76,00 zł
Dowiedz się więcej.
- Wydawca: Wolters Kluwer
- Kategoria: Biznes, rozwój, prawo•Prawo
- Język: polski
- Rok wydania: 2022
W książce omówiono najważniejsze zagadnienia dotyczące
problematyki prawa podatkowego.
Poza analizą ogólnego i szczególnego prawa podatkowego wyjaśniono
reguły:
• kontroli sądowej działalności administracji podatkowej, ze
szczególnym uwzględnieniem roli sądownictwa administracyjnego w
stosowaniu prawa podatkowego,
• egzekucji należności podatkowych,
• odpowiedzialności karnej za naruszenie norm prawa
podatkowego.
Szczególną uwagę zwrócono na najnowsze zmiany w regulacjach
podatkowych, obejmujące m.in.: stanowienie nowych danin i
podatków, procedury podatkowe oraz wykorzystywanie nowoczesnych
technologii i algorytmów przy zwalczaniu zjawiska uchylania się
od opodatkowania.
W pracy uwzględniono bogate orzecznictwo sądów administracyjnych,
Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Trybunału
Konstytucyjnego, a także dorobek polskiej i europejskiej nauki o
podatkach.
Publikacja przeznaczona jest dla studentów prawa, administracji,
ekonomii i zarządzania. Będzie stanowić dużą pomoc w studiach
podyplomowych, kursach dla doradców podatkowych i audytorów oraz
aplikacjach prawniczych. Zainteresuje prawników praktyków i
pracowników administracji finansowej.
Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi lub dowolnej aplikacji obsługującej format:
Liczba stron: 1201
Podobne
Podatki i prawo podatkowe
9. wydanie
Andrzej Gomułowicz, Dominik Mączyński
Stan prawny na 1 września 2022 r.
Wydane przez:
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.
Wykaz skrótów
Przedmowa
Część pierwsza Zarys teorii podatku
Andrzej Gomułowicz
Rozdział I Zagadnienia ogólne – aspekt ewolucyjny koncepcji podatkowych
1. Od arki Noego do Neumarka
2. Cechy wspólne koncepcji podatkowych
Andrzej Gomułowicz
Rozdział II Poprzednicy Adama Smitha
1. Kameraliści
2. Fizjokraci
Andrzej Gomułowicz
Rozdział III Myśl podatkowa Adama Smitha
1. Wprowadzenie
1.1. Model dzierżawy podatkowej
1.2. Przemyślenia podatkowe Monteskiusza
1.3. Liberalizm gospodarczy
2. Zasady podatkowe i ich znaczenie
2.1. Zasada dogodności opodatkowania
2.2. Zasada pewności opodatkowania
2.3. Zasada taniości opodatkowania
2.4. Zasada równomierności opodatkowania
3. Koncepcja przerzucalności podatków
3.1. Przerzucanie podatku od renty gruntowej
3.2. Przerzucanie podatku od czynszu z domu
3.3. Przerzucanie podatku od zysku
3.4. Przerzucanie podatku od płac
3.5. Przerzucanie podatków od towarów konsumpcyjnych
4. Polityka fiskalna i jej założenia
5. Odniesienia do koncepcji Smitha
Andrzej Gomułowicz
Rozdział IV Myśl podatkowa Davida Ricardo
1. Wprowadzenie
2. Koncepcja przerzucalności podatków
2.1. Różnice między poglądami Adama Smitha i Davida Ricardo
2.2. Przerzucanie podatku od renty gruntowej
2.3. Przerzucanie podatku od zysku
2.4. Przerzucanie podatku od płac
3. Reguła edynburska i jej znaczenie
Andrzej Gomułowicz
Rozdział V Koncepcja równej ofiary finansowej
1. Wprowadzenie
2. Zasada równości ofiar Johna Stuarta Milla
3. Kontynuatorzy szkoły Milla
3.1. Tezy Francisa Ysidra Edgewortha
3.2. Alternatywne reguły koncepcji równej ofiary
4. Wnioski
Andrzej Gomułowicz
Rozdział VI Myśl podatkowa Adolfa Wagnera
1. Wprowadzenie
2. Socjalna funkcja opodatkowania
3. Zasady podatkowe
3.1. Zasady polityki finansowej
3.2. Zasady gospodarcze
3.3. Zasada sprawiedliwości
3.4. Zasady zarządzania podatkami
4. Wnioski
Andrzej Gomułowicz
Rozdział VII Myśl podatkowa Fritza Neumarka
1. Wprowadzenie
2. Zasady podatkowe Fritza Neumarka
2.1. Zasady fiskalno-budżetowe
2.2. Zasady etyczno-społeczne
2.3. Zasady ekonomiczne
2.4. Zasady techniki podatkowej
3. Wnioski
Andrzej Gomułowicz
Rozdział VIII Koncepcja ekwiwalencji a koncepcja zdolności płatniczej
1. Wprowadzenie
2. Założenia koncepcji ekwiwalencji
3. Założenia koncepcji zdolności płatniczej
Andrzej Gomułowicz
Rozdział IX Pojęcie podatku
1. Wprowadzenie
2. Aspekt ustrojowy podatku
2.1. Konstytucja a podatki – zagadnienia ogólne
2.2. Podatki w polskich konstytucjach
3. Zasady podatkowe sformułowane przez Trybunał Konstytucyjny
3.1. Pozycja i znaczenie Trybunału Konstytucyjnego
3.2. Zasady podatkowe – sposób rozumienia
3.3. Zasada legalizmu
3.4. Zasada praworządności
3.5. Zasada demokratycznego państwa prawnego
3.6. Zasada wyłączności ustawy w kształtowaniu obowiązków podatkowych
3.7. Zasada zakazu retroaktywności prawa podatkowego
3.8. Zasada zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa podatkowego
3.9. Zasada sprawiedliwości opodatkowania
3.10. Zasada roczności podatku
3.11. Zasada proporcjonalności
3.11.1. Kolizja dwóch konstytucyjnych wartości
3.11.2. Zasada proporcjonalności – treść i znaczenie
3.12. Zasada zakazu zmiany prawa podatkowego w trybie przewidzianym dla ustawy budżetowej
4. Aspekt ekonomiczny podatku
5. Aspekt prawny podatku
6. Podatek a opłata
7. Konstrukcja prawna podatku
7.1. Podmiot podatku
7.2. Przedmiot podatku
7.3. Podstawa podatku
7.4. Stawki podatkowe
7.5. Ulgi podatkowe, umorzenia, kategorie podmiotów zwolnionych od podatku
8. Klasyfikacja podatków
8.1. Podatki przychodowe
8.2. Podatki dochodowe
8.3. Podatki majątkowe
8.4. Podatki konsumpcyjne
Andrzej Gomułowicz
Rozdział X Prawo podatkowe
1. Pojęcie i zakres prawa podatkowego
1.1. Kryteria służące wyodrębnieniu prawa podatkowego – zagadnienia ogólne
1.2. Kryterium przedmiotu
1.3. Kryterium podmiotu
1.4. Kryterium zasad przewodnich
1.5. Kryterium metody regulacji
1.6. Kryterium funkcji regulacji
2. Związki prawa podatkowego z innymi gałęziami prawa
2.1. Zagadnienia ogólne
2.2. Prawo podatkowe a prawo finansów publicznych
2.3. Prawo podatkowe a prawo administracyjne
2.4. Prawo podatkowe a prawo cywilne
3. Proces legislacyjny prawodawstwa podatkowego – uwarunkowania polityczne i proceduralne
3.1. Konstytucyjna regulacja państwa prawnego
3.2. Aspekt kultury politycznej i prawnej
3.3. Aspekt proceduralny
3.4. Badania postlegislacyjne
3.5. Odpowiedzialność władzy publicznej za bezprawie legislacyjne
3.6. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego a prawodawstwo podatkowe
3.7. Prawo podatkowe – zasadnicze mankamenty
4. Źródła prawa podatkowego
4.1. Zagadnienia ogólne
4.2. Konstytucja i jej znaczenie
4.3. Ustawa podatkowa i jej znaczenie
4.4. Międzynarodowe umowy podatkowe i ich znaczenie
4.5. Rozporządzenia w sprawach podatkowych i ich znaczenie
4.6. Akty prawa miejscowego
4.7. Następstwa niekonstytucyjności przepisów podatkowych
5. Prawo unijne jako źródło prawa podatkowego
5.1. Zasady ogólne prawa unijnego – prawo sędziowskie
5.1.1. Prawo unijne a prawo krajowe – zagadnienia norm kolizyjnych
5.2. Zasada bezpośredniej skuteczności i zasada pierwszeństwa – aspekt konstytucyjny
5.2.1. Relacje między urn:act:du:1997:78:483(art(8)ust(1))art. 8 ust. 1 a urn:act:du:1997:78:483(art(90)ust(1))art. 90 ust. 1 Konstytucji
5.2.2. Umowy międzynarodowe jako źródło prawa
5.2.3. Przekazanie kompetencji organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu „w niektórych sprawach”
5.2.4. Znaczenie Konstytucji w obowiązującym po akcesji porządku normatywnym
5.2.5. Konstytucyjna zasada wyłączności ustawy podatkowej a zasada pierwszeństwa prawa unijnego i zasada bezpośredniego skutku
5.3. Odmowa zastosowania prawa krajowego
5.4. Wykładnia prounijna
6. Prawotwórstwo sądowe jako źródło prawa
6.1. Znaczenie judykatury Najwyższego Trybunału Administracyjnego
6.2. Judykatura WSA i NSA – znaczenie funkcji prawotwórczej
6.2.1. Niepisane źródła prawa i ich znaczenie
6.2.2. Konstytucyjny aspekt prawotwórstwa sądowego
6.2.3. Wady pozytywistycznej koncepcji źródeł prawa
6.2.4. Koncepcja hermeneutyki
6.3. Sędziowski autorytet a prawotwórstwo sądowe
6.3.1. Sędziowski autorytet – uwarunkowania i znaczenie
6.3.2. Aksjologia a prawo
6.3.3. Prawo sędziowskie
6.3.4. Formuła precedensu – sędziowskie dylematy
6.3.5. Kwalifikowane ułomności prawa a prawotwórstwo sędziowskie
6.4. Orzecznicza funkcja Trybunału Sprawiedliwości UE
7. Wykładnia prawa podatkowego
7.1. Wprowadzenie
7.2. Przyczyny nieporozumień interpretacyjnych
7.3. Systematyka reguł wykładni
7.4. Reguły językowe
7.5. Reguły systemowe
7.6. Reguły funkcjonalne
7.7. Reguły intertemporalne
7.7.1. Decyzja prawodawcy wyrażona bezpośrednio w przepisach prawa podatkowego
7.7.2. Orzeczenia sądu
8. Etapy stosowania prawa podatkowego
Andrzej Gomułowicz
