Prawo handlowe. Wydanie 5 ebook

prof. ucz. dr hab. Katarzyna Bilewskaprof. dr hab. Aleksander Chłopecki

Prawo handlowe

5. wydanie

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2022

Poszczególne rozdziały opracowali:

Katarzyna Bilewska: I–X, XIV

Aleksander Chłopecki: XI–XIII, XV–XVII

Anna Pukszto: XVIII–XIX

Wydawca:Lucyna Wyciszkiewicz-Pardej

© Wydawnictwo C.H.Beck 2022

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: TiM-Print, WarszawaPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8291-347-7

Przedmowa

Podręcznik, którego piąte wydanie oddajemy Czytelnikowi do rąk, ma służyć przedstawieniu podstawowych regulacji prawa handlowego.

Prawo handlowe jest – podobnie jak prawo cywilne, którego prawo handlowe jest częścią – przedmiotem podstawowym i zarazem obligatoryjnym dla studentów prawa (a tam, gdzie nie jest – powinno być). Również i ci studenci, którzy są pewni, że zamierzają zajmować się innymi dziedzinami prawa, np. prawem karnym lub prawem administracyjnym, nie mogą pominąć prawa handlowego. Skoro już posługujemy się tymi przykładami – przestępstwa gospodarcze w prawie karnym czy kwestia nadzoru, udzielania zezwoleń i koncesji w prawie administracyjnym wymagają przecież wiedzy w zakresie prawa handlowego. Adwokat, radca prawny, urzędnik, prawnik wspomagający działalność gospodarczą w ramach porad prawnych lub jako tzw. in-house lawyer powinni mieć wiedzę w zakresie prawa handlowego.

Opracowanie podręcznika z prawa handlowego wiąże się jednak z dwoma ryzykami. Po pierwsze, jest to ryzyko rozszerzającego potraktowania tematyki. Ryzyko to można określić jako utożsamienie całościowej regulacji profesjonalnego obrotu gospodarczego z prawem handlowym. Niewątpliwie bowiem takie dziedziny, jak prawo ubezpieczeniowe, bankowe czy prawo rynku kapitałowego, nawet w zakresie pozbawionym elementów administracyjnoprawnych (o co w przypadku tych dziedzin trudno), stanowią w szerokim rozumieniu element prawa handlowego. Jednak ujęcie podręcznika prawa handlowego w tak szerokim zakresie musiałoby powodować stworzenie opracowania w praktyce nieczytelnego, „egzaminacyjnie” nie do opanowania i niepotrzebnego w istocie tym, którzy będą zajmować się np. prawem karnym. Z kolei niewątpliwie podstawowym elementem prawa handlowego jest prawo spółek, czyli po prostu regulacja spółek handlowych. Ograniczenie się jednak tylko do prawa spółek byłoby z kolei ujęciem zbyt wąskim. To drugie z sygnalizowanych ryzyk.

Autorzy podręcznika uznali zatem, że niezbędny jest w tym zakresie pewien racjonalny kompromis. Podstawą podręcznika powinny być naturalnie opisy regulacji spółek handlowych. Jednocześnie zaś niezbędne jest poruszenie pewnych podstawowych kwestii związanych ze spółkami publicznymi. Jak zauważy Czytelnik, regulacje spółki publicznej zawarte są zarówno w Kodeksie spółek handlowych, jak i w regulacjach rynku kapitałowego. Oddzielenie tych regulacji w materii podręcznika byłoby nie tylko sztuczne, ale wręcz niemożliwe. Z drugiej strony, w zakresie regulacji administracyjnoprawnej czy prywatnoprawnej związanej np. z funkcjonowaniem firm inwestycyjnych Czytelnik powinien uzupełnić swoją wiedzę na wykładzie z prawa rynku kapitałowego. Stąd też podręcznik zawiera pewne wybrane elementy prawa rynku kapitałowego, które nierozerwalnie wiążą się z funkcjonowaniem spółek akcyjnych. Autorzy zadali sobie ponadto pytanie – z jakimi instrumentami finansowymi może, czy wręcz musi, spotkać się prawnik, nawet ten, który nie zajmuje się na co dzień obrotem gospodarczym. Otóż z pewnością z tymi, które są podstawowym przedmiotem inwestycji przedsiębiorców i osób fizycznych i w których ulokowane są miliardy złotych (a zatem przykładowo musi mieć o nich pojęcie prawnik zajmujący się prawem rodzinnym i kwestiami podziału majątku po rozwodzie). Dlatego też opisaliśmy obligacje i jednostki uczestnictwa, jak i skarbowe papiery wartościowe. Nie uznaliśmy zaś za celowe opisu czeków, które są już w praktyce „martwym” instrumentem prawnym, weksli, które pełnią już tylko od czasu do czasu rolę swoistego zabezpieczenia, czy też konosamentów, które są przedmiotem regulacji i wykładu prawa morskiego, z którym 99% prawników pewnie nigdy się nie zetknie w praktyce. Ze względu na specyfikę i hermetyczny charakter dyscypliny pominęliśmy także problematykę prawa ochrony konkurencji i konsumentów, a także skrótowo i sygnalizacyjnie potraktowaliśmy zagadnienie tzw. europejskich typów spółek, mających w praktyce obrotu, póki co, znaczenie marginalne.

Piąte wydanie podręcznika zawiera zaktualizowaną treść, obejmującą regulacje prawne aktualne na dzień 1.6.2022 r. Jakkolwiek podręcznik ten odnosi się do stanu prawnego na dzień 1.6.2022 r., Autorzy uznali za konieczne zasygnalizowanie podstawowych zmian, które nastąpią w trakcie roku akademickiego 2022/2023, a są zawarte w ustawach już uchwalonych. Mowa tu w szczególności o ustawie z 9.2.2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2022 r. poz. 807), która wchodzi co do zasady w życie 13.10.2022 r. i zawiera regulację prawa grup spółek oraz znaczące zmiany w odniesieniu do funkcjonowania organów spółek kapitałowych.

Katarzyna Bilewska

Aleksander Chłopecki

Warszawa, lipiec 2022 r.

Wykaz skrótów

1. Źródła prawa

ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1360)

rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r. – Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.)

rozporządzenie Prezydenta RP z 24.10.1934 r. – Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.)

ustawa z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 233 ze zm.)

2. Organy i instytucje

3. Publikatory i czasopisma

4. Inne

Wykaz literatury pomocniczej1

K. Bilewska, Dochodzenie roszczeń spółki kapitałowej przez jej wspólników (actio pro socio), Warszawa 2008

K. Bilewska (red.), Efektywność zarządzania i nadzoru w spółce handlowej. W poszukiwaniu optymalnego modelu ustroju spółki, Warszawa 2018

R. Blicharz, Instytucje prawa rynku kapitałowego, Warszawa 2013

P. Błaszczyk, Ochrona wspólnika mniejszościowego spółki zależnej, Warszawa 2013

M. Cejmer, J. Napierała, T. Stójka (red.), Instytucje prawne dyrektywy kapitałowej, t. 1 i 2, Kraków 2004

A. Chłopecki, M. Dyl, Prawo rynku kapitałowego, Warszawa 2017

K. Czerkas, B. Teisseyre, Restrukturyzacja zadłużenia przedsiębiorstw – od ugód bilateralnych do postępowań restrukturyzacyjnych i upadłościowych, Gdańsk 2016

T. Darłak, Spółka partnerska. Zagadnienia praktyczne, Warszawa 2013

Ł. Gasiński, Umowy akcjonariuszy co do sposobu wykonywania prawa głosu w prawie polskim i amerykańskim, Warszawa–Kraków 2006

A. Gburzyńska-Dulewicz, Pozycja prawna zarządu i członków zarządu spółek kapitałowych, Warszawa 2006

I. Gębusia, Interes spółki w prawie polskim i europejskim, Warszawa 2017

A. Gierat, Korporacyjne uprawnienia kontrolne wspólników spółek kapitałowych, Toruń 2010

J. Grykiel, Powstanie prokury, Warszawa 2008

A. Herbet, Spółka cywilna, Konstrukcja prawna, Warszawa 2008

A. Hrycaj, A. Jakubecki, A Witosz (red.), System Prawa Handlowego, t. 6, Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, Warszawa 2016

J. Jakub, K. Tobolska-Grela,Spółka komandytowo-akcyjna, Warszawa 2013

A. Kidyba, Atypowe spółki handlowe, Warszawa 2011

A. Kidyba, Handlowe spółki osobowe, Warszawa 2010

A. Koch, Podważanie uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych, Warszawa 2011

J. Kołacz, Prawo papierów wartościowych i rynku kapitałowego, Warszawa 2007

K. Kopaczyńska-Pieczniak, Pozycja prawna wspólnika spółki jawnej, Warszawa 2013

K. Kopaczyńska-Pieczniak, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, Warszawa 2015

E.J. Krześniak, Spółka partnerska ze szczególnym uwzględnieniem spółek adwokatów i radców prawnych, Kraków 2002

J. Lic, Spółka cywilna. Problematyka podmiotowości prawnej, Warszawa 2013

W.P. Matysiak, Odpowiedzialność za zobowiązania spółki partnerskiej, Warszawa 2014

M. Michalski, Spółka akcyjna, Warszawa 2014

G. Miś, Przekształcanie spółek handlowych, Warszawa 2005

J. Napierała, Europejskie prawo spółek, Warszawa 2006

A. Nowacki, Procedura podziału spółki, Warszawa 2013

A. Opalski, Europejskie prawo spółek, Warszawa 2010

A. Opalski, Prawo zgrupowań spółek, Warszawa 2012

A. Opalski, Rada nadzorcza w spółce akcyjnej, Warszawa–Kraków 2006

K. Osajda, Niewypłacalność spółki z o.o. Odpowiedzialność członków zarządu wobec jej wierzycieli, Warszawa 2014

P. Pinior, Nadzór wspólników w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, Warszawa 2013

M. Podleś, L. Siwik, Spółka cywilna w obrocie gospodarczym, Warszawa 2014

I. Prager, Doradcy inwestorów do spraw głosowania (proxy advisors), Warszawa 2019

W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Prawo spółek, Warszawa 2018

A. Radwan, Ius dissidentium. Granice konsensusu korporacyjnego i władzy większości w spółkach kapitałowych, Warszawa 2016

