Podstawy prawa dla ekonomistów ebook

Pojęcie „prawo” jest wieloznaczne, może bowiem oznaczać np. prawo naukowe opisujące zjawiska, które zachodzą w przyrodzie lub w ekonomii (np. prawo popytu i podaży), albo obejmować reguły zagrożone sankcjami za ich nieprzestrzeganie, uznane lub ustanowione przez kompetentne organy władzy publicznej, obwarowane przymusem państwowym. W tym ostatnim przypadku pojęcie „prawo” oznacza tzw. prawo przedmiotowe zwyczajowe lub stanowione.

Jest wiele definicji prawa przedmiotowego stanowionego, ale najbardziej trafna wydaje się definicja, w myśl której tym prawem jest zbiór norm, czyli reguł postępowania pochodzących od kompetentnych organów władzy publicznej, na których straży stoi państwo stosujące przymus państwowy. Biorąc pod uwagę także prawo zwyczajowe (o którym dalej), można przyjąć, że prawo przedmiotowe to całość norm, czyli reguł postępowania, ustanowionych przez kompetentne organy publiczne lub wynikających z prawa zwyczajowego, uznanych i chronionych przez państwo.

W społeczeństwie funkcjonuje wiele norm (reguł) postępowania, ale nie wszystkie mają charakter norm prawnych. Tytułem przykładu można podać reguły dobrego wychowania, które nie są normami prawnymi, gdyż nie zostały ustanowione przez organy władzy publicznej, a państwo nie chroni ich przy użyciu środków przymusu, którymi dysponuje. Kogoś, kto łamie reguły dobrego wychowania, może spotkać dezaprobata ze strony innych osób, ale nie sankcja w postaci np. kary pieniężnej lub pozbawienia wolności. Prawo przedmiotowe jest ustanawiane celem przymuszenia jego adresatów do zachowania się zgodnego z treścią tego prawa. Ustawodawca stanowi prawo w interesie państwa, dla dobra społeczeństwa oraz ochrony człowieka, w tym obywatela, a za naruszenie tego prawa przewiduje określone sankcje.

Ze względu na sposób tworzenia wyróżnia się wspomniane już prawo zwyczajowe i prawo stanowione (pisane). Prawozwyczajowe kształtuje się w określonej społeczności przez długie lata i jest przez tę społeczność przestrzegane jako obowiązujące, a państwo uznaje je za obowiązujące wówczas, gdy nie jest ono sprzeczne z prawem stanowionym. Prawo zwyczajowe regulowało stosunki społeczne do czasu wykształcenia się państwa i jego organów ustawodawczych. W miarę rozwoju państwowości traciło na znaczeniu i obecnie jego rola, w porównaniu z prawem stanowionym, nie jest duża. Są jednak takie sfery, w których prawo zwyczajowe ma nadal znaczenie, np. w handlu międzynarodowym lub w stosunkach dyplomatycznych.

Od prawa zwyczajowego należy odróżnić zwyczaj, przez który rozumie się praktykę określonego postępowania powszechnie stosowaną w danym czasie, środowisku lub w stosunkach społecznych. Zwyczaje nie mają charakteru normatywnego, doniosłość prawną uzyskują wówczas, gdy odsyłają do nich przepisy prawa stanowionego. Przykładem mogą być przepisy prawa cywilnego, które odsyłają do ustalonych zwyczajów (np. przy tłumaczeniu oświadczeń woli) lub do przyjętych zwyczajów (np. przy interpretacji faktu przyjęcia oferty).

Prawo zwyczajowema charakter normatywny idlatego sądy stosują jego normy bezpośrednio, natomiast zwyczaj stosowany jest przez sądy dopiero z mocy i w zakresie ustawowego odesłania zawartego w konkretnym przepisie.

Prawo stanowione (pisane) powszechnie obowiązujące na terytorium całego państwa tworzą kompetentne organy państwowe (np. parlament, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, Rada Ministrów) przez uchwalanie lub wydawanie aktów normatywnych (np. ustaw, rozporządzeń wykonawczych). Wobec decentralizacji władzy publicznej władzę tę sprawują także jednostki samorządu terytorialnego: gminy, powiaty i województwa samorządowe, które mają kompetencję do stanowienia prawa miejscowego. Prawo miejscowe obowiązuje powszechnie jednak tylko na terytorium władztwa tego organu władzy, który je ustanowił (np. uchwała rady gminy obowiązuje na terytorium tej gminy). Prawo miejscowe może stanowić także np. wojewoda – jakoterenowy organ administracji rządowej.

Wobec powyższego prawo przedmiotowe to ogół przepisów zawartych w aktach normatywnych oraz ogół uznanych norm prawa zwyczajowego, jakie obowiązują w danym państwie.

Od prawa przedmiotowego należy odróżnić prawo podmiotowe. Prawo podmiotowe to możność określonego zachowania się lub też możność domagania się określonego zachowania od osób do tego obowiązanych. Tytułem przykładu: właściciel ma prawo korzystania z rzeczy (np. jej używania) i rozporządzania nią (np. może ją sprzedać lub obciążyć zastawem), a także może ją posiadać i domagać się od wszystkich innych osób, aby wbrew jego woli nie pozbawiały go lub nie ograniczały w możliwości korzystania z wymienionych uprawnień (np. nie korzystały z rzeczy będącej jego własnością wbrew jego woli). O tym, jaką treść ma prawo własności, decyduje ustawodawca, ale o tym, czy przysługuje ono konkretnemu podmiotowi prawa, decydują zdarzenia powodujące powstanie tego prawa (pierwotne i pochodne sposoby nabycia własności). Są takie prawa podmiotowe, o których treści decyduje wola stron – np. wierzytelność (prawo podmiotowe wierzyciela) wynikająca z umowy nienazwanej (np. z umowy menedżerskiej). Są również prawa podmiotowe o charakterze praw naturalnych, tj. godność i wolność człowieka, których nikt nie może go pozbawić, a rola ustawodawcy sprowadza się wyłącznie do ochrony godności człowieka i zakreślania granic jego wolności.

Prawa podmiotowe można systematyzować według rozmaitych kryteriów. Najbardziej przydatny jest podział praw podmiotowych na: względne i bezwzględne, majątkowe i niemajątkowe oraz zbywalne i niezbywalne.