Rozdział XI Prawo podatkowe a prawo cywilne
1. Wprowadzenie
2. Właściwość tekstu ustawy podatkowej
2.1. Definicje w tekście ustawy podatkowej
2.2. Pojęcia używane w ustawach podatkowych a pojęcia używane w prawie cywilnym
3. Stan faktyczny ukształtowany wolą stron umowy a obowiązek podatkowy
4. Obejście ustawy podatkowej za pomocą instytucji prawa cywilnego
4.1. Obejście prawa podatkowego – aspekt ewolucyjny
4.2. Obejście prawa podatkowego – istota i charakter
5. Wnioski
Andrzej Gomułowicz
Rozdział XII Sankcje w prawie podatkowym
1. Wprowadzenie
2. Charakter prawny sankcji podatkowych
3. Systematyka sankcji podatkowych
4. Wykaz sankcji podatkowych
5. Sankcje podatkowe a sankcje karne skarbowe
6. Wnioski
Andrzej Gomułowicz
Rozdział XIII System podatkowy
1. Aspekt definicyjny
2. System podatkowy – spojrzenie w przeszłość
3. Przesłanki budowy systemu podatkowego
3.1. Zasada trwałej wydajności podatku
3.1.1. Zasada ekonomiczności podatku
3.1.2. Realność podstaw opodatkowania
3.1.3. Formy opodatkowania a wydajność
3.1.4. Zasada wewnętrznej spójności
3.1.5. Zasada zewnętrznej spójności
3.1.6. Ustrojowa legalność opodatkowania
3.2. Zasada sprawiedliwości opodatkowania
3.3. Filozoficzne formuły sprawiedliwości a sprawiedliwość podatkowa
3.4. Aspekty sprawiedliwości podatkowej
3.4.1. Powszechność opodatkowania
3.4.2. Równomierność opodatkowania
3.5. Sprawiedliwość opodatkowania a grupy nacisku
4. System podatkowy a polityk
5. System podatkowy a granice opodatkowania
5.1. Ekonomiczna absolutna granica opodatkowania
5.2. Ekonomicznie względne granice opodatkowania
5.2.1. Efekt Laffera i jego znaczenie
5.2.2. Naruszenie źródła podatku
5.2.3. Naruszenie zasad podatkowych
5.2.4. Naruszanie celów gospodarczych
5.3. Psychologiczne granice opodatkowania
6. System podatkowy a polityka podatkowa
6.1. Nauka o podatkach a polityka podatkowa
6.2. Przesłanki kształtowania polityki podatkowej w Polsce
Andrzej Gomułowicz
Rozdział XIV Funkcje systemu podatkowego
1. Wprowadzenie
2. Funkcja dochodowa
3. Funkcja niefiskalna
3.1. Cel ekonomiczny
3.2. Cel społeczny
4. Neutralność podatkowa
4.1. Makroekonomiczny aspekt neutralności
4.2. Mikroekonomiczny aspekt neutralności
4.3. Neutralność a podatki bezpośrednie
4.4. Neutralność a podatki pośrednie
5. Wnioski
Andrzej Gomułowicz
Rozdział XV Postawy wobec opodatkowania
1. Wprowadzenie
2. Mentalność podatkowa
2.1. Mentalność podatnika
2.2. Mentalność organów podatkowych
3. Moralność podatkowa
3.1. Prawo naturalne
3.2. Doktryna pozytywistyczna
3.3. Polityka podatkowa a moralność podatkowa
3.4. Moralność podatkowa a świadomość prawna
3.5. Moralność podatkowa a autorytety
3.6. Moralność podatkowa a badania empiryczne
4. Opór podatkowy
4.1. Raje podatkowe
4.2. Doradca podatkowy
4.2.1. Podatnik a doradca podatkowy
4.2.2. Prawny aspekt doradztwa podatkowego
4.2.3. Nieformalne doradztwo podatkowe
4.3. Czyny niedozwolone a obowiązek podatkowy
4.4. Pranie pieniędzy a opodatkowanie
4.5. Szara strefa a opodatkowanie
4.6. Przerzucanie podatku
4.6.1. Rzeczywiste przerzucanie podatku
4.6.2. Pozorne przerzucanie podatku
4.6.3. Przerzucanie podatku w przód
4.6.4. Przerzucanie podatku w tył
4.7. Raje podatkowe a problem dochodów podatkowych
5. Wnioski
Część druga Część ogólna polskiego prawa podatkowego
Dominik Mączyński
Rozdział XVI Ogólne prawo podatkowe
1. Ordynacja podatkowa jako źródło uregulowań ogólnego prawa podatkowego
1.1. Przemiany polskiego prawa podatkowego po 1989 r.
1.2. Ogólne prawo podatkowe a Ordynacja podatkowa
1.3. Struktura Ordynacji podatkowej
2. Zakres zastosowania przepisów Ordynacji podatkowej
2.1. Zakres podmiotowy Ordynacji podatkowej
2.1.1. Wierzyciel podatkowy
2.1.2. Dłużnik podatkowy
2.2. Zakres przedmiotowy Ordynacji podatkowej
3. Pojęcie obowiązku i zobowiązania podatkowego
3.1. Obowiązek podatkowy
3.2. Zobowiązanie podatkowe
3.3. Powstawanie zobowiązań podatkowych
4. Sposoby uzyskiwania ochrony prawnej przy realizacji obowiązku podatkowego
4.1. Urzędowe interpretacje i objaśnienia przepisów prawa podatkowego
4.1.1. Istota i geneza urzędowych interpretacji przepisów prawa podatkowego
4.1.2. Ogólne interpretacje i objaśnienia przepisów prawa podatkowego
4.1.3. Indywidualne interpretacje przepisów prawa podatkowego
4.2. Współdziałanie
4.2.1. Umowa o współdziałanie
4.2.2. Porozumienie podatkowe
4.3. Porozumienie inwestycyjne
5. Ochrona systemu podatkowego przed nieuprawnionym działaniem podatnika
5.1. Przeciwdziałanie unikaniu opodatkowania
5.1.1. Geneza klauzuli ogólnej przeciwko unikaniu opodatkowania
5.1.2. Pojęcie unikania opodatkowania
5.1.3. Postępowanie w sprawie unikania opodatkowania
5.1.4. Opinie zabezpieczające
5.1.5. Cofnięcie skutków unikania opodatkowania
5.2. Przeciwdziałanie wykorzystywaniu sektora finansowego do wyłudzeń skarbowych
5.2.1. Istota regulacji przeciwdziałającym wykorzystywaniu sektora finansowego do wyłudzeń skarbowych
5.2.2. Analiza ryzyka
5.2.3. Blokada rachunku podmiotu kwalifikowanego
6. Zabezpieczenie wykonania zobowiązań podatkowych
6.1. Zasady zabezpieczenia wykonania zobowiązań podatkowych
6.2. Hipoteka przymusowa
6.3. Zastaw skarbowy
7. Ułatwienia w wykonaniu zobowiązań podatkowych
7.1. Odroczenie terminu płatności lub rozłożenie podatku na raty
7.2. Zwolnienie płatnika z obowiązku poboru podatku
7.3. Odroczenie terminów przewidzianych w przepisach prawa podatkowego
7.4. Przedłużanie terminów przewidzianych w przepisach prawa podatkowego
8. Nadpłata podatku
8.1. Pojęcie i powstanie nadpłaty podatku
8.2. Moment powstania nadpłaty
8.3. Sposoby określania nadpłaty
8.4. Tryb i terminy zwrotu nadpłaty
8.5. Zwrot i oprocentowanie nadpłaty
8.6. Przedawnienie prawa do stwierdzenia i zwrotu nadpłaty
9. Wygasanie zobowiązań podatkowych
9.1. Pojęcie i sposoby wygasania zobowiązań podatkowych
9.2. Efektywne metody wygasania zobowiązań podatkowych
9.2.1. Zapłata i pobranie podatku przez płatnika i inkasenta
9.2.2. Potrącenie zobowiązań podatkowych
9.2.3. Zaliczenie nadpłaty lub zaliczenie zwrotu podatku
9.2.4. Przeniesienie własności rzeczy lub praw majątkowych
9.2.5. Przejęcie własności nieruchomości lub prawa majątkowego w postępowaniu egzekucyjnym
9.3. Nieefektywne metody wygasania zobowiązań podatkowych
9.3.1. Umorzenie zaległości
9.3.2. Zaniechanie poboru
9.3.3. Przedawnienie
9.3.4. Zwolnienie z obowiązku zapłaty w związku z zastosowaniem się do interpretacji przepisów prawa podatkowego
9.3.5. Nabycie spadku w całości przez Skarb Państwa albo jednostkę samorządu terytorialnego stwierdzonego przez prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku
10. Rozszerzenie zakresu podmiotowego odpowiedzialności podatkowej
10.1. Następstwo prawne
10.1.1. Następstwo prawne osób prawnych i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej
10.1.2. Następstwo prawne osób fizycznych
10.2. Odpowiedzialność podatkowa osób trzecich
10.2.1. Zasady ogólne odpowiedzialności podatkowej osób trzecich
10.2.2. Odpowiedzialność podatkowa rozwiedzionego małżonka
10.2.3. Odpowiedzialność podatkowa członka rodziny
10.2.4. Odpowiedzialność podatkowa nabywcy przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części
10.2.5. Odpowiedzialność jednoosobowej spółki kapitałowej
10.2.6. Odpowiedzialność spółki niemającej osobowości prawnej
10.2.7. Odpowiedzialność podatkowa firmującego
10.2.8. Odpowiedzialność podatkowa właściciela, samoistnego posiadacza lub użytkownika wieczystego rzeczy lub prawa majątkowego
10.2.9. Odpowiedzialność podatkowa dzierżawcy lub użytkownika nieruchomości
10.2.10. Odpowiedzialność podatkowa wspólnika spółki cywilnej, jawnej, partnerskiej oraz komplementariusza spółki komandytowej albo komandytowo-akcyjnej
10.2.11. Odpowiedzialność podatkowa za zaległości podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji, prostej spółki akcyjnej, prostej spółki akcyjnej w organizacji, spółki akcyjnej lub spółki akcyjnej w organizacji
10.2.12. Odpowiedzialność podatkowa za zaległości podatkowe innych osób prawnych
10.2.13. Odpowiedzialność podatkowa likwidatorów spółki
10.2.14. Odpowiedzialność podatkowa osób prawnych przejmujących lub osób prawnych powstałych w wyniku podziału
10.2.15. Odpowiedzialność podatkowa gwaranta i poręczyciela
10.2.16. Odpowiedzialność podatkowa niektórych podatników podatku od towarów i usług
10.2.17. Odpowiedzialność solidarna nabywcy towarów i usług oraz jego kontrahenta