A. Radwan, Prawo poboru w spółce akcyjnej, Warszawa–Kraków 2004

M. Romanowski, Warunkowe podwyższenie kapitału zakładowego, Warszawa 2004

R. Sasiak, Fuzje i przejęcia spółek publicznych, Kraków 2000

R. Słabuszewski, Przynależność praw spółkowych w spółce jawnej do majątków małżonków Warszawa 2015

S. Sołtysiński (red.), System Prawa Prywatnego, t. 17A i 17B, Prawo spółek kapitałowych, praca zbiorowa, Warszawa 2010

T. Sójka, Obowiązki informacyjne spółek publicznych i odpowiedzialność cywilna za ich naruszenie, Warszawa 2008

A. Szajkowski (red.), System Prawa Handlowego, t. 16, Prawo spółek osobowych, Warszawa 2008

A. Szajkowski, M. Tarska, Prawo spółek handlowych, Warszawa 2005

R. Szyszko, Spółka komandytowo-akcyjna z udziałem spółki z o.o. jako jedynego komplementariusza, Warszawa 2011

R. Tanajewska, Charakter prawny zarządu w spółce akcyjnej, Warszawa 2017

M. Tarska, Zakres swobody umów w spółkach handlowych, Warszawa 2012

J. Trzebiński, Odpowiedzialność organizacyjna wspólników i członków organów spółek handlowych, Warszawa 2004

M. Wach, Status ułomnych osób prawnych w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2008

M. Wach-Pawliczak, Wyłączenie wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, Warszawa 2016

D. Wajda, Ochrona akcjonariuszy mniejszościowych w kodeksie spółek handlowych, Warszawa 2006

A.-M. Weber-Elżanowska, Wpływ instytucji prawnych rynku kapitałowego na efektywność spółek Skarbu Państwa, Warszawa 2017

M. Wierzbowski, M. Dyl, Znaczne pakiety akcji spółek publicznych, Warszawa 2002

A. Witosz, Odpowiedzialność wspólników spółek osobowych. Przypadki szczególne, Warszawa 2008

A. Witosz, Prowadzenie spraw i reprezentacja spółek osobowych, Warszawa 2013

A. Witosz, Rozwiązanie i likwidacja spółek handlowych, Warszawa 2014

A. Witosz, Subsydiarna odpowiedzialność wspólników spółek osobowych. Zasady naczelne Warszawa 2009

S. Włodyka (red.), System Prawa Handlowego, t. 2B, Prawo spółek handlowych, Warszawa 2007

S. Włodyka (red.), System Prawa Handlowego, t. 5, Prawo umów handlowych, Warszawa 2014

K. Zacharzewski, Prawo giełdowe, Warszawa 2012

K. Zacharzewski, Szkoda giełdowa i jej naprawienie, Toruń 2015

A. Zbiegień-Turzańska, Reprezentacja spółek kapitałowych i spółdzielni, Warszawa 2018

A. Zbiegień-Turzańska, Sankcje wadliwych uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych i spółdzielni, Warszawa 2012

J.J. Zięty, Uprawnienia akcjonariuszy polskich spółek publicznych w świetle dyrektywy 2007/36/WE, Warszawa 2015

Rozdział I. Źródła, zakres i systematyka prawa handlowego

§ 1. Pojęcie prawa handlowego

I. Cechy prawa handlowego

Mówiąc najogólniej, prawo handlowe jest zespołem norm prawa prywatnego, który dotyczy stosunków prawnych z udziałem przedsiębiorców.

1. Prawo handlowe to normy mieszczące się w prawie prywatnym, a niepublicznym

Rozróżnienie prawa prywatnego i publicznego opiera się na wielu kryteriach (interes podlegający ochronie w świetle regulacji normatywnej – publiczny lub prywatny, strony stosunku prawnego – czy jest wśród nich organ państwowy, wzajemna relacja podmiotów – metoda regulacji – równorzędność lub przyporządkowanie itd.).

Prawo handlowe niewątpliwie mieści się w prawie prywatnym, w przeciwieństwie chociażby do prawa gospodarczego publicznego, które jest dyscypliną prawa publicznego, wykorzystującą metodę administracyjnoprawną do kształtowania przez państwo stosunków gospodarczych.

2. Prawo handlowe to zespół norm prawa prywatnego

Prawo handlowe nie jest jednorodną dyscypliną, lecz zespołem różnych norm, które odnoszą się do przedsiębiorców (uczestników obrotu gospodarczego). Nie można więc mówić o homogenicznym zestawie norm, lecz o kompleksie różnorodnych norm, które łączy w zasadzie aspekt podmiotowy – związek z działalnością przedsiębiorców. Do tego zespołu zalicza się zarówno przepisy normujące organizację przedsiębiorców (spółki, prokurę, firmę), jak i dokonywane przez nich czynności (czynności, umowy handlowe), a także, niekiedy, zasady współistnienia na rynku (ochrona konkurencji).

Niektóre akty prawne (ustawy), które obejmują materię prawa handlowego (prywatnego), zawierają też jednak normy dotyczące prawa publicznego (np. Prawo upadłościowe, ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów).

3. Prawo handlowe dotyczy stosunków prawnych z udziałem przedsiębiorców

Prawo handlowe dotyczy tzw. obrotu prawnego profesjonalnego, a więc stosunków z udziałem podmiotów gospodarczych, w prawie prywatnym nazywanych przedsiębiorcami.

Definicję przedsiębiorcy na potrzeby prawa cywilnego i handlowego wprowadza Kodeks cywilny, który stanowi, że przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 § 1 KC, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową (art. 431 KC).

Nie jest to jedyna definicja przedsiębiorcy w prawie polskim – inne niż KC ustawy także wprowadzają takie definicje na własne potrzeby (co do pojęcia przedsiębiorcy por. rozdział II).

II. Zakres prawa handlowego

Normy prawa handlowego zawarte są w różnych aktach prawnych, które niekiedy zawierają także – obok norm prawa prywatnego – normy prawa publicznego.

Podstawowe znaczenie w zakresie prawa handlowego mają następujące akty prawne:

1) Kodeks spółek handlowych;

2) ustawa z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe1;

3) ustawa z 15.5.2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne2;

4) ustawa z 16.2.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów3;

5) ustawa z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji4;

6) ustawa z 28.4.1936 r. – Prawo wekslowe5 i ustawa z 28.4.1936 r. – Prawo czekowe6;

7) ustawa z 29.7.2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi7;

8) ustawa z 29.7.2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych8;

9) Kodeks cywilny w zakresie uregulowania niektórych typów umów handlowych (agencja, rachunek bankowy, leasing, komis, roboty budowlane itd.);

10) ustawa z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów9;

11) ustawa z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe10;

12) ustawa z 20.8.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym11;

13) rozporządzenie Rady (WE) Nr 2157/2001 z 8.10.2001 r. w sprawie statutu spółki europejskiej12;

14) rozporządzenie Rady (EWG) Nr 2137/85 z 25.7.1985 r. w sprawie europejskiego ugrupowania interesów gospodarczych13;

15) rozporządzenie Rady (WE) Nr 1435/2003 z 22.7.2003 r. w sprawie statutu spółdzielni europejskiej14;

16) ustawa z 4.3.2005 r. o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej15;

17) ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe16.

§ 2. Rys historyczny

I. Tradycja dwudziestolecia międzywojennego

Obecne polskie prawo handlowe wywodzi się w dużej mierze z tradycji dwudziestolecia międzywojennego.

W latach 1918–1939 stopniowo zastępowano ustawodawstwo pozostałe po zaborach jednolitym prawem polskim, wprowadzanym w drodze rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej lub ustaw.

W zakresie prawa handlowego uchwalono (wydano):

1) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 14.11.1924 r. o Prawie wekslowem17;

2) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 14.11.1924 r. o Prawie czekowem18;

3) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 22.3.1928 r. – Prawo o spółkach akcyjnych19;

4) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. – Prawo o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością20;

5) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24.10.1934 r. – Prawo upadłościowe21;

6) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24.10.1934 r. – Prawo o postępowaniu układowem22;

7) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r. – Kodeks handlowy23;

8) ustawę z 28.4.1936 r. – Prawo wekslowe24;

9) ustawę z 28.4.1936 r. – Prawo czekowe25.

II. Kodeks handlowy. W kierunku nowej kodyfikacji

Przyjęty w 1934 r., rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej, Kodeks handlowy obejmował swoim zakresem regulacje: pojęcia kupca (przedsiębiorcy), rejestru handlowego, firmy, zbycia przedsiębiorstwa, rachunkowości, pełnomocników handlowych (prokurentów), kupca jednoosobowego, osoby prawnej, a przede wszystkim: spółki jawnej, spółki komandytowej, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej (księga I KH). Ponadto uregulowane zostały w nim czynności handlowe w ogólności, prawo rzeczowe oraz prawo zastawu, prawo zatrzymania i zobowiązania (księga II).

Kodeks handlowy obowiązywał od 1934 r. do 1964 r., kiedy to art. VI ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny – formalnie uchylił Kodeks handlowy, utrzymując jednak jednocześnie w mocy większość przepisów dotyczących spółek jawnych, z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnych, a także przepisy o firmie, prokurze i rejestrze handlowym.

Prace nad nową kodyfikacją prawa handlowego rozpoczęły się w 1989 r. W 1996 r. utworzono Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego, która przygotowała projekt nowego Kodeksu spółek handlowych. Ustawę – Kodeks spółek handlowych uchwalono 15.9.2000 r.26, a weszła ona w życie 1.1.2001 r. Kodeks spółek handlowych uchylił przepisy Kodeksu handlowego dotyczące spółek, pozostawił zaś przepisy o firmie i prokurze, które obowiązywały aż do wejścia w życie ustawy z 14.2.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw27.

§ 3. Kodeks spółek handlowych a Kodeks cywilny

I. Zasada jednolitości prawa cywilnego

Prawo handlowe stanowi wyspecjalizowany dział prawa cywilnego, mający tę samą co prawo cywilne metodę regulacji, opartą na równorzędności podmiotów.

Kodeks handlowy realizował zasadę dualizmu prawa prywatnego. Prawo handlowe stanowiło wyodrębniony dział – „prawo kupców” i stanowiło zespół norm dostosowanych do potrzeb uczestników obrotu gospodarczego. Zawierał on, na przykład, grupę przepisów dotyczących czynności handlowych, która wprowadzała odstępstwa od generalnego uregulowania instytucji z zakresu prawa zobowiązań na potrzeby wyspecjalizowanego obrotu prawnego. Ponadto art. 1 KH stanowił, że przepisy prawa cywilnego obowiązująjedynie „w braku przepisów Kodeksu handlowego i ustaw szczególnych lub powszechnego w państwie prawa zwyczajowego”. Uchylenie w 1964 r. KH było wyrazem przyjęcia postulatu jedności prawa cywilnego.

