Poszukiwania historycznego Jezusa ebook

Wstęp do polskiego wydania

Działalność Alberta Schweitzera jako teologa i filozofa nie jest w Polsce szeroko znana. Najczęściej jego postać kojarzy się z lekarzem, który w początkach XX wieku wyjechał do Afryki, aby nieść pomoc miejscowej ludności w budowanym przez siebie szpitalu. Niektórzy przypomną go sobie jeszcze jako laureata pokojowej nagrody Nobla z 1952 r., a część pytanych przywoła jego (wydaną również w języku polskim) monografię na temat Jana Sebastiana Bacha. Wszystko to prawda, bowiem dostępne w języku polskim książki dotyczą przede wszystkim tej części jego życiowego dorobku. Niewielkim wyjątkiem jest opublikowana przez PAX w 1981 r. jego książka Z mojego życia…, która skrótowo sięga również do teologiczno-filozoficznych wątków.

Wielu natomiast może zaskoczyć fakt, że Albert Schweitzer nigdy nie porzucił teologii na rzecz medycyny i do końca życia pozostał czynnym teologiem i filozofem1. O ile jego dorobek jako filozofa może być dzisiaj przedmiotem dyskusji, to nie ulega najmniejszej wątpliwości, że jako teolog był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli tej dyscypliny. W 1893 roku rozpoczął na Uniwersytecie w Strasburgu studia teologii ewangelickiej i filozofii, które kontynuował w Paryżu i w Berlinie. W 1899 r. obronił pracę doktorską z filozofii, a w roku 1900 zostaje ordynowany na luterańskiego pastora i rozpoczyna pracę w Strasburskiej parafii św. Mikołaja. Od 1902 r. jest wykładowcą na Uniwersytecie w Strasburgu i przechodzi kolejne stopnie kariery akademickiej, aż do pamiętnego roku 1905, kiedy będąc już doktorem habilitowanym teologii (profesurę uzyskał w 1912 r.) i jednocześnie doktorem filozofii, zaczyna studiować medycynę. Postanowił wówczas udać się do Gabonu, aby pomagać tam chorym mieszkańcom tego kraju na bazie słabo wyposażonej stacji misyjnej. Praca doktorska Schweitzera z medycyny (kolejny doktorat!) zatytułowana jest Die psychiatrische Beurteilung Jesu: Darstellung und Kritik 19132, a zatem jest to praca z zakresu medycyny… która dotyczy osoby Jezusa.

Niniejsza książka ukazała się w 1906 r. (kiedy autor miał 31 lat), była początkowo zatytułowana Von Reimarus zu Wrede, a od 1913 r. kolejne wydania nosiły tytuł Geschichte der Leben-Jesu-Forschung. Łącznie w samych Niemczech ukazało się jej sześć wydań, zanim od 1966 r. zaczęły się pojawiać jej kolejne wydania w formacie kieszonkowym. Angielski przekład ukazał się już w 1910 r. pod tytułem The Quest of the Historical Jesus. Na ten tytuł zdecydował się również polski tłumacz, zakładając, że takie ujęcie tematu zainteresuje również czytelników spoza kręgów akademickich.

Powiedzieć, że książka ta należy do klasyki protestanckiej teologii, to zdecydowanie za mało. W opinii katolickiego księdza i teologa prof. Alfonsa Skowronka książka ta jest, mówiąc skromnie, naukowym raportem stanu badań nad Jezusem w wieku XIX i na przełomie z wiekiem XX. Cóż to jednak za mistrzowskie resumé, rozwijane na blisko 700 stronicach! Chciałoby się rzec, że Schweitzer stał się tu wręcz twórcą nowego gatunku w literaturze naukowej. […] Twórcze fazy badań nad życiem Jezusa urzekają nas pod piórem Schweitzera jeszcze dziś swoją świeżością. Dziełu temu, odznaczającemu się pisarską namiętnością, maestrią słowa i estetyczną doskonałością przysługuje miejsce w literaturze światowej3.

