Potęga narracji. Narodowe mity (geo)polityczne Rosji w kontekście bezpieczeństwa informacyjnego ebook

Nauka musi zaczynać się od mitów – i od ich krytyki

Karl Popper

Wstęp

Rosja to kraj pełen skrajności. Z jednej strony monumentalna, potężna i wielka, z drugiej zaściankowa, prowincjonalna i zacofana. Do niedawna ziemia carów i Trzeci Rzym, a tuż po tym centrum światowej rewolucji. Nie da się ukryć, że całość tego, co kryje się pod pojęciem „Rosja”, nie może być postrzegane jednoznacznie i niejako umyka wszelkim kategoryzacjom. Rosja to kraj leżący na dwóch kontynentach, którego ani do europejskiej, ani do azjatyckiej cywilizacji nie można jednoznacznie zaklasyfikować. Budząca strach i obawę, nieznana, urzeka i odpycha swoją tajemniczością. „Rosja” – koncept społeczno-polityczny, dyskutowany w mediach, poddawany pod dyskusje akademickie, wynik analiz, badań, dociekań i jednoczesne źródło wielu inspiracji.

Rosja jak żaden inny kraj sprzyja budowie nowych mitów i mitologii. Zwłaszcza w Polsce, kraju niejako „dotkniętym” bliskim sąsiedztwem z Rosją. Po rozpadzie ZSRR Polska i Polacy stanęli przed nowymi, w znacznej mierze kształtowanymi przez mity, wyzwaniami polityki zagranicznej. Istotnymi wydarzeniami w historii Polski, które stanowiły definitywne oderwanie od dotychczasowej, ponadpięćdziesięcioletniej wymuszonej „przyjaźni” z Rosją było przystąpienie do NATO, a kilka lat później wstąpienie do Unii Europejskiej. Olha Vasyuta traktuje wprost o mitologicznym charakterze tych wydarzeń politycznych:

Punktem zwrotnym w życiu Polaków był etap zmiany systemu politycznego oraz wejście do struktur NATO i UE, kiedy zaczęły się zmieniać główne polityczne wartości państwa oraz wynikła wyraźna potrzeba odnalezienia nowej ideologii odpowiedniej do sytuacji. Ta sytuacja stała się podatnym gruntem dla dominacji mitów we wszystkich sferach życia publicznego, zwłaszcza w polityce, gdzie mity wykorzystuje się przede wszystkim jako narzędzie wpływów politycznych i skuteczny sposób manipulacji. Dlatego też zjawisko politycznego mitu wydaje się być dość istotne dla zrozumienia obecnej sytuacji politycznej tak w Polsce, jak i w innych państwach oraz procesów w przestrzeni politycznej1.

Te wydarzenia musiały pociągnąć za sobą zmiany w świadomości społecznej i pamięci zbiorowej Polaków, tłumaczyć i jednocześnie sankcjonować nową sytuację geopolityczną, kompensować oderwanie od dotychczasowego bloku polityczno-militarnego i zaznaczyć cywilizacyjną przynależność do nowego kierunku polityki. Poprzez użycie w dyskursie publicznym odpowiednich środków: mitów Rosji budowane są i nadawane obrazy w postaci kompleksów obrazów, wiedzy i pamięci wobec współczesnych wydarzeń politycznych2.

Tematyka dotycząca mitów Rosji w prasie polskiej nie znalazła jeszcze odpowiedniego opracowania w literaturze (patrz: podrozdz. Stan badań). Prasa stanowi element komunikacji społecznej, tworząc swoisty dyskurs publiczny. Właśnie w niej replikowane i utrwalane są wierzenia i mity dotyczące wielu zjawisk, w tym Rosji. Prasa stanowi odrębne pole dziennikarskie3, które w obecnych czasach jest nadal narzędziem replikującym, kreującym i mitotwórczym. Pole dziennikarskie używa zamkniętych i skorelowanych obrazów4 „Rosji” jako rzeczywistości medialnej i idei polityczno-kulturowej. Celem badań jest weryfikacja narracji mitycznych pod względem ich intencjonalnego i instrumentalnego wykorzystania wraz ze zjawiskami ramowania narracją mityczną i transfiguracji narracji mitycznej w kontekście bezpieczeństwa informacyjnego.

Podstawowym założeniem przyświecającym idei badań społeczno-politycznych jest wyjście od konstatacji, że podstawą życia politycznego współczesnych społeczeństw jest państwo, które kształtuje wszystkie dziedziny funkcjonowania jednostki: prawo, finanse, kulturę, naukę i media. Przyjętym paradygmatem nauk politycznych do rozstrzygania prezentowanych zagadnień jest interpretacjonizm jako aspekt świadomości politycznej i socjotechnik jej kształtowania.

Polem badawczym tego paradygmatu jest analizowanie postaw świadomościowych, wyobrażeń zbiorowych, językowego obrazu świata: konstruowania rzeczywistości medialnej5. Zwolennicy tego paradygmatu wskazują, że świat zewnętrzny nie istnieje w sferze jednostkowych doświadczeń, a jest społecznie konstruowany (konstruktywizm). Dzięki przyjęciu interpretacjonizmu niniejsza praca wpisuje się w nurt badań geopolityki krytycznej6. Zakłada, że wszelka obserwacja zjawisk możliwa jest poprzez analizę pojęć. Język i komunikacja stanowią wystarczające miejsce do analizy zbiorowych wyobrażeń7. Zapośredniczenie to podstawowy punkt wyjścia do realizacji badań. Wymaga rozbudowanych teorii, które wykazują zasadność, sensowność i sankcjonują dobór metod, technik i narzędzi.

Badanie mitów wpisuje się w paradygmat interpretacjonizmu, gdyż „(…) świat społeczny jednostka interpretuje na gruncie zastanej tradycji, języka, dyskursów, narracji. To pierwszy poziom interpretacji rzeczywistości. Następnie badacz interpretuje interpretację uczestnika życia politycznego. To drugi poziom hermeneutyczny, tzw. «gęsty opis»” (C. Geertz)8. Właśnie ten gęsty opis będzie obowiązywał przy deskrypcji narodowych mitów politycznych (deskryptywny poziom analizy)9. Podobnie zostanie ujęta właściwość metodologiczna, gdzie pierwszy poziom sprowadza się do rozważań teoretycznych, mocno sytuujących założenia w paradygmacie nauk społecznych (nauk o bezpieczeństwie: konstruktywizm, geopolityka krytyczna i nauk politycznych). Drugi poziom natomiast odnosi się do analizy przekazów prasowych z wykorzystaniem metod, technik i narzędzi badawczych (komunikacja społeczna).

Poziom drugi wynika z praktyki analityczno-empirycznej i całego arsenału metod analizy jakościowej i ilościowej10. Nauki polityczne i nauki o bezpieczeństwie nie wykształciły osobliwego dorobku metod i technik, dlatego zostaną one zapożyczone zarówno z nauk humanistycznych, jak i społecznych. Adaptacja metod i technik pozwoli na podejście interdyscyplinarne (politologiczne, podejście zapożyczone z nauk o bezpieczeństwie, historyczne, językoznawstwa i nauk o komunikowaniu)11.

Drugi poziom – hermeneutyczny, zastosowany w niniejszej pracy sprowadza się do przyjęcia odpowiedniego klucza kategoryzacyjnego pomocnego w interpretacji metafor narracji mitycznych. Hermeneutyka politologiczna jako warsztat metodologiczny pozwala na interpretację tekstu i dostarcza niezbędne ku temu narzędzia12. Narracje mityczne wymagają nie tylko analizy na poziomie deskryptywnym, ale też interpretacji ich funkcjonowania i struktury. Wykładnia (powstała na podstawie badań jakościowych i ilościowych z podejściem hermeneutycznym) „pozwala na przekształcenie, jak i rozwinięcie przedmiotu interpretowanego po to, aby stała się ona bardziej zrozumiała, jasna, wielostronna i dokładniejsza”13. Podejście hermeneutyczne tu stosowane ma za zadanie spełnić wymogi „spirali hermeneutycznej” Hansa-Georga Gadamera, czyli przejścia od treści i społecznych znaczeń komunikatywnych (deskryptywny poziom analizy) do właściwości i znaczeń w nich ukrytych oraz mechanizmów za nie odpowiadających14 (tu: ramowanie narracją mityczną, transfiguracja).

Interpretacjonizm łączy poziom analityczno-empiryczny i hermeneutyczny. Pozwala na odkrycie właściwości struktur narratywistycznych, opisanie, określenie i sklasyfikowanie ich. Do tego dochodzi ujęcie poziomu badanego zjawiska w kategoriach nie tylko politycznych czy z zakresu bezpieczeństwa, ale i społecznych, i przełożenie ich na wartość poznawczą. Interpretacjonizm ma dość jasną wykładnię i wskazuje, że by zrozumieć działania polityczne, wypada odnieść je do znaczeń, przekonań i preferencji grup i jednostek15. Właśnie tu realizuje się potrzeba badania nad mitem, poprzez określenie jego struktury, znaczenia, wykorzystania i mechanizmu działania w komunikacji masowej w odniesieniu do rzeczywistości tak polityczno-społecznej, jak i szerzej do środowiska bezpieczeństwa międzynarodowego.