Prawo handlowe nie ma wystarczającego zakresu regulacji dla samodzielnego stosowania jego norm. Normy prawa handlowego mogą być stosowane jedynie w łączności z normami prawa cywilnego, np. części ogólnej, prawa rzeczowego lub zobowiązań. Obowiązujący od 2001 r. Kodeks spółek handlowych realizuje zasadę jedności prawa cywilnego, określając przy tym zasady stosowania norm prawa cywilnego w prawie handlowym. Przez nakaz uwzględniania specyfiki stosunku spółki prawnego spółki handlowej (art. 2 zd. 2 KSH) realizuje się natomiast zasada ograniczonej autonomii prawa spółek handlowych.

II. Zasady stosowania prawa cywilnego w prawie handlowym (prawie spółek handlowych)

1. Artykuł 2 KSH

Zasady stosowania Kodeksu cywilnego do spółek handlowych wyznacza art. 2 KSH, który stanowi, że w sprawach określonych w art. 1 § 1 KSH (tworzenie, organizacja, funkcjonowanie, rozwiązywanie, łączenie, podział i przekształcanie spółek handlowych), nieuregulowanych w ustawie, stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego (wprost), a jeżeli wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej, przepisy Kodeksu cywilnego stosuje się odpowiednio.

2. Przesłanki stosowania Kodeksu cywilnego wprost

Brak regulacji w Kodeksie spółek handlowych, uzasadniający stosowanie wprost Kodeksu cywilnego na podstawie art. 2 KSH, zachodzi, jeśli:

1) nie istnieje w KSH tzw. regulacja negatywna;

2) dane zagadnienie w ogóle nie jest uregulowane w KSH;

3) brak jest podstaw do przyjęcia, że dane zagadnienie (wypełnienie luki) powinno być rozstrzygnięte przy wykorzystaniu innych przepisów KSH w drodze analogii (M. Pazdan).

Regulacja negatywna to stan, w którym należy przyjąć, że Kodeks spółek handlowych w obszarze swojej regulacji (art. 1 § 1) wyłącza dopuszczalność zastosowania Kodeksu cywilnego. Zachodzi on wówczas, gdy dana materia jest uregulowana przez KSH wyczerpująco i wprost lub też KSH przez sformułowania przepisu lub jego celwyklucza stosowanie przepisów KC(np. art. 21 § 6 KSH wyłącza stosowanie art. 58 KC, art. 252 KSH wyklucza stosowanie art. 58 § 1 KC, zaś art. 249 KSH stosowanie art. 58 § 2 KC) (S. Sołtysiński).

Dane zagadnienie nie jest uregulowane w KSH, jeśli żaden z przepisów KSH się od niego nie odnosi. Dotyczy to najczęściej sytuacji, w której dana instytucja jest uregulowana w innym akcie prawnym, autonomicznie, w sposób kompleksowy, np. pełnomocnictwo (art. 98 i n. KC), zawieszenie biegu przedawnienia (art. 121–122 KC).

Analogia w ramach KSH wyklucza sięgnięcie do Kodeksu cywilnego, gdy istnieją przepisy wewnątrzkodeksowe, które dają podstawę do wypełnienia luki w regulacji. Analogia w prawie spółek handlowych kształtuje się inaczej w przypadku spółek osobowych i kapitałowych. W przypadku spółek osobowych jej znaczenie jest niewielkie ze względu na system norm wyraźnie odsyłających do przepisów o innych spółkach osobowych, zarówno generalnie, jak i szczegółowo (np. do spółki komandytowej stosuje się odpowiednio przepisy o spółce jawnej, do rozwiązania spółki partnerskiej i wystąpienia partnera – wybrane przepisy o spółce jawnej). W przypadku spółek kapitałowych analogia może być stosowana jedynie w ograniczonym zakresie, z uwzględnieniem natury każdej ze spółek i faktu, że ich regulacja jest w zasadzie wyczerpująca. Potrzeba stosowania analogii z przepisów o spółce akcyjnej występuje w przypadku spółki z o.o., która jest spółką kapitałową mniej szczegółowo uregulowaną. Natomiast analogia legis z reguły jest wyłączona w odwrotnym kierunku, tj. stosowania przepisów o spółce z o.o. w sprawach nieuregulowanych w spółce akcyjnej (A. Szumański).

3. Stosowanie Kodeksu cywilnego odpowiednio

Jeżeli właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowejtego wymaga, przepisy Kodeksu cywilnego stosuje się odpowiednio (art. 2 zd. 2 KSH).

W przypadku luki w unormowaniu Kodeksu spółek handlowych zasadą jest stosowanie KC wprost, zaś stosowanie KC odpowiednio jest wyjątkiem.

Odpowiednie stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego oznacza trzy możliwe sposoby korzystania z przepisów Kodeksu cywilnego (S. Sołtysiński):

1) niektóre przepisy Kodeksu cywilnego można stosować wprost (bez jakichkolwiek modyfikacji);

2) inne wymagać będą stosowania przepisów KC z uwzględnieniem odpowiedniej modyfikacji;

3) niektóre przepisy nie mogą być stosowane w ogóle, a więc nastąpi rezygnacja z ich stosowania, gdy wymaga tego odmienność stosunku spółki handlowej.

Odpowiednie, a nie wprost, stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego powinno nastąpić, gdy wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej.

Pojęcie właściwości (natury) stosunku prawnego oznacza zespół podstawowych cech stosunku prawnego, których brak w określonej relacji prawnej doprowadziłby do zanegowania istoty tej więzi prawnej. Właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej oznacza więc podstawowe, konstytutywne cechy, którymi charakteryzuje się stosunek prawny spółki handlowej.

Można wyróżnić naturę stosunku spółki w znaczeniu szerszym i węższym.

Natura stosunku prawnego spółki handlowej sensu largo oznacza katalog cech, którymi charakteryzuje się każda spółka handlowa, bez względu na jej szczegółową postać. Istotne składniki stosunku prawnego każdej spółki handlowej wyznacza art. 3 KSH (S. Sołtysiński), stanowiący, że przez umowę spółki handlowej wspólnicy albo akcjonariusze zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu przez wniesienie wkładów oraz, jeżeli umowa lub statut tak stanowi, przez współdziałanie w inny określony sposób. Do konstytutywnych elementów stosunku spółki handlowej w szerszym znaczeniu należy więc: zobowiązanie stron umowy – wspólników do dążenia do osiągnięcia wspólnego celu (współdziałania) oraz zobowiązanie stron umowy – wspólników do wniesienia wkładów.

Natura stosunku prawnego spółki handlowej w znaczeniu węższym oznacza zaś katalog podstawowych cech, którymi charakteryzują się poszczególne typy spółek handlowych: jawna, komandytowa, partnerska, komandytowo-akcyjna, z o.o., akcyjna, europejska. Można ponadto wyróżnić naturę spółki osobowej i spółki kapitałowej (A. Szumański).

Na przykład do cech stosunku prawnego (natury) spółki akcyjnej zalicza się (J. Okolski, J. Modrzejewski, Ł. Gasiński):

1) zasadę braku osobistej odpowiedzialności akcjonariuszy za zobowiązania spółki;

2) zasadę realnego wniesienia kapitału zakładowego;

3) zasadę wyodrębnienia struktury organizacyjnej (organów) oraz podziału kompetencji pomiędzy organy;

4) zasadę rządów większości;

5) zasadę równouprawnienia akcjonariuszy;

6) zasadę zbywalności akcji;

7) zasadę związania uprawnień akcjonariusza z akcją.

§ 4. Umowa spółki handlowej

I. Znaczenie umowy spółki handlowej

Umowa spółki handlowej ma dwojakie znaczenie:

1) określa prawa i obowiązki stron stosunku prawnego spółki handlowej – wspólników i zasady działania powoływanej jednostki organizacyjnej (umowa ustrojowa);

2) stanowi podstawę do utworzenia struktury organizacyjnej – spółki handlowej, która tworzy odrębny od wspólników byt prawny i określa podstawowe zasady funkcjonowania tej struktury (umowa założycielska).

Pojęcie spółki handlowej oznacza więc:

1) stosunek prawny;

2) jednostkę organizacyjną, tzn. prywatnoprawną organizację wspólników.

II. Cechy umowy spółki handlowej

Analizując cechy umowy spółki handlowej, należy przyjąć, że jest to umowa:

1) zobowiązująca – polega bowiem na zobowiązaniu się do współdziałania i wniesienia wkładów, ewentualnie do podjęcia innych działań (dokonania świadczeń);

2) konsensualna – powstaje wskutek zgodnych oświadczeń woli wspólników (akcjonariuszy);

3) odpłatna – zakłada przysporzenie (korzyść) na rzecz wszystkich wspólników;

4) przysparzająca – zakłada powstanie (nabycie) po stronie wspólników (ale także spółki) określonych praw podmiotowych związanych z uczestnictwem w spółce;

5) kauzalna – podstawą do dokonania przysporzenia jest causa obligandi vel acquirendi;

6) losowa – wyniki zawarcia umowy nie dają się z góry przewidzieć;

7) założycielska (kreacyjna, organizacyjna, podmiototwórcza) – umowa tworzy strukturę organizacyjną (w przypadku spółek osobowych) oraz podmiot prawa – spółkę w organizacji (w przypadku spółek kapitałowych), a po wpisie do rejestru skutkuje powstaniem spółek handlowych w postaci jednostek organizacyjnych mających zdolność prawną (w przypadku spółek osobowych) lub osobowość prawną (w przypadku spółek kapitałowych).

III. Treść umowy spółki handlowej i zakres swobody jej kształtowania

1. Zakres obligatoryjnych postanowień umowy spółki handlowej

Umowa spółki handlowej podlega kształtowaniu przez wspólników na etapie zakładania spółki oraz później, w trybie zmiany umowy (statutu) spółki.

W polskim prawie handlowym obowiązuje zasada numerus clausus umów spółek handlowych i typów spółek handlowych. Oznacza to, że wspólnicy mogą zawrzeć umowę jednej ze wskazanych ustawą spółek handlowych, a nie mogą tworzyć samodzielnie typów spółek handlowych.

Wspólnicy zobowiązani są więc, po pierwsze, wybrać typ spółki handlowej, której umowę chcą zawrzeć, a po drugie, ustalić treść umowy spółki zgodnie z przepisami prawa, z zachowaniem granic swobody umów (w tym wypadku swobody umowy spółki handlowej). W przypadku przekroczenia granic swobody umów sąd rejestrowy, weryfikujący zgodność umowy spółki z przepisami prawa, odmawia rejestracji spółki bądź wpisu zmiany umowy do rejestru.