Prawa podmiotowe względne są skuteczne tylko wobec określonej osoby lub osób – np. sprzedawca ma prawo żądać zapłaty ceny od kupującego, a poszkodowany ma prawo żądania odszkodowania od osoby zobowiązanej do naprawienia wyrządzonej mu szkody. Prawa podmiotowe bezwzględne są natomiast skuteczne względem wszystkich – np. właściciel ma roszczenie wobec każdej osoby nieuprawnionej do korzystania z rzeczy, aby nie naruszała jego prawa własności tej rzeczy.

Prawa podmiotowe majątkowe mają wartość w sensie ekonomicznym, a zalicza się do nich między innymi prawo własności (np. samochodu), użytkowanie wieczyste, wierzytelność o zapłatę ceny, patent lub prawo ochronne na znak towarowy. Prawa podmiotowe niemajątkowe wyrażają inne wartości niż ekonomiczne – np. prawo do czci, godności albo nazwiska.

Prawa podmiotowe zbywalne mogą być przeniesione na inną osobę (np. własność, użytkowanie wieczyste, wierzytelność o zapłatę ceny za rzecz sprzedaną). Prawa podmiotowe niezbywalne mogą należeć tylko do konkretnej osoby i nie można ich przenieść na inny podmiot prawa (np. członkostwo w spółdzielni, prawo do czci albo prawo odkupu).

Warto zapamiętać, że przykładowe wypowiedzi „mam prawo do miesięcznego urlopu wypoczynkowego” albo „mam prawo sprzedać swój samochód” dotyczą prawa podmiotowego, a stwierdzenia „prawo do urlopu wypoczynkowego reguluje Kodeks pracy” albo „umowę sprzedaży reguluje Kodeks cywilny” odnoszą się do prawa przedmiotowego.

Najważniejszymi funkcjami prawa przedmiotowego są: kontrola zachowań, rozdział dóbr i ciężarów (obciążeń) oraz regulacja konfliktów.

Na zachowania ludzkie można wpływać, wykorzystując sposoby normatywne (za pomocą przepisów prawnych) i nienormatywne (np. przez odpowiednie wychowywanie dzieci). Sposoby normatywne skuteczne są wtedy, gdy adresaci przepisów (norm) prawnych znają ich treść. Obowiązywanie normy prawnej zawierającej nakaz lub zakaz jakiegoś postępowania nie oznacza, że owe nakazy lub zakazy będą respektowane przez osobę, która o nich nie wie. Zdarza się również, że nawet znając treść norm prawnych, dany podmiot nie chce się do nich zastosować. Aby skłonić adresatów norm do zachowań pożądanych przez ustawodawcę, przewiduje on sankcje za ich nieprzestrzeganie. Mogą to być przykładowo sankcje karne (np. kara pozbawienia wolności), odsetki ustawowe (za niespełnienie świadczenia pieniężnego w terminie), nieważność czynności prawnej albo przedawnienie roszczeń majątkowych. Niekiedy ustawodawca zachęca do zachowań zgodnych z normą prawną, przewidując różnego rodzaju gratyfikacje (np. prawo do znaleźnego w razie oddania znalezionej rzeczy). Poprzez system sankcji, a niekiedy nagród, ustawodawca wpływa zatem na pożądane przez niego zachowania podmiotów prawa. Podmioty prawa są różnie określane – np. w prawie cywilnym są to osoby fizyczne (ludzie), osoby prawne i tzw. niepełne osoby prawne.

Pojęcie rozdziału dóbr i ciężarów jest rozumiane szeroko i obejmuje także rozdzielanie uprawnień i obowiązków między podmioty prawa. Prawo powinno dokonać rozdziału tych dóbr i ciężarów w sposób sprawiedliwy. Jest wiele koncepcji sprawiedliwości, ale w każdej występuje zasada sprawiedliwości formalnej (reguła równej miary). Oznacza ona, że osoby, sytuacje, stany rzeczy, które pod istotnymi względami są podobne, powinny być podobnie traktowane (w podobnych sytuacjach podobne prawa). Natomiast o tym, jakie osoby, stany rzeczy lub sytuacje należą do tej samej kategorii wymagającej jednakowego traktowania, decydują reguły sprawiedliwości materialnej. Jest ich wiele, zgrupowane są w reguły sprawiedliwości rozdzielczej i sprawiedliwości wymiennej. Do reguł sprawiedliwości rozdzielczej należy między innymi zasada „każdemu stosownie do potrzeb” albo „każdemu stosownie do zasług”. W ocenie konkretnej sytuacji najczęściej zachodzi potrzeba odwołania się do wielu zasad tej sprawiedliwości, np. przy ustalaniu ustawowych zasad wynagradzania pracowników sfery budżetowej lub w uregulowaniu podatków, zaś w prawie karnym obowiązuje np. reguła, że kary powinny być wymierzane stosownie do winy sprawcy i ciężaru gatunkowego przestępstwa. Według reguł sprawiedliwościwymiennej sprawiedliwy jest natomiast podział, który wynika z dobrowolnie zawartej umowy (chcącemu nie dzieje się krzywda) – np. kupujący płaci określoną cenę za rzecz, ponieważ jest ona dla niego tyle właśnie warta.

Od reguł sprawiedliwości materialnej należy odróżnić reguły sprawiedliwości proceduralnej, służące do zapewnienia uczciwej procedury (postępowania) w danej kategorii spraw. Do standardów sprawiedliwości proceduralnej, np. w postępowaniu sądowym, należy zaliczyć w szczególności zasadę bezstronności i niezawisłości sądu, zasadę równości stron procesu orazprawo do obrony.

Funkcja prawa w postaci regulacji konfliktów realizuje się w sytuacji, w której zasadność twierdzeń jednej strony kwestionuje druga strona. Konflikty mogą być zbiorowe (np. między pracodawcami i pracownikami) albo indywidualne (np. między dłużnikiem i wierzycielem). Istnienie konfliktów w społeczeństwie jest czymś naturalnym, a rola prawa sprowadza się do zapewnienia ich właściwego rozwiązania. Bez ingerencji prawa konflikty społeczne byłyby prawdopodobnie rozstrzygane w drodze przemocy (wygrywałby silniejszy).