Dzieło to, przetłumaczone na język angielski już w 1910 roku, stało się przedmiotem żywej dyskusji i przeszło do klasyki. Schweitzer ustosunkowuje się w nim szerzej do ponad 67 autorów piszących na ten temat, nie licząc pomniejszych cytowań. Niewątpliwą zasługą Schweitzera jest tutaj obiektywizm. W metodzie egzegezy Schweitzer staje się dla nas prawdziwym wzorem. Pokazuje nam naocznie, jak właśnie w problematyce Jezusa każdy autor usiłował swoje własne pytania i problemy przypisywać Jezusowi, naciągając przy tym, a nieraz i gwałcąc, instancję przekazu ewangelicznego4. Dzięki temu książka ta była uważana, nawet przez badaczy, którzy odcinali się od jej radykalnych konkluzji, jako najbardziej rzetelny i wyczerpujący przegląd krytycznych badań nad życiem Jezusa, jaki kiedykolwiek został opublikowany5.

Jednym z powodów, dlaczego książka ta wzbudza nadal tak żywe zainteresowanie, jest ten, że stanowi ona zapis wielu lat walki o prawdę. Prawda o historycznym Jezusie znajdowała się w centrum uwagi pierwszych nurtów liberalnej teologii. Werner Picht ujmuje to w sposób następujący: Najbardziej podstawowym impulsem ludzkiego ducha, który wznosi się ponad walkę o byt, jest dążenie do poznania istoty bytu. Człowiek jest bezdomny i pozbawiony oparcia, jeśli nie znajduje poczucia bezpieczeństwa poznając prawdę lub przynajmniej to, co uznaje za prawdę. […] Wola prawdy przejawia się obecnie przede wszystkim w determinacji, aby zdemaskować samoiluzję myślenia, które zostało wprowadzone w błąd przez wiarę. W tym duchu toczy się tak samo wspaniała, jak barbarzyńska walka przeciwko pozorom, inspirowana nauką Kanta. Jeśli chodzi o teologię, to walka ta znajduje swoją największą pasję w badaniach nad życiem Jezusa, które „stanowią najpotężniejsze, co kiedykolwiek zrobiła religijna autorefleksja”6. Słowa te chyba najlepiej opisują klimat czasów, w jakich powstawało to dzieło.

Dla Schweitzera decyzja o napisaniu książki na temat historyczno-krytycznych badań nad życiem Jezusa nie była przypadkowa. Osoba Jezusa nie tylko znajdowała się w centrum jego zainteresowań jako badacza, ale również była jego drogowskazem w życiu zawodowym i prywatnym. Schweitzer był osobą obdarzoną nadzwyczajną pamięcią, a przy tym nader wnikliwym i krytycznym umysłem. Wspomina, że już jako ośmiolatek zastanawiał się, dlaczego rodzina Jezusa cierpiała biedę, skoro została tak hojnie obdarzona przez trzech magów ze Wschodu. Odbywając służbę wojskową po pierwszym roku studiów, dokonał odkrycia, które miało duży wpływ na przebieg jego późniejszych badań. Kiedy wczytywał się w zabrany do plecaka egzemplarz greckiego oryginału Nowego Testamentu, uwagę jego przyciągnął werset z Ewangelii Mateusza (Mt 10, 23), gdzie Jezus rozsyłając uczniów, nie spodziewa się ich powrotu przed nadejściem Królestwa Bożego. Oczekiwanie Jezusa się nie spełniło… Jego uniwersytecki nauczyciel Heinrich Julius Holtzmann uważał, że słowa te (z Mt 10, 23) są „dopiskiem” wczesnej wspólnoty chrześcijańskiej. Jednak Schweitzer od razu dostrzegł wadę takiego rozumowania: po co pierwsi chrześcijanie mieliby dopisywać do wypowiedzi Jezusa coś, co świadczy o niespełnieniu proroctwa ich Mistrza (?!). A zatem… są to autentyczne słowa Jezusa! Od tego momentu – jak pisze Erich Grässer – zwrotnica została przestawiona7 i Schweitzerowi pozostało jedynie dopracowanie szczegółów jego późniejszej tezy, określanej mianem „konsekwentnej eschatologii”8. Jej rozwinięcie można odnaleźć w 21. rozdziale niniejszej książki. Jednak pierwszy, kompletny zarys tej koncepcji ukazał się już w 1901 roku, jako jeden z elementów jego pracy habilitacyjnej pod tytułem: Das Messianitäts-und Leidengeheimnis. Eine Skizze des Lebens Jesu. Należy dodać, że wpływ na opracowanie tej koncepcji miała publikacja Johannesa Weissa z 1892 r. pt.: Die Predigt Jesu vom Reiche Gottes.