Kodeks spółek handlowych wskazuje wyraźnie, jakie elementy powinny się znaleźć w umowie spółki handlowej:

1) w przypadku każdej spółki handlowej w umowie spółki należy zawrzeć zobowiązanie do dążenia do osiągnięcia celu gospodarczego przez wniesienie wkładów, ewentualnie przez działanie w inny oznaczony sposób (art. 3 KSH);

2) w przypadku poszczególnych typów spółek handlowych umowy spółek powinny zawierać obligatoryjne postanowienia, explicite wskazane ustawą.

Na przykład w spółce jawnej obligatoryjnymi elementami umowy są: firma i siedziba, określenie wkładów wnoszonych przez wspólników i ich wartość, przedmiot działalności spółki, czas trwania spółki, jeśli jest oznaczony (art. 25 KSH), zaś w spółce partnerskiej: określenie wolnego zawodu wykonywanego przez partnerów w ramach spółki, przedmiot działalności, nazwiska i imiona partnerów, którzy ponoszą nieograniczoną odpowiedzialność za zobowiązania spółki, imiona i nazwiska partnerów reprezentujących spółkę (jeśli są to tylko niektórzy), firma i siedziba spółki, czas trwania spółki, jeżeli jest oznaczony, określenie wkładów wnoszonych przez partnerów i ich wartość (art. 91 KSH).

2. Swoboda umowy spółki handlowej

W Kodeksie spółek handlowych brak jest wyraźnej normy, która odnosi się do granic swobody umowy spółki handlowej. Kwestię tę należy potraktować jako nieuregulowaną w KSH (wyjątek stanowią przepisy o spółce akcyjnej – por. art. 304 § 3 i 4 KSH) i lukę w regulacji wypełnić przez odesłanie do art. 3531 KC.

Wspólnicy mogą zatem ustalić treść umowy spółki handlowej według własnego uznania, byle jej treść lub cel nie sprzeciwiały się ustawie, właściwości (naturze) stosunku prawnego oraz zasadom współżycia społecznego (art. 2 KSH w zw. z art. 3531 KC). Umowa spółki handlowej powinna pozostawać w zgodności z wymogami KSH odnośnie do obligatoryjnej treści umowy spółki (art. 3 KSH oraz przepisy KSH odnoszące się do poszczególnych spółek handlowych) oraz może zawierać dodatkowe postanowienia, o ile nie pozostają one w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego oraz naturą (właściwością) spółki handlowej oraz danego typu spółki, który wspólnicy wybrali.

W przypadku spółki akcyjnej granice swobody kształtowania statutu spółki określa art. 304 KSH, który stanowi, że:

1) statut powinien zawierać określone postanowienia (art. 304 § 1 i 2 KSH);

2) statut może zawierać postanowienia odmienne niż przewiduje ustawa, o ile ustawa na to zezwala (art. 304 § 3 KSH);

3) statut może zawierać dodatkowe postanowienia, chyba że z ustawy wynika, iż przewiduje ona wyczerpujące uregulowanie albo dodatkowe postanowienie statutu jest sprzeczne z naturą spółki akcyjnej lub dobrymi obyczajami (art. 304 § 4 KSH).

3. Umowa spółki handlowej a umowa spółki cywilnej

Umowy spółek handlowych należy odróżnić od umowy spółki cywilnej, uregulowanej w art. 860 i n. KC.

Podstawowe różnice pomiędzy umową spółki cywilnej a umowami spółek handlowych obrazuje poniższa tabela:

Tabela 1. Podstawowe cechy spółki cywilnej i spółki handlowej

Lp.

Spółka cywilna

Spółka handlowa

1.

Jest umową wspólników; nie skutkuje powstaniem jednostki organizacyjnej

Stanowi umowę wspólników o charakterze założycielsko-organizacyjnym; prowadzi do powstania jednostki organizacyjnej

2.

Przedsiębiorcami są wspólnicy; spółka nie ma zdolności prawnej

Przedsiębiorcą jest spółka, która ma zdolność prawną

3.

Wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia celu gospodarczego

Wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu (nie musi mieć charakteru gospodarczego)

4.

Nie podlega wpisowi do rejestru, lecz wspólnicy podlegają wpisowi do ewidencji działalności gospodarczej (wpis jest deklaratoryjny)

Podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego, a wpis ma charakter konstytutywny

5.

Wymagana jest forma pisemna jedynie ad probationem

Wymagana forma pisemna ad solemnitatem lub dalej idąca (forma aktu notarialnego), ewentualnie forma elektroniczna

6.

Zobowiązanie do wniesienia wkładu nie jest obligatoryjne

Zobowiązanie do wniesienia wkładu przez wspólnika jest obligatoryjne

Źródło: opracowanie własne.

Rozdział II. Przedsiębiorca i jego regulacja w prawie handlowym (firma, prokura, rejestr)

§ 1. Pojęcie przedsiębiorcy

I. Wielość definicji przedsiębiorcy w prawie prywatnym i publicznym

Szereg ustaw wprowadza własną definicję przedsiębiorcy. Na przykład ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji1 w art. 2 stanowi, że: „Przedsiębiorcami, w rozumieniu ustawy, są osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, które prowadząc, chociażby ubocznie, działalność zarobkową lub zawodową, uczestniczą w działalności gospodarczej”.

Wiodąca definicja przedsiębiorcy w obszarze prawa prywatnego znajduje się, od 2003 r., w art. 431 KC. Przepis ten wprowadza legalną definicję, zgodnie z którą: „Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 § 1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową”.

Definicja ta ma zastosowanie do każdej regulacji z zakresu prawa prywatnego, która nie ma własnej definicji przedsiębiorcy. Na mocy szczegółowego odesłania, zawartego w art. 5 ustawy – Prawo upadłościowe, art. 431 KC stanowi także definicję pojęcia przedsiębiorcy w tej ustawie.

II. Pojęcie przedsiębiorcy w Kodeksie cywilnym

1. Rys historyczny i systemowy

W okresie obowiązywania Kodeksu handlowego występowało pojęcie kupca rozumianego jako ten, kto we własnym imieniu prowadzi przedsiębiorstwo zarobkowe (art. 2 § 1 KH). Po uchyleniu KH, aż do momentu wejścia w życie ustawy z 14.2.2003 r. zmieniającej Kodeks cywilny i wprowadzającej art. 431 do KC, w prawie prywatnym (poza ustawą o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji), pojęcie odpowiadające pojęciu kupca w prawie prywatnym właściwe nie funkcjonowało.

Wobec braku definicji przedsiębiorcy w Kodeksie cywilnym odwoływano się do definicji z ustaw regulujących działalność gospodarczą, tj. do ustawy z 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej2, która posługiwała się pojęciem podmiotu gospodarczego, a następnie do ustawy z 19.11.1999 r. – Prawo działalności gospodarczej3, która wprowadziła – na potrzeby tej ustawy – pojęcie przedsiębiorcy. Zgodnie z art. 2 ust. 2 Prawa działalności gospodarczej: „Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna oraz niemająca osobowości prawnej spółka prawa handlowego, która zawodowo, we własnym imieniu podejmuje i wykonuje działalność gospodarczą, o której mowa w ust. 1”. Zgodnie zaś z ust. 1: „Działalnością gospodarczą w rozumieniu ustawy jest zarobkowa działalność wytwórcza, handlowa, budowlana, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i eksploatacja zasobów naturalnych, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły”.

Przepisy ustawy – Prawo działalności gospodarczej zostały uchylone wraz z wejściem w życie ustawy z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej4, która wprowadziła własną, choć zbliżoną do poprzednich, definicję przedsiębiorcy. Zgodnie z art. 4 ust. 1 tej ustawy przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy była osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną – wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Zgodnie zaś z art. 4 ust. 2 za przedsiębiorców uznawało się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Ta definicja przedsiębiorcy została powtórzona w art. 4 ust. 1 i 2 obowiązującej od 30.4.2018 r. ustawy z 6.3.2018 r. – Prawo przedsiębiorców5 (która uchyliła ustawę o swobodzie działalności gospodarczej).

Wskazane wyżej publicznoprawne definicje przedsiębiorcy miały więc historycznie pewne znaczenie w prawie prywatnym.

Swoiste pojęcie przedsiębiorcy wprowadzono także w ustawie o Krajowym Rejestrze Sądowym: przedsiębiorcami w rozumieniu tej ustawy są podmioty podlegające wpisowi do KRS, wskazane w art. 36 KRSU.

2. Elementy konstytuujące przedsiębiorcę według art. 431 KC

Wraz z wejściem w życie nowelizacji z 14.2.2003 r. wiodąca w prawie cywilnym jest definicja przedsiębiorcy z art. 431KC.Jej rangę i znaczenie podkreśla umiejscowienie w Kodeksie cywilnym w osobnym dziale: „Przedsiębiorcy i ich oznaczenia”.

Przedsiębiorcą w rozumieniu art. 431 KC jest:

1) osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna, o której mówi art. 331 KC (kryterium podmiotowe);

2) osoba prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową (kryterium funkcjonalne).

Przedsiębiorcą może być podmiot należący do jednej z trzech kategorii podmiotów prawa cywilnego, a zatem osoba fizyczna, prawna lub tzw. osoba ustawowa (art. 331 KC). Do jednostek organizacyjnych określonych w art. 331 KC, mogących być przedsiębiorcami, należy zaliczyć spółki osobowe oraz spółki kapitałowe w organizacji.

Przedsiębiorcą jest podmiot prawa cywilnego, który prowadzi działalność gospodarczą lub zawodową. Prowadzenie działalności gospodarczej oznacza działalność zorganizowaną. Cecha „zorganizowania” wyklucza przypadkowość i jednostkowość podejmowanej aktywności i zakłada pewną ciągłość i powtarzalność. Z tego względu podejmowanie prac dorywczych, okazjonalnych nie stanowi działalności gospodarczej. Działalność sezonowa ma jednak charakter działalności gospodarczej.

Przykład: Działalnością gospodarczą jest prowadzenie zakładu szewskiego, krawieckiego, sprzedaży produktów spożywczych w sklepie. Nie jest działalnością gospodarczą jednorazowe uszycie ubrania dla znajomego, nawet odpłatnie, ani też sprzedaż wiadra grzybów czy jagód przy drodze. Wynajem pokoi agroturystycznych jest jednak działalnością gospodarczą, mimo że odbywa się w określonych miesiącach roku (sezonowa działalność gospodarcza).