10.2.18. Odpowiedzialność pełnomocnika podatnika VAT
10.2.19. Odpowiedzialność zarządcy sukcesyjnego oraz zarządcy faktycznego
Dominik Mączyński
Rozdział XVII Procedury podatkowe
1. Sposoby weryfikowania prawidłowości wywiązywania się z zobowiązań podatkowych
2. Postępowanie podatkowe
2.1. Charakterystyka postępowania podatkowego
2.2. Zasady ogólne postępowania podatkowego
2.2.1. Istota i znaczenie zasad ogólnych postępowania podatkowego
2.2.2. Zasada praworządności (legalizmu)
2.2.3. Zasada zaufania do organów podatkowych
2.2.4. Zasada informowania
2.2.5. Zasada prawdy obiektywnej
2.2.6. Zasada czynnego udziału stron
2.2.7. Zasada przekonywania stron
2.2.8. Zasada szybkości postępowania
2.2.9. Zasada pisemności
2.2.10. Zasada dwuinstancyjności
2.2.11. Zasada trwałości ostatecznej decyzji podatkowej
2.2.12. Zasada jawności dla stron
2.3. Postanowienia ogólne
2.3.1. Wyłączenie pracownika organu podatkowego i wyłączenie organu podatkowego
2.3.2. Strona postępowania podatkowego
2.3.3. Pełnomocnictwo
2.3.4. Terminy załatwiania spraw podatkowych
2.3.5. Doręczenia
2.3.6. Wezwania
2.3.7. Zachowanie i przywrócenie terminu
2.4. Postępowanie przed organem pierwszej instancji
2.4.1. Wszczęcie postępowania
2.4.2. Postępowanie dowodowe
2.4.2.1. Cele postępowania dowodowego
2.4.2.2. Pojęcie i klasyfikacja dowodów
2.4.2.3. Rodzaje dowodów
2.4.2.4. Gromadzenie i ocena dowodów
2.4.2.5. Zawieszenie postępowania
2.4.3. Rozstrzygnięcia w postępowaniu podatkowym
2.4.3.1. Decyzje podatkowe
2.4.3.2. Postanowienia
2.5. Postępowanie odwoławcze
2.5.1. Środki zaskarżenia
2.5.2. Postępowanie odwoławcze przed organem pierwszej instancji
2.5.3. Postępowanie odwoławcze przed organem odwoławczym
2.5.4. Rodzaje rozstrzygnięć organu odwoławczego
2.6. Tryby nadzwyczajne wzruszenia decyzji ostatecznej
2.6.1. Wznowienie postępowania
2.6.2. Stwierdzenie nieważności decyzji
2.6.3. Uchylenie lub zmiana decyzji ostatecznej
2.6.4. Wygaśnięcie decyzji
3. Kontrola celno-skarbowa
3.1. Zakres kontroli celno-skarbowej
3.2. Przebieg kontroli celno-skarbowej
3.3. Zakończenie kontroli celno-skarbowej
4. Czynności sprawdzające
4.1. Cel czynności sprawdzających
4.2. Korekta i żądanie złożenia deklaracji
4.3. Przedłużenie terminu zwrotu podatku
4.4. Żądanie dokumentów od kontrahentów podatnika
4.5. Żądanie okazania dokumentów od podatnika i instytucji finansowych
4.6. Oględziny lokalu mieszkalnego
5. Kontrola podatkowa
5.1. Cel i zasady prowadzenia kontroli podatkowej
5.2. Uprawnienia kontrolujących
5.3. Obowiązki kontrolowanego
5.4. Zakończenie kontroli podatkowej
Dominik Mączyński
Rozdział XVIII Przymusowe wykonanie zobowiązań podatkowych
1. Zakres i podstawy egzekucji należności podatkowych
2. Zasady egzekucji należności podatkowych
2.1. Pojęcie zasad postępowania egzekucyjnego
2.2. Zasada celowości
2.3. Zasada prawnego obowiązku wszczęcia i prowadzenia egzekucji
2.4. Zasada stosowania środków egzekucyjnych przewidzianych w ustawie
2.5. Zasada stosowania środków prowadzących bezpośrednio do wykonania obowiązku
2.6. Zasada stosowania najłagodniejszego środka egzekucyjnego
2.7. Zasada niezbędności
2.8. Zasada zagrożenia
2.9. Zasada poszanowania minimum egzystencji
2.10. Zasada gospodarnego prowadzenia egzekucji
3. Pojęcie i właściwość organu egzekucyjnego
4. Wszczęcie postępowania egzekucyjnego
5. Przebieg postępowania egzekucyjnego
5.1. Dopuszczalność egzekucji
5.2. Przesłanki prowadzenia postępowania egzekucyjnego
5.3. Wybór środka lub środków egzekucyjnych
5.4. Zawieszenie postępowania egzekucyjnego
6. Środki ochrony prawnej w toku egzekucji administracyjnej
6.1. Charakterystyka środków ochrony prawnej w egzekucji administracyjnej
6.2. Zażalenie
6.3. Zarzut w sprawie egzekucji administracyjnej
6.4. Wniosek o wyłączenie prawa do rzeczy lub prawa majątkowego spod egzekucji
6.5. Skarga na czynności egzekucyjne
6.6. Skarga na przewlekłość postępowania
6.7. Skarga na bezczynność wierzyciela
6.8. Sprzeciw
6.9. Inne środki ochrony prawnej w postępowaniu egzekucyjnym
7. Zakończenie postępowania egzekucyjnego
8. Środki egzekucyjne należności pieniężnych
8.1. Czynności egzekucyjne a środki egzekucyjne
8.2. Egzekucja z pieniędzy
8.3. Egzekucja z wynagrodzenia za pracę
8.4. Egzekucja ze świadczeń z zaopatrzenia emerytalnego i ubezpieczenia społecznego oraz renty socjalnej
8.5. Egzekucja z rachunków bankowych i wkładów oszczędnościowych
8.6. Egzekucja z innych wierzytelności i innych praw majątkowych
8.7. Egzekucja z ruchomości
8.8. Egzekucja z nieruchomości
9. Postępowanie zabezpieczające
9.1. Istota i przesłanki zabezpieczenia
9.2. Wszczęcie i przebieg zabezpieczenia
9.3. Środki zabezpieczające
10. Międzynarodowa współpraca przy egzekucji należności podatkowych
10.1. Podstawy prawne i zasady współpracy przy egzekucji należności podatkowych
10.2. Występowanie o udzielenie pomocy do państwa członkowskiego UE
10.3. Udzielanie pomocy państwu członkowskiemu UE
10.4. Wzajemna pomoc na podstawie umów międzynarodowych
Dominik Mączyński
Rozdział XIX Sądowa kontrola orzeczeń w sprawach podatkowych
1. Ewolucja sądownictwa administracyjnego w sprawach podatkowych w Polsce po 1945 r.
2. Współczesne uwarunkowania konstytucyjne sądownictwa administracyjnego
3. Organizacja sądów administracyjnych
3.1. Wojewódzkie sądy administracyjne
3.2. Naczelny Sąd Administracyjny
3.3. Sędziowie, asesorzy i referendarze w sądach administracyjnych
4. Postępowanie przed sądem pierwszej instancji
4.1. Wszczęcie postępowania
4.2. Strony postępowania
4.3. Badanie formalne skargi
4.4. Posiedzenia sądowe
4.5. Postępowanie w trybach szczególnych
4.5.1. Postępowanie mediacyjne
4.5.2. Tryb uproszczony
4.6. Zawieszenie postępowania
4.6.1. Przesłanki zawieszenia
4.6.2. Skutek zawieszenia
4.6.3. Podjęcie postępowania
4.7. Orzeczenia sądowe
4.7.1. Zasady orzekania
4.7.2. Wyrok
4.7.3. Postanowienie
5. Postępowanie przed Naczelnym Sądem Administracyjnym
5.1. Środki odwoławcze i ich rozpoznanie
5.1.1. Skarga kasacyjna
5.1.2. Zażalenie
5.2. Uchwały Naczelnego Sądu Administracyjnego
Andrzej Gomułowicz
Rozdział XX Przestępstwa i wykroczenia podatkowe
1. Przesłanki zmian w prawie karnym skarbowym
2. Przestępstwa a wykroczenia skarbowe
2.1. Słowniczek i jego znaczenie
2.2. Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe
2.3. Zasada terytorialności
2.4. Reguły intertemporalne
2.5. Zasady sądowego orzekania za przestępstwa i wykroczenia skarbowe
3. Przestępstwa skarbowe – zagadnienia ogólne
3.1. Kary
3.2. Środki karne
3.3. Środki zabezpieczające
3.4. Przedawnienie przestępstw
4. Wykroczenia skarbowe – zagadnienia ogólne
4.1. Kara
4.2. Środki karne
4.3. Ustanie karalności
5. Zaniechanie ukarania sprawcy
5.1. Czynny żal
5.2. Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności
5.3. Odstąpienie od wymierzenia kary lub środka karnego
6. Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji
7. Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego
Część trzecia Część szczegółowa polskiego prawa podatkowego
Andrzej Gomułowicz
Rozdział XXI Podatki pośrednie
1. Podatek od towarów i usług
1.1. Wprowadzenie
1.2. Konstrukcja prawna podatku od towarów i usług – zasady ogólne
1.2.1. Zakres przedmiotowy
1.2.2. Zakres podmiotowy
1.2.3. Podstawa opodatkowania
1.2.4. Stawki podatku
1.2.5. Zapłata podatku i terminy
1.3. Wnioski
2. Podatek akcyzowy
2.1. Wprowadzenie
2.2. Konstrukcja prawna podatku akcyzowego
2.2.1. Zakres przedmiotowy
2.2.2. Zakres podmiotowy
2.2.3. Podstawa opodatkowania i stawki
2.2.4. Zasada samoobliczania podatku
3. Podatek od gier
3.1. Wprowadzenie
3.2. Konstrukcja prawna podatku
3.2.1. Przedmiot opodatkowania
3.2.2. Zakres podmiotowy
3.2.3. Podstawa i stawki podatku
3.2.4. Wnioski
Dominik Mączyński
Rozdział XXII Państwowe podatki (daniny) bezpośrednie
1. Podatek dochodowy od osób fizycznych
1.1. Geneza i zasady opodatkowania dochodu osób fizycznych
1.2. Podstawa prawna
1.3. Podmiot opodatkowania
1.4. Przedmiot i podstawa opodatkowania
1.5. Zwolnienia przedmiotowe
1.6. Opodatkowanie przychodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach lub pochodzących ze źródeł nieujawnionych
1.7. Ulgi podatkowe
1.8. Skala podatkowa i stawki podatkowe
1.9. Technika podatkowa
2. Uproszczone formy opodatkowania
2.1. Istota ryczałtu podatkowego
2.2. Ryczałt od przychodów ewidencjonowanych
2.3. Karta podatkowa
2.4. Opodatkowanie osób duchownych