Na podstawie pytań określających cel badania można sformułować problem badawczy w brzmieniu: W jaki sposób funkcjonują narodowe mity polityczne Rosji w przekazach prasowych polskich tygodników opinii w latach 2004–2010?

Odpowiedź na to pytanie nie wydaje się prosta. Wymaga dokładnej analizy jakościowej przekazów prasowych16 z lat 2004–2010, które w swej treści będą odnosić się do Rosji jako tematu bądź kontekstu tematycznego. Istotne jest zwrócenie uwagi na zakres pojęcia ­teoretyczno-metodologicznego w postaci narodowych mitów politycznych17. By odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób funkcjonują one w prasie, trzeba skupić się na wyodrębnieniu dwóch zjawisk w postaci ramowania przekazów prasowych poprzez narodowe mity polityczne oraz transfigurowania pamięci zbiorowej w narracjach mitycznych. Właśnie te zjawiska, zdaniem autora, stanowią podstawę do oceny jakości funkcjonowania narodowych narracji mitycznych w prasie polskiej skupiających się na ogólnym zagadnieniu Rosji jako obrazu polityczno-społecznego.

Z uwagi na wyodrębnienie trzech jakości badawczych w postaci: narodowych mitów politycznych, ramowania narracją mityczną, transfiguracji pamięci w narracji mitycznej niniejsza praca zostanie podporządkowana właśnie eksploatacji tych trzech zjawisk obecnych w przekazach prasowych.

Na potrzeby weryfikacji problemu badawczego z uwzględnieniem istniejącej literatury i przeprowadzenia analizy badawczej wysunięto następującą presumpcję: za sprawą narodowych mitów politycznych Rosji dokonywane jest obrazowanie Rosji w przekazach prasowych.

Hipoteza ta odnosi się do zaprezentowanych poniżej założeń.

Obrazowanie Rosji odbywa się poprzez narodowe narracje mityczne i ma charakter strukturalizowanych narracji oraz da się opisać w zamkniętym zbiorze schematów poznawczych. Mity Rosji w prasie polskiej stanowią strukturę poznawczą w dyskursie politycznym i w komunikacji prasowej. Mitologizowanie Rosji w prasie polskiej odbywa się przez zjawiska zachodzące na poziomie komunikacyjnym: ramowanie narracją mityczną oraz transfigurowanie pamięci zbiorowej. Ramowanie narodową narracją mityczną odpowiada za konceptualizację i reprezentacyjność schematów poznawczych w odpowiednich komponentach tekstu dziennikarskiego. Proces transfiguracji umożliwia kategoryzację współczesnych wydarzeń politycznych znajdujących się w dyskursie medialnym w ciągi narracji narodowych mitów politycznych. Proces ten może być zewnętrznie sterowany i mieć znaczenie na poziomie bezpieczeństwa międzynarodowego.

Tak zaprezentowane założenia badawcze wprowadzają do dyskursu naukowego nowe pojęcia w postaci zjawisk zachodzących na przestrzeni komunikacji politycznej. Przyjęcie rozbudowanych rozdziałów teoretycznych w celu budowy spójnych i skonkretyzowanych wniosków umożliwiających usankcjonowanie naukowe tego rodzaju rozwiązań zdaje się być niezbędne. Sprzyja temu przyjęty paradygmat naukowy oraz docenienie roli przekazów medialnych w konstruowaniu rzeczywistości politycznej.

Powyższe założenie wymagają przyjęcie kilku problemów szczegółowych oraz tez w celu dookreślenia głównego problemu badawczego.

P1. W jakiej postaci w przekazach prasowych w polskich tygodnikach opinii funkcjonują narodowe mity polityczne?

T1. W polskiej prasie realizuje się osiem spójnych narracyjnie społeczno-politycznych wyobrażeń zbiorowych w postaci narodowych mitów politycznych Rosji.

T2. Narodowe mity polityczne Rosji w prasie polskiej pełnią funkcje narracji poznawczych wobec wydarzeń społeczno-politycznych odnoszących się do przedmiotu tematyki rosyjskiej.

T3. Wysłowienia narracji mitycznych tworzą struktury poznawcze dające się wpisać w schemat zaprogramowania poprzez kody kulturowe.

P2. W jakim stopniu reprezentowalność narodowych narracji mitycznych Rosji w prasie polskiej wykazuje zmienny poziom?

T4. Reprezentowalność poszczególnych narracji mitycznych w prasie polskiej w tygodnikach opinii odznacza się wysokim poziomem korelacji.

T5. Narodowe narracje mityczne Rosji wykształciły wysłowienia w postaci metafor o wysokiej randze reprezentowalności całości narracji mitycznej.

T6. Wśród mitów Rosji w prasie polskiej największą zmiennością w poziomie reprezentowalności cechowały się narracje związane z koncepcją rozciągłości granic Polski i UE.

T7. Na zmienność poziomu reprezentowalności narracji mitycznych oddziałuje faktografia polityczna, historyczna i społeczna.

P3. Jak funkcjonujące w polskiej prasie narodowe narracje mityczne dokonują ramowania informacji przekazów prasowych dotyczących Rosji?

T8. Ramowanie narracją mityczną odbywa się poprzez miejsca strategiczne: rdzeń ramujący w postaci tytułów, lidów, liftów i podpisów pod fotografiami.

T9. Ramowanie narracją mityczną jest wynikiem strategii marketingowej wybranego tytułu prasowego.

T10. Ramowanie narracją mityczną stanowi mechanizm funkcjonowania mitu Rosji w komunikacji masowej.

P4. W jakim zakresie ramowanie w tygodnikach opinii „Polityka”, „Wprost”, „Newsweek” stanowi odzwierciedlenie funkcjonujących w prasie narodowych mitów politycznych Rosji?

T11. Reprezentowalność narracji mitycznych w poszczególnych elementach tekstu dziennikarskiego w pismach opinii jest silnie skorelowana.

T12. Ramowanie informacji prasowej poprzez narodowy mit polityczny jest zjawiskiem skorelowanym z narracją mityczną występującą w całości przekazów prasowych.

T13. Ramowanie mitem odbywa się w sposób skonwencjonalizowany na przestrzeni trzech tygodników opinii.

P5. Jaki mechanizm komunikacyjny narodowych mitów politycznych Rosji w prasie polskiej odpowiada za ich replikowanie i aktualizowanie?

T14. W przekazach prasowych będących elementem procesu komunikacji masowej działa mechanizm transfiguracji pamięci zbiorowej.

T15. Transfiguracja dokonuje przeniesienia wydarzeń (symboli) historycznych w ciągi narracyjne narodowych mitów politycznych Rosji.

T16. Transfiguracja pamięci zbiorowej realizuje funkcje usensownienia faktografii politycznej poprzez nadanie jej wartości narracji mitycznej.

P6. W jakiej postaci w przekazach prasowych funkcjonuje mechanizm transfiguracji pamięci zbiorowej, historii i wydarzeń politycznych w spójny przekaz informacyjno-publicystyczny?

T17. Wydarzenia historyczne w narracji mitycznej funkcjonują sprowadzone do rangi symboli.

T18. Mechanizm transfiguracji można określić poprzez przedmiot, sposób organizacji, funkcje i komunikacyjność.

T19. Transfiguracja pamięci zbiorowej jest mechanizmem składającym się z wielu modułów posiadających rozciągłość w procesie komunikacyjnym.

P7. W jaki sposób zjawiska ramowania narracją mityczną i transfiguracja narracji mitycznej przekładają się na polityczny zakres środowiska bezpieczeństwa międzynarodowego?

T20. Kody kulturowe (geopolityczne) są celowo i w różnym natężeniu stosowane przez poszczególne koncerny/redakcje do oddziaływania na opinię publiczną i kreowania pożądanego wizerunku Rosji.

T21. Transfigurowanie narracji mitycznej odbywa się celowo z rozpoznaniem i wykorzystaniem szeregu właściwości dyskursu do prowadzenia działań o charakterze konfliktowym.

Spośród bogatego rynku tytułów prasowych do celów badawczych zostały wybrane trzy tygodniki opiniotwórcze18: „Wprost”, „Newsweek” i „Polityka”. By dokładniej zakreślić pole badawcze, analizie zostaną poddane tylko niektóre produkty polskiej prasy takie jak: artykuł, informacja, felieton, dziennik, reportaż, esej. Właśnie one, traktując tematycznie o Rosji, powinny nieść najsilniejsze pokłady treści mitycznych.