Działalność gospodarcza ma charakter zarobkowy, odpłatny. Istotne jest, aby działalność obiektywnie służyła do osiągania zysku i taki zysk przynosiła lub przynajmniej miała potencjał przynoszenia zysku.

Działalność gospodarcza prowadzona jest w imieniu przedsiębiorcy, a więc profesjonalnie i zawodowo. Choć nie wynika to wprost z przepisu, powinna być także prowadzona na rachunek przedsiębiorcy i na jego ryzyko, przy czym czynnik ryzyka oznacza niepewność w zakresie wyniku działalności i osiągnięcia zysku.

Przedsiębiorcą, w rozumieniu art. 431 KC, jest także podmiot prowadzący działalność zawodową.Chodzi tutaj o wykonywanie tzw. wolnych zawodów. Wyodrębnienie w definicji przedsiębiorców prowadzących tzw. działalność zawodową od pozostałych, tj. prowadzących działalność gospodarczą, jest zaszłością historyczną i skutkiem stanu prawnego, w którym tzw. wykonywania wolnych zawodów nie zaliczano do działalności gospodarczej na tle ustawy – Prawo działalności gospodarczej. Przepis art. 431 KC, aby wyeliminować wątpliwości co do statusu wykonawców tzw. wolnych zawodów, wprost zaliczył te osoby do kręgu przedsiębiorców.

Do 30.4.2018 r. status przedsiębiorcy miał charakter faktyczny i nie zależał od zewidencjonowania lub zarejestrowania. Ustawa – Prawo przedsiębiorców przesądza obecnie w art. 17 ust. 1–3, że działalność gospodarczą można podjąć dopiero w dniu złożenia wniosku o wpis do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej albo po dokonaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego; ograniczenie to nie dotyczy spółki kapitałowej w organizacji, która może podjąć działalność także przed wpisem do rejestru.

Status przedsiębiorcy nie jest natomiast uzależniony od posiadania przedsiębiorstwa czy też jakichkolwiek innych składników majątku.

Wobec niejednolitości pojęciowej w procesie stanowienia prawa ilekroć w ustawie pojawia się pojęcie „prowadzącego działalność gospodarczą” lub „prowadzącego przedsiębiorstwo”, należy zasadniczo traktować je jako pojęcia równoważne wobec pojęcia przedsiębiorcy.

3. Przedsiębiorca a przedsiębiorstwo

Przedsiębiorcę należy odróżnić od przedsiębiorstwa, które oznacza zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej (art. 551 KC). Przedsiębiorstwo ma charakter przedmiotowy (a nie podmiotowy) i stanowi zorganizowany kompleks majątkowy (zespół aktywów), za pomocą którego przedsiębiorca podejmuje działalność gospodarczą.

Przedsiębiorstwo może mieć różny skład, jego przykładowe elementy zaś wskazane są w art. 551 zd. 2 pkt 1–9 KC.

§ 2. Firma

I. Pojęcie firmy

Przepisy o firmie znajdują się w Kodeksie cywilnym.

Firma odnosi się do przedsiębiorców; zgodnie z art. 432 § 1 KC przedsiębiorcadziała pod firmą. Jest ona oznaczeniem indywidualizującym przedsiębiorcę, którym posługuje się on, występując w obrocie gospodarczym i prawnym.

Firma podlega wpisowi do rejestru, a wszelkie jej zmiany powinny być w rejestrze ujawnione (art. 432 § 2, art. 437 KC).

Firmę przedsiębiorcy należy odróżnić od nazwy przedsiębiorstwa, która jest składnikiem zespołu przedmiotów służących do oznaczania zespołu składników służących do prowadzenia przedsiębiorstwa. Oznaczenia te mogą być tożsame.

II. Konstrukcja firmy

1. Uwagi wstępne

Firma składa się z korpusu (rdzenia) firmy oraz dodatków. Korpus zawiera indywidualne oznaczenie przedsiębiorcy, zaś dodatek zwykle wskazuje na formę prawną działalności.

Przykład: PKN Orlen S.A., gdzie PKN Orlen jest nazwą fantazyjną, indywidualizującą, zaś S.A. jest dodatkiem wskazującym na formę prawną – spółkę akcyjną.

W przypadku poszczególnych rodzajów przedsiębiorców istnieją odrębne reguły tworzenia ich firm, uwzględniające specyfikę danej działalności. Takie reguły znajdują się w szczególności w KSH, w regulacji poszczególnych typów spółek osobowych i kapitałowych.

2. Zasady konstruowania firm poszczególnych przedsiębiorców

W przypadku osób fizycznych firmą jest imię i nazwisko. Dopuszczalne jest włączenie do firmy pseudonimu lub określeń wskazujących na przedmiot działalności, siedzibę osoby fizycznej oraz innych określeń dowolnie dobranych (art. 434 KC).

Możliwe jest także posługiwanie się nazwiskiem poprzednika prawnego w przypadku kontynuowania działalności gospodarczej osoby fizycznej za zgodą tej osoby, jej małżonka i dzieci (w przypadku śmierci) – art. 438 § 2 KC.

W przypadku osób prawnych (a także jednostek organizacyjnych z art. 331 KC) firmą jest nazwa. Firma osoby prawnej powinna ponadto zawierać określenie formy prawnej lub jej skrót, a może dodatkowo zawierać wskazanie na przedmiot działalności, siedzibę tej osoby lub zawierać inne określenia dowolnie dobrane (art. 435 § 1 i 2 KC). Dotyczy to także nazwiska lub pseudonimu osoby fizycznej, jeżeli służy to ukazaniu związków tej osoby z powstaniem lub działalnością przedsiębiorcy (wymaga to zgody tej osoby lub jej małżonka i dzieci – w przypadku śmierci). W przypadku utraty członkostwa w spółce przez wspólnika, którego nazwisko jest zamieszczone w firmie, spółka może zachować w firmie nazwisko byłego wspólnika za jego zgodą, zgodą jego małżonka i dzieci (w przypadku śmierci) – art. 438 § 1 KC.

Przykład: Lotte Wedel sp. z o.o.

Firma oddziału osoby prawnej powinna zawierać pełną nazwę tej osoby oraz określenie „oddział” ze wskazaniem miejscowości, w której oddział ma siedzibę (art. 436 KC).

3. Zasady prawa firmowego

Z całokształtu uregulowania firmy i praktyki jego stosowania wynikają następujące reguły, nazywane zasadami prawa firmowego (M. Kępiński):

1) zasada wyłączności firmy – oznacza zasadę „jeden przedsiębiorca – jedna firma”; firma danego przedsiębiorcy powinna odróżniać się dostatecznie od firm innych przedsiębiorców działających na tym samym rynku (art. 433 § 1 KC);

2) zasada prawdziwości firmy – firma nie powinna wprowadzać w błąd, w szczególności co do osoby przedsiębiorcy, przedmiotu jego działalności, miejsca działalności i źródeł zaopatrzenia (art. 433 § 2 KC);

3) zasada jedności firmy – przedsiębiorca działa pod jedną firmą, a firma oddziału musi wykazywać związek z firmą głównego przedsiębiorcy (art. 432 § 1, art. 436 KC);

4) zasada ciągłości firmy – w przypadku zmian w odniesieniu do przedsiębiorcy powinien on te zmiany uzewnętrznić, ale istnieje możliwość ukazania zasady kontynuacji działalności (w przypadku przekształcenia można zachować dotychczasową firmę, a jedynie zmienić dodatek – art. 437 KC, w przypadku osoby fizycznej można zachować jej nazwisko w firmie za zgodą tej osoby, jej małżonka i dzieci);

5) zasada jawności firmy – firma i jej zmiany są ujawniane w rejestrze (art. 432 § 2, art. 437 KC).

III. Korzystanie z firmy i ochrona prawa do firmy

1. Korzystanie z firmy

Firmą może posługiwać się jedynie przedsiębiorca, który pod nią działa. Firma nie może być zbyta.

Przedsiębiorca może jednak upoważnić inną osobę do korzystania z jego firmy, o ile to nie wprowadza w błąd (art. 439 § 1 i 2 KC). Oznacza to, że firma może być udostępniona innej osobie, w formie umowy podobnej do umowy licencyjnej.

2. Ochrona firmy

Katalog środków służących ochronie firmy jest zbliżony do katalogu ochrony dóbr osobistych.

W przypadku zagrożenia prawa do firmy cudzym działaniem przedsiębiorca może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne (art. 4310 zd. 1 KC).

W przypadku naruszenia prawa do firmy przedsiębiorca może żądać:

1) zaniechania naruszeń;

2) usunięcia skutków naruszeń;

3) złożenia oświadczenia lub oświadczeń w odpowiedniej formie i treści;

4) naprawienia szkody majątkowej na zasadach ogólnych lub wydania korzyści przez osobę, która dopuściła się naruszenia (art. 4310 zd. 2 KC).

§ 3. Prokura

I. Pojęcie prokury

1. Definicja prokury

Prokura jest rodzajem pełnomocnictwa (art. 1091 § 1 KC). Kodeks cywilny określa prokurę wprost jako pełnomocnictwo, a w kwestiach nieuregulowanych w art. 1091–1098 KC (np. w kwestii konfliktu interesów, czynności rzekomego prokurenta) stosować należy per analogiam przepisy o pełnomocnictwie.

Od klasycznego pełnomocnictwa odróżnia prokurę:

1) węższy krąg podmiotów, który może jej udzielić – prokurenta może ustanowić jedynie przedsiębiorca podlegający obowiązkowi wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej albo rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego;

2) ustawowy zakres umocowania – prokura upoważnia do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa;

3) obligatoryjne zgłoszenie udzielenia i wygaśnięcia prokury do rejestru;

4) kwalifikacje prokurenta – może nim być jedynie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych.

2. Rys historyczny

Prokura została uregulowana już w dekrecie Naczelnika Państwa o rejestrze handlowym z 1919 r., a następnie w Kodeksie handlowym z 1934 r. (art. 60–65 KH). Przepisy te zostały utrzymane w mocy mimo uchylenia KH w całości (1.1.1965 r.) aż do wejścia w życie noweli z 14.2.2003 r. (co nastąpiło 25.9.2003 r.), która wprowadziła obecną regulację prokury.

II. Udzielenie prokury

1. Podmioty uprawnione do udzielenia prokury

Podmiotem uprawnionym do udzielenia prokury jest przedsiębiorca podlegający obowiązkowi wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej albo rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego.