3. Podatek dochodowy od osób prawnych
3.1. Podstawa prawna
3.2. Wyłączenia w zakresie stosowania przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych
3.3. Podmiot podatku
3.4. Przedmiot podatku i podstawa opodatkowania
3.5. Ulgi podatkowe
3.6. Stawki podatkowe
3.7. Minimalny podatek dochodowy
3.8. Opodatkowanie spółek holdingowych
3.9. Technika podatkowa
3.10. Ryczałt podatkowy
4. Podatek od wydobycia niektórych kopalin
4.1. Podstawa prawna
4.2. Podmiot podatku
4.3. Przedmiot podatku i podstawa opodatkowania
4.4. Stawki podatkowe
4.5. Technika podatkowa
5. Podatek tonażowy
5.1. Podstawa prawna
5.2. Podmiot podatku
5.3. Przedmiot podatku, podstawa opodatkowania i stawka podatkowa
5.4. Technika podatkowa
6. Podatek od niektórych instytucji finansowych
6.1. Podstawa prawna
6.2. Podmiot podatku
6.3. Przedmiot podatku i podstawa opodatkowania
6.4. Stawki podatkowe
6.5. Technika podatkowa
7. Podatek od sprzedaży detalicznej
7.1. Podstawa prawna
7.2. Podmiot podatku
7.3. Przedmiot podatku i podstawa opodatkowania
7.4. Stawki podatkowe
7.5. Technika podatkowa
8. Podatek od przychodów z budynków
8.1. Podstawa prawna
8.2. Podmiot opodatkowania
8.3. Przedmiot opodatkowania
8.4. Podstawa opodatkowania i stawka podatkowa
8.5. Technika podatkowa
8.6. Odliczenie i zwrot podatku
9. Podatek od wyjścia (dochodów z niezrealizowanych zysków)
9.1. Podstawa prawna
9.2. Podmiot opodatkowania
9.3. Przedmiot opodatkowania
9.4. Podstawa opodatkowania i stawki podatkowe
9.5. Technika podatkowa
9.6. Zwrot podatku dla osób fizycznych
10. Danina solidarnościowa
10.1. Podstawa prawna
10.2. Podmiot i przedmiot opodatkowania
10.3. Podstawa opodatkowania i stawka podatkowa
10.4. Technika podatkowa
Dominik Mączyński
Rozdział XXIII Podatki i opłaty stanowiące dochód gmin
1. Rodzaje podatków i opłat stanowiących dochód budżetu gmin
2. Podatek od nieruchomości
2.1. Podstawa prawna
2.2. Podmiot podatku
2.3. Przedmiot i podstawa opodatkowania
2.4. Zwolnienia podatkowe
2.5. Stawki podatkowe
2.6. Technika podatkowa
3. Podatek od środków transportowych
3.1. Podstawa prawna
3.2. Podmiot podatku
3.3. Przedmiot podatku i podstawa opodatkowania
3.4. Zwolnienia podatkowe
3.5. Stawki podatkowe
3.6. Technika podatkowa
4. Podatek od spadków i darowizn
4.1. Podstawa prawna podatku od spadków i darowizn
4.2. Podmiot podatku
4.3. Przedmiot podatku i podstawa opodatkowania
4.4. Zwolnienia podatkowe
4.5. Ulgi podatkowe
4.6. Stawki podatkowe
4.7. Technika podatkowa
5. Podatek od czynności cywilnoprawnych
5.1. Podstawa prawna podatku od czynności cywilnoprawnych
5.2. Przedmiot podatku
5.3. Podmiot podatku
5.4. Podstawa opodatkowania
5.5. Zwolnienia podatkowe
5.6. Stawki podatkowe
5.7. Technika podatkowa
6. Podatek rolny
6.1. Podstawa prawna podatku rolnego
6.2. Podmiot podatku
6.3. Przedmiot podatku i podstawa opodatkowania
6.4. Zwolnienia podatkowe
6.5. Ulgi podatkowe
6.6. Stawki podatkowe
6.7. Technika podatkowa
7. Podatek leśny
7.1. Podstawa prawna podatku leśnego
7.2. Podmiot podatku
7.3. Przedmiot podatku i podstawa opodatkowania
7.4. Zwolnienia podatkowe
7.5. Stawki podatkowe
7.6. Technika podatkowa
8. Opłaty
8.1. Opłata skarbowa
8.2. Opłata targowa
8.3. Opłata miejscowa
8.4. Opłata uzdrowiskowa
8.5. Opłata reklamowa
8.6. Opłata od posiadania psów
Jan Zdzitowiecki wskazywał, że przy ustanawianiu podatków trzeba mieć na uwadze przede wszystkim to, by „tak je ustanowić i tak ułożyć ich wzajemny stosunek, aby lepiej spełniały swoją rolę, to jest nie tylko nie obniżały stopy życiowej podatnika, lecz przeciwnie, w miarę możności przyczyniały się do jej stałego podnoszenia. Jednym słowem, chodzi o dobry system podatkowy”1.
Podatki powstawały i rozwijały się na skutek potrzeb budżetu państwa. Początkowo nie tworzyły one systemu podatkowego, a jedynie był to zespół podatków istniejących obok siebie w danym kraju. Dopiero z czasem państwo zaczęło próbować zestrajać podatki tak, by tworzyły całość organizacyjną zarówno pod względem prawnym, jak i ekonomicznym. I to są początki kształtowania się systemu podatkowego.
Zarówno formy opodatkowania, jak i rodzaje podatków należy odczytywać jako wyraz dokonujących się przemian w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym poszczególnych państw. Systemy podatkowe są doskonalone wraz z rozwojem cywilizacji.
Budowa systemu podatkowego jest zagadnieniem prawnym, ustalają ją bowiem przepisy prawne. Natomiast przedmiotem regulowanym przez te przepisy jest materia gospodarcza, a to oznacza, że w sile gospodarczej opodatkowanego tkwi źródło podatku.
Każda władza państwowa troszczy się o określenie źródeł i form realizacji podatkowych dochodów budżetowych. Jest to zadanie trudne z uwagi na wyraźną sprzeczność i kolizję dwóch interesów – publicznego i prywatnego. L. Biliński, zwracając uwagę na to zagadnienie, stwierdzał, że „z wiekuistej tradycji, a w części i z natury egoizmu ludzkiego, każdy podatnik uważa skarb publiczny za wroga, przed którym należy się bronić wszelkimi siłami”2.
Podatek jest instytucją prawną, a przy tym związany jest z ekonomicznym procesem powstawania i użytkowania dochodu. Dlatego system podatkowy powinien być dostosowany do stadiów tego procesu, a w procesie gospodarowania dochód najpierw się kształtuje, następnie – już osiągnięty – da się ostatecznie ustalić i wreszcie zostaje użyty. Do tych stadiów powstawania i użytkowania dochodu musi nawiązywać system podatkowy.
Cel, jakim dla władzy publicznej jest sprawna realizacja dochodów podatkowych, nie uświęca każdego rozwiązania prawnego, które do tego zmierza. Zapotrzebowanie państwa na dochody publiczne nie może usprawiedliwiać opodatkowania sprzecznego z wartościami i dobrami konstytucyjnie chronionymi3.
Prawodawstwo podatkowe stanowi ten rodzaj działalności władzy ustawodawczej, który wkracza głęboko w sferę wolności i praw podatnika4. Taka ingerencja wymaga zawsze legitymacji prawodawczej rangi konstytucyjnej, a także aksjologicznego uzasadnienia. Z uwagi na to przyznaniu organom władzy publicznej kompetencji do stanowienia prawa musi towarzyszyć równocześnie określony system kontroli, przede wszystkim co do legalności działań prawodawczych5.
Konstytucyjne unormowania wynikające z art. 217 i 84 Konstytucji, a także regulacje dotyczące wolności i praw ekonomicznych (art. 20, 21, 22 i 64 Konstytucji), prawa do prywatności (art. 47 Konstytucji), zasady równości (art. 32 Konstytucji), zasady demokratycznego państwa (art. 2 Konstytucji), zasady działania organów władzy publicznej na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji) powinny stanowić standard, wedle którego kształtuje się obowiązki podatkowe.
Pierwsze cztery wydania podręcznika autorstwa profesorów Andrzeja Gomułowicza i Jerzego Małeckiego ukazały się w poznańskim wydawnictwie Ars boni et aequi, natomiast osiem kolejnych w wydawnictwie LexisNexis i jedno wydanie w wydawnictwie Wolters Kluwer.
W przedmowie do wydania podręcznika profesor Jerzy Małecki napisał, że należy „uczyć przede wszystkim teorii podatków, ilustrując jednocześnie jej problemy przykładami z obowiązującego prawa podatkowego. Student powinien rozumieć istotę rozwiązań podatkowych, wielowariantowość koncepcji, na której się opierają, przesłanki i skutki oraz znaczenie technik legislacyjnych w ich wyrażaniu. Nie zaskoczą go wówczas żadne, tak częste, zmiany w przepisach prawa podatkowego. Nie będą mu również obce rozwiązania innych państw”.
Poznań, 30 czerwca 2022 r.
Andrzej Gomułowicz
Dominik Mączyński
Podatki towarzyszą człowiekowi od początku jego istnienia1. Udokumentowane zapisy dotyczące podatków pojawiają się już w związku z budową arki Noego. Przy jej budowie zapotrzebowanie na dochód pokrywano dzięki wprowadzonemu samoopodatkowaniu oraz podatkowi pogłównemu.
Podatek pogłówny został ustanowiony w wysokości pół szekla i obciążał wszystkich mężczyzn mających powyżej 20 lat2. Ponieważ Bóg znał mentalność Izraelitów, określił, jaką wagę należy do szekli stosować, wskazał, że „dwadzieścia gera stanowi szekla”. Podatek ten miał być płacony zgodnie z ustanowioną regułą: „bogaty powinien dać nie mniej, biedny nie więcej niż pół szekla”. Jest charakterystyczne, że te proste reguły opodatkowania noszą w sobie znamiona zarówno idei powszechności, jak i idei sprawiedliwości opodatkowania, a więc dwóch filarów, na których w przyszłości wspierać się będzie opodatkowanie.