Prawo reguluje wiele metod rozstrzygania konfliktów, a najważniejsze z nich to tryb umowny, mediacyjny, arbitrażowy i adjudykacyjny. W trybie umownym strony same rozwiązują konflikt przez zawarcie porozumienia (mają w tym zakresie pełną autonomię – np. ugoda pozasądowa). W trybie mediacyjnym oprócz stron występuje mediator, który pomaga stronom dojść do porozumienia przez wyszukiwanie takich rozwiązań konfliktu, które są przez nie akceptowane. W tym trybie autonomia stron jest również zachowana w zakresie wyboru mediatora, procedur i zasad rozwiązania konfliktu. W trybiearbitrażowym strony konfliktu mają także wpływ na wybór arbitra, procedury i zasad rozstrzygania sporu, ale decyzja arbitra o rozstrzygnięciu tego sporu ma charakter władczy, wiąże strony i podlega przymusowej egzekucji. Modelem tego trybu jest sądownictwo polubowne (arbitrażowe). W trybie adjudykacyjnym postępowanie zmierzające do rozstrzygnięcia sporu toczy się według zasad ustalonych przez ustawodawcę, strony nie mają wpływu na wybór adjudykatora, a wydane przez niego orzeczenie po uprawomocnieniu się jest wiążące dla stron i podlega egzekucji. Modelem tego trybu jest postępowanie sądowe. Postępowanie to jest jednak często przewlekłe, drogie i zawsze sformalizowane, a w orzeczeniach sądowych bierze się pod uwagę bardziej ich zgodność z prawem niż z wolą oraz interesem stron. Wobec tego sam ustawodawca w coraz szerszym zakresie popiera mediacyjne oraz pojednawcze lub polubowne metody rozstrzygania sporów.

Proces sądowy gwarantuje respektowanie zasad proceduralnej uczciwości i powinien być zastrzeżony dla rozstrzygania najpoważniejszych konfliktów, natomiast bez względu na tryb rozstrzygania sporów w każdej sprawie powinno być zagwarantowane konstytucyjne prawo do sądu.

Normy prawne i normy moralne wyznaczają pewne reguły postępowania, lecz norma prawna jednej stronie przyznaje uprawnienia, a na drugą nakłada obowiązki odpowiadające tym uprawnieniom, natomiast norma moralna przewiduje moralny obowiązek postępowania w określony sposób – nikomu jednak nie przyznaje uprawnienia w rozumieniu prawa, czyli takiego, którego realizacji można się domagać przed kompetentnym organem. Między prawem a moralnością zachodzi wiele różnic. Prawo jest tworzone przy zachowaniu odpowiednich procedur, a z jego funkcjonowaniem wiąże się wiele instytucji (np. policja, sądy, zakłady karne, komornicy). Normę prawną można nie tylko stworzyć, ale także w odpowiedniej procedurze zmienić lub uchylić. Norm moralnych nie tworzy żaden organ, nie ma też instytucji związanych z funkcjonowaniem tych norm, nie można ich zmienić ani uchylić przy zastosowaniu jakieś procedury. Ulegają jednak zmianom np. w wyniku postępu cywilizacyjnego lub rozwoju społeczeństwa. Źródłem obowiązywania norm prawnych są z reguły akty normatywne, a norm moralnych – spontanicznie rozwijające się i mające oparcie w społeczeństwie oceny dobra i zła oraz słusznego i niesłusznego zachowania się. Za naruszenie normy prawnej grożą sankcje obwarowane przymusem państwowym, natomiast konsekwencją naruszenia normy moralnej mogą być np. wyrzuty sumienia lub dezaprobata ze strony członków danej społeczności. Prawo interesuje się przede wszystkim zewnętrznymi przejawami zachowań (myśli nie podlegają karze), przedmiotem normy moralnej mogą być także myśli (np. to, że życzy się komuś źle). Podmiotami prawa mogą być osoby fizyczne (ludzie), osoby prawne oraz inne jednostki organizacyjne różnie nazywane w poszczególnych gałęziach prawa, podmiotami moralności (adresatami norm moralnych) są wyłącznie ludzie. Prawo jest powiązane z istnieniem państwa i z jego instytucjami tworzącymi, stosującymi i egzekwującymi prawo. Moralność nie jest powiązana strukturalnie z organizacją państwa, a w społeczeństwie z reguły funkcjonuje wiele różnych systemów moralnych. Między prawem a moralnością zachodzą jednak takie związki, których ustawodawca nie powinien lekceważyć. Obszary prawa i moralności krzyżują się, bowiem wiele kwestii jest przedmiotem norm prawnych i norm moralnych (np. moralny nakaz „nie kradnij” w prawie karnym oznacza zakaz kradzieży wyrażony w postaci zdefiniowania odpowiedniego przestępstwa). Są także zachowania moralnie obojętne, regulowane przez prawo (np. normy proceduralne), oraz zjawiska z reguły potępiane moralnie, a nieobjęte regulacją prawną (np. nielojalność wobec przyjaciół). W zakresie wspólnych obszarów moralności i prawa ustawodawca powinien tak stanowić prawo, aby było ono zgodne z powszechnie uznawanymi zasadami moralnymi, bowiem wówczas może on liczyć na powszechne przestrzeganie prawa. Są jednak sytuacje, w których ustawodawca musi wybierać między różnymi systemami wartości moralnych funkcjonujących w społeczeństwie (np. w kwestii aborcji lub eutanazji) – wówczas ustanowione przez niego normy prawne nie mogą liczyć na powszechną akceptację. Wobec powyższego można stwierdzić, że rozsądny ustawodawca stanowi przepisy prawne zgodne z powszechnie akceptowanymi normami moralnymi albo odwołujące się do różnego rodzaju zasad wypełnionych takimi normami, jak np. zasady współżycia społecznego lub dobre obyczaje (nazywa się je klauzulami generalnymi), bądź też posługujące się pojęciami nasyconymi treścią moralną (np. rażąca niewdzięczność). Przy interpretacji klauzul generalnych oraz innych pojęć nasyconych treścią moralną należy sięgać do norm moralnych powszechnie akceptowanych. Prawo otwarte na powszechnie akceptowane reguły moralne może liczyć na większą akceptację społeczną.