Tygodniki opinii stanowią soczewkę skupiającą jednocześnie oczekiwania społeczne, przekazy komunikacyjne, dyskurs polityczny przekazów prasowych. Stają się miejscem, w którym mit realizuje się w komunikacji (a w dodatku stanowią trwały materiał badawczy). Głównym powodem wyboru tych tytułów jest funkcja eksplanacyjna tygodników opinii, polegająca na prezentowaniu rzeczywistości w postaci bieżących wydarzeń politycznych19, narzucenie ich interpretacji i konieczność ustosunkowania się do nich. Jak wskazuje Stanisław Nowicki, „tygodniki opinii objaśniają i porządkują (prawda, że na swój sposób) swoim czytelnikom otaczającą ich rzeczywistość, a ich publikacje zyskują sobie (poważny niekiedy) społeczny (częściej jednak medialny) rezonans. I to on (…) przesądza o ich wyjątkowej pozycji w prasowej ofercie”20.

W podobnym tonie o tygodnikach opinii wypowiada się Cezary Gadomski, który dodatkowo zwraca uwagę na wartość przekazu medialnego w prasie, a mianowicie wskazuje, że prasa ta stanowi odzwierciedlenie społecznych poglądów pochodzących z różnych źródeł, wymusza na odbiorcy, czytelniku realizowanie potrzeby samodzielnego konstruowania obrazu świata na podstawie przekazów medialnych. Pismo, przekaz, komunikat to jednocześnie wynik i środek myśli, pamięci zbiorowej i mitu21, który nie sugeruje rozwiązań, a przekazuje je, nie wartościuje, ale dostarcza wartości i emocji22. Według Wiesława Sonczyka tygodniki opinii koncentrują uwagę społeczeństwa przede wszystkim wokół zagadnień politycznych, światopoglądowych i ideologicznych23. Pełną charakterystykę tygodników opinii i ich roli w katalizowaniu zmian postaw i sposobu myślenia czytelników podaje Agata Krzywdzińska, dokonując szczegółowych opisów analizowanych tu czasopism24.

Pisma „Newsweek”, „Wprost” i „Polityka” to opiniotwórcze tygodniki społeczno-polityczne, co oznacza, że materia zagadnień w nich poruszanych zawsze będzie mieć kontekst polityczny i/lub społeczny. Punktem wyjścia dla wyboru tych pism był także ich nakład, sprzedaż oraz liczba cytowań w innych polskich mediach określany średnio na 2004 rok. W przypadku liczby cytowań czasopisma te osiągnęły najwyższy poziom zaraz po dziennikach: „Rzeczpospolita” i „Gazeta Wyborcza”25.

Tygodnik

„Wprost”

„Polityka”

„Newsweek”

Nakład

303 675

299 515

330 586

Sprzedaż

168 422

190 259

185 097

Tabela 1. Nakład i sprzedaż tygodników „Wprost”, „Polityka” i „Newsweek” w 2004 roku26

Za cezurę czasową obrano lata 2004–2010, czyli od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej (maj 2004) do katastrofy smoleńskiej (kwiecień 2010). Okres ten obfitował w liczne wydarzenia polityczne w bilateralnych stosunkach polsko-rosyjskich, natomiast klamra czasowa stanowi oś hipotetycznego replikowania mitów o silnym charakterze polonocentrycznym skupionych na motywie pogranicza. Wydarzenia zakreślające ramy badawcze mają silne znaczenie symboliczne, co może być powodem szerokiego spectrum zmian świadomości społecznej Polaków27. Zarówno 1 maja 2004 jak i 10 kwietnia 2010 roku są tymi datami, które zmieniły dyskurs i mitologizację Rosji, przywołując różnorodność narracji mitycznych wokół niej. W przypadku katastrofy smoleńskiej mamy do czynienia z wybiciem społeczeństwa polskiego z toku typowych, rytualnych wydarzeń politycznych. Można też spostrzec, że obydwa wydarzenia stanowią dwa punkty węzłowe, to znaczy zamykają pewien obszar kształtowania określonych narracji związanych z wagą wydarzeń politycznych, dotykających wszystkich członków danej społeczności.

Metoda 1 – analiza treści

Tego rodzaju badania dotyczące pola dziennikarskiego można rozpatrywać w szerokim kontekście analizy zawartości przekazów prasowych (analizy treści)28. Wypada określić przedmiot badania, którym będzie komunikat rozumiany jako ustrukturalizowany zbiór znaków, będący zakodowaną postacią intencji nadawcy, przy czym nie można zapominać o jego dwoistej naturze jako materialnej formy i pojęciowej treści29. Strukturalna analiza treści wydaje się najlepszą metodą badania, gdyż poprzez swoje główne założenia spełnia wymogi metodologiczne podejścia do problematyki (jest to analiza jakościowa, holistyczna, selektywna, ilustracyjna, ukazująca ukryte znaczenia i odnosząca się do czytelnika). Jako przyjęta metoda wymaga systematyki, analizy zbiorów przekazów poprzez możliwie jak najbardziej obiektywne identyfikowanie i klasyfikowanie elementów treściowych. To także założenie precyzyjności i porównawcze wnioskowanie wobec właśnie tych elementów i uwarunkowań procesu komunikacyjnego. Postępując zgodnie z metodologicznymi wytycznymi Davida Silvermana, analizując treść, można dokładnie określić procesy badawcze zarówno jawne, jak i kontekstualne30.

Przedmiotem badań nie będzie sam przekaz, ale jego związki z innymi procesami komunikowania. I tak będą to badania dotyczące związków między treścią i formą przekazów a kodem (strukturą narracji mitycznej)31, co jest przydatne dla określenia stopnia reprezentowalności danego mitu i jego roli w całości przekazów prasowych i udowodnienia istnienia kodu kulturowego, opartego o schematy strukturalne dostępne w narodowych mitach politycznych (problemy badawcze od P1 do P6)32.

Badania będą też dotyczyły związków między treścią przekazów a rzeczywistością, wskazując na obrazowanie Rosji poprzez narodowe mity polityczne. Tu rozwiązane zostaną kwestie dotyczące funkcjonowania narracji mitycznych w przekazach prasowych w ich aspekcie ramowania informacji oraz transfigurowania pamięci. Te dwa mechanizmy uznaję za podstawowe czynniki determinujące posługiwanie się narracją mityczną w komunikacie.

Stosowana tu metoda strukturalnej analizy treści będzie wzorowana na klasycznych ujęciach badań przekazów prasowych i przekazów narracji mitycznej zaproponowanej przez strukturalistę Claude’a Lévi-Straussa33. Jego badanie struktur narracji mitycznych nadal pozostaje aktualną metodą poznawczą na gruncie nauk społecznych (przechodząc do kognitywistyki)34. Mit stanowi wyzwanie dla metody strukturalnej analizy treści, gdyż „kategorie werbalne są mechanizmem transformacji uniwersalnych cech strukturalnych umysłu ludzkiego w uniwersalne cechy strukturalne kultury ludzkiej”35. Właśnie z tej uwagi wynika, że strukturalna analiza przekazów prasowych, uwzględniająca fragment i ukryte w nim znaczenia odnoszące się do czytelnika, pozwala na pełne wykorzystanie mitu jako kategorii poznawczej.

Przy badaniu mitu trzeba zwrócić szczególną uwagę na jego formę oraz treść36. Właśnie te dwa komponenty powinny stać się podstawą analizy treści, a następnie deskrypcji przekazu mitycznego37. Struktura mitu nie jest tak powierzchowna. Powinno się tu przyjąć metodologiczne złożenie Lauri Honko, by badać mit jako byt społeczny (z uwagi na jego wartości, emocje i charakter rytualny). W szerszej perspektywie strukturalnej analizy treści przekazów prasowych badanie mitu, według Honko, obejmuje weryfikację historyczną i lingwistyczną38.

Za wyznaczniki stosowania strukturalnej analizy treści posłużyły kluczowe prace uznanych naukowców39. W niniejszym opracowaniu zdecydowano się na zastosowanie strukturalnej analizy treści, a co za tym idzie badaniu poddano jako jednostkę analizy wyłącznie treść tekstów dziennikarskich, ograniczając się do tytułów, lidów, akapitów, liftów i podpisów pod fotografiami, bez uwzględnienia gatunkowości tychże tekstów, miejsca ich publikacji w prasie, tabel, wykresów i fotografii.

Jednostką obserwacji jest natomiast Rosja jako kategoria mitologizacji przekazu medialnego, a dokładniej pojawienie się tematyki rosyjskiej w danym przekazie prasowym. Trzeba uwzględnić, że w holistycznym ujęciu będą brane pod uwagę wszystkie przekazy prasowe, w których pojawia się Rosja jako motyw, trop, kontekst. Wymusza to wypracowanie bardziej szczegółowych technik badawczych skupionych na metaforach narracji mitycznej. Jednostką obserwacji będzie słowo „Rosja” i temat „Rosja”, „rosyjskość”.