Bardzo znamienne są też, gdy spogląda się na zagadnienie opodatkowania, wnioski wypływające z przypowieści o wdowim groszu3. W jerozolimskiej świątyni rzesza ludzi wrzucała pieniądze do skarbony. Wielu bogaczy rzucało wiele. Jedna uboga wdowa włożyła dwa drobne pieniążki. Uważa się, że uboga wdowa poniosła większą ofiarę finansową aniżeli wszyscy pozostali. Bogacze składali bowiem ofiarę finansową z tego, co im zbywało. Natomiast uboga wdowa „z niedostatku swego wrzuciła wszystko, co miała, całe utrzymanie swoje”.
W Ewangelii św. Mateusza w ustępie zatytułowanym Podatek na świątynię znajduje się charakterystyczny opis dotyczący obowiązku podatkowego. Jest on następujący: „Gdy przyszli do Kafarnaum, przystąpili do Piotra poborcy dwudrachmy z zapytaniem: «Wasz Nauczyciel nie płaci dwudrachmy?». Odpowiedział: «Owszem». Gdy wszedł do domu, Jezus uprzedził go, mówiąc: «Szymonie, jak ci się zdaje, od kogo królowie ziemscy pobierają daninę lub podatki? Od synów swoich czy od obcych?». Gdy powiedział: «Od obcych», Jezus mu rzekł: «A zatem synowie są wolni. Żebyśmy jednak nie dali im powodu do zgorszenia, idź nad jezioro i zarzuć wędkę! Weź pierwszą rybę, którą wyciągniesz, i otwórz jej pyszczek: znajdziesz statera. Weź go i daj im za Mnie i za siebie»”4.
Rozbudowane podatki pojawiają się w kulturze Egiptu, Grecji, Rzymu5; nieobce są epoce średniowiecza (św. Tomasz z Akwinu, Petrarka, Palmieri, a w Polsce – A.F. Modrzewski, J. Łaski)6. Na przełomie XVI i XVII w. myśl podatkową kształtowali J. Bodin, S. de Vauban, W. Petty, T. Hobbes. W teorii kameralistycznej odcisnął swoje piętno oprócz J.H.G. von Justiego także L. von Seckendorff7. Z kolei F. Quesnay, twórca koncepcji fizjokratów, znalazł w Polsce wielu swoich zwolenników, takich jak S. Staszic, H. Kołłątaj8.
Pierwsze znaczące koncepcje podatkowe wyrosły jednak na gruncie liberalnej myśli ekonomicznej (A. Smith, D. Ricardo, J.B. Say). Teza o obiektywnych prawach natury, które funkcjonują w obszarze gospodarki, stanowiła podstawę do sformułowania zasad podatkowych. Myśl przewodnia owych zasad, niezależnie od ich szczegółowych i wielorakich treści, da się ująć w jedną generalną maksymę – należy chronić podatników przed działaniem władzy naruszającej „naturalny porządek rzeczy w gospodarce”.
Koncepcję podatkową szkoły liberalnej należy odczytywać jako zespół dyrektyw nakazujących w szczególny sposób chronić dobro prywatne (dobro podatnika) w kolizji z dobrem publicznym (państwo). W liberalnej myśli podatkowej wyraźnie zaznaczona jest nieufność wobec państwa, obawa przed zbyt szerokim i nieuzasadnionym wkraczaniem w sferę dóbr prywatnych9. Nieufność wobec państwa była uzasadniana nawarstwionymi w ciągu wieków przykładami ingerowania władzy w sferę prywatności w taki sposób, że dochodziło do naruszeń „obiektywnych praw natury”.
Liberalna koncepcja podatkowa sformułowała reguły odnoszące się zarówno do techniki opodatkowania (pewność, dogodność, taniość), jak i zasad dotyczących etyki opodatkowania (sprawiedliwe rozkładanie ciężaru podatkowego). W liberalnej koncepcji podatkowej zostały zarysowane reguły dotyczące przerzucalności podatku (incydencji podatkowej), szczególnie mocno akcentowano konieczność ustanowienia pewnych gwarancji dla ochrony źródeł podatku i zdecydowanie krytycznie odnoszono się do zjawiska fiskalizmu podatkowego. W tym ostatnim upatrywano szczególne zło, gdyż polityka fiskalna nie tylko niszczyła źródło podatku, lecz także w określonej perspektywie czasowej destrukcyjnie wpływała na dochody budżetowe.
Logika dziejów doprowadziła do tego, że mający swe źródło „w socjalizmie katedr uniwersyteckich” nowy kierunek myślenia o podatkach w sposób nieuchronny zderzył się, w sensie intelektualnym, z liberalną koncepcją podatkową. Dwaj najwybitniejsi przedstawiciele tego kierunku, L. von Stein oraz A. Wagner, formułowali założenia swojej koncepcji w sposób zasadniczo odmienny od idei liberalizmu ekonomicznego10. Odrzucili tezy liberalizmu ekonomicznego, a zagadnienia opodatkowania rozpatrywali w kontekście ogólnej koncepcji państwa, odnosząc je w szczególności do zadań, które ma ono wypełniać.
Tło gospodarcze, uwarunkowania polityczne i społeczne, czyli klimat ówczesnej epoki, przesądziły o nowym spojrzeniu na zagadnienia podatkowe. Szczególne uznanie znalazła koncepcja Sozialpolitik. Zobowiązywała ona państwo do słusznej, sprawiedliwej korekty dochodu narodowego. Korekta ta miała być obowiązkiem państwa. Skoro zatem państwo musi sprawiedliwie dzielić dochód narodowy, a zatem prowadzić politykę społeczną, to owej polityce społecznej należy przyporządkować funkcje systemu podatkowego. Socjalizm katedr uniwersyteckich przyjmował zatem założenie, że podatki nie pełnią wyłącznie funkcji fiskalnych, aczkolwiek należą one do podstawowych, ale również spełniają funkcje pozafiskalne, a więc społeczne i polityczne. Szczególne miejsce w koncepcji Steina i Wagnera zajmowało uzasadnienie motywów i racji, które akcentują znaczenie w polityce podatkowej funkcji pozafiskalnych. Autorzy ci wskazywali, że przejmowanie dochodów w formie podatków nie jest celem samym w sobie, lecz ma umożliwić funkcjonowanie państwa dobrobytu. Państwo bowiem dzięki podatkom tworzy inne dobra, przede wszystkim usługi publiczne, i jednocześnie zapewnia właściwy udział w tych usługach wszystkim grupom, warstwom i klasom społecznym.
Według szkoły niemieckiej (L. von Stein, A. Wagner) najpełniejszą realizację zadań redystrybucyjnych może zapewnić socjalna funkcja opodatkowania. Jednocześnie zakres redystrybucji nie może naruszać wolności gospodarczej, musi gwarantować ochronę własności prywatnej i godziwy poziom zysku. Koncepcjom szkoły niemieckiej podporządkowane są sformułowane przez nią zasady opodatkowania.
Interesujące koncepcje opodatkowania znaleźć można u J.M. Keynesa. W Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza została stworzona i uzasadniona koncepcja interwencjonizmu, a więc nowa w treści teoria ekonomiczna. Keynes wskazywał szczególne znaczenie podatków w polityce interwencjonizmu. Uzasadniał, jak należy postrzegać miejsce podatku w gospodarce, i określał relacje, jakie zachodzą między rodzajem i poziomem obciążeń podatkowych a kształtowaniem się cyklu koniunkturalnego. Podatki stosowane w ramach ogólnej polityki finansowej, a więc świadomie, mają do wypełnienia ważne zadanie zarówno w fazie recesji, jak i boomu w cyklu koniunkturalnym. Przesłanki wykorzystania podatków w polityce interwencyjnej państwa, sformułowane przez Keynesa, stały się klasycznym wzorem funkcjonowania gospodarki rynkowej.
W XX w. uformowała się w Europie nowa szkoła niemiecka. Należeli do niej F.K. Mann, W. Gerloff, G. Schmölders, C. von Siemens, N. Kaldor, F. Neumark11. Szkoła ta posiłkowała się wyraźnie tezami sformułowanymi przez R.A. Musgrave’a12. Odczytując tezy myśli podatkowej XX w., jej reprezentanci wyraźnie nakreślili potrzebę zachowania ciągłości w nauce o podatkach. Bez zrozumienia instytucji podatkowych i towarzyszących im uwarunkowań ujętych w dawnej myśli podatkowej nie jest możliwe budowanie od podstaw nowego porządku podatkowego. Ewolucja myśli podatkowej umożliwia nie tylko wartościowanie, lecz także dokonanie weryfikacji oraz oceny znaczenia i osiągnięć dawnych koncepcji podatkowych.
Współcześnie wyniki tych przemyśleń często stanowią podstawę do doskonalenia rozwiązań podatkowych, dawniej już wykształconych. Takie doskonalenie, będące elementem postępu, jest oczywiste. Upłynął bowiem czas i zmieniły się realia gospodarcze, społeczne, polityczne. Doszedł też nowy czynnik, który musi być respektowany przy koncepcjach podatkowych, a mianowicie zarówno międzynarodowe, jak i unijne uwarunkowania w zakresie standardów podatkowych. Ewolucja myśli podatkowej pozwala zatem, przy zachowaniu tego co wartościowe i co wynika z dawnych szkół podatkowych, zachować kierunek badań naukowych. W wyniku ewolucji nie dokonuje się burzenia i budowania od podstaw założeń podatkowych, ale twórczo rozwija się dawne zasady podatkowe.
Koncepcje podatkowe nie są niezmienne, a rodzaje podatków, ich treść, układ, formy opodatkowania trzeba odczytywać jako wyraz dokonujących się przemian w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym. Właśnie dlatego nowa szkoła niemiecka do zastanych już koncepcji podatkowych wprowadza nowe treści, rozbudowując je stosownie do zmienionych warunków gospodarczych i społecznych, a także nowych uwarunkowań politycznych.
Podatki zawsze będą budzić emocje i powodować spory, albowiem tak jak człowiek z natury swej pragnie pieniędzy, tak państwo, także z natury swej organizacji i przesłanek funkcjonowania, pożąda podatków. Do rozwiązania pozostaje zatem problem podziału dochodów między jednostką a państwem. Tego problemu ani w teorii podatku, ani w praktyce jego funkcjonowania nie udało się rozwiązać w sposób zadowalający. Zwracają na to uwagę wszystkie szkoły podatkowe. Dlatego św. Tomasz z Akwinu pytał: „Czy opodatkowanie musi być rabunkiem?”, a K. Klock uzasadniał tezę oporu podatkowego brakiem sprawiedliwej przyczyny opodatkowania. Zakres podatkowej ingerencji w sferę dóbr prywatnych jest trudny do określenia, a „nędza i cierpienie, obecne nawet wśród najbogatszych narodów, świadczą o tym, że w najlepszym nawet wypadku jest to jedynie rozwiązanie częściowe”13.