Ustawodawcy poszczególnych państw wpływają również na kształtowanie się norm moralnych w społeczeństwie poprzez wprowadzanie nowych instytucji prawnych, np. związków partnerskich albo zakazów dyskryminacji ze względu na pochodzenie, wyznanie, płeć, orientację seksualną lub rasę. W miarę upływu czasu normy prawne przyczyniają się zatem do zmiany norm moralnych.

Warto nadmienić, że normy moralne i etyczne odgrywają dużą rolę także w prowadzeniu działalności gospodarczej, w tym w wykonywaniu tzw. wolnych zawodów (np. zawodu adwokata, doradcy podatkowego, lekarza). Przedstawiciele tych zawodów związani są tzw. kodeksami etycznymi, które nie są aktami normatywnymi, a zatem nie zawierają norm prawnych, lecz normy etyczne. Naruszenie tych norm rodzi jednak odpowiedzialność dyscyplinarną, dlatego twierdzi się, że mają one charakter quasi-normatywny. Natomiast w działalności gospodarczej m.in. spółek publicznych (notowanych na giełdzie), banków czy ubezpieczycieli stosowane są tzw. dobre praktyki, będące wyrazem przestrzegania norm etycznych i moralnych w wykonywaniu tej działalności.

Norma prawna jest chronioną przez państwo regułą postępowania, która jednej stronie przyznaje uprawnienia (prawo podmiotowe), a na drugą nakłada obowiązki odpowiadające tym uprawnieniom. Ponieważ polskie prawo jest w zasadzie prawem stanowionym, o obowiązujących normach prawnych decydują przepisy prawne zawarte w aktach normatywnych. Przepis prawny jest bowiem elementarną jednostką systematyzacyjną aktu normatywnego i może nim być artykuł, paragraf, punkt, podpunkt, a nawet zdanie zawarte w artykule. Na przykład w myśl art. 661 § 2 k.c.: „Przedsiębiorca składający ofertę w postaci elektronicznej jest obowiązany przed zawarciem umowy poinformować drugą stronę w sposób jednoznaczny i zrozumiały o:

Przytoczony artykuł zawiera kilka przepisów, co z punktu widzenia przejrzystości tekstu Kodeksu cywilnego jest celowe i poprawne legislacyjnie.

W przepisach prawnych zakodowane są normy prawne. W jednym przepisie może być zawarta tylko jedna norma prawna albo więcej norm prawnych lub też jedną normę prawną można utworzyć dopiero z treści wielu przepisów prawnych.

Norma prawna składa się z hipotezy, dyspozycji i sankcji. Whipotezie określony jest adresat normy oraz sytuacja prawna będąca zdarzeniem prawnym. Dyspozycja wskazuje wzór powinnego (nakazanego, zakazanego) zachowania się w sytuacji opisanej w hipotezie (np. zapłatę ceny, wydanie rzeczy). Sankcja określa konsekwencje niezachowania się w sposób wskazany w dyspozycji w sytuacji opisanej w hipotezie – np. w umowie sprzedaży kupujący (dłużnik) powinien w umówionym terminie spełnić świadczenie pieniężne w postaci zapłacenia ceny, a jeżeli tego nie zrobił, obowiązany jest ponadto do zapłaty odsetek za opóźnienie w spełnieniu tego świadczenia.

Są różne koncepcje budowy normy prawnej. W myśl koncepcji dwuczłonowej norma może posiadać hipotezę [H] i dyspozycję [D] – np. „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę [H], obowiązany jest do jej naprawienia [D]”, albo hipotezę i sankcję – np. „Kto zabija człowieka [H], podlega karze (...) [S]”. W koncepcji trójczłonowej występuje hipoteza, dyspozycja i sankcja, a w koncepcji dwuczłonowej normsprzężonych norma prawna składa się z reguły sankcjonowanej i z reguły sankcjonującej, którą można wyjaśnić następująco: w sytuacji opisanej w hipotezie normy sankcjonowanej adresat powinien zachować się w sposób wskazany w dyspozycji, natomiast niezachowanie się zgodnie z dyspozycją normy sankcjonowanej stanowi hipotezę normy sankcjonującej, która przewiduje sankcję. Przykład: „Jeżeli ktoś jest zobowiązany do prowadzenia przedsiębiorstwa innej osoby [H-1], to nie powinien wyrządzać jej szkody [D], a jeżeli ktoś zobowiązany do prowadzenia przedsiębiorstwa innej osoby wyrządził jej szkodę [H-2], to obowiązany jest do naprawienia tej szkody [S]”.

Zdarzają się sytuacje, w których z przepisów jednego aktu normatywnego (np. Kodeksu cywilnego) da się zbudować tylko hipotezę i dyspozycję normy prawnej, a jej sankcji należy poszukać w przepisach innego aktu normatywnego – np. Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) o egzekucji sądowej.

Normy prawne można systematyzować według różnych kryteriów, ale najważniejsze wydają się kryteria zachowania się wskazanego w dyspozycji oraz sposobu obowiązywania normy. Według kryterium „zachowania się” normy prawne dzielą się na:

Ze względu na sposób obowiązywania normy prawne mogą być:

Normy imperatywne charakterystyczne są dla prawa publicznego (np. administracyjnego, finansowego i karnego), a normy dyspozytywne – dla prawa prywatnego (np. prawa cywilnego). Podatnicy z reguły woleliby nie płacić podatków, lecz do ich zapłacenia zmuszają ich normy prawne zawarte w przepisach prawa podatkowego, które jest prawem publicznym. Z kolei żaden przepis nie zmusza podmiotu prawa cywilnego np. do zawarcia z bankiem umowy kredytu, i to o treści, która mu nie odpowiada. Umowa cywilnoprawna jest bowiem zawarta, jeżeli chcą tego obydwie jej strony.

Elementem normy prawnej jest zdarzenie prawne, które powoduje powstanie, ustanie lub zmianę treści stosunku prawnego. Zdarzenie to jest ujęte w hipotezie normy prawnej (np. urodzenie się dziecka, zawarcie umowy, wyrządzenie szkody). Z podanej przyczyny wszystkie zdarzenia, które nie są opisane w hipotezach norm prawnych (np. pada deszcz, przyjaźń między studentami), nie są zdarzeniami prawnymi.