Metoda 2 – analiza dyskursu

Dla pełnego opracowania przyjętego paradygmatu, zwłaszcza w odniesieniu do konstruktywizmu i społecznej konstrukcji rzeczywistości, odpowiednią metodą uzupełniającą analizę treści jest analiza dyskursu40. Dzięki niej istnieje możliwość poddania pod badanie takich zjawisk jak zawartość przekazów prasowych, sposoby prezentowania wydarzeń, zjawisk i problemów społecznych w mediach. Z uwagi na przyjęte tu badanie zjawiska ramowania analiza dyskursu zostanie zawężona i uzupełniona przez analizę ramową (framing analysis). Analiza ramowa jest niezbędna do uchwycenia istnienia postulowanych tu schematów poznawczych (kodów kulturowych/kodów geopolitycznych)41. Analiza ramowania w stosunku do badania zjawiska mitu i jego funkcji pozwoli określić praktykę kształtowania dyskursu medialnego (społecznego) i odpowie na pytanie o mechanizmy odpowiedzialne za przypisywanie znaczeń określonym zjawiskom społeczno-politycznym42.

Analiza dyskursu jest zgodna z przyjętym paradygmatem konstruktywistycznym i strukturalizmem. Do określenia wartości narodowych mitów politycznych w międzynarodowym bezpieczeństwie informacyjnym państwa warto posłużyć się mechaniką metodologiczną zaproponowaną przez A. Jonesa i J. Clarke’a: dyskurs-aksjologia, produkcja dyskursu, relacje dyskursów43. Podejście to widoczne jest w technice matrycy i jej narracyjnej deskrypcji.

Techniki badawcze

Dzięki metodzie analizy treści możliwe jest podejście strukturalne i wypracowanie odpowiednich technik badawczych potrzebnych do zweryfikowania hipotez szczegółowych. Desk research to badanie źródeł wtórnych, które będzie stosowane do uwzględnienia m.in. zmienności i oddziaływania faktografii na reprezentacyjność narracji mitycznej w prasie (tu głównie analizy instytucji i urzędów statystycznych m.in. GUS).

Narzędzie w postaci analizy treści – to szczególnie przydatna technika badawcza stosowana do analizy komunikatów tekstowych, w tym przypadku źródeł pierwotnych w postaci przekazów prasowych. Analiza treści posłuży do zredukowania zawartości całego tekstu dziennikarskiego, do jego fragmentaryzacji oraz wyodrębnienia znaczeń w postaci wysłowień narracji mitycznych ze szczególnym uwzględnieniem ich powtarzalności, kluczowości, form występowania.

Technika case study pozwoli skupić się na określonych elementach zjawiska mityzacji Rosji w prasie polskiej. Umożliwi metodyczne wyodrębnienie tych elementów dyskursu, które można uznać za wysłowienia narracji mitycznej. Case study pozwoli rozwarstwić mit i traktować pojedyncze jego wysłowienia jako osobne jednostki analizy.

Narzędzia badawcze

Współczesne ujęcia metodologiczne w badaniu prasy i przekazów medialnych wypracowały nowe narzędzia realizacji badań tekstu. Najbardziej posunięte w tym przypadku są założenia krytycznej analizy dyskursu i jej interdyscyplinarnego podejścia do badania świata przedstawionego w tekście44. Podejście interdyscyplinarne pozwala na zaangażowanie jako metod wspomagających analizę treści: analizę semantyczną, metodę geografii lingwistycznej i metodę filologiczną45.

W konstruowaniu narzędzia badawczego wykorzystano także zasady metodologiczne wywodzące się ze szkoły moskiewskiej, które nakazują traktować tekst, a właściwie treść komunikatu prasowego jako tekst kultury. Taki tekst implikujący narracje mityczne, zgodnie z tymi założeniami musi opierać się na schematach, strukturach opartych o kilka kodów: akcjonalny (wydarzeniowy), przedmiotowy (rzeczowy), werbalny (językowy), lokatywny, temporalny, personalny, symboliczny46. Kody te zostaną wykorzystane do skonstruowania klucza kategoryzacyjnego i narzędzia w postaci kwestionariusza: matrycy narracji mitycznych47.

Klucz kategoryzacyjny powstał na podstawie metod kontekstowego komentowania tekstu w wariancie referencyjnym i historycznym48 z uwzględnieniem metody geografii lingwistycznej, dokonując rozwarstwienia tekstu dziennikarskiego na rangowane jednostki analizy w postaci: tytułu, lidu, akapitów, liftów i podpisów pod fotografiami, uwzględniając remat (czyli najistotniejszą część informacyjną wypowiedzi) i ramę konceptualną49 (framing – zjawisko budowy struktur pojęciowych, których celem jest interpretacja informacji)50, implikatury i presupozycje, słownictwo wartościujące oraz stereotypy językowe (w tym także cliches)51. Klucz kategoryzacyjny pozwoli wyodrębnić z tekstów dziennikarskich (jednostek analizy) jednostki obserwacji w postaci metafor narracji mitycznych. Będzie on opierał się na wyżej wspomnianych kodach umożliwiających wykreowanie kwestionariusza i odnosił się do badania dyskursu i języka polityki. Może on być weryfikowany prostymi technikami lingwistyki, a wchodzące w jego skład struktury narracyjne, takie jak mity, mogą być dzięki temu skutecznie badane52.

Klucz kategoryzacyjny powstał w wyniku analizy literatury przedmiotu (stanu badań). Opiera się na dwóch podejściach: dedukcyjnym i indukcyjnym. Podejście dedukcyjne – wynikające z wyników badań za pomocą narzędzi desk research – cechuje się wyznaczeniem ilości narracji mitycznych, ich ograniczeniem do ośmiu (podane zostaną w kwestionariuszu). To także rozbicie tych narracji w celu konstrukcji kwestionariusza do postaci jednostek obserwacji. Podejście indukcyjne to z kolei dodawanie nowych kategorii w miarę postępu prac empirycznych nad materiałem źródłowym oraz rozwoju wiedzy w toku prowadzonych badań. Klucz kategoryzacyjny ma za zadanie uwzględniać zmienną zależną w postaci reprezentowalności, poziomu, korelacji itd. oraz zmienną niezależną w postaci kwestionariusza z jednostkami narracji mitycznej (metaforami). Klucz kategoryzacyjny zostanie rozpisany w postaci kwestionariusza z uwagi na jego obszerną budowę.

Kwestionariusz powstały w wyniku przyjętego klucza kategoryzacyjnego składa się z narodowych mitów politycznych oraz z wysłowień tychże mitów. Taki kwestionariusz pozwoli na uchwycenie jakości, ilości koherentności narracji mitycznych w przekazach prasowych. Dodatkowo da możliwość określenia i ocenienia, czy istnieje zjawisko ramowania narracją mityczną oraz odniesie się do właściwości transfiguracji pamięci w przekazach prasowych. Kwestionariusz pozwoli wskazać na to, jakie mity, w jaki sposób i na jakim poziomie kreują obraz Rosji w prasie opinii. Umożliwi to całościowe zdefiniowanie mechanizmów replikacyjnych i aktualizacyjnych narodowych mitów politycznych. Kwestionariusz zostanie podany na końcu tego rozdziału.

Metoda 2 – Badania ilościowe

Do określenia reprezentowalności narracji mitycznych w przekazach prasowych potrzebne będzie zastosowanie metody badań ilościowych. Metody te będą skupiały się na komasowaniu danych w postaci zbiorów i przetwarzaniu tych masowych informacji o zjawisku społeczno-politycznym, jakim jest narodowy mit polityczny Rosji za pomocą analizy ilościowej w ogólne wnioski.

Badania ilościowe pozwalają na otrzymanie syntetycznych wyników, umożliwiających dokonanie charakterystyki za pomocą średniej (np. średniej ważonej, średniej arytmetycznej do określenia poziomów reprezentowalności) oraz do dokonania analizy stosunku poszczególnych reprezentowalności w danych pismach i w przestrzeni temporalnej. Można tu także uwzględnić różnego rodzaju mierniki w postaci korelacji, pozwalające na analizę zależności i współzależności występowania zjawisk.

Technika badawcza

Dla badań ilościowych najbardziej odpowiednią techniką wydaje się pomiar, który pozwala na określenie wartości zmiennych zależnych. Przekształca on wartości w mierniki liczbowe dające się określać, badać i odnosić do siebie53. W badaniu poziomu reprezentowalności istotne jest tzw. podejście reprezentacyjne. W tym założeniu wypada wyjść od konstatacji, że poddawane mierzeniu właściwości narracji mitycznych można określić w postaci relacji empirycznych zachodzących między obiektami (sobą nawzajem: mit–mit, ale też, co istotne, między zjawiskami zewnętrznymi np.: mit–komunikacja, mit–rzeczywistość)54.

Narzędzia badawcze

W przypadku realizowania techniki pomiaru trzeba wskazać, jakimi miernikami posługiwano się przy jego sporządzaniu. Na potrzeby niniejszych badań były konstruowane skale pomiarowe zgodnie z wytycznymi ilościowych badań społecznych55. W przypadku budowy wskaźników, skal i miar posłużono się założeniem o najprostszych rozwiązaniach matematycznych umożliwiających precyzyjność, przejrzystość i rzeczowość określonych wyników, w tym głównie oparcie się na proporcjach procentowych i odniesieniach do średnich56. Tylko w ten sposób można zachować dwa podstawowe poziomy skali pomiaru: trafność i rzetelność. Za precyzyjność określenia trafności pomiaru odpowiada analiza jakościowa z uwzględnieniem narzędzia w postaci case study. W przypadku rzetelności trzeba jej upatrywać w sumowaniu powtarzalności wyników określonych wartości (jednostek analitycznych, jednostek obserwacji). Pomiar polega na zastosowaniu właściwości badań jakościowych i odniesieniu ich do możliwości realizacji wytyczenia zmiennych w postaci mierników liczbowych57.