Zarówno Schweitzer jak i Weiss przyjmują, że Jezus mówiąc o Królestwie Bożym, ma na myśli nagłe wtargnięcie nadprzyrodzonej rzeczywistości i jednoczesny koniec obecnego świata, tak jak opisywały to apokalipsy w późnym judaizmie, a spośród ksiąg kanonicznych Księga Daniela. Dlatego etyka Jezusa miała charakter etyki „tymczasowej”, bowiem wobec nadciągającego właśnie końca świata nie było miejsca dla długofalowych planów.

Drugim obszarem teologicznych zainteresowań Schweitzera była osoba Pawła z Tarsu. Poświęcił mu dwie późniejsze książki: Geschichte der paulinischen Forschung (1911) i Die Mystik des Apostels Paulus (1930). Ponadto z teologicznych dzieł Schweitzera opublikowano pośmiertnie pierwszą część jego niedokończonej monografii: Reich Gottes und Christentum (1967).

Dodatkowym źródłem wiedzy o teologicznych poglądach Schweitzera są jego kazania. Większość z zachowanych do dzisiaj ponad 400 kazań pochodzi z okresu przed drugą wojną światową i zostało wygłoszonych w Europie9.

Pomimo radykalnych konkluzji w postaci „konsekwentnej eschatologii” oraz innych, równie zaskakujących wyników badań (jak chociażby tych, dotyczących Wieczerzy Pańskiej10) Schweitzer zawsze uważał siebie za członka Kościoła Luterańskiego. Jak ujął to Prof. Yushi Uchimura z Uniwersytetu w Tokio: Teolog Albert Schweitzer był wzorowym chrześcijaninem a jednocześnie zaatakował więcej kościelnych dogmatów niż jakikolwiek niemiecki teolog od czasów Marcina Lutra11.

Dzieło Schweitzera stanowi kamień milowy w przebiegu dwóch ważnych procesów. Pierwszy z nich to same poszukiwania historycznego Jezusa. Jak pisze J.C. Paget: impuls pochodzący z prac Schweitzera i Weissa […] nieustannie wywiera wpływ na zajmujących się historycznym Jezusem, niezależnie od zajmowanego przez nich stanowiska, a ich teologiczne i hermeneutyczne wyzwania – lepiej zdefiniowane przez Schweitzera niż Weissa – nadal pozostają aktualne12. Według Gerda Theissena i Annette Merz, badania nad życiem Jezusa można podzielić na pięć okresów13. Do pierwszego okresu należą krytyczne uwagi H.S. Reimarusa i D.F. Straussa, drugi wiąże się z optymizmem pierwszych liberalnych badań w tej dziedzinie (H.J. Holtzmann). Alberta Schweitzera Theissen zalicza do trzeciego okresu, kiedy ujawnił się kryzys takich badań. Czwarty okres charakteryzuje się nowymi pytaniami o historycznego Jezusa i nowymi metodami badań (R. Bultmann, E. Käsemann, G. Bornkamm). Piąty zaś okres Theissen odnosi do fazy badań określanej jako tzw. third quest, kiedy odważniej odwoływano się do później odkrytych, pozakanonicznych źródeł (np. zbioru tekstów z Nag Hammadi odkopanych w 1945 r.). Przedstawicielami tego okresu są m.in. G. Vermes, G. Theissen, J.D. Crossan, E.P. Sanders i M.J. Borg.