Zdarzenie prawne jest także elementem stosunku prawnego, którym jeststosunek społeczny uregulowany przez przepisy prawa. Elementami stosunku prawnego, oprócz zdarzenia prawnego, są podmioty, przedmiot i treść stosunku prawnego. Podmioty stosunku prawnego mogą być różnie określone, w zależności od przynależności norm prawnych regulujących ten stosunek do określonych gałęzi prawa (np. osoba fizyczna, osoba prawna, pracownik, pracodawca, organ administracji publicznej), różny może też być ich status prawny względem siebie. W prawie administracyjnym status ten nie jest równorzędny (organ administracji ma pozycję władczą wobec strony), natomiast podstawową zasadą prawa cywilnego jest równorzędny względem siebie status podmiotów stosunku cywilnoprawnego.

Przedmiotem stosunku prawnego są określone zachowania, które mogą dotyczyć m.in. rzeczy lub dóbr o charakterze niematerialnym, np. świadczenie usług, wydanie rzeczy lub stworzenie utworu w rozumieniu prawa autorskiego. Treścią stosunku prawnego są wzajemne prawa i obowiązki stron, np. wzajemne prawa oraz obowiązki sprzedawcy i kupującego albo wzajemne prawa i obowiązki pracodawcy i pracownika.

Każde państwo ma własny system prawny. Z tradycji kultury zachodnioeuropejskiej wywodzi się podział całego systemu prawnego na prawo publiczne i prawo prywatne. W prawie publicznym przejawia się władztwo publiczne, strony nie mają równorzędnego względem siebie statusu prawnego, natomiast w prawie prywatnym strony w zasadzie swobodnie kształtują wzajemne relacje prawne i mają równorzędny względem siebie status prawny. Biorąc pod uwagę inne kryteria, w systemie prawnym można wyodrębnić prawo międzynarodowe publiczne, prawo unijne (prawo UE) oraz prawo wewnątrzpaństwowe (wewnątrzkrajowe). Prawo międzynarodowe publiczne reguluje przede wszystkim stosunki między państwami oraz relacje między państwami a organizacjami międzynarodowymi. Warto jednak podkreślić, że coraz częściej podmiotem prawa międzynarodowego publicznego jest człowiek, którego prawa i wolności reguluje wiele aktów międzynarodowych. Źródłem prawa międzynarodowego publicznego są przede wszystkim konwencje międzynarodowe, a niektóre z nich stają się źródłami prawa polskiego i mają pierwszeństwo przed ustawami (zob. pkt 1.5). Prawo unijne (zwane dawniej wspólnotowym) różni się od prawa międzynarodowego publicznego i od prawa wewnątrzpaństwowego. Polska jest państwem członkowskim Unii Europejskiej, jest więc zobowiązana do przestrzegania prawa tej Unii. Prawo unijne jest autonomiczne, wyodrębnia się w nim prawo pierwotne (np. traktaty: Traktat o ustanowieniu Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej) oraz prawo pochodne (tworzone przez organy UE – np. rozporządzenia i dyrektywy). W ustaleniu relacji między prawem unijnym a prawem wewnątrzpaństwowym (wewnątrzkrajowym) obowiązują pewne zasady. Wynika z nich, że w sprawach objętych kompetencją UE prawo unijne ma pierwszeństwo w stosowaniu przed prawem wewnątrzpaństwowym, staje się ono częścią krajowych porządków prawnych państw UE, a jego normy mogą być samodzielnym źródłem praw i obowiązków podmiotów prawa wewnątrzpaństwowego (zob. rozdz. II).

Prawo wewnątrzpaństwowe jest tworzone przez organy danego państwa i obowiązuje na jego terytorium, a podmiotami tego prawa są, w zależności od gałęzi prawa: np. osoby fizyczne, osoby prawne, organy administracji albo inne jednostki organizacyjne.

Prawo publiczne reguluje stosunki prawne, w których co najmniej po jednej stronie występuje organ państwa lub organ samorządu terytorialnego albo innej organizacji realizującej z mocy prawa interesy publiczne. Organy te mają kompetencję do władczego kształtowania sytuacji prawnej innych podmiotów prawa, mogą realizować wobec nich bezpośredni przymus z powodu nieprzestrzegania prawa. Strony stosunków publicznoprawnych nie mają równorzędnego względem siebie statusu prawnego. Organ publiczny, np. naczelnik urzędu skarbowego, może, powołując się na przepis rangi ustawowej, zmusić podatników do określonych zachowań nawet wbrew ich woli. Wprawie prywatnym status stron stosunków prawnych jest równorzędny, żadna z nich nie działa wobec drugiej z pozycji władczej, ponieważ są one autonomicznymi podmiotami prawa prywatnego, którym przysługują własne, chronione prawem sfery interesów. Z tych przyczyn podmioty prawa prywatnego na zasadzie dobrowolności mogą same kształtować wzajemne relacje prawne. W razie powstania między nimi sporu sprawę rozstrzyga sąd państwowy lub inny organ powołany przez strony (np. sąd polubowny). O wniesieniu sprawy i o zakresie jej rozstrzygnięcia przez sąd decyduje zainteresowany podmiot. Egzekucja sądowa jest także wszczęta i prowadzona w zakresie wskazanym przez uprawniony podmiot.

Gałęzie prawa obejmują spójne i usystematyzowane według przyjętych założeń normy prawne regulujące określone rodzaje stosunków prawnych. Są one wyodrębniane nie tylko ze względu na metodę regulacji (władcza lub niewładcza), ale także z uwagi na przedmiot regulacji. Do prawa publicznego należą następujące gałęzie prawa: prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo finansowe i prawo karne; do prawa prywatnegozalicza się prawo cywilne oraz prawo pracy, które przede wszystkim ze względu na imperatywne przepisy chroniące pracownika w coraz mniejszym zakresie ma cechy prawa prywatnego. Kompleksowe regulacje prawne odnoszące się do jednego przedmiotu (np. ustawa – Prawo bankowe, ustawa – Prawo własności przemysłowej) nie stanowią gałęzi prawa, gdyż przepisy w nich zawarte należą do różnych gałęzi prawa. Z reguły w ramach gałęzi prawa wyodrębnia się działy, np. w prawie cywilnym (gałąź prawa) wyodrębnia się kilka działów tego prawa, w tym część ogólną, prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo spadkowe, prawo rodzinne i prawo na dobrach niematerialnych.