Poszczególne wskaźniki będą prezentowane w kolejnych rozdziałach. Budowę skal oraz wskaźników pomiaru oparto o założenia ilościowych badań społecznych. Przy obliczaniu korelacji użyto odniesienia do skal wywodzących się ze statystyki.

Metoda 3 – Metoda porównawcza

Metoda porównawcza stosowana jest często w naukach społecznych. Ma szerokie perspektywy badawcze, które w głównej mierze sprowadzają się do poszukiwania, deskrypcji i wyjaśnienia zjawisk społeczno-politycznych. W niniejszej pracy takie ujęcie będzie dominować w odniesieniu do weryfikacji problemów szczegółowych P5 i P6. Pojawią się tu problemy natury porównawczej typu: porównanie narracji mitycznych do metafor, do figur retorycznych, do środków perswazji, a mechanizmu transfiguracji do mechanizmu kategoryzacji społecznej. Metodę porównawczą odnajduje się w niemal wszystkich pracach społeczno-politycznych. W naukach społecznych i politycznych klasycznym ujęciem porównawczym posługiwał się Max Weber.

Metodę porównawczą w niniejszym ujęciu będzie określać stosowanie metody heurystycznej – nastawionej na weryfikację i deskrypcję nowych zjawisk zachodzących w procesie komunikacji masowej. Badania heurystyczne cechują się wykrywaniem nowych zjawisk i relacji zachodzących w tychże zjawiskach a światem społecznym. Wynikiem stosowania metody heurystycznej jest budowa modelu myśli, wycinka rzeczywistości z uwzględnieniem zarówno znanych już faktów, jak i tych przeczuwalnych bądź wykazanych, udowodnionych i opisanych.

Metodą wspomagającą będzie metoda analogii oparta o synekdochę pars pro toto – generalizację opartą na występowaniu zjawiska w jednym miejscu i budowę ogólnych sądów poprzez potwierdzenie tego zjawiska badaniem ilościowym (pomiarem).

Techniki badawcze

Przyjętą techniką w analizie porównawczej jest wyjaśnienie naukowe. Opiera się ono na metodach statystycznych i generalizacjach odnoszących się od szczegółu do ogółu. Kolejne techniki analizy porównawczej odnoszą się do weryfikacji założeń o mechanizmie transfiguracji pamięci. Badanie to musi opierać się na wnikliwej analizie materiału źródłowego, zestawieniach, porównaniach. Techniki: wynikania logicznego, zależności genetycznej, wyjaśnienia funkcjonalne i wyjaśnienie teleologiczne będą niezbędne do weryfikacji problemów P5 i P6.

Wyjaśnienie genetyczne nie będzie odpowiadać za ustalenie przyczyn, a za oddziaływanie poszczególnych elementów, tu głównie w postaci „jaka interakcja zachodzi między zjawiskiem A a zjawiskiem B?”. Uzupełniając to pytanie, można wskazać, że będzie ono brzmieć: jaka interakcja zachodzi między narodową narracją mityczną a pamięcią zbiorową? Wyjaśnienie funkcjonalne będzie skupiać się na kwestii, jak przebiega owa interakcja, jakich elementów pamięci dotyczy? Wyjaśnienie teleologiczne (odnoszące się do celowości) ma za zadanie wykazać funkcje, skutki działania mechanizmu transfiguracji, skupić się na tym, po co dane zjawisko istnieje.

W metodzie heurystycznej stosowana będzie technika w postaci ujęcia delfickiego – rozdzielenia faz opisywanego zjawiska. W przypadku transfiguracji będzie to: przedmiot, mechanizm, funkcje i wartość komunikacyjna.

Narzędzia badawcze

Stosowane w tej metodzie narzędzia to przede wszystkim deskrypcja. Będzie ona oparta o wynikanie logiczne, schematy logiczne w postaci wnioskowania, praw logicznych, schematów zdaniowych i sylogizmów. Wykazywanie postulowanych zjawisk i nowych zjawisk wymaga dokładnego opisu i szerokiego uzasadnienia w polu teoretycznym. Dlatego też deskrypcja jawi się jako najbardziej odpowiednie narzędzie do osiągnięcia założeń i weryfikacji hipotez.

Główne hipotezy oscylować będą wokół zagadnień mitu Rosji i jego funkcjonowania na łamach polskiej prasy. Mit jako forma świadomości społecznej ujawnia się w komunikacji jako metafora i wysłowienie. Analizie trzeba przez to poddać określony zespół treści58 odnoszących się właśnie do Rosji i jej zmitologizowanego obrazu.

Badania dotyczyć będą poziomu występowania jednostek analizy, ich wielkości i intensywności ich cech. Dobór próby w przypadku tygodników opinii wynosić będzie 13 egzemplarzy na rok, co przekłada się na interwał losowania w liczbie 4, w sumie od maja 2004 do kwietnia 2012 z trzech tytułów prasowych zostały wybrane 384 egzemplarze.

Jako klucz kategoryzacyjny postawiono zagadnienie dotyczące obecności tematyki rosyjskiej w danym egzemplarzu, tekście dziennikarskim. Przede wszystkim będzie to odpowiedź na pytania, czy dany tekst traktuje o Rosji, czy tekst prezentuje treści związane z mityzacją obrazu Rosji, to znaczy, czy i w jakim stopniu posługuje się metaforami mitycznymi.

Praca składa się z rozdziałów teoretycznych dotyczących mitu politycznego (z jego rozszerzeniem na zakres bezpieczeństwa międzynarodowego), teorii ramowania i ramowania poprzez narrację mityczną oraz transfiguracji pamięci zbiorowej. Rozdziały teoretyczne mają za zadanie wprowadzić odbiorcę w zakres zagadnienia i wyjaśnić kwestie związane z doborem tematu. Po każdym rozdziale teoretycznym pojawiają się rozdziały analityczne, w których dochodzi do prezentacji wyników badań prowadzonych na polskiej prasie opiniotwórczej pod względem posługiwania się w niej narodowymi mitami politycznymi Rosji. Rozdział pierwszy traktuje o teorii narodowych mitów politycznych i pamięci zbiorowej. W rozdziale drugim ukazana jest deskrypcja narodowych mitów politycznych Rosji z uwagi na kody i matrycę narracji mitycznej przyjętą w niniejszym badaniu. W trzecim rozdziale ukazane są wyniki badań ilościowych prowadzone na narodowych mitach politycznych. W rozdziale czwartym przedstawiona została teoria ramowania narracją mityczną (framything). Rozdział piąty stanowi dowodzenie słuszności istnienia owego zjawiska w prasie polskiej. Rozdział szósty prezentuje teorię transfiguracji pamięci zbiorowej poprzez narodowe mity polityczne, a rozdział siódmy dokonuje deskrypcji owego mechanizmu na podstawie wcześniejszych badań, wynikających z wniosków nieujętych w rozdziale trzecim i piątym na podstawie matrycy narracji mitycznej i replikowania przeszłości jako właściwości narracyjnej.

Dotychczasowe prace pojawiające się w dyskursie naukowym dotyczą głównie wizerunku, stereotypu, obrazu czy toposu w ujęciu lingwistycznym. Prace te wykorzystano do wytypowania klucza kategoryzacyjnego i konstrukcji matrycy narodowych mitów politycznych Rosji w prasie polskiej. Narodowe mity polityczne nie znalazły jak dotąd odpowiedniej analizy w polskim dyskursie naukowym. Tego rodzaju badania są domeną zachodnich nauk społecznych, na których wynikach autor będzie opierał się w budowie kategorii politycznej w postaci narodowych mitów politycznych. Największą wartość dla całości badań miała analiza źródeł pierwotnych: przekazów prasowych tygodników opinii. Wybrane prace analityczne59 posłużyły do tego, by na podstawie desk research dokonać konstrukcji klucza kategoryzacyjnego i przy jego pomocy stworzyć kwestionariusz badawczy w postaci matrycy narracji mitycznej. Biorąc pod uwagę analizy i wyniki badań, możliwe stało się wyodrębnienie następujących narodowych mitów politycznych Rosji w prasie polskiej:

A: mit komunistycznej/sowieckiej przeszłości/rozciągłości,

B: mit imperium rosyjskiego,

C: mit samodzierżawia,

D: mit narodu rosyjskiego: biesy, martwe dusze, przyjaciele Rosjanie,

E: mit dzikiego wschodu,

F: mit przedmurza cywilizacyjnego,

G: mit polskiego pośrednictwa,

H: mit odwiecznego wroga.