W trakcie takich zmagań z historią pojawiło się na nowo pytanie, czy historyczny Jezus ma nadal znaczenie dla wiary chrześcijanina. Już Filip Melanchton w XVI wieku dawał wyraz takim wątpliwościom: znać Chrystusa oznacza wiedzieć o płynących z niego korzyściach. […] Dopóki bowiem nie wiesz dlaczego Chrystus został w ciele przybity do krzyża, cóż może ci pomóc znajomość jego historii?14. Pytanie to zyskało na znaczeniu w czasach Rudolfa Bultmanna, współtwórcy metody badawczej „form historycznych” (Formgeschichte), inaczej zwanej morfokrytyką. Bultmann stawiał w centrum uwagi kerygmat wczesnej gminy chrześcijańskiej, od którego wychodził do historii. Prowadziło to w prostej linii do historycznego sceptycyzmu15.

Jednak wszelkie próby „uwolnienia się” od historycznego Jezusa prowadzą donikąd. Po pierwsze, jeśli mamy mówić o chrześcijaństwie, to nie możemy odcinać się od jego źródła. W innym wypadku pozostanie jedynie mgła, która może być dowolnie kształtowana, w zależności od doraźnych potrzeb. Po drugie, jak słusznie zauważył Colin Brown16, badania nad historycznym Jezusem pozwalają odróżnić prawdę od fałszu. Odejście od historycznego Jezusa daje równoprawne miejsce dowolnej fikcji, której przykładem może być fabuła książki Kod Leonarda da Vinci, czy Pasja Mela Gibsona, nawiązująca do wizji Katarzyny Emmerich, o której jest mowa w niniejszej książce. Najlepiej ujął to sam Albert Schweitzer: Ponieważ w czasie moich badań nad historią wczesnego chrześcijaństwa miałem często do czynienia z konsekwencjami jego błędów wobec prawdy historycznej, stałem się gorliwym zwolennikiem prawdziwości naszego współczesnego chrześcijaństwa […] Niełatwo noszę dane mi powołanie, by zachęcać wiarę chrześcijańską do szczerego zmierzenia się z prawdą historyczną. Jednak z radością oddaję się temu zadaniu, ponieważ jestem pewien, że prawdziwość we wszystkim należy do ducha Jezusa.17

Chociaż proces naukowych badań nad historyczną postacią Jezusa ma już prawie 300 lat i obejmuje wiele tomów publikacji, nawet takich, które liczą blisko 4000 stron i mają kilkudziesięciu autorów18, to książka Schweitzera jest wyjątkowa. Po pierwsze jest dziełem jednego autora o niesłychanej erudycji. Po drugie, oprócz wyczerpującego zestawienia wszelkich istotnych publikacji poprzedzających jego oryginalne przemyślenia i obserwacje, autor ów sformułował (równolegle z J. Weissem) tezę „konsekwentnej eschatologii”, stanowiącą punkt wyjścia dla badań nad powstawaniem chrześcijańskiego dogmatu przez badaczy z tzw. szkoły berneńskiej19.

I tutaj właśnie dotykamy drugiego procesu, dla którego dzieło Schweitzera jest również ważnym kamieniem milowym. Chodzi o rozwój liberalnej teologii. Najogólniej można powiedzieć, że teologia liberalna to ruch (rozpoczęty już na przełomie XVII i XVIII wieku) zmierzający do transformacji nauki chrześcijańskiej pod wpływem nowoczesnej nauki, wiedzy i etyki. Wiąże się to z odejściem od sztywnych dogmatów wiary, sformułowanych w czasach, kiedy dominował jeszcze mityczny ogląd świata.

Warunki rozwoju dla tego nurtu stworzyła epoka oświecenia i późniejszy, niemiecki filozoficzny idealizm. Wiek XIX obfitował w krytyczne badania nad Biblią oraz w badania, które miały na celu dotarcie do historycznej postaci Jezusa. Wynikało to z faktu, że Biblia przestała być dostatecznie wiarygodna jako źródło historyczne, nadal pozostając fundamentem wiary chrześcijańskiej. Wszystko to przyczyniło się do powstania kierunku, który Kurt Bangert określił mianem „liberalnej teologii 1.020”. Jego głównymi postaciami byli m.in. tacy teolodzy jak: F. Schleiermacher (1768-1834), A. Ritschl (1822-1889), E. Troeltsch (1865-1923) i A. von Harnack (1851-1930). Jednak wzniesiona przez nich teologiczna konstrukcja miała wkrótce upaść pod wpływem okropności I wojny światowej.