Dawne koncepcje podatkowe jednoznacznie potwierdzają maksymę, że „ten, kto włada podatkami, sprawuje władzę większą od miecza i berła”.
W koncepcjach podatkowych zgodnie przyjmowano tezę, że proponowane w nich zasady opodatkowania mogą współtworzyć system podatkowy. Myśl podatkowa podpowiada bowiem prawodawcy, jak i dlaczego układać poszczególne rodzaje podatków w system podatkowy. Założenia podatkowe nie zawsze okazują się trafne. Świadczy to nie tylko o zmieniającej się instytucjonalnej rzeczywistości gospodarczej i społecznej, lecz także o tym, że myśl podatkowa niekiedy rozmija się z uwarunkowaniami, które wynikają z życia gospodarczego i społecznego. Nie zmienia to jednak w niczym faktu, że poszczególne koncepcje podatkowe objaśniają zjawiska podatkowe, rozpoznają ich przyczyny i wskazują możliwe następstwa.
Następstwa podatkowe (fiskalne, a także pozafiskalne – społeczne, gospodarcze, polityczne) należałoby ująć w jednorodny, racjonalny i spójny system podatkowy. Tylko wówczas wiedza na temat opodatkowania będzie miała cechę wszechstronności. Bez takich cech, zdaniem poszczególnych szkół podatkowych, nauka nie może stanowić dobrych zasad podatkowych, a w konsekwencji praktyka nie może tych zasad dobrze realizować.
Zasadniczo we wszystkich koncepcjach podatkowych zagadnienia dotyczące podatków były rozpatrywane nie w sposób izolowany, ale w kontekście uwarunkowań gospodarczych i społecznych. Nie stroniono przy tym od wskazania zależności istniejących pomiędzy przesłankami ustrojowymi (politycznymi) a podatkami.
Poszukiwano również sposobu rozwiązania konfliktu między interesami prywatnymi a publicznymi. Powoli kształtowała się myśl, że w dziedzinie opodatkowania należy pogodzić salus rei publicae i salus civium14; wówczas zarówno podatki, jak i system podatkowy nie tylko zyskują na racjonalności, lecz także mogą mieć walor rozwiązań sprawiedliwych. Opowiadano się za potrzebą tworzenia racjonalnych systemów podatkowych, aczkolwiek racjonalność rozmaicie rozumiano. Bez wątpienia funkcje, które przypisywano podatkom, determinowały następnie katalog i treść formułowanych zasad podatkowych.
Myśl podatkowa kameralistów przez ponad 200 lat wywierała istotny wpływ na rozwój poglądów dotyczących podatków, ich miejsce w życiu gospodarczym państwa, a także na znaczenie fiskalnej funkcji opodatkowania oraz oddziaływanie podatków na procesy gospodarcze1. Do znaczących przedstawicieli tego kierunku myśli podatkowej trzeba zaliczyć: K. Klocka, L. Seckendorffa, J. Sonnenfelsa oraz najwybitniejszego spośród nich – J.H.G. von Justiego.
Koncepcja podatkowa kameralistów jest bardzo wszechstronna i zbudowana na podłożu myśli ekonomicznej.
Kameraliści byli zwolennikami protekcjonizmu w zakresie procesów gospodarczych2. Uznawali za konieczną ingerencję państwa w sferę działalności gospodarczej. Źródła bogactwa upatrywali w działalności produkcyjnej, twierdząc, że rozwój przemysłu jest warunkiem dobrobytu państwa i zasobności jego obywateli. Rozwój przemysłu jest przesłanką rozwoju handlu; dzięki temu zwiększa się obieg pieniądza, tworzy dochód – a to uzasadnia pobór i ściąganie podatków.
W miarę rozwoju przemysłu i handlu zaczyna kształtować się międzynarodowa wymiana towarów, co także przynosi dochód w postaci cła. Przemysł i handel koncentrują się w miastach, dlatego państwo powinno objąć swoją opieką (protekcjonizmem) procesy produkcyjne i usługowe, gdyż tylko wraz ze wzrostem zamożności może postępować wzrost dochodów podatkowych3.
W koncepcjach kameralistów, zwłaszcza tych wczesnych, można spotkać pogląd, że „podatki są środkiem wyjątkowym, który może być dopuszczony przez chrześcijańską zwierzchność jedynie w przypadkach szczególnej konieczności”4. Ta myśl wyraźnie nawiązuje do nurtu chrześcijańskiej filozofii moralnej św. Tomasza z Akwinu, który w odniesieniu do opodatkowania sformułował następującą tezę: „Jeżeli panujący wymuszają przy użyciu przemocy coś w sposób niewłaściwy, to jest to rabunek, taki sam jak rozbój na drodze”5. Powyższa teza znalazła następnie swój wyraz w poglądach kameralistów dotyczących polityki fiskalnej. Kameraliści przyznawali podatkom pełnienie przede wszystkim funkcji dochodowych, ale jednocześnie twierdzili, że podatek „nie może zmniejszać majątku opodatkowanych”, a jego pobór musi następować przy zastosowaniu najniższych kosztów (J. Sonnenfels). Wskazywali, że zasady wymierzania podatku nie mogą być ustalone w taki sposób, który przekreśla gospodarcze oddziaływanie podatku6.
Zwarty i najbardziej reprezentatywny dla kameralistów wykład myśli podatkowej prezentuje J.H.G. von Justi7. Poglądy von Justiego prezentowane są w kontekście przyjętej przez niego systematyki podatków.
W systemie podatkowym funkcjonują zarówno podatki bezpośrednie, takie jak podatek od kapitału, od rzemiosła, od nieruchomości, od gruntu, jak i podatki pośrednie – od spożycia i od sprzedaży. Należy wskazać poruszane przez von Justiego zagadnienia dotyczące: uczciwej podstawy opodatkowania, równomierności i sprawiedliwości opodatkowania, oceny relacji między opodatkowaniem bezpośrednim a pośrednim, a także zasad poboru podatków.
Uczciwa podstawa podatku, którą zaleca von Justi, to teza, aby pobór podatków dokonywał się na podstawie prawa, a nie by był wyrazem samowoli podatkowej panującego. Ta myśl nawiązuje do nurtu, który opowiada się za uznaniem kompetencji parlamentu w sprawach dotyczących obciążeń podatkowych.
Równomierność i sprawiedliwość powinny być cechami obciążeń podatkowych, gdyż podatki nie mogą być zbyt wysokie ani w stosunku do dochodu, ani w stosunku do majątku. Teza o równomierności i sprawiedliwości uznaje zbyt wysokie podatki za niepożądane. Brak równomierności może być bowiem synonimem negatywnego wpływu opodatkowania na rozwój działalności produkcyjnej i handlowej. Wysoki podatek jest jednym z czynników, które skutecznie hamują, ograniczają aktywność gospodarczą podatnika. Z tego też względu – dla dobra państwa, które ma rozwijać się harmonijnie – należy unikać fiskalizmu.
Von Justi krytycznie ocenia opodatkowanie pośrednie, a przede wszystkim to, które dokonuje się w formie akcyzy8. Podatek od spożycia obciąża przede wszystkim konsumpcję ubogich grup ludności, a to, zdaniem von Justiego, jest sprzeczne z rozsądnymi zasadami gospodarczymi. Przede wszystkim dlatego, że dochody osób ubogich, obciążonych podatkiem od spożycia, nie pozwalają na żadne oszczędności, a to sprawia, że w zasadzie cały dochód wydatkowany jest na dobra konsumpcyjne9.
Dużą wagę przywiązuje von Justi do zagadnień dotyczących techniki podatkowej, a przede wszystkim do zasad poboru podatków. W sprawnej administracji skarbowej dostrzega możliwość znaczącego zwiększenia wpływów podatkowych przy zachowaniu dotychczasowego poziomu opodatkowania. Pobór podatków nie powinien stanowić uzasadnienia rozbudowy aparatu skarbowego ponad niezbędne minimum. Zwiększanie administracji skarbowej zawsze prowadzi do ograniczania dochodów podatkowych, gdyż coraz większa kwota jest przeznaczana na utrzymanie aparatu skarbowego. Nie trafia zatem do budżetu państwa.
Gdy ocenia się poglądy podatkowe kameralistów, zauważa się, że wyróżnia je przede wszystkim to, iż wskazują konieczność budowy zróżnicowanego systemu podatkowego, jednocześnie nie pozostawiając wątpliwości co do tego, że ten system podatkowy ma być „dobry”, a zatem podatki powinny być równomierne i sprawiedliwe. Reguły dotyczące techniki podatkowej powinny być znane podatnikowi i prowadzić do oszczędności podatkowych. Kameraliści dostrzegali możliwość wspierania procesów gospodarczych za pomocą polityki podatkowej, dając tym samym wyraz znajomości reguł rządzących opodatkowaniem. Wskazywali bowiem następstwa podatku w sferze przemysłu i handlu. Następstwa te (funkcja interwencyjna podatku) powinny być uwzględniane przy tworzeniu systemu podatkowego. Podatki powinny zwiększać, co jest oczywiste, dochody państwa, a tym samym prowadzić do umocnienia jego politycznej potęgi. Nie mogą być jednak zbyt wysokie, albowiem wtedy przekreślona jest ich funkcja fiskalna i interwencyjna10.
Tableau économique (tablica ekonomiczna), opublikowana w drugiej połowie XVIII w. przez F. Quesnaya11, była wykładem koncepcji fizjokratów na tematy dotyczące opodatkowania. Uwzględniała, zgodnie z „porządkiem naturalnym”, specyfikę gospodarczą kraju, w którym się narodziła, i została przyjęta jako przesłanka formułowania tez ekonomicznych12.
Tezę kameralistów o potrzebie rozwoju produkcji przemysłowej i opodatkowania dochodów z niej pochodzących zastąpiła teza o konieczności rozwoju rolnictwa i ulokowania tam głównego źródła dochodów podatkowych państwa.
W społeczeństwie, według Quesnaya, można wyróżnić trzy klasy13, a mianowicie: dzierżawców rolnych, właścicieli ziemskich, przemysłowców i rzemieślników. Jedyną klasą produkcyjną są dzierżawcy rolni, albowiem wyłącznie rolnictwo jest w stanie co roku wytworzyć dochód netto. Dochód ten przypada klasie właścicieli ziemskich w postaci renty gruntowej, a dzierżawcy rolni zatrzymują dla siebie jedynie tzw. koszty utrzymania. Właściciele ziemscy wykorzystują dochód z renty gruntowej na zakup dóbr od przemysłowców i rzemieślników, a także na inwestycje, które zapewniają wzrost produkcji rolnej. Dzięki temu dochód tworzony w rolnictwie jest podstawą egzystencji całego społeczeństwa.