Kod mitu – „A”

Mit komunistycznej/sowieckiej przeszłości/rozciągłości

Kod wysłowienia:

A.1

A.2

A.3

A.4

A.5

A.6

A.7

A.8

A.9

A.10

A.11

A.12

A.13

Rosja – komunizm,

Rosja – przeszłość,

Rosja – sekretarz, czekista, komunista (itp.),

Rosja – postać (Stalin, Chruszczow, Breżniew, Lenin itd.),

Rosja – sowieckie, komunistyczne symbole,

Rosja – kultura sowiecka,

Rosja – zimna wojna, pieriestrojka, gułag, socrealizm, socjalizm,

Rosja – KGB, Armia Czerwona, Czeka,

Rosja – gradacja przymiotnikowa: sowiecki, bolszewicki, radziecki, stalinowski, posowiecki,

Rosja – reżim, dyktatura komunistyczna,

Rosja – ZSRR – spuścizna,

Rosja – ZSRR – tęsknota, żal, utrata,

Rosja – komunizm – zło.

Kod mitu – „B”

Mit imperium

Kod wysłowienia:

B.1

B.2

B.3

B.4

B.5

B.6

B.7

B.8

B.9

B.10

B.11

B.12

B.13

B.14

B.15

B.16

B.17

Rosja – militaryzm,

Rosja – siła, arsenał,

Rosja – potęga, zagrożenie nuklearne,

Rosja – władza,

Rosja – imperium, mocarstwo,

Rosja – duma,

Rosja – kontrola,

Rosja – wpływy,

Rosja – nowoczesność,

Rosja – armia,

Rosja – broń,

Rosja – zasoby,

Rosja – gazociąg, rurociąg,

Rosja – wojna, konfrontacja,

Rosja – najazd,

Rosja – zastraszanie,

Rosja – terroryzm,

B.18

B.19

B.20

B.21

B.22

B.23

B.24

B.25

B.26

B.27

B.28

B.29

B.30

B.31

Rosja – naród,

Rosja – hegemonia,

Rosja – dążenia,

Rosja – przestrzeń,

Rosja – agresja,

Rosja – szacunek,

Rosja – nacjonalizm,

Rosja – nazizm,

Rosja – antagonizm silny-słaby,

Rosja – zbrodnia międzynarodowa,

Rosja – wróg,

Rosja – słabość,

Rosja – fałsz,

Rosja – intryga.

Kod mitu – „C”

Mit samodzierżawia

Kod wysłowienia:

C.1

C.2

C.3

C.4

C.5

C.6

C.7

C.8

C.9

C.10

C.11

C.12

C.13

C.14

C.15

Rosja – panowanie,

Rosja – arystokracja,

Rosja – carat,

Rosja – car (Katarzyna II, Iwan Groźny, Piotr Wielki itp.),

Rosja – historia,

Rosja – cerkiew,

Rosja – centralizacja,

Rosja – Kreml, Moskwa – centrum władzy,

Rosja – państwo,

Rosja – władca,

Rosja – szacunek dla władzy,

Rosja – legitymizacja,

Rosja – stylizacja, retoryka, władza cesarska,

Rosja – władza,

Rosja – samodzierżawie.

Kod mitu – „D”

Mit narodu rosyjskiego: biesy, martwe dusze, przyjaciele Rosjanie

Kod wysłowienia:

D.1

D.2

D.3

D.4

D.5

Rosja – Rosjanie – nacja,

Rosja – Rosjanie – cechy pozytywne,

Rosja – Rosjanie – rozwój,

Rosja – Rosjanie – kultura osobista,

Rosja – Rosjanie – wartości,

D.6

D.7

D.8

D.9

D.10

D.11

D.12

D.13

D.14

D.15

D.16

D.17

D.18

D.19

D.20

D.21

D.22

D.23

Rosja – Rosjanie – tożsamość, odrębność,

Rosja – Rosjanie – bieda,

Rosja – Rosjanie – higiena,

Rosja – Rosjanie – bezpieczeństwo,

Rosja – Rosjanie – dobrobyt,

Rosja – Rosjanie – kreatywność, zdolność, umiejętność,

Rosja – Rosjanie – patologie społeczne,

Rosja – Rosjanie – śmierć, samobójstwo, zbrodnia,

Rosja – Rosjanie – pijaństwo, alkoholizm,

Rosja – Rosjanie – prostytucja,

Rosja – Rosjanie – turystyka,

Rosja – Rosjanie – życie codzienne,

Rosja – Rosjanie – wolność,

Rosja – Rosjanie – korupcja,

Rosja – Rosjanie – aborcja,

Rosja – Rosjanie – zacofanie,

Rosja – Rosjanie – przeciętność,

Rosja – Rosjanie – wymieranie.

Kod mitu – „E”

Mit dzikiego wschodu

Kod wysłowienia:

E.1

E.2

E.3

E.4

E.5

E.6

E.7

E.8

E.9

E.10

E.11

E.12

E.13

E.14

E.15

E.16

E.17

E.18

E.19

E.20

Rosja – cywilizacja,

Rosja – rozwój, niedorozwój,

Rosja – Europa,

Rosja – europejskość,

Rosja – Azja,

Rosja – azjatyckość,

Rosja – Bizancjum, bizantyjskość,

Rosja – demografia,

Rosja – prawosławie,

Rosja – transformacja,

Rosja – rozwój,

Rosja – demokracja,

Rosja – prawa i wolności obywateli,

Rosja – światopogląd,

Rosja – wartości polityczne,

Rosja – kultura, tradycja,

Rosja – wrogość wobec katolicyzmu,

Rosja – chaos,

Rosja – naród, narody,

Rosja – zbrodnie, zabójstwa, morderstwa, tragedie,

E.21

E.22

E.23

E.24

E.25

E.26

E.27

E.28

E.29

E.30

E.31

Rosja – ofiary, zamordowani, pokrzywdzeni,

Rosja – relacje społeczne,

Rosja – władza a obywatele,

Rosja – fałsz, kłamstwo, obłuda,

Rosja – metafory drogi, rozwoju, gospodarki, ubóstwa,

Rosja – Zachód – dobrobyt,

Rosja – świat – zagrożenie,

Rosja – świat – izolacja,

Rosja – Trzeci Świat,

Rosja – antysemityzm,

Rosja – zło.

Kod mitu – „F”

Mit przedmurza cywilizacyjnego

Kod wysłowienia:

F.1

F.2

F.3

F.4

F.5

F.6

F.7

F.8

F.9

F.10

F.11

F.12

F.13

F.14

F.15

F.16

Rosja – granice,

Rosja – sąsiedzi,

Rosja – zagranica,

Rosja – Wschód,

Rosja – Zachód,

Rosja – mapa,

Rosja – geopolityka,

Rosja – współpraca międzynarodowa,

Rosja – Ukraina, Białoruś, Litwa,

Rosja – Wschód a Zachód,

Rosja – Unia Europejska – granica,

Rosja – Polska – granica UE,

Rosja – UE – partnerstwo,

Rosja – UE – konflikt,

Rosja – UE – odmienność,

Rosja – Polska – koniec cywilizacji.

Kod mitu – „G”

Mit polskiego pośrednictwa

Kod wysłowienia:

G.1

G.2

G.3

G.4

G.5

G.6

G.7

G.8

Polska – Rosja – Wschód – Zachód,

Rosja – Polska – Warszawa,

Rosja – Polska – Moskwa,

Rosja – Polska – Polacy,

Rosja – Polska – Rosjanie,

Polska – Rosja – świat,

Polska – Rosja – NATO,

Polska – Rosja – Unia Europejska,

G.9

G.10

G.11

G.12

G.13

G.14

G.15

G.16

G.17

G.18

G.19

G.20

G.21

G.22

G.23

G.24

G.25

G.26

G.27

G.28

Polska – Rosja – Ukraina, Białoruś,

Polska – Rosja – Bliski Wschód,

Polska – Rosja – partnerstwo,

Polska – Rosja – prawda katyńska,

Polska – Rosja – historia,

Polska – Rosja – komunizm,

Polska – Rosja – wartości,

Polska – Rosja – dialog,

Polska – Rosja – wrogość do zachodu,

Polska – Rosja – dominacja,

Polska – Rosja – prawda,

Polska – Rosja – UE – polityka wschodnia,

Polska – Rosja – lider,

Polska – Rosja – granice,

Polska – Rosja – mediacja,

Rosja – Polska – demokracja,

Rosja – Polska – pomost,

Rosja – Polska – ucieczka,

Rosja – Polska – wrogość,

Rosja – Polska – opinia.