Ten kierunek w teologii – w mniejszym lub większym zakresie – znajdował oparcie w filozofii Hegla, która dostrzegała „palec Boży” rozumiany jako Duch absolutny w rozwoju dziejów świata. Pierwsza, a później druga wojna światowa wstrząsnęły takim optymistycznym poglądem, zachwiały również myślą o stale dokonującym się kulturowym postępie (stąd określenie Kulturprotestantismus), którego głównym orędownikiem był A. Ritschl. Okazało się, że chociaż można mówić o kolosalnym postępie nauki i techniki, to – jak to rekapituluje na bazie Kulturphilosophie21 Schweitzera Ija Lazari-Pawłowska22 – towarzyszy mu kryzys moralny, bowiem społeczne warunki życia nie pozwalają na rozwinięcie się jednostek w bogate wewnętrznie, dojrzałe, autonomiczne osobowości. […] Tylko nielicznym udaje się uniknąć moralnej degradacji. Społeczeństwo całkowicie zawładnęło jednostką i jest zdolne wyegzekwować od niej jako chwalebne nawet najbardziej bezsensowne, niesprawiedliwe i okrutne działanie, jeśli to służy jego doraźnym interesom, zwłaszcza zaś interesom narodowym. Człowiek żyje z przytępioną lub zniekształconą świadomością moralną. Krótko mówiąc, choć nie posługujemy się już dzisiaj maczugą, ale energią nuklearną, to nie znaczy, że człowiek przestał zabijać. Owszem, robi to obecnie na dużo większą skalę. Czytając Kulturphilosophie Schweitzera trudno uwierzyć, że autor już wówczas (w latach dwudziestych XX wieku) dostrzegł objawy głębokiego kryzysu kultury i przewidział scenariusz dalszego kulturowego upadku.

Kryzys związany z wojną podzielił grupę uczniów „teologów liberalnych 1.0” na dwie zupełnie odmienne szkoły. Z jednej strony wykształciła się szkoła teologii dialektycznej (teologii Słowa Bożego) Karla Bartha. Odcięła się ona zdecydowanie od wszelkiego liberalizmu i zawróciła w stronę ścisłej, biblijnej ortodoksji.

Drugą szkołę stanowi nurt określony przez Bangerta jako „teologia liberalna 2.0”. Tutaj podstawę filozoficzną stanowi filozofia Karla Jaspersa. Natomiast od strony teologicznej opoką dla tego nurtu okazały się właśnie dzieła Alberta Schweitzera. Schweitzer utrzymywał przez wiele lat bliski kontakt z drugim „ojcem teologii liberalnej 2.0”, profesorem Martinem Wernerem (1887-1964) z katedry teologii Uniwersytetu w Bernie. Werner, jak już wspomniano, za punkt wyjścia procesu, który doprowadził do powstania chrześcijańskiego dogmatu, przyjął „konsekwentną eschatologię”. Efektem apokaliptycznego oczekiwania na paruzję, która według Pawła miała nastąpić jeszcze za życia przedstawicieli jego pokolenia (1 Tes 4, 15), była kontynuacja etyki przewidzianej dla czasów ostatecznych. Chrześcijaństwo nie przewidziało jednak, że przyjdzie mu się wkrótce zmagać z pierwszym wielkim kryzysem – z opóźnieniem paruzji, którego echa rozbrzmiewają w drugim liście Piotra. Konsekwencją tego był największy w dziejach wysyp różnorakich „herezji” w całym chrześcijaństwie, czemu kres położyła dopiero siła cesarza Konstantyna i jego następców, zapoczątkowując ortodoksję. Werner prześledził też szczegółowo ewolucję postrzegania postaci Chrystusa od królewskiego władcy, poprzez „anielską chrystologię” (kiedy Chrystus był postrzegany jako anioł – książę aniołów), aż do nicejskiej ortodoksji. Przedstawił też dzieje stopniowej „deeschatologizacji” pozostałych doktryn.