Nauka prawa wyodrębnia także dyscypliny naukowe i dydaktyczne. Tytułem przykładu prawo gospodarcze nie jest gałęzią prawa ani działem prawa, jest natomiast dyscypliną dydaktyczną, jego zakres przedmiotowy wyznaczają bowiem przepisy należące do różnych gałęzi prawa, jest ono przedmiotem wykładu na wielu kierunkach studiów, w tym na kierunkach ekonomicznych. Z kolei prawo handlowe (zwane również prawem gospodarczym prywatnym) jest uważane za dyscyplinę prawniczą bądź za szczególny dział prawa cywilnego.

Polskie prawo jest, jak już wspomniano, w zasadzie prawem stanowionym, a zatem jego głównym źródłem są akty normatywne. Aby system prawny był spójny, obowiązuje hierarchia aktów normatywnych (akt hierarchicznie niższy nie powinien być sprzeczny z aktem hierarchicznie wyższym) w następującej kolejności:

Wymienione akty prawne są aktami normatywnymi powszechnie obowiązującymi, z tym że zasięg obowiązywania prawa miejscowego jest terytorialnie ograniczony (np. do obszaru gminy, powiatu lub województwa samorządowego).

Natomiast nie mają charakteru powszechnie obowiązującego:

Te wewnętrznie obowiązujące akty normatywne wiążą tylko adresatów podporządkowanych organowi, który ten akt wydał, np. zarządzenie Ministra Finansów wiąże naczelnika urzędu skarbowego, ale nie wiąże podatnika (dlatego decyzja administracyjna wydana wobec podatnika nie może być oparta na przepisie zarządzenia).

Konstytucja przewiduje wydawanie jeszcze innych aktów normatywnych o charakterze mieszanym – np. Sejm uchwala swój regulamin, ale uchwalony regulamin określa także zewnętrzne kompetencje organów Sejmu.

Akty normatywne podlegają ogłoszeniu (promulgacji) w specjalnych dziennikach urzędowych:

Od 1.01.2012 r. akty normatywne podlegające ogłoszeniu ogłasza się w formie dokumentu elektronicznego, chyba że ustawa stanowi inaczej. Dzienniki urzędowe wydaje się również w postaci elektronicznej (od tej zasady są wyjątki). Dla każdego dziennika urzędowego wydawanego w postaci elektronicznej organ wydający prowadzi odrębną stronę internetową.

Warto przypomnieć, że w Polsce źródłami prawa są także akty prawa unijnego (zob. pkt 1.4 i rozdz. II). Zasady ich publikacji w dziennikach urzędowych UE określa prawo unijne. Pozakonstytucyjne źródło prawa, którym jest np. prawo zwyczajowe, nie jest publikowane w żadnym dzienniku urzędowym.

Pojęcie „stosowanie prawa” rozumiane jest niejednolicie. Wwęższym znaczeniu polega ono na ustaleniu stanu faktycznego (czyli „jak było”), znalezieniu przepisów zawierających normę, w której hipotezie mieści się ten stan faktyczny, zbadaniu, czy nie ma przeszkód w zastosowaniu tych przepisów, i wydaniu na ich podstawie orzeczenia (np. wyroku sądowego lub decyzji administracyjnej). W przedstawionym znaczeniu stosowanieprawa należy do organów wydających rozstrzygnięcia, takich jak np. sądy lub organy administracji, natomiast wszerszym znaczeniu stosowanie prawa należy do każdego, ktoczyta przepis prawny i powołuje się na niego – np. strona wnosząca podanie do naczelnika urzędu skarbowego. W podręczniku przyjęto węższe znaczenie stosowania prawa oraz organów stosujących prawo. W związku z kompetencją tych organów wyróżniany jest sądowy i kierowniczy typ stosowania prawa. W pierwszym przypadku prawo stosują sądy (np. sądy powszechne), w drugim – organy administracji (np. kierownik urzędu stanu cywilnego, naczelnik urzędu skarbowego). Znajomość zasad, którymi kierują się organy stosujące prawo, jest przydatna każdemu, nie tylko przyszłemu ekonomiście.

Zasada znajomości prawa wynika z rzymskiej reguły ignorantia iuris nocet –nieznajomość prawa szkodzi. W konsekwencji przyjmuje się, że „nikt nie może zasłaniać się nieznajomością prawa”. Zasada znajomości prawa nie wyraża obowiązku znajomości treści wszystkich przepisów prawnych (byłby to wymóg nierealny), ale tylko regułę, że organ rozstrzygający w sprawie zastosuje przepisy bez względu na to, czy adresaci norm zawartych w tych przepisach znali ich treść.

Nikt nie może tłumaczyć się nieznajomością prawa celem uniknięcia odpowiedzialności za jego naruszenie. Na przykład Jan Kowalski nie może skutecznie tłumaczyć się przed organem podatkowym, że nie wiedział, iż należy płacić podatek, albo że nie wiedział, jak prowadzić księgę przychodów i rozchodów. Jeżeli w myśl prawa jako podatnik zobowiązany jest do zapłacenia podatku oraz do należytego prowadzenia księgi przychodów i rozchodów, to powinien wywiązać się z tych obowiązków, gdyż w przeciwnym przypadku spotkają go sankcje. Z podanych względów adresaci norm (podmioty prawa) we własnym interesie powinni znać podstawowe zasady prawa, a także przepisy regulujące sytuacje, w których znaleźli się z różnych powodów. Dysponowanie tego rodzaju wiedzą przez adresatów norm prawnych stanowi racjonalne założenie dla podmiotów stosujących prawo (np. dla sądów i organów administracji publicznej).

Należy jednak podkreślić, że ustawodawca zobowiązany jest do zapewnienia warunków umożliwiających każdemu zapoznanie się z prawem. W myśl art. 88 ust. 1 Konstytucji RP przesłanką wejścia w życie aktów prawa powszechnie obowiązującego jest ich ogłoszenie zgodnie z obowiązującym prawem (obecnie w formie elektronicznej). Nie wolno zatem stosować i wymagać znajomości przepisów prawa, które nie zostały jeszcze ogłoszone.