Do tej grupy należą niewątpliwie wszystkie osoby prawne i jednostki organizacyjne z art. 331 KC będące przedsiębiorcami i podlegające obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego. Prokury może udzielić zatem zarówno podmiot wpisany do rejestru, jak i ten, który jeszcze nie został wpisany do rejestru, choć takiemu obowiązkowi podlega, np. spółka z o.o. w organizacji.

Prokury może także udzielić osoba fizyczna – przedsiębiorca podlegający wpisowi do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej.

2. Tryb i kompetencje do udzielenia prokury

Prokury udziela się w drodze jednostronnej czynności prawnej przedsiębiorcy. Oświadczenie przedsiębiorcy udzielające prokury powinno wskazywać jednocześnie, że udziela prokury oraz ustanawia prokurentem określoną osobę.

Prokury udzielają osoby upoważnione do prowadzenia spraw przedsiębiorcy i jego reprezentowania poprzez składanie w jego imieniu oświadczeń woli. W spółkach osobowych prokurę ustanawiają jednomyślnie wszyscy wspólnicy uprawnieni do prowadzenia spraw spółki (art. 41 § 1 KSH), w spółkach kapitałowych zaś prokurenta powołują jednomyślnie członkowie zarządu spółki (art. 208 § 6, art. 371 § 4 KSH). Wymagana w tym przypadku jednomyślność gwarantuje, że wszystkie osoby, które ponoszą odpowiedzialność za skutki działania prokurenta, świadomie udzieliły tego szerokiego umocowania osobie, którą darzą łącznie zaufaniem.

Wyłączone jest udzielenie prokury dla spółki w likwidacji oraz istnienie prokury w spółce mającej ustanowioną kuratelę na podstawie art. 42 KC.

3. Zdolność do bycia prokurentem

Prokurentem może być jedynie osoba fizyczna (art. 1092 § 2 KC). Wyłączona jest zatem de lege lata prokura udzielana osobom prawnym lub też jednostkom organizacyjnym z art. 331 KC.

Wymaga się, aby prokurent miał pełną zdolność do czynności prawnych (art. 1092 § 2 KC), co odróżnia go od klasycznego pełnomocnika. Uzasadnieniem dla takich wymogów odnośnie do prokurenta jest szeroki zakres kompetencji tego pełnomocnika.

Istnieje pogląd (M. Pazdan) wykluczający możliwość udzielenia prokury osobie, która pełni już u przedsiębiorcy funkcję inkorporującą prawo do reprezentacji spółki, tj. wspólnikowi uprawnionemu do reprezentacji spółki osobowej lub członkowi zarządu spółki kapitałowej.

4. Forma ustanowienia prokury. Wpis do rejestru

Udzielenie prokury następuje poprzez oświadczenie złożone w formie pisemnej pod rygorem nieważności (art. 1092 § 1 zd. 1 KC).

Udzielenie prokury (a także jej wygaśnięcie) podlega obligatoryjnemu zgłoszeniu do rejestru, z uwzględnieniem rodzaju udzielonej prokury i sposobu wykonywania, o ile jest to prokura łączna. Wniosek o wpis prokurenta do rejestru składa przedsiębiorca.

Wpis ma charakter deklaratoryjny. Po jego dokonaniu fakt udzielenia prokury i powołania prokurenta jest objęty systemem domniemań oraz zasadą ochrony dobrej wiary osób trzecich, wynikającą z ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym.

III. Zakres umocowania prokurenta

1. Czynności mające związek z prowadzeniem przedsiębiorstwa

Zakres kompetencji prokurenta określa ustawa w sposób bezwzględnie wiążący.

Umocowanie prokurenta obejmuje czynności sądowe i pozasądowe, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa (art. 1091 § 1 KC).

Czynności sądowe i pozasądowe obejmują:

1) dokonywanie czynności prawnych i procesowych;

2) odbiór oświadczeń woli w imieniu przedsiębiorcy;

3) dokonywanie czynów zgodnych z prawem, niebędących czynnościami prawnymi (wezwania, zawiadomienia, wyznaczanie terminu).

W związku ze sformułowaniem „czynności sądowe i pozasądowe”, którego desygnatem są wszelkie czynności prawne i procesowe, zakres umocowania prokurenta wyznacza w istocie związek z prowadzeniem przedsiębiorstwa.

Prokurent może zawierać (M. Pazdan):

1) wszelkie umowy sprzedaży, dostawy, kontraktacji towarów wytwarzanych przez przedsiębiorcę, umowy prowadzące do nabycia maszyn, urządzeń i surowców, umowy prowadzące do zbycia lub oddania do użytkowania przedmiotów zaliczanych do środków trwałych przedsiębiorstwa, umowy o świadczenie usług (w charakterze przyjmującego zamówienie lub zamawiającego), umowy pożyczki lub kredytu (bez względu na wysokość przedmiotu umowy), umowy prowadzące do nabycia nieruchomości lub praw na nieruchomościach, umowy o pracę z pracownikami przedsiębiorcy, umowy darowizny (odliczane od podstawy opodatkowania lub stanowiące sposób promocji przedsiębiorcy), umowy poręczenia, czynności związane z ochroną i wykonywaniem praw własności przemysłowej;

2) umowy o arbitraż (zapis na sąd polubowny), umowy z arbitrami (receptum arbitrii), wszelkie porozumienia w postępowaniu polubownym (np. co do miejsca postępowania i języka arbitrażu), umowy o mediację lub umowy o ekspertyzę, umowy prorogacyjne lub derogacyjne w zakresie jurysdykcji krajowej;

3) może składać i cofać powództwa, zawierać ugody, wnosić środki odwoławcze, udzielać pełnomocnictw procesowych przed sądami i innymi organami, a także przed sądami polubownymi.

Z zakresu prokury wyłączone są więc m.in. stosunki wewnętrzne spółki i czynności pomiędzy organami.

2. Ograniczenie zakresu umocowania prokurenta

Ustawowy zakres umocowania prokurenta, wynikający z art. 1091 § 1 KC, nie może być ograniczony ze skutkiem prawnym wobec osób trzecich.

Jakiekolwiek uzgodnienia wewnętrzne pomiędzy prokurentem i przedsiębiorcą nie oddziałują zatem na kompetencje prokurenta i skutki prawne jego czynności dokonane z osobą trzecią. Zasada, że osoba trzecia może polegać na treści ustawowego umocowania, które ma charakter stały, jest zgodna z zasadą bezpieczeństwa obrotu.

Ustawa dopuszcza ograniczenie prokury tylko w jednym przypadku – prokurę można ograniczyć do zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa. Ustanowienie prokury oddziałowej (ograniczenie umocowania prokurenta jedynie do spraw określonego oddziału przedsiębiorstwa), jako że zostało przewidziane w art. 1095 KC, jest skuteczne względem osób trzecich.

3. Wyłączenia z zakresu umocowania prokurenta

Prokura nie obejmuje umocowania do:

1) zbycia przedsiębiorstwa;

2) dokonania czynności prawnej, na podstawie której następuje oddanie przedsiębiorstwa do czasowego korzystania (a więc np. wydzierżawienie, ustanowienie użytkowania, leasing);

3) zbywania i obciążania nieruchomości.

Wyłączenie tych czynności z ustawowego zakresu prokury wynika z ich doniosłości dla przedsiębiorcy ze względu na ich przedmiot, jakim są istotne składniki majątkowe.

W przypadku wyżej wskazanych czynności, zarówno o charakterze rozporządzającym, jak i zobowiązującym, jak i o podwójnym skutku, wymagane jest pełnomocnictwo szczególne.Uznać należy, że art. 1093 KC stanowi lex specialis wobec art. 1091 § 1 KC.

4. Sposób wykonywania prokury. Prokura łączna

Przedsiębiorca może ustanowić kilku prokurentów i zdecydować o ich łącznym lub rozłącznym działaniu. Prokura może być bowiem udzielona kilku osobom jednocześniejako prokura łączna lub oddzielna (art. 1094 § 1 KC).

Prokura oddzielna oznacza, że ustanowionych zostało co najmniej dwóch prokurentów, z których każdy ma prawo do samodzielnego reprezentowania przedsiębiorcy w granicach ustawowego umocowania wynikającego z art. 1091 § 1 KC.

Prokura łączna oznacza zaś, że zostało ustanowionych co najmniej dwóch prokurentów, którzy są umocowani jedynie do działania łącznego, przy czym sposób tego łącznego działania określa przedsiębiorca w akcie powołania prokurenta (ustanowienia prokury). Jedyny wyjątek od swobodnego określenia sposobu wykonywania prokury łącznej został wprowadzony odnośnie do kierowania oświadczeń i doręczeń pism – czynności te mogą być dokonywane wobec którejkolwiek z osób, którym udzielono prokury łącznej (art. 1094 § 2 KC). Prokura może obejmować umocowanie także albo wyłącznie do dokonywania czynności wspólnie z członkiem organu zarządzającego lub wspólnikiem uprawnionym do reprezentowania handlowej spółki osobowej (art. 1094 § 11 KC).

Sąd Najwyższy w uchw. SN (7) z 30.1.2015 r. (III CZP 34/14, MoP 2015, Nr 4, s. 172) wskazał jednak, że niedopuszczalny jest wpis do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym jednego prokurenta z zastrzeżeniem, że może on działać tylko łącznie z członkiem zarządu (tzw. prokura łączna niewłaściwa). Od 1.1.2017 r. Kodeks spółek handlowych w art. 205 § 3 i art. 373 § 3 stanowi expressis verbis, że normy dotyczące sposobu reprezentacji spółek z o.o. i akcyjnej nie wyłączają ustanowienia prokury i nie ograniczają praw prokurentów wynikających z przepisów o prokurze.

Rodzaj prokury – łączna lub oddzielna (samoistna) – powinien być, zgodnie z art. 1098 § 2 KC, ujawniony w rejestrze. W przypadku prokury łącznej powinien być także ujawniony sposób jej wykonywania (np. wymóg współdziałania trzech prokurentów).

Ustanowienie prokury łącznej nie prowadzi do ograniczenia ustawowego zakresu umocowania prokurenta, a jedynie do wprowadzenia określonego sposobu wykonywania tego umocowania. Każdy z prokurentów jest uprawniony do podejmowania wszelkich czynności w granicach umocowania, przy czym skuteczność jego działania jest uzależniona od współdziałania z innym prokurentem w sposób określony przez przedsiębiorcę.