Uczniem i następcą Martina Wernera na katedrze w Bernie był Ulrich Neuenschwander (1922-1977). Był on inicjatorem wydania wszystkich dzieł Alberta Schweitzera. Podjął się również opisania w jasny i rzeczowy sposób stanowiska, jakie zajmuje nowa teologia liberalna (teologia liberalna 2.0) w odniesieniu do podstawowych zagadnień tradycyjnej teologii protestanckiej23. Dzisiaj liberalne chrześcijaństwo w Niemczech skupione jest wokół Bund für Freies Christentum, założonego w 1948 r. (www.bund-freies-christentum.de), którego prezesem jest profesor Werner Zager z Uniwersytetu im. Goethego we Frankfurcie nad Menem.

W ten sposób teologiczna myśl Alberta Schweitzera do dzisiaj stanowi inspirację dla chrześcijan, naukowców i niezależnych myślicieli. Należy się zatem cieszyć, że w jubileuszowym roku 150 rocznicy urodzin autora ta książka może trafić do rąk polskich czytelników.

Kraków, maj 2025 r.

Marcin Walter

Przypisy

1Ulrich Luz: Albert Schweitzer als Theologe. Beiträge Pädagogischer Arbeit. Gemeinschaft Evangelischer Erzieher in Baden. 2014, 57, 18-34.

2Ocena psychiatryczna Jezusa – prezentacja i krytyka

3Alfons Skowronek: Albert Schweitzer jako teolog. Studia Theol. Vars. 1981, 19, 113-119.

4Alfons Skowronek: op.cit.

5George Seaver: Albert Schweitzer. The Man and His Mind.Adam & Charles Black. London 1949.

6Werner Picht: Albert Schweitzer. Wesen und Bedeutung. Hamburg 1960.

7Erich Grässer: Albert Schweitzer als Theologe. J.C.B. Mohr (Paul Siebeck) Tübingen 1979.

8„Eschatologia” oznacza w dogmatyce naukę o „rzeczach ostatecznych”. Jednak w historiografii słowo to służy do opisania szczególnego wpływu pewności rychłego końca świata na światopogląd Jezusa i jego wyznawców.

9Ulrich Luz: op. cit.

10Albert Schweitzer: Das Abendmahl im Zusammenhang mit dem Leben Jesu und der Geschichte des Urchristentums.Tübingen und Leipzig. 1901.

11W: Nils Ole Oermann: Albert Schweitzer. A biography.Oxford University Press, Oxford 2017.

12James Carleton Paget: The „Kingdom of God” as an eschatological concept: Johannes Weiss and Albert Schweitzer.W: J. Schröter, Ch. Jacobi: The Jesus handbook.Williams B. Eerdmans Publishing Co. Michigan 2022.

13Gerd Theissen, Annette Merz: Der historische Jesus. Ein Lehrbuch.Vanderhoeck & Ruprecht, Göttingen 2011.

14Philip Melanchton: Loci communes.1521.

15Andrzej Pobodzy: Królestwo Boże w interpretacji teologów dwudziestego wieku. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2016.

16Colin Brown: Why study the historical Jesus?W: T. Holmen, S.E. Porter (ed.):Handbook for the study of the historical Jesus.Brill, Leiden 2019.

17Albert Schweitzer: Z mojego życia…PAX, Warszawa 1981.

18Por. np. cytowane wcześniej dzieło pod redakcją T. Holmena, S.E. Portera.

19Martin Werner: Die Entstehung des christlichen Dogmas problemgeschichtlich dargestellt.Paul Haupt Verlag, Bern 1953 (II wyd.). Znacznie skrócone wydanie ukazało się w 1959 r., zaś przekład angielski (zatytułowany: The formation of christian dogma) w 1957 r.

20Kurt Bangert: Gott im liberalen Christentum. Vom gnädigen Gott der Reformation zum Posttheismus des 21. Jahrhunderts.Springer VS, Wiesbaden 2022.

21Albert Schweitzer: Kulturphilosophie.C.H. Beck, München 2007 (pierwsze wydanie 1923)

22Ija Lazari-Pawłowska: Schweitzer. Wiedza Powszechna, Warszawa 1976.

23U. Neuenschwander: Die neue liberale Theologie. Eine Standortbestimmung. Verlag Hartmut Spenner, Kamen 2011 (wznowienie wydania z 1953 r.).

Spis treści - fragment

Strona tytułowa

Wstęp do polskiego wydania

Przypisy