Przemysłowcy i rzemieślnicy, podobnie jak kupcy, są „klasą jałową”. Działalność „klasy jałowej” jest co prawda użyteczna, zwiększa bowiem różnorodność dóbr i usług, ale nie tworzy równocześnie produktu czystego. Nie przyczynia się więc do wzrostu bogactwa. U podstaw koncepcji ekonomicznej fizjokratów leży teza, że źródłem bogactwa może być tylko praca wykonywana w rolnictwie. W produkcji rolnej powstaje „produkt czysty”; jest nim nadwyżka ponad poniesione koszty produkcji, czyli produkt dodatkowy.
Na poglądy ekonomiczne F. Quesnaya należy spoglądać przez pryzmat jego wykształcenia medycznego. Poglądy zawarte w tablicy ekonomicznej są w pewnym stopniu odzwierciedleniem stanu wiedzy lekarskiej14. Ujmują bogactwo jako następstwo produkcji krążące z ręki do ręki; bogactwo, które krążąc w społeczeństwie i gospodarce, spełnia taką samą funkcję jak krążenie krwi w organizmie ludzkim. Stanowi niezbędne „odżywienie” dla gospodarki i społeczeństwa.
Ze względu na to, że tworzenie prawdziwego bogactwa jest właściwe tylko rolnictwu, nie znajduje uzasadnienia opodatkowanie przemysłu i handlu. Nie powstaje tam bowiem produkt czysty. Rzemieślnicy i producenci, gdy są opodatkowani, wliczają podatki w koszty produkcji, a to prowadzi do podniesienia poziomu cen. Skoro produkt czysty powstaje wyłącznie w rolnictwie, to powinien istnieć tylko jeden podatek pobierany z tego rodzaju działalności.
Dlatego F. Quesnay opowiada się za koncepcją podatku jedynego, którą znacznie wcześniej we Francji, na początku XVIII w., sformułował S. de Vauban. Odrzuca liczne podatki bezpośrednie i propaguje opodatkowanie „u źródła” powstawania czystego dochodu, a więc w rolnictwie. Podatek jedyny, zdaniem F. Quesnaya, powinien być płacony z dochodu osiągniętego ze sprzedaży plonów. Koncepcja podatku jedynego jest jednocześnie opowiedzeniem się za formą opodatkowania bezpośredniego, którą F. Quesnay aprobował także dlatego, że jego zdaniem podatki te są nieprzerzucalne15.
Dla fizjokratów oczywiste było, że w dziedzinie opodatkowania należy przyjąć rozwiązanie, zgodnie z którym podatek powinien pochodzić jedynie z tego źródła, które daje przychody. Skoro źródłem tym jest wyłącznie ziemia, to z innych źródeł należy zrezygnować, gdyż prowadzi to do zaciemnienia obrazu obciążeń podatkowych. Fizjokraci nie dostrzegali bądź też nie chcieli uznać faktu, że praca tworzy dochód (bogactwo) niezależnie od tego, gdzie jest wykonywana, a nie jedynie w rolnictwie.
Koncepcja podatku jedynego została zweryfikowana negatywnie przez praktykę życia gospodarczego. K. Friedrich von Baden kazał w swoim księstwie wprowadzić podatek jedyny, ale po 4 latach musiał go znieść, albowiem nie tylko obniżyły się dochody podatkowe, lecz także spadła cena ziemi.
Idea podatku jedynego, pozornie tak oderwanego od racjonalnych założeń, nie ma wyłącznie aspektu historycznego. Co jakiś czas w zmodyfikowanej wersji odżywa. Wyraźne jej odbicie można znaleźć w reformie amerykańskiego systemu podatkowego z 1986 r. Podstawowym podatkiem w tej reformie był podatek dochodowy, który z uwagi na swoje założenia i konstrukcję przejmował funkcję podatku jedynego.
„Genialny Szkot” – tak współcześnie określa się Adama Smitha1. Sława, zaszczyty i legenda towarzyszyły mu już za życia2. Twórca liberalnej koncepcji ekonomicznej, w którą wpisał koncepcję podatkową, był pierwszym, który o problematyce podatków rozprawiał w sposób kompleksowy, łącząc zasady podatkowe z gospodarką i społecznymi uwarunkowaniami. Jego koncepcja podatkowa nie powstawała w próżni, miała wyraźne korzenie w przeszłości i czasach mu współczesnych. Od swoich poprzedników zapożyczył on wiele myśli dotyczących podatków. Rozważania Smitha koncentrują się przede wszystkim na: zasadach podatkowych, koncepcji przerzucalności podatków, przesłankach kształtowania polityki fiskalnej, uwarunkowaniach politycznych, gospodarczych i społecznych opodatkowania.
Można wskazać trzy zasadnicze motywy, które wpłynęły na myśl podatkową Smitha.
Po pierwsze, negatywne – nawarstwione przez lata doświadczenia wynikające z koncepcji oparcia wymiaru podatków na poborcach podatkowych.
Po drugie, przemyślenia podatkowe Monteskiusza. Smith wzorował się na jego pracach; w koncepcjach podatkowych można znaleźć wiele odniesień do myśli tego francuskiego filozofa i prawnika.
Po trzecie, liberalna myśl ekonomiczna, której A. Smith był zwolennikiem, nakazywała mu formułować tezy podatkowe w związku, a nie w oderwaniu od praw określanych jako „obiektywne prawa natury”. Te „obiektywne prawa natury” to oczywiście mechanizm rynkowy, który w rozumieniu A. Smitha jest jedynym naturalnym sposobem prowadzenia działalności gospodarczej.
W modelu dzierżawy podatkowej3 podstawowe znaczenie miał system poborców podatkowych; był to generalny poborca podatkowy, a także ustanowieni przez niego regionalni poborcy podatkowi. Przez wieki była to dominująca forma poboru podatków. Cechowała ją silna władza poborcy podatkowego, który przy poborze podatków stawiał się ponad regułami opodatkowania. Często zresztą tych reguł w ogóle nie było, poza jedną, dominującą, nakazującą maksymalizację dochodów podatkowych. Poborca podatkowy dla własnej korzyści, usprawiedliwianej potrzebą działania w imieniu władcy, dokonywał poboru podatków w sposób arbitralny4.
Idea funkcjonowania poborcy podatkowego opierała się na następujących regułach:
panujący (władca) odstępuje roszczenia podatkowe w zamian za stałą sumę poborcy podatkowemu;
poborca podatkowy dokonuje oszacowania ogólnego poziomu (wysokości) możliwego do uzyskania dochodu podatkowego;
podstawą „optymalnego poziomu opodatkowania” staje się powszechny spis ludności;
powszechny spis ludności pozwala poborcy określić przypuszczalne, prawdopodobne dochody podatkowe;
poborca podatkowy dokonuje przedpłaty kwoty podatku na rzecz panującego (władcy), natomiast różnica między podatkiem zapłaconym a podatkiem rzeczywiście uzyskanym stanowi dochód poborcy podatkowego.
Zasady działania poborcy podatkowego skłaniały go do maksymalizacji dochodu. Dlatego następstwem działań poborcy był nasilony fiskalizm, który rujnował podatników. Bezduszność i nieczułość poborcy podatkowego na finansowe położenie podatników, nieuwzględnianie rzeczywistej możności zapłaty podatku wynikały z motywu zysku. Swoboda postępowania dzierżawcy podatkowego przy poborze podatków systematycznie prowadziła do dyskredytacji instytucji dzierżawcy podatkowego. Nieetyczność postępowania oznaczająca zdanie się na łaskę i niełaskę dzierżawcy podatku była jedną z przyczyn pejoratywnej treści określenia finansista, rozumianego jako synonim „oszusta, który kantuje ludzi na pieniądze”.
Smith dostrzegał wszystkie wady modelu dzierżawy podatkowej; były one przez niego brane pod uwagę przy formułowaniu zasad odnoszących się do techniki poboru i wymiaru podatków, uważał za konieczne określenie takich zasad podatkowych, które chroniłyby podatnika przed nadużyciem ze strony władzy. Miały one w swoich założeniach przeciwstawić się arbitralnemu, swobodnemu działaniu władzy i chronić przed uciskiem fiskalnym.
Bez wątpienia Smith pozostawał pod urokiem poglądów Monteskiusza dotyczących świadczeń publicznych5; tezy francuskiego myśliciela były aprobowanym przez niego intelektualnym wzorem, na podstawie którego formułował tezy o potrzebie ochrony jednostki przed nadużyciem prawa ze strony władcy. Ten intelektualny fundament wart jest przypomnienia.
Według Monteskiusza podatki państwowe są udziałem, jaki każdy obywatel oddaje z tego, co posiada. Opowiadając się za powszechnością opodatkowania, Monteskiusz twierdzi, że podatnik musi mieć zagwarantowane prawo „co do pozostałej części, pozostającej po zapłaceniu podatku, jego własności”. Pewność ma oznaczać:
spokojne korzystanie z dochodu, majątku, który kształtuje się w następstwie zapłacenia podatku;
państwo (władza) ma zapewnić bezpieczeństwo prawne podatnikowi, polegające na nienaruszalności pozostałego po opodatkowaniu dochodu i majątku.
Co do wysokości świadczeń podatkowych Monteskiusz twierdzi, że ciężar podatku należy ustalać według następujących reguł:
wysokość podatku jest pochodną „nie tego, co lud może oddać, ale tego, co oddać powinien”;
określenie wysokości podatku musi być roztropne i przemyślane: „nic nie wymaga większej mądrości i ostrożności, aniżeli ustalenie tego, co należy brać od poddanych, a co im pozostawić”.
Monteskiusz ma świadomość, że wysokość podatków jest pochodną potrzeb państwa i z reguły potrzeby te wyznaczają granice obciążeń podatkowych. Przestrzegając przed nadmiarem fiskalizmu, proponuje, aby ciężary podatkowe ustalać przy uwzględnieniu dwóch reguł: „nie kierować się rzekomymi potrzebami państwa” i „nie odbierać ludowi możliwości zaspokojenia jego rzeczywistych potrzeb”.
Zasługą Monteskiusza jest też zwrócenie uwagi na zagrożenia dla polityki podatkowej, które mogą być stwarzane przez doradców władcy. Myśli te formułuje w kontekście rzeczywistych i rzekomych potrzeb finansowych państwa. Zdaniem Monteskiusza fiskalizm podatkowy rodzi się wówczas, gdy pod wpływem rzekomych potrzeb finansowych ustanawiane są podatki. Źródłami rzekomych potrzeb finansowych państwa mogą być: „nieuzasadniony powab jakiegoś niezwykłego zadania ukazanego władcy”, „brak wyobraźni władcy wynikający z jego umysłowych predyspozycji”, a także „mylenie potrzeb małej, własnej duszy, z potrzebami państwa”.