IV. Dopuszczalność „dalszego” umocowania. Zakaz przenoszenia prokury

Ustanowienie prokury ze względu na szeroki, ustawowy zakres umocowania zakłada istnienie szczególnego stosunku zaufania pomiędzy przedsiębiorcą a prokurentem. Z tego względu ustawodawca wykluczył przekazywanie szerokich kompetencji wynikających z prokury osobie trzeciej i wprowadził explicite zakaz przenoszenia prokury (art. 1096 zd. 1 KC).

Niedopuszczalne jest zatem ustanowienie przez prokurenta „dalszego” prokurenta (prokurenta – substytuta), który uzyskałby całokształt umocowania do działania w imieniu przedsiębiorcy.

Ustawa nie przewiduje także udzielenia przez prokurenta pełnomocnictwa ogólnego, a więc substytucji w zakresie czynności zwykłego zarządu przedsiębiorstwem należącym do przedsiębiorcy. Podobnie jak w przypadku przeniesienia prokury stanowiłoby to bowiem nadużycie stosunku zaufania przedsiębiorcy poprzez zbyt szerokie umocowanie bez jego wiedzy osoby trzeciej do zajmowania się jego sprawami.

Ustawa wprost przewiduje natomiast możliwość ustanowienia przez prokurenta pełnomocnika do poszczególnej czynności (udzielenie pełnomocnictwa szczególnego) oraz do pewnego rodzaju czynności (udzielenie pełnomocnictwa rodzajowego) – art. 1096 zd. 2 KC. Pełnomocnik ustanowiony przez prokurenta zajmuje wobec niego pozycję dalszego pełnomocnika (substytuta).

V. Zakończenie prokury

1. Sposoby zakończenia prokury

Prokura może zakończyć się wskutek odwołania lub wygaśnięcia (art. 1097 § 1–4 KC).

Poza ustawową regulacją pozostaje zakończenie prokury poprzez zrzeczenie się prokury przez prokurenta. Fakt, że udzielenie prokury odbywa się w drodze jednostronnej czynności, kreującej stosunek prokury pomiędzy przedsiębiorcą a prokurentem, nie wyklucza oświadczenia prokurenta o odmowie wykonywania umocowania. Oświadczenie prokurenta o zrzeczeniu się już udzielonej prokury należy uznać za dopuszczalne w świetle zasady autonomii woli stron stosunków cywilnoprawnych.

2. Odwołanie prokury

Podstawową zasadą stosunku prokury jest możliwość jej odwołania w każdym czasie.

Prokura jest stosunkiem prawnym opartym na szczególnym zaufaniu wobec prokurenta i zakłada możliwość każdoczesnego zakończenia stosunku w przypadku jego braku. Zrzeczenie się prawa do odwołania prokury jest, w świetle wyraźnego brzmienia art. 1097 KC, niedopuszczalne.

Prokurę odwołuje przedsiębiorca poprzez jednostronne oświadczenie skierowane do prokurenta. Oświadczenie o odwołaniu prokury nie wymaga szczególnej formy, lecz powinno być zgłoszone do rejestru. Wykreślenie prokurenta z rejestru ma charakter deklaratoryjny.

Przepisy dotyczące poszczególnych przedsiębiorców wprowadzają zasady odwoływania prokury. Przykładowo, o ile ustanowienie prokury wymaga uchwały wszystkich wspólników prowadzących sprawy spółki jawnej, o tyle odwołać prokurę może każdy wspólnik prowadzący sprawy spółki jawnej (art. 41 KSH).

3. Wygaśnięcie prokury

Przypadki wygaśnięcia prokury wynikają z art. 1097 § 2–4 KC i są one następujące:

1) wykreślenie przedsiębiorcy z Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej albo rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego,

2) ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy,

3) otwarcie likwidacji przedsiębiorcy,

4) przekształcenie przedsiębiorcy,

5) śmierć prokurenta,

6) ustanowienie kurateli dla osoby prawnej na podstawie art. 42 KC.

Wskutek wyraźnego brzmienia ustawy utrata przez przedsiębiorcę zdolności do czynności prawnych nie skutkuje wygaśnięciem prokury (art. 1097 § 4 KC).

§ 4. Rejestry przedsiębiorców

I. Informacje ogólne

Ujawnianie danych dotyczących przedsiębiorców, w tym zwłaszcza ich formy prawnej, zasad reprezentacji i zasad odpowiedzialności za zobowiązania wobec wierzycieli, ma podstawowe znaczenie dla bezpieczeństwa obrotu prawnego z ich udziałem oraz dla osób trzecich wchodzących z nimi w relacje gospodarcze.

W Polsce funkcjonują następujące rejestry podmiotów prowadzących działalność gospodarczą:

1) Krajowy Rejestr Sądowy (KRS), który dotyczy większości przedsiębiorców, w tym spółek, prowadzony przez wydziały gospodarcze sądów rejonowych;

2) Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej (CEIDG), która dotyczy osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, która prowadzona jest przez gminy;

3) rejestr funduszy emerytalnych;

4) rejestr funduszy inwestycyjnych.

Od 1.12.2021 r. zaczął działać Krajowy Rejestr Zadłużonych, powołany na mocy ustawy z 6.12.2018 r. o Krajowym Rejestrze Zadłużonych6.

II. Struktura i funkcje Krajowego Rejestru Sądowego

1. Struktura KRS

Krajowy Rejestr Sądowy składa się z trzech rejestrów:

1) rejestru przedsiębiorców;

2) rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej;

3) rejestru dłużników niewypłacalnych.

Krajowy Rejestr Sądowy wchodzi w skład systemu integracji rejestrów wprowadzonego w Unii Europejskiej w celu umożliwienia pozyskania i wymiany informacji na temat spółek zarejestrowanych w państwach UE, Islandii, Liechtensteinie i Norwegii, a także zagranicznych oddziałów spółek i transgranicznego łączenia spółek (por. art. 22 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/1132 z 14.6.2017 r. w sprawie niektórych aspektów prawa spółek7).

2. Funkcje KRS

Krajowy Rejestr Sądowy pełni funkcję informacyjną, która polega na gromadzeniu i ujawnianiu określonych danych dotyczących przedsiębiorców. Jej realizacja jest możliwa dzięki przyjęciu zasady jawności rejestru.

Drugą funkcją rejestru jest natomiast funkcja kreacyjna, polegająca na tym, że na podstawie orzeczenia sądu rejestrowego o (konstytutywnym) wpisie do rejestru dochodzi do powstania podmiotów prawa, w tym spółek osobowych i kapitałowych.

III. Podmioty podlegające wpisowi do rejestru przedsiębiorców

Zgodnie z art. 36 KRSU do rejestru przedsiębiorców wpisuje się następujące podmioty:

1) spółki jawne;

2) europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych;

3) spółki partnerskie;

4) spółki komandytowe;

5) spółki komandytowo-akcyjne;

6) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością;

7) proste spółki akcyjne;

8) spółki akcyjne;

9) spółki europejskie;

10) spółdzielnie i spółdzielnie europejskie;

11) przedsiębiorstwa państwowe;

12) instytuty badawcze i instytuty działające w ramach Sieci Badawczej Łukasiewicz;

13) towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych;

14) towarzystwa reasekuracji wzajemnej;

15) inne osoby prawne, jeżeli wykonują działalność gospodarczą i podlegają obowiązkowi wpisu do rejestru, o którym mowa w art. 1 ust. 2 pkt 2 (stowarzyszenia, inne organizacje społeczne i zawodowe, fundacje, publiczne zakłady opieki zdrowotnej);

16) oddziały przedsiębiorców zagranicznych działających na terytorium RP;

17) główne oddziały zagranicznych zakładów ubezpieczeń;

18) główne oddziały zagranicznych zakładów reasekuracji;

19) instytucje gospodarki budżetowej.

IV. Podmioty podlegające wpisowi do rejestru stowarzyszeń

Zgodnie z art. 49 KRSU do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej wpisuje się:

1) stowarzyszenia;

2) inne organizacje społeczne i zawodowe;

3) fundacje;

4) publiczne zakłady opieki zdrowotnej;

5) organizacje pożytku publicznego, jeśli nie mają z innego tytułu obowiązku dokonania wpisu do KRS, po spełnieniu wymagań z art. 20 lub 21 ustawy z 24.4.2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie8. Organizacje te nie są przedsiębiorcami, ale mogą podjąć działalność gospodarczą i przez to stają się przedsiębiorcami (wówczas podlegają wpisowi do rejestru przedsiębiorców KRS, jednak nie dotyczy to publicznego zakładu opieki zdrowotnej i kolumny transportu sanitarnego).

V. Prowadzenie Krajowego Rejestru Sądowego

1. Sądy rejestrowe jako organy prowadzące KRS

Krajowy Rejestr Sądowy jest prowadzony przez sądy rejonowe – wydziały gospodarcze KRS (sądy rejestrowe).

Wpisy do KRS są dokonywane na podstawie orzeczeń sądowych, które zapadają w postępowaniu nieprocesowym (rejestrowym) (art. 6941–6948 KPC), prowadzonym na wniosek podmiotów uprawnionych oraz z urzędu.

Kognicja sądu rejestrowego jest określona przez przepisy ustawy. Wydając orzeczenie, będące podstawą wpisu, sąd rejestrowy bada, czy dołączone do wniosku o wpis dokumenty są zgodne pod względem formy i treści z przepisami prawa, a także czy dane wskazane we wniosku są prawdziwe. W pozostałym zakresie sąd rejestrowy bada, czy zgłoszone dane są zgodne z rzeczywistym stanem prawnym, jeżeli ma w tym względzie uzasadnione wątpliwości (art. 23 ust. 1 i 2 KRSU).

Zakres kognicji sądu rejestrowego budzi kontrowersje i rozbieżności w orzecznictwie. Z jednej strony prezentowany jest pogląd, że kognicja sądu rejestrowego, z natury rzeczy ograniczona, nie powinna obejmować samodzielnego decydowania o prawidłowości zdarzenia (uchwały) będącej podstawą wpisu (tak uchw. SN z 4.6.2009 r., III CZP 30/09, OSNC 2010, Nr 2, poz. 19). Z drugiej zaś wskazuje się, że sąd rejestrowy jest uprawniony do badania wpływu naruszeń prawa na treść uchwały (tak uchw. SN z 20.1.2010 r., III CZP 122/09, OSNC 2010, Nr 7–8, poz. 107; por. także uchw. SN z 6.6.2012 r., III CZP 22/12, MoP 2012, Nr 13).