Reguła uchylania kolizji praw w przestrzeni wynika z faktu, że każde państwo ma swoje wewnętrzne prawo prywatne – np. w Polsce obowiązuje prawo polskie, a we Francji prawo francuskie. Terytorium państwa wyznacza obszar obowiązywania wewnętrznego prawa publicznego, które ze względu na element władztwa stosowane w innym państwie naruszyłoby zasadę jego suwerenności. Polskie prawo publiczne nie może zatem regulować np. podatków we Francji lub zasad nabycia albo utraty obywatelstwa belgijskiego.

Zasady suwerenności państw nie narusza jednak stosowanie obcych norm prawa prywatnego, gdyż nie wyrażają one władztwa państwowego, a zatem granice państwowe nie limitują obowiązywania tych norm. Wobec takich cech normy prawa prywatnego obowiązują w przestrzeni ponad państwami. Skoro nie ma przeszkód, aby np. sąd niemiecki stosował normy polskiego prawa prywatnego lub aby sąd polski stosował tego rodzaju normy prawa niemieckiego, to w sytuacji prywatnoprawnej z elementem międzynarodowym powstaje problem kolizji wchodzących w grę praw zainteresowanych państw. O tym, według jakiego prawa należy rozstrzygnąć przedstawiony stan faktyczny, decydują normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego. Każde państwo ma swoje wewnętrzne prawo prywatne międzynarodowe. Rozstrzygający sprawę np. sąd niemiecki do usunięcia kolizji praw zastosuje zatem z reguły niemieckie prawo prywatne międzynarodowe, a sąd polski – normy kolizyjne polskiego prawa. Jednakże normy kolizyjne zawierają także niektóre ratyfikowane przez Polskę konwencje międzynarodowe oraz akty prawa unijnego. Pierwszeństwo norm prawa międzynarodowego publicznego i prawa unijnego nakazuje najpierw zbadać, czy danej sytuacji nie reguluje kolizyjna norma konwencyjna lub unijna, a negatywny wynik tego badania pozwala na zastosowanie ustawowych norm kolizyjnych wewnętrznego prawa prywatnego międzynarodowego. W polskim systemie prawnym normy kolizyjne o genezie wewnątrzkrajowej zawiera przede wszystkim ustawa – Prawo prywatne międzynarodowe z 2011 r. (p.p.m.).

Budowa normy kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego jest inna niż normy prawa merytorycznego, składa się bowiem zhipotezy zawierającej opis sytuacji, do których ma zastosowanie ta norma, oraz zdyspozycji wskazującej prawo właściwe dla sytuacji opisanej w hipotezie, np. własność i inne prawa rzeczowe (hipoteza) podlegają prawu państwa, w którym znajduje się ich przedmiot (dyspozycja). W dyspozycji znajduje się między innymi tzw. łącznik, z powodu którego do sytuacji opisanej w hipotezie stosuje się prawo określonego państwa. Podstawę łącznika mogą stanowić między innymi obywatelstwo, miejsce zamieszkania, zwykły pobyt, siedziba osoby prawnej lub siedziba przedsiębiorstwa albo miejsce położenia rzeczy. Łączniki o takich podstawach określane są jako łączniki obiektywne. Natomiastwybór prawa to łącznik subiektywny będący przejawem autonomii woli stron na gruncie prawa kolizyjnego. Strony mogą bowiem wybrać prawo właściwe dla sytuacji opisanych w hipotezach niektórych norm, np. dla zobowiązania wynikającego z umowy (zob. bliżej rozdz. XIII).

Inną kwestią jestrozstrzyganie kolizji praw w czasie, która powstaje przede wszystkim w związku ze zmianami w prawie. Wówczas może bowiem powstać wątpliwość, który przepis obowiązuje w danym stanie faktycznym, np. przepis nowej ustawy (przez pojęcie ustawy należy w tym fragmencie tekstu rozumieć także inny akt normatywny) czy dotychczas obowiązującej. Uchyleniu kolizji praw w czasie służą reguły prawa międzyczasowego. Są one zawarte w przepisach wprowadzających ustawy (np. ustawa – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny), w przepisach przejściowych lub końcowych (umieszczanych na końcu tekstu ustawy) albo reguły te stanowią niepisane, powszechnie uznanezasady wypracowane przez naukę prawa. Najważniejsze z tych zasad mają następującą treść:

Znajomość reguł prawa międzyczasowego jest szczególnie przydatna wobec ustawicznych zmian w prawie. Jeżeli ustawodawca nie nadąża za dynamicznie zmieniającą się rzeczywistością społeczną lub gospodarczą, wówczas niektóre przepisy wydają się nieaktualne. Do takich przypadków warto podchodzić z dużą ostrożnością i raczej należy zdecydować się na wykładnię tych przepisów pozwalającą na ich unowocześnienie, niż przyjmować, że one już nie obowiązują. Pozytywistyczne stanowisko wobec prawa przyczynia się do zwiększenia poczucia pewności prawa. Natomiast można, a nawet należy, postulować zmianę prawa, które nie jest dostosowane do nowych stosunków społecznych lub gospodarczych.

Wykładnia (interpretacja) przepisów prawnychzmierza do ustalenia ich rzeczywistejtreści, czyli do odkodowania norm prawnych zawartych w tych przepisach. Znajomość choćby podstawowych zasad wykładni przepisów prawnych jest niezbędna do ustalenia prawidłowego brzmienia zawartych w nich norm prawnych – np. norm prawa podatkowego lub prawa pracy, wówczas, gdy brzmienie przepisu budzi wątpliwości. Należy się pogodzić z myślą, że prawo jako dzieło ludzi nie jest doskonałe, nawet gdyby ustawodawca był bardzo staranny przy jego tworzeniu. Pojęcia i zwroty użyte w przepisach prawnych są bowiem same przez się często nieostre i choćby z tej przyczyny wymagają ustalenia ich rzeczywistego znaczenia (rozumienia) w drodze wykładni.