Kod mitu – „H”

Mit odwiecznego wroga

Kod wysłowienia:

H.1

H.2

H.3

H.4

H.5

H.6

H.7

H.8

H.9

H.10

H.11

H.12

H.13

H.14

H.15

H.16

H.17

H.18

Polska – Rosja – metaforyka walki,

Polska – Rosja – rewanż, zmagania,

Polska – Rosja – historia,

Polska – Rosja – stosunki,

Polska – Rosja – zakłamanie,

Polska – Rosja – okupacja,

Polska – Rosja – rywalizacja,

Polska – Rosja – wróg,

Polska – Rosja – ludobójstwo,

Polska – Rosja – cierpienie,

Polska – Rosja – trudy sąsiedztwa,

Polska – Rosja – polityka antypolska,

Polska – Rosja – likwidacja,

Polska – Rosja – wojna,

Polska – Rosja – zbrodnia,

Polska – Rosja – ekspansja,

Polska – Rosja – uległość, poddaństwo, zniewolenie,

Polska – Rosja – izolacja,

H.19

H.20

H.21

H.22

H.23

H.24

H.25

H.26

H.27

H.28

H.29

Polska – Rosja – zdrada,

Polska – Rosja – kultura,

Polska – Rosja – Katyń,

Polska – Rosja – Niemcy – historia,

Polska – Rosja – Niemcy – współpraca,

Polska – Rosja – Niemcy – wojna,

Polska – Rosja – Niemcy – okrążenie,

Polska – Rosja – Niemcy – zagrożenie,

Polska – Rosja – Niemcy – zdrada,

Polska – Rosja – Niemcy – kłamstwa, propaganda,

Rosja – Polska – bezpieczeństwo energetyczne.

Powyższa matryca narracji mitycznych zostanie wykorzystana do weryfikacji problemu i hipotez badawczych. Umożliwi przełożenie wartości narracyjnych na wartości liczbowe, a także posłuży do dokonania analizy deskryptywnej (gęstego opisu). W kolejnych rozdziałach teoretycznych i analitycznych zostanie zaprezentowane szczegółowe podejście metodologiczne do weryfikacji kolejnych założeń badawczych.

Przypisy:

Rozdział I: Narodowe mity polityczne

Obszar teoretyczny, w którego granicach będą oscylowały ramy badawcze, stanowi funkcjonowanie wyobrażeń zbiorowych i świadomości społecznej, w tym przede wszystkim kwestii narodowych mitów politycznych. Chcąc w pełni dokonać opisu zjawiska społecznego, jakim jest mit, wypada skupić się na klasycznych badaniach nad myślą mityczną Ernsta Cassirera, strukturalizmie Claude’a Lévi-Straussa i Rolanda Barthes’a1, a także sięgnąć po hermeneutyczne ujęcie mitu Paula Ricoeura, dzięki którym uda się ustalić ramy teoretyczne oraz dokonać konceptualizacji kategorii teoretycznej oraz wielu innych ujęć teoretycznych związanych z mitem politycznym. Tu także wypada rozpatrzyć mity narodowe jako wynik zaprogramowania kulturowego w ujęciu Geerta Hofstedego. Ten przegląd teoretyczny pozwoli usystematyzować koncepcje i tradycje, które poszukują reguł rządzących świadomością zbiorową.

Świadomość zbiorowa to stan ludzkiej psychiki, który umożliwia doświadczenie poznawcze2, racjonalizację, a do tego określa i nadaje emocjonalność przeżyć. Świadomość, będąc stanem psychicznym tak jednostkowym, jak i zbiorowym, pozwala rozwijać się szerokim narracjom w postaci narodowych mitów politycznych.

Narodowe narracje mityczne od czasów oświecenia rozpatrywane są jako specyfika egzystencji ludów pierwotnych i sprowadzane do zaszłości, archetypów myślowych i kulturowych3. Jest to mylne podejście, gdyż mity są bezustannie obecne wśród nas, bez nich żadne społeczeństwo nie mogłoby funkcjonować4. Mit jako forma świadomości łączy w sobie szereg elementów, w tym szczególnie: gnozę5, wartości, emocje, rytuał. Mity stały się w XX wieku obiektem świeżego zainteresowania nauk politycznych i polityków w ogóle.

Obecnie zdecydowanie odrzuca się spojrzenie na mit jako na formę zmyśleń, opowiadań i na pewien etap wiedzy przednaukowej6. Teorie o „fałszywej świadomości”7, „zamkniętym umyśle” czy „marzeniu na jawie”8 odnoszące się do świadomości społecznej, utożsamianej w tym aspekcie z mitem, zostały porzucone na rzecz mitu jako formy mieszczącej swą istotę między prawdą a fałszem lub też poza nimi, abstrahując w zupełności od jego oceny i prawdziwości, czego dowodził już Karol Marks9. Mit jest niewątpliwie formą nieracjonalną, umieszczoną w tym obszarze świadomości, który wymaga wiedzy apriorycznej, sakralnej wiary w słuszność przekonań10. Nie jest związany z religią, ale tak jak ona wymaga zawierzenia i przez to nie podlega racjonalizacji. Jest to materia ukształtowana kolektywnie, której podstawowym budulcem, fundamentem społecznym są emocje11. Projektują one dany obiekt w taki sposób, by w chwili kreacji implikował cały katalog elementów takich jak: wiedza, wiara, przekonanie, tożsamość.

Mity to wytwory kolektywne. Jako forma świadomości zbiorowej programowane są w pamięci zbiorowej jednostki. Samo programowanie nie jest wystarczające, przez co mity muszą być stale replikowane, co obecnie dzieje się często w środkach masowego przekazu12. Mity funkcjonują jako szerokie narracje, stale aktualizujące się (za co odpowiada mechanizm transfiguracyjny analizowany w dalszej części pracy).

Narodowe mity polityczne wymagają wiary apriorycznej, gdyż znajdują się poza zasięgiem jednostkowego i społecznego doświadczenia, co stanowi o ich charakterze jako o środku poznania (właśnie takie rozumienie mitu autor będzie starał się postulować jako zmysł społeczny13 – pozwalający na usensownienie rzeczywistości, poznanie jej i bezrefleksyjną konsumpcję informacji, przetworzenie i utrwalenie komunikatu jako transfiguratu narracji mitycznej14). Poznanie to jest tylko elementem zastępczym, wypełnieniem luki w wiedzy na określony temat tam, gdzie pojawia się potrzeba wyjaśnienia zjawiska, jego opisu bądź racjonalizacji, a kończą się możliwości społecznego doświadczenia. Właśnie w takim momencie rodzi się mit15, który, bazując na społecznym przekonaniu, staje się wiedzą powszechnie uznaną za prawdę objawioną. To założenie realizuje spojrzenie na mit jako na zapośredniczenie między jednostką a grupą16, choć trzeba uznać narodowy mit polityczny (czy w ogóle mit) za szerszą perspektywę poznawczą jako arbitra między jednostką a rzeczywistością (społeczną, kulturową, polityczną itd.).

Istotną konstatacją jest uznanie mitu za wyjaśnienie i jednoczesne odrzucenie tejże teorii jako błędnej. Oznacza to, że w powszechnym przeświadczeniu, które dominuje w środowisku naukowym, jest wyjście z założenia, że mit wyjaśnia dany skrawek rzeczywistości (narracyjnie i aksjologicznie). Wyjaśnienie jest tu nadużyciem. Mit trzeba traktować jako substytut wyjaśnienia, a nawet jeszcze więcej – jako stan świadomości, wiarę, przekonanie w to, że takie wyjaśnienie istnieje17. Na przykładzie narodowych mitów politycznych będzie to wyraźnie zarysowane w postaci zastępowania faktów przekonaniem, stereotypem (a nie dowodem) o znamionach wiedzy wspólnej i indywidualnej18.

Teoria mitu jako zmysłu jest tu zupełnie adekwatna do ustaleń Eleazara Mieletynskiego, gdyż mit jest tak samo zwodniczy jak zmysły, postrzega i wyjaśnia na zasadzie pobieżnych obserwacji, pojmuje tylko tyle, ile pozwala przetrwać jego wyznawcom. Jest wybiórczy, racjonalizujący, dąży do „unaukowienia”. Wyjaśnienie nie jest odpowiednią formą określenia mitu. Można go uznać za bezrefleksyjne (aprioryczne) przekonanie, co do słuszności sądów19.

Mit to forma i jako taka wymaga pewnych ram, które przejawiają się głównie w języku i symbolach, a także w metodach ich artykulacji20. Często funkcjonuje w operatach myślowych, zbitkach, frazach, uogólnieniach, a także jako dynamiczny konglomerat pewnej ilości uporządkowanych symboli21. Jako konstrukt społeczny aspirujący do rangi wiedzy22 jest składnikiem pamięci zbiorowej, stanowiąc sumę określonych przekonań dotyczących prawd potrzebnych do wyjaśnienia danego wycinka rzeczywistości.

Pośród bogatej typologii mitów pożądane byłoby wskazanie pewnych zbieżności mitu politycznego i mitu narodowego. W dotychczasowej literaturze mit narodowy niemal w ogóle nie funkcjonuje na płaszczyźnie teoretycznej w badaniach socjologicznych czy politologicznych23. Obecnie zaczyna jednak powoli przenikać do świata nauki24. Tadeusz Biernat wypowiada się na jego temat skromnie, wskazując, że mit narodowy jest zmitologizowaną wersją narodu i jego misji25.