Koncepcja podatkowa Smitha wyrasta na gruncie poglądów liberalizmu gospodarczego6. Ich podwalinę tworzyła teoria obiektywnych praw natury. W życiu gospodarczym występują prawa, z których istnieniem należy się liczyć; władza państwa nie jest wszechmocna i stosunków gospodarczych nie może kształtować dowolnie, ale tylko w zgodzie z prawami natury. Prawa te są silniejsze od prawa stanowionego, dlatego państwo w swej działalności gospodarczej nie może się im skutecznie przeciwstawić. Prawa natury (rynek) przez swoje działanie uruchamiają mechanizmy samoregulujące, które bez ingerencji państwa zapewniają właściwe funkcjonowanie gospodarki. Z uwagi na to ingerencja państwa w życie gospodarcze staje się w większości przypadków zbędna.
A. Smith, co oczywiste, nie odkrył rynku7. Ale z pewnością był jednym z pierwszych, którzy rozumieli jego filozofię i równocześnie formułowali systematyczny, spójny zespół poglądów dotyczących reguł funkcjonowania mechanizmu rynkowego.
Konsekwentnie twierdził, że przemysł i usługi żyją rytmem, który wynika z konkurencji; dlatego sprzeciwiał się takim działaniom państwa, które przez prawo stanowione chciały chronić przemysł i usługi przed konkurencją.
Uważał, że rynek nie tylko reguluje ceny i ilości towarów stosownie do „wyroku społecznego popytu”, ale równocześnie reguluje dochody wszystkich, którzy współdziałają w celu wytworzenia towarów i usług.
Założenia liberalizmu gospodarczego Smitha znalazły wyraz w jego dziele Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów8. W istocie jest to traktat, który wyjaśnia zasady powstania i funkcjonowania rynku. Wyraźnie zaznaczona jest teza, zgodnie z którą władza stanowiąca podatki, o ile chce skutecznie realizować dochody podatkowe, musi uwzględniać w swoim działaniu fakt, że życiem gospodarczym i społecznym rządzą obiektywne prawa natury.
W doktrynie podatkowej trwałe miejsce zdobyły zasady podatkowe sformułowane przez A. Smitha. Nie są one całkowicie własnym, intelektualnym dorobkiem autora. Nie podważa to w niczym zasług Smitha. Zasady te oddają osiemnastowieczne uwarunkowania polityczne, ale także uwarunkowania gospodarcze i społeczne. Wyrażają tęsknoty zwycięskiej burżuazji do uzyskania gwarancji bezpieczeństwa w zakresie podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej9. Niekiedy można odnieść wrażenie, że zasady podatkowe, wyrastając na podłożu nieufności do państwa (władzy), „wyrażają tendencję do podporządkowania władzy interesom [...] kupców i przemysłowców okresu kapitalizmu wolnokonkurencyjnego”10.
A. Smith uważa, że obowiązkiem państwa jest zapewnienie obrony kraju, wymiar sprawiedliwości, administracja publiczna, finansowanie prac z zakresu infrastruktury gospodarczej (drogi, mosty, kanały). Obowiązek państwa to także zapewnienie elementarnej ochrony zdrowia. I temu powinny służyć podatki.
Zasada dogodności opodatkowania w ujęciu Smitha wyraźnie akcentuje dwa istotne elementy. Po pierwsze, chodzi o termin poboru podatku, a po drugie, o sposób poboru. W tym zakresie swoją myśl ujmuje Smith następująco: „Każdy podatek winno się ściągać w takim czasie i w taki sposób, by podatnikowi było jak najdogodniej go zapłacić”11.
Maksyma Smitha dotycząca terminu płatności podatku przekłada się na regułę: „płać podatki, gdy wpływają pieniądze”12. Tak więc dogodny termin poboru podatku jest odnoszony do sytuacji, w której „istnieje największe prawdopodobieństwo, że podatnik ma go czym zapłacić”. Ta sekwencja wywodów Smitha wyraźnie wskazuje, że termin płatności podatku nie może być ustalany arbitralnie. Racjonalne jest takie jego ujmowanie, które uwzględnia przesłanki ekonomiczne dotyczące procesu powstawania dochodów podatkowych. A proces ten wiedzie od przychodu przez zysk, majątek, aż po dochód wydatkowany. Na każdym z tych etapów kształtowania się dochodu jest pewna swoista specyfika i to ona wyznacza właściwy dla podatnika termin zapłaty podatku. Przepisy dotyczące wymiaru powinny tak ustalać termin poboru, aby dotyczyły dochodu realnego będącego w posiadaniu podatnika. Podatnik nie zapłaci bowiem, „gdy ma pustą kieszeń”. Tak więc prawa natury (rynek) określają naturalne i obiektywnie uzasadnione dla poszczególnych rodzajów dochodów podatkowych terminy ich płatności.
Sposób poboru jest równie ważny jak termin, z tym jednak, że inne reguły wyznaczają sposób poboru podatków bezpośrednich, a inne podatków pośrednich.
Przy podatkach bezpośrednich, takich jak: podatek od zysku, od płacy, od czynszu z ziemi, od czynszu z domów, od renty gruntowej – wymiaru podatków dokonuje się przy udziale administracji skarbowej. Wynika to z istoty tych podatków, do których musi być dostosowana technika wymiaru.
Inaczej jest przy podatkach pośrednich. Tu bowiem technika wymiaru uwzględnia przerzucalność podatku i to, że jest on płacony w cenie dóbr konsumpcyjnych (towary i usługi). Można uznać, że w odniesieniu do podatków pośrednich dogodność sposobu zapłaty wiąże się z tym, iż:
płaci się je stopniowo, w małych ilościach, a więc w miarę tego, jak dokonuje się zakupów;
można zmniejszyć ciężar podatkowy całkowicie lub częściowo wówczas, gdy staje się on zbyt uciążliwy, gdyż podatnik może według własnego uznania albo kupować, albo nie kupować.
Podatnik musi mieć pewność co do tego, jakie są jego obowiązki, ale też jakie są jego uprawnienia w związku z ustaleniem i zapłatą podatku. Taką pewność zagwarantować musi państwo. Zasada pewności ma zapobiegać dowolności działania aparatu skarbowego i gwarantować podatnikowi pobór podatku w takiej wysokości, która wynika z przepisów prawa. Dlatego, skoro podatki mają być świadczeniem powszechnym, słuszne jest, zdaniem Smitha, domaganie się określoności podatku13.
Określoność podatku w terminologii przyjętej przez Smitha jest wyrazem sprzeciwu wobec możliwych nadużyć podatkowych, które mogą mieć miejsce wówczas, gdy podatek, jaki każda jednostka zobowiązana jest płacić, będzie ustalony dowolnie. Smith wyraźnie i jednoznacznie stwierdza, że państwo powinno gwarantować termin płatności, sposób zapłaty, sumę, jaką należy zapłacić, i dodaje: wszystko to powinno być jasne i zrozumiałe dla podatnika14.
Określoność podatku ma gwarantować właściwa treść przepisów, które będą chronić podatnika przed nadużyciami ze strony administracji skarbowej. Im bardziej przepisy te są proste, komunikatywne, tym większa pewność ograniczania patologii w opodatkowaniu. Dla Smitha znaczenie tej zasady jest tak istotne, że nie waha się stwierdzić: „Pewność co do tego, ile każda jednostka ma zapłacić, jest, jeśli chodzi o podatki, sprawą tak wielkiej wagi, że nawet bardzo nierównomiernie rozłożone podatki nie są w przybliżeniu złem tak wielkim, jak wielkim złem jest nawet mały stopień niepewności w tym względzie”.
Dla wzmocnienia swych racji w obronie zasady pewności opodatkowania A. Smith powołuje także inne argumenty. Wskazuje, że: „nieokreśloność podatku jest przyczyną zuchwalstwa i korupcji administracji skarbowej. Przy nieokreśloności podatku oddaje się podatnika w moc poborcy podatkowego, który może bądź dotkliwie obciążyć podatkiem niemiłego sobie podatnika, bądź też pod groźbą takiego obciążenia wymusić dla siebie jakiś podarunek”. To zuchwalstwo administracji skarbowej przekłada się zatem na działania o charakterze nagannym – arbitralny pobór podatku oraz wymuszanie łapówek (podarunki). Tak więc w ujęciu Smitha jednym z kryteriów oceny dobrego systemu podatkowego jest przestrzeganie nakazu, zgodnie z którym podatek powinien być z góry określony, a nie dowolny.
Taniość opodatkowania w rozumieniu Smitha ma bardzo bogatą i wszechstronną treść. Tylko pozornie jest to jedna z technicznych zasad opodatkowania, w rzeczywistości łączy w sobie kilka wątków, których spoiwem są rozważania na temat „rozsądnie ustanowionego podatku”15.
Przede wszystkim taniość to postulat oszczędności poboru podatku. Smith ma tu na uwadze zarówno „sumę, jaką podatek zabiera z kieszeni ludności”, jak i „sumę, której do kieszeni ludności nie dopuszcza”. W obu aspektach chodzi o to, aby koszty poboru podatków utrzymać na możliwie najniższym poziomie. Pozwoli to na uzyskanie następującego efektu: największy udział procentowy dochodów podatkowych przypadnie na rzecz dobra ogólnego, a nie będzie pochłaniany przez administrację skarbową. Taniość poboru ma zagwarantować możliwą w danych warunkach maksymalizację dochodów podatkowych przez ograniczenie wydatków na utrzymanie administracji skarbowej.
Gdy odnosi się postulat Smitha taniości podatku do „sumy, jaką podatek zabiera z kieszeni ludności”, to niewątpliwie sprowadza się on do konieczności ograniczenia wielkiej liczby urzędników skarbowych. Wskazuje tu Smith oczywisty związek przyczynowo-skutkowy. Im większa liczba urzędników skarbowych (rozbudowany aparat administracji), tym większą część sumy wpływów podatkowych pochłaniają dochody z tytułu ich wynagradzania. Jest oczywiste, że traci na tym państwo. Podatek w pewnych przypadkach może stać się właśnie z tego względu „deficytowy”; będzie tak wówczas, gdy wynagrodzenie administracji skarbowej pochłonie w całości dochody podatkowe.
W kontekście zasady taniości podatku wypowiada się Smith na temat wad podatku „nierozsądnie ustanowionego”