Wpis do KRS jest poprzedzony wydaniem przez sąd rejestrowy postanowienia o wpisie danych i polega na wprowadzeniu do systemu teleinformatycznego danych zawartych w tym postanowieniu.

2. Dane podlegające ujawnieniu w KRS

Każdy podmiot ujęty w rejestrze posiada odrębny numer KRS, który go identyfikuje w rejestrze i pod którym wpisywane są poszczególne dane podlegające ujawnieniu.

Rejestr podzielony jest na sześć działów. W odniesieniu do każdego podmiotu w określonych działach zamieszcza się dane rejestrowe.

W dziale pierwszym wpisywane są w odniesieniu do wszystkich podmiotów następujące dane: nazwa lub firma, pod którą działa, oznaczenie formy prawnej, siedziba i adres; jeśli podmiot ma oddziały, to także ich siedziby i adresy, ewentualnie oznaczenie poprzedniego numeru w rejestrze handlowym lub ewidencji działalności gospodarczej; jeżeli podmiot powstał w wyniku połączenia, podziału lub przekształcenia, to także wzmiankę o sposobie powstania podmiotu, a także poprzednie oznaczenia w rejestrze, jeżeli podmiot powstał w wyniku koncentracji, to wzmiankę o zgodzie na koncentrację, wzmiankę o wykonywaniu działalności z innymi podmiotami na podstawie umowy spółki cywilnej, numer NIP lub informację o jego unieważnieniu lub uchyleniu.

W przypadku wspólników spółek osobowych należy zamieścić także informacje o pozostawaniu w związku małżeńskim, umowie majątkowej małżeńskiej, powstaniu rozdzielności majątkowej pomiędzy małżonkami, zaznaczenie ograniczenia zdolności do czynności prawnych, a ponadto informacje o statucie lub umowie, wzmiankę o ich zmianach, okres, na który podmiot został utworzony, REGON.

Pozostałe dane w dziale pierwszym są zróżnicowane w odniesieniu do poszczególnych typów podmiotów.

Dane w dziale pierwszym są tak dobrane, aby osoba zapoznająca się z treścią wpisów w dziale pierwszym mogła zorientować się, jaki podmiot jest wpisany i jaką ma strukturę odpowiedzialności za zobowiązania.

Na przykład, w odniesieniu do spółki komandytowej, w dziale pierwszym rejestru zamieszcza się: oznaczenie wspólników spółki komandytowej, informacje o wspólnikach, określenie, który wspólnik jest komplementariuszem, a który komandytariuszem, wysokość sumy komandytowej, przedmiot wkładu każdego komandytariusza, z zaznaczeniem, w jakiej części został on wniesiony, a także zwroty wkładów.

W dziale drugim zamieszcza się informacje dotyczące reprezentacji i nadzoru w danym podmiocie. Ujawnia się w nim osoby i organy uprawnione do reprezentacji, sposób tej reprezentacji, prokurentów, sposób sprawowania prokury, skład organów nadzoru, dane pełnomocników spółdzielni, jednostek badawczo-rozwojowych i dane osób upoważnionych do reprezentacji przedsiębiorców zagranicznych, a także ewentualną informację o zawieszeniu członków organów.

Dane w dziale drugim są tak dobrane, aby osoby trzecie mogły ustalić, kto jest uprawniony do działania w imieniu przedsiębiorcy.

W dziale trzecim rejestru przedsiębiorców zamieszcza się przedmiot działalności według PKD, wzmiankę o złożeniu rocznego sprawozdania finansowego i sprawozdania skonsolidowanego grupy kapitałowej, z oznaczeniem daty ich złożenia oraz o złożeniu opinii firmy audytorskiej (jeśli był taki wymóg), a także o złożeniu uchwały w sprawie zatwierdzenia sprawozdania finansowego, podziału zysku lub pokrycia straty.

W dziale czwartym zamieszczane są dane dotyczące objętych egzekucją zaległości podatkowych i celnych, należności ZUS, informacje o niezaspokojonych wierzytelnościach, w odniesieniu do których został wystawiony tytuł wykonawczy, oraz informacje o zabezpieczeniu majątku w postępowaniu upadłościowym lub restrukturyzacyjnym przez ustanowienie tymczasowego nadzorcy sądowego lub zarządcy przymusowego.

Dane w dziale trzecim i czwartym są tak dobrane, aby osoby trzecie mogły ustalić, jaki jest zakres działalności przedsiębiorcy, dostępność dokumentów dotyczących sytuacji finansowo-ekonomicznej przedsiębiorcy a także podstawowe informacje mogące wpływać na wypłacalność podmiotu.

W dziale piątym zamieszcza się wzmiankę o powołaniu i odwołaniu kuratora.

W dziale szóstym znajdują się dane dotyczące otwarcia i zakończenia likwidacji, ustanowienia zarządu i zarządu komisarycznego, informacje o wszczęciu i zakończeniu przymusowej restrukturyzacji, dane o osobie likwidatora, zarządcy, zarządcy komisarycznego, dane o osobie administratora i pełnomocników w rozumieniu ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym9, inne informacje o rozwiązaniu i unieważnieniu spółki, o transformacjach, o zawieszeniu i wznowieniu działalności gospodarczej, o wszczęciu postępowania restrukturyzacyjnego, o ogłoszeniu upadłości, o zakończeniu tych postępowań lub uchyleniu układu, o osobie syndyka, nadzorcy sądowego, zarządcy, zarządcy restrukturyzacyjnego albo upadłościowego oraz innych osobach uprawnionych do reprezentacji dłużnika lub upadłego, a w przypadku spółki europejskiej, europejskiego zgrupowania interesów gospodarczych i spółdzielni europejskiej także dane dotyczące przeniesienia siedziby za granicę.

Dane w dziale piątym i szóstym są tak dobrane, aby osoby trzecie mogły ustalić szczególne zdarzenia związane z bytem przedsiębiorcy i sposób reprezentacji w tym szczególnym okresie.

3. Akta rejestrowe

Akta rejestrowe dla podmiotów wpisanych do rejestru przedsiębiorców prowadzi się w systemie teleinformatycznym. Obejmują dokumenty stanowiące podstawę wpisu do rejestru oraz te, które obejmują dane podlegające zgłoszeniu do KRS, lecz na ich podstawie nie jest dokonywany wpis danych (ale jedynie wzmianka o złożeniu dokumentu), a także inne dokumenty składane do akt rejestrowych na podstawie odrębnych przepisów (np. na podstawie art. 47a ust. 2 KRSU).

Dokumenty finansowe (tj. sprawozdanie finansowe, sprawozdanie z działalności, uchwały zatwierdzające te dokumenty, uchwały o podziale zysku lub pokryciu straty oraz sprawozdanie biegłego rewidenta) sporządzane są w formie elektronicznej i składane do prowadzonego w systemie teleinformatycznym repozytorium dokumentów finansowych.

VI. Jawność rejestru przedsiębiorców KRS

Wyróżnia się jawność materialną i formalną rejestru.

Jawność materialna odnosi się do skutków prawnych wywołanych przez wpis.

Jawność formalna dotyczy zaś ujawnienia wpisu i występuje w postaci (A. Michnik):

1) jawności formalnej zwykłej, polegającej na dostępności rejestru do przeglądania i podbierania z niego odpisów;

2) jawności formalnej rozszerzonej, polegającej na obowiązku ogłaszania dokonywanych w KRS wpisów.

Jawność formalna zwykła rejestru realizuje się w dwojaki sposób:

1) rejestr KRS jest jawny i każdy ma prawo dostępu do danych w nim zawartych oraz do otrzymania poświadczonych odpisów, wyciągów i zaświadczeń o danych zawartych w rejestrze poprzez Centralną Informację KRS;

2) każdy na prawo przeglądania w systemie teleinformatycznym akt rejestrowych podmiotów wpisanych do KRS, z wyjątkiem dokumentów będących podstawą wpisów w dziale czwartym, wykreślonych na podstawie art. 46 KRSU (te znajdują się w oddzielnym zbiorze dokumentów).

Jawność formalna rozszerzona realizuje się poprzez obowiązek ogłaszania wpisów w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art. 13 KRSU).

VII. Domniemania związane z wpisem do rejestru

1. Domniemanie powszechnej znajomości wpisu. Jawność materialna wpisu

Zasada jawności materialnej rejestru przejawia się w domniemaniu powszechnej znajomości wpisu. Wynika ona z art. 15 i 16 KRSU i oznacza, że nikt nie może zasłaniać się nieznajomością wpisu.

Domniemanie powszechnej znajomości wpisu doznaje w pewnych sytuacjach wyjątków. Są one następujące:

1) w odniesieniu do czynności dokonanych przed upływem 16. dnia, licząc od ogłoszenia w MSIG, wobec osoby trzeciej, jeśli ta udowodni, że nie mogła wiedzieć o wpisie (art. 15 ust. 1 KRSU);

2) w przypadku ogłoszenia wpisu w MSIG, gdy istnieje rozbieżność pomiędzy treścią ogłoszenia a wpisem, obowiązuje wpis w rejestrze; osoba trzecia może powołać się jednak na treść ogłoszenia, chyba że podmiot wpisany do rejestru udowodni, że wiedziała o treści wpisu (art. 15 ust. 2 KRSU);

3) w przypadku wpisu nieogłoszonego w MSIG nikt nie może powoływać się na nieznajomość treści wpisu w rejestrze, chyba że mimo zachowania należytej staranności nie mógł się dowiedzieć o wpisie (art. 16 KRSU).

2. Domniemanie prawdziwości wpisu i nieistnienia danych niewpisanych

Domniemywa się, że dane wpisane do rejestru są prawdziwe (art. 17 KRSU), przy czym na równi z wpisem domniemanie obejmuje także brak wpisu i jego wykreślenie.

Jest to domniemanie, które podlega obaleniu dowodem przeciwnym.

Zgodnie z art. 17 ust. 2 KRSU osoba zobowiązana do złożenia wniosku o wpis nie może zasłaniać się wobec osoby trzeciej działającej w dobrej wierze zarzutem, że dane wpisano niezgodnie ze zgłoszeniem lub bez tego zgłoszenia, jeśli nie wystąpiła niezwłocznie z wnioskiem o sprostowanie lub uzupełnienie lub wykreślenie z rejestru. Podmiot obowiązany do złożenia wniosku o wpis do rejestru nie może natomiast powoływać się wobec osób trzecich działających w dobrej wierze na dane, które nie zostały wpisane do rejestru lub uległy wykreśleniu z rejestru (art. 14 KRSU).