Inaczej rzecz ujmuje Alvydas Nikžentaitis, według którego mit narodowy jest w wielu płaszczyznach tożsamy ze stereotypem narodowym. „Mity narodowe, podobnie jak stereotypy, pojawiają się wtedy, kiedy grupa etniczna identyfikuje się z historią kraju lub poszczególnymi postaciami albo wydarzeniami, a jednocześnie próbuje przede wszystkim zrozumieć swoje miejsce w otaczającym ją świecie”26. Nikžentaitis uważa, że mity narodowe, tak samo jak stereotypy, posiadają wspólne źródło i taki sam charakter, gdyż obydwa zjawiska pozostają społecznymi konstruktami rzeczywistości. Można dalej wyliczać, za Janem Bertingiem i Christiane Villain-Gandossi cechy charakteru mitu narodowego, uznając go za zbieżny ze stereotypem narodowym. Nie ulega wątpliwości, że mit narodowy jest wspólny dla większości członków danej grupy etnicznej, przekazywany poprzez zaprogramowanie kulturowe. Podlega jednocześnie permanentnym reinterpretacjom i rekonstrukcjom27. Mit, jak wskazuje Piotr Pawełczyk, jest „strukturą pośredniczącą w relacji jednostka–grupa”28. Nie można w pełni utożsamiać mitu narodowego ze stereotypem. Narodowy mit polityczny będzie wykorzystywał stereotypy narodowe w swojej narracji, ale z uwagi na jej rozbudowanie i funkcje eksplikacyjną stereotypem nie jest.

O micie narodowym rozpisywał się blisko wiek temu Andrzej Jałowiecki, który w tej formie świadomości upatrywał logicznej konstrukcji, kumulacji, a raczej integracji zjawisk i faktów (często sprzecznych ze sobą) w celu wytworzenia właściwego mitu „narodowego”: spójnego w sobie i grupie etnicznej29. Wskazał, że mit narodowy jest połączeniem sprzeczności i wytłumaczeniem niewyjaśnionych zjawisk, natomiast w jego kreacji istotną rolę odgrywa pamięć historyczna, gdyż od niej i jej jakości zależy to, w jaki sposób mit ten zostanie zbudowany. Wskazuje na prostą zależność pomiędzy pamięcią historyczną a mitem narodowym: im pamięć jest bogatsza w świadomość, tym mit (jako zafałszowana forma) ma trudniejsze pole egzystencji30. Jałowiecki też, najprawdopodobniej jako pierwszy, zwraca uwagę, że za kreacją mitu narodowego będzie stać warstwa inteligencji31. Jego dywagacje wydają się obecnie przestarzałe, ale wypada uznać za istotne dla charakteru mitów narodowych zaangażowanie historii, pamięci zbiorowej i narracji mitycznej jako trzech wzajemnie uzupełniających się jedności (a nie, jak robił to Jałowiecki – jako antagonizmów). Takie podejście znajduje się w narodowej teorii mitu Iana Barboura, dla którego mity to wspólnotowe przeżywanie historii własnej grupy32.

Idea ta została rozszerzona przez Airata Aklaeva, który dopatruje się w mitach narodowych funkcji politycznej i propagandowej33. Z tym spostrzeżeniem nie można do końca się zgodzić, gdyż przechodząc na stronę polityczną, a raczej na rzecz propagandy politycznej danego ugrupowania, mit traci swój charakter narodowy i staje się mitem partyjnym. Mit narodowy nie jest odosobnionym elementem życia społecznego i pozostaje podatny na wpływy polityki, ekonomii i warunków społecznych34. Oznacza to, że mity narodowe, podobnie jak stereotypy, nie bytują w izolacji, ale funkcjonują jako elementy zbiorowej świadomości35. Dopuszcza się obecnie możliwość ingerencji w narrację mityczną w celach propagandowych, jednak należy wskazać, że tego typu działalność musi być przemyślana i długofalowa (najbardziej podatny na te działania jest system edukacyjny i pole medialne).

Trzeba zauważyć, że mity narodowe są tymi formami świadomości społecznej, w których rozwijać się będą pozytywne i negatywne stereotypy. Berting i Villain-Gandossi zwrócili uwagę, że wyobrażenia zbiorowe kreują, a raczej funkcjonują w ramach stosunków grupowych skonkretyzowanej i kulturowo oraz politycznie zakodowanej „mapy myślowej”. Choć nie dookreślają oni owego zjawiska, i tak przywodzi ono na myśl zjawisko mapy mentalnej. Jest to także rodzaj świadomości społecznej, pewnego rodzaju wiedzy. Mapa mentalna to mapa nadbudowana nad mapami geograficznymi i politycznymi i stosunkowo od nich niezależna36. Ma ona charakter wybiórczy wobec faktów i obiektów, a także jest nacechowana narodowościowo i do wymiarów długości i szerokości geograficznej dodaje dodatkowy pion – wartości i wartościowania obiektów37. Dlatego właśnie, poprzez wartości i emocje, mapa mentalna będzie uzupełnieniem politycznego mitu narodowego38. W niniejszym ujęciu ten element będzie szczególnie istotny dla rozpatrywania mityczności znaczeń granicy i graniczności w narracjach mitów F i G.

Włączając Rosję jako obiekt na tej trójwymiarowej mapie, będziemy ją umieszczać nie w siatce kartograficznej, ale w siatce symboli, ocen i wartości reprezentowanych przez pewne ich reprezentacje słowne, takie jak „Wschód” czy „daleka północ”39. Aksjologia będzie w tym przypadku wymiarem przestrzennym, który w micie narodowym odgrywa istotne role: budowy tożsamości zbiorowej i kompensacyjną40. W kartografii mentalnej, będącej elementem mitologii narodowej, mogą istnieć mity i stereotypy Afryki, Azji, Europy, Ameryki czy Rosji. Mitologia narodowa działa na zasadzie kreślenia linii kartograficznych, gdzie łączy ze sobą takie punkty jak Katyń, Smoleńsk czy Syberia. Mapa mentalna, o ile określa punkty w układzie geograficzno-aksjologicznym, o tyle sama jej mentalność działa w koncepcji trzech światów Karla Poppera, w którym wyróżnia on istnienie trzech jakości bytu. Pierwszym z nich jest świat fizycznych obiektów, drugim świat stanów psychicznych, a więc wszelkiego rodzaju emotywów, trzecim natomiast jest świat zobiektywizowanych idei. To właśnie w nim rozwijają się produkty ludzkiej świadomości, treści i narracji, znaczeń, a w tym także mitów41. Chcąc przełożyć tę koncepcję na mapę mentalną, łatwiej można zobrazować trójwymiarowość owego układu, gdzie dwa pierwsze światy będą stanowić płaszczyznę mapy – doświadczenia i osądy, natomiast świat trzeci wraz z trzecim wymiarem to świat emocji i mitu.

Mit narodowy będzie wytworem społecznym, wynikiem kulturowego zaprogramowania umysłu danej grupy społecznej, która w sposób stereotypowy ma spoglądać na inne państwa i narody, umiejscawiając je w przestrzeni aksjologicznej42. Powstaje pytanie, czy tak rozumiany mit narodowy jest tradycyjnie pojmowanym mitem narodowym. Zdaje się, że odpowiedź nie może być jednoznaczna, ponieważ z powyższych rozważań wyłania się przekonanie o dwoistości mitu narodowego, to znaczy: mitu narodowego – sui generis i mitu o narodzie. O ile mit narodowy może i powinien być uznawany za „supermit”, będący w powszechnym użyciu komunikacyjno-historycznym, o tyle mit o narodzie będzie tą jego hybrydą, która na pierwszym planie stawia wyobrażenia, sądy i wartości przypisywane innym państwom i narodom. To właśnie do tego typu mitu odnosi się wcześniejsza kartografia mentalna.

Kategoria narodowego mitu politycznego spaja te dwie jedności: mit etniczny i mit o grupie etnicznej. W skrócie: mit narodowy to mit wyznawany przez daną grupę narodową, mit o narodzie to mit (wyobrażenie na zasadach stereotypu) jednej grupy narodowej o innej grupie narodowej. Mity te nie funkcjonują poza dyskursem politycznym, można więc uznać, że obydwa realizowane są w kategorii polityczności.

Narodowe mity polityczne implikują w sobie historię i pamięć zbiorową, przestrzeń (terytorium odniesienia geograficzne), tożsamość, rzeczywistość społeczno-polityczną, wartości, emocje i rytuał (głównie komunikacyjny). Mit narodowy posiada podłoże społeczno-kulturowe o charakterze archetypicznym. Archetypy stanowią formę podstawową wobec wszelkich odwołań narracyjnych. Każdy mit ma swoją genezę u podstaw kształtowania się kultury danego społeczeństwa43.

Narodowe mity polityczne pełnią funkcję tożsamościową wobec grupy społecznej. Jerzy Wiatr i Florian Znaniecki przeceniają znaczenie mitu w jego roli budowy wspólnej tożsamości narodowej. Niemniej każdy mit jest formą narodową i tożsamościową – przynależną określonej grupie. Etniczność stanowi istotny element w konstruowaniu wszystkich form świadomości społecznej44. W przypadku polityki etniczność jest szczególnie użyteczna i eksploatowana do form utylitarnych (spłaszczonych do poziomu wysłowień narracji mitycznych).