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej a Traktatem ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, konieczne jest określenie charakteru modelu prawnego tych traktatów. Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej mają charakter traité-cadre, ponieważ dotyczą szerokiego spektrum zagadnień i zawierają przepisy dotyczące postępującej realizacji celów wyznaczonych w Traktacie o Unii Europejskiej. Z tych powodów było więc niemożliwe zawarcie w nich szczegółowych, wyczerpujących przepisów dotyczących wszystkich zdarzeń prawnych, które mogą mieć miejsce w tak szeroko zakrojonej prawnej i czasowo nieograniczonej przestrzeni traktatowej. Przeciwnie zaś, Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, powiązany z UE więzami instytucjonalnymi i przepisami dotyczącymi budżetu, ma charakter traité-loi i dlatego pozostawia niewielką przestrzeń dla regulacji w trybie aktów prawa wtórnego UE.

40

Ponieważ działanie trzech traktatów obejmuje różne zakresy kompetencji, ale łączą je więzy instytucjonalne, aktualnie powstaje pytanie o wzajemne relacje między Traktatem o Unii Europejskiej oraz Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej a Traktatem ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Z analizy przepisów poszczególnych traktatów wynika, że dwa pierwsze traktaty nie mają generalnie zastosowania w sprawach uregulowanych w Traktacie ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, chyba że przewidują one wyraźnie inne regulacje, o czym stanowi ww. Protokół. W przypadku braku odpowiednich regulacji dany problem jest regulowany zgodnie z postanowieniami Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. W ten sposób przepisy Traktatu o Unii Europejskiej oraz Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej funkcjonują w sferze instytucjonalnej jako lex generalis, które w razie potrzeby może uzupełnić leges speciales zawarte w przepisach Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej.

Praktyka pokaże, jak te wzajemne relacje będą postrzegane przez instytucje sądowe UE w przyszłości. Dotychczasowa praktyka Trybunału Sprawiedliwości w tej materii konsekwentnie podkreślała związek między traktatami założycielskimi, decydując o powszechnym obowiązywaniu normy, która była pierwotnie zawarta tylko w jednym z traktatów założycielskich51. Ponieważ stanowisko to wynika m.in. z zasady jednorodności prawa UE, może zostać – jak się wydaje – podtrzymane również w przyszłości.

Odmienną kwestią pozostaje status Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Choć Karta formalnie nie była częścią Traktatu z Lizbony, niemniej jednak za pośrednictwem zmodyfikowanego art. 6 TUE nadano jej charakter wiążący. Co więcej, zgodnie z dyspozycją art. 6 ust. 1 TUE ma ona ,,taką samą moc prawną jak Traktaty”52. Jest więc częścią prawa pierwotnego UE.

§ 3. Charakter prawny Unii Europejskiej

I. Unia Europejska jako organizacja międzynarodowa

41

Wejście w życie Traktatu z Lizbony w zasadzie zakończyło dyskusję związaną z pytaniem, czy UE jest organizacją międzynarodową w świetle prawa międzynarodowego, chociaż nie zakończyło dyskusji na temat jej kwalifikacji w tej kategorii instytucji międzynarodowych53