Z powodu wielości modeli i podziałów wykładni w tym miejscu można przedstawić tylko te najważniejsze. Wykładnia językowa polega na ustaleniu znaczenia słów, wyrażeń i zwrotów użytych w tekście przepisu prawnego, a w szczególności tych, które są nieostre lub wieloznaczne. W takich sytuacjach przydatne okazują się tzw. definicje legalne, w których ustawodawca wyjaśnia w sposób wiążący znaczenie danego pojęcia (np. pojęcie przedsiębiorcy, konsumenta lub osoby bliskiej). Jeżeli nie ma definicji legalnej, a pojęcie jest wieloznaczne, wówczas należy uwzględnić jego kontekst językowy. Język podlega zmianom, a zatem zwroty użyte w tekstach dawniej wydanych aktów normatywnych są niekiedy niezrozumiałe. W takich przypadkach należy znaleźć aktualny odpowiednik tego zwrotu (np. zdolność do działań prawnych w prawie wekslowym z 1936 r. obecnie oznacza zdolność do czynności prawnych). Sens przepisu konwencji międzynarodowej można wyjaśnić, sięgając do jej tekstu w języku (językach) oryginalnym.

Kontekst językowy często nie wystarcza do ustalenia treści przepisu – w takiej sytuacji można zastosować reguły rozumowania prawniczego. Tytułem przykładu: jeżeli z treści przepisu wynika, że można więcej, to wnioskujemy, że wolno i mniej; jeżeli ktoś jest zobowiązany do czegoś więcej, to jest także zobowiązany do czegoś mniej; jeżeli komuś nie wolno czynić mniej, to tym bardziej nie wolno mu czynić więcej. Inne bardziej znane rozumowania, to wnioskowanie z przeciwieństwa (w sytuacji przeciwnej do opisanej w przepisie powinien powstać również skutek przeciwny do wyrażonego w tym przepisie) oraz wnioskowanie zcelu na środki (jeżeli dopuszczalne jest jakieś działanie, to znaczy, że dopuszczalne są również czynności, których efektem jest to działanie).

Wykładnia systemowa pozwala na ustalenie sensu przepisu ze względu na obowiązywanie innego przepisu (przepisów) albozasady danejgałęzi prawa lubzasady systemu prawnego tak, aby interpretowany przepis był z nimi zgodny (postulat niesprzeczności systemu prawa). Istotne jest ustalenie miejsca interpretowanego przepisu (np. część ogólna czy szczegółowa aktu normatywnego), jego rangi (zawarty w ustawie czy w rozporządzeniu wykonawczym) oraz przynależności do danej gałęzi prawa. W prawie cywilnym procesowym, wobec równorzędności statusu stron, sąd nie powinien faworyzować jednej z nich, natomiast w prawie karnym procesowym obowiązuje zasada domniemania niewinności oskarżonego oraz zasada rozstrzygania wątpliwości nieusuniętych w postępowaniu dowodowym na jego korzyść. Z kolei przepisy prawa rodzinnego materialnego należy interpretować zgodnie z zasadą dobra dziecka, a przepisy prawa pracy z uwzględnieniem zasady ochrony praw pracownika.

Wykładnia celowościowa zmierza do ustalenia treści przepisu ze względu na cel, któremu ten przepis służy. Tytułem przykładu: przepisy o kredycie konsumenckim należy interpretować ochronnie wobec kredytobiorcy-konsumenta, ponieważ zostały one ustanowione celem ochrony jego praw jako słabszej strony umowy zawartej z przedsiębiorcą-kredytodawcą.

System prawny powinien być nie tylko spójny, ale także zupełny. Jeżeli jakaś sytuacja powinna być rozstrzygnięta przez prawo, a ono tej sytuacji nie reguluje, wówczas występuje tzw. luka w prawie. Można ją uzupełnić w drodze analogii z ustawy, stosując przepis regulujący sytuację podobną lub przez analogię z prawa, rozstrzygając sytuację na podstawie ogólnych zasad obowiązującego prawa. W niektórych gałęziach prawa wypełnianie luk w drodze analogii jest niedopuszczalne. W prawie karnym przestępstwem jest tylko czyn wyraźnie zdefiniowany w przepisie, a nie czyn do niego podobny, gdyż w przeciwnym razie w drodze analogii można byłoby karać ludzi za czyny, które nie są przestępstwami.

Ze względu na moc obowiązującą należy wyróżnić:

Warto dodać, że ze względu na szkody, jakie ponoszą przedsiębiorcy w związku z rozbieżnościami w wykładni przepisów prawa, w art. 33 ustawy z 6.03.2018 r. – Prawo przedsiębiorców zawarta jest szczególna regulacja dotycząca obowiązku właściwych ministrów i organów wydawania wyjaśnień przepisów regulujących podejmowanie, wykonywanie lub zakończenie działalności gospodarczej dotyczących praktycznego ich stosowania (objaśnienia prawne). Z kolei art. 34 i 35 tej ustawy dotyczą tzw. interpretacji indywidualnej. Przedsiębiorca może bowiem złożyć do właściwego organu lub właściwej państwowej jednostki organizacyjnej wniosek o wydanie wyjaśnienia co do zakresu i sposobu stosowania przepisów, z których wynika obowiązek świadczenia przez niego daniny publicznej (np. podatku, opłaty skarbowej, cła) lub składek na ubezpieczenia społeczne lub zdrowotne w jego indywidualnej sprawie. Przedsiębiorca może, ale nie musi zastosować się do interpretacji uzyskanej od wyżej wymienionych organów. Jeżeli jednak zastosuje się do niej, wówczas nie może być obciążony sankcjami administracyjnymi, finansowymi lub karnymi w zakresie, w jakim zastosował się do uzyskanej interpretacji indywidualnej, ani daninami w wysokości wyższej niż wynikająca z tej interpretacji. Tę zasadę stosuje się odpowiednio w przypadku zastosowania się przedsiębiorcy do objaśnień prawnych lub utrwalonej praktyki interpretacyjnej właściwego organu lub właściwej państwowej jednostki organizacyjnej.

Zasady i tryb udzielania interpretacji przepisów prawa podatkowego reguluje ustawa – Ordynacja podatkowa, a także ustawa o podatku od towarów i usług, np. w zakresie wiążącej informacji stawkowej.