Pachamama i umiłowana Amazonia, czyli trzeci synod papieża Franciszka ebook

ISBN:978-83-65546-69-2

Co­py­ri­ght © by Kry­stian Kra­tiukCo­py­ri­ght © to this edi­tion by Wy­daw­nic­two Pro­hi­bi­taZdję­cie na okład­ce:Se­rvi­zio Fo­to­gra­fi­co - Va­ti­can Me­dia

Wy­daw­nic­two PRO­HI­BI­TAPa­weł To­bo­ła-Per­t­kie­wiczwww.pro­hi­bi­ta.plwy­daw­nic­two@pro­hi­bi­ta.plTel: 22 424 37 36fa­ce­bo­ok.com/Wy­daw­nic­two­Pro­hi­bi­taul. Dy­miń­ska 401-519 War­sza­wa

Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

Wal­de­ma­ro­wi Żysz­kie­wi­czo­wi  

Wstęp

Oto trze­cia książ­ko­wa re­la­cja dzien­ni­kar­ska z sy­no­du bi­sku­pów w Rzy­mie. Po po­zy­cjach Sy­nod pa­pie­ża Fran­cisz­ka, oraz Zmie­nić Ko­ściół. Sy­nod mło­dych i pa­pie­ża Fran­cisz­ka, przy­szła ko­lej na przy­bli­że­nie Pań­stwu ku­li­sów sy­no­du po­cząt­ko­wo za­po­wia­da­ją­ce­go się jako naj­mniej me­dial­ny ze wszyst­kich zor­ga­ni­zo­wa­nych pod­czas obec­ne­go pon­ty­fi­ka­tu. O ile bo­wiem, z punk­tu wi­dze­nia dzien­ni­ka­rza, bez pro­ble­mu moż­na było sze­ro­ko opi­sać ście­ra­nie się dwóch sprzecz­nych sta­no­wisk w kwe­stii do­pusz­cza­nia roz­wod­ni­ków do Ko­mu­nii Świę­tej (to wła­śnie dzia­ło się na sy­no­dzie ds. ro­dzi­ny), a tak­że wska­zać na no­wość „sy­no­dal­no­ści” oraz re­la­cjo­no­wać pod­no­szo­ną przez co nie­któ­rych „po­trze­bę ak­tyw­ne­go wspie­ra­nia osób LGBT” (o tym mię­dzy in­ny­mi de­ba­to­wa­no na sy­no­dzie ds. mło­dzie­ży), o tyle pierw­sze in­for­ma­cje do­ty­czą­ce przy­go­to­wań do sy­no­du ds. Ama­zo­nii wy­da­wa­ły się od­le­głe od co­dzien­ne­go ży­cia pol­skie­go ka­to­li­ka.

No­wo­ścią była już sama for­ma spo­tka­nia – otóż sy­nod rze­ko­mo do­ty­czą­cy spraw re­gio­nal­nych, Ama­zo­nii, od­by­wać miał się nie w Ama­zo­nii, ale w Rzy­mie. Wie­lu ko­men­ta­to­rów po­cząt­ko­wo nie ro­zu­mia­ło do­nio­sło­ści tego fak­tu. Szyb­ko oka­za­ło się jed­nak, że to de­cy­zja sym­bo­licz­na – wy­po­wie­dzi or­ga­ni­za­to­rów rzym­skie­go spo­tka­nia bi­sku­pów po­zwa­la­ły bo­wiem są­dzić, że pew­ne pro­po­zy­cje przy­go­to­wa­ne spe­cjal­nie z oka­zji tego sy­no­du, do­ty­czyć będą nie tyl­ko sze­ro­ko po­ję­te­go re­gio­nu Ama­zo­nii, ale ca­łe­go Ko­ścio­ła po­wszech­ne­go. Wciąż jed­nak, po dzien­ni­kar­sku, wy­da­wa­ło się, że za­po­wia­da­na te­ma­ty­ka sy­no­du nie bę­dzie te­ma­tem na ko­lej­ną książ­kę dla pol­skich ka­to­li­ków – hie­rar­cho­wie de­kla­ro­wa­li bo­wiem, że ży­czą so­bie roz­ma­wiać o eko­no­mii, o pro­ble­mach spo­łecz­nych lu­dów za­miesz­ku­ją­cych to spe­cy­ficz­ne te­ry­to­rium, o wy­ko­rzy­sty­wa­niu ko­biet i dzie­ci, a tak­że o ko­niecz­no­ści za­trzy­ma­nia ma­so­wej wy­cin­ki la­sów. Ow­szem – są to te­ma­ty waż­ne i cie­ka­we, i cie­szy, że Ko­ściół po­tra­fi wy­ra­żać w tych kwe­stiach swo­je zda­nie, ale samo po­ru­sza­nie owych spraw w ża­den spo­sób prze­cież nie za­po­wia­da­ło po­stu­la­tów żad­nych gwał­tow­nych zmian w Ko­ście­le – jak choć­by te, któ­re pro­po­no­wa­no wpro­wa­dzić na po­przed­nich sy­no­dach pa­pie­ża Fran­cisz­ka.

Jed­nak wraz ze zbli­ża­niem się ter­mi­nu sy­no­du, me­dial­ne spra­wy na­bie­ra­ły co­raz więk­sze­go ko­lo­ry­tu i co­raz ja­śniej­szym sta­wa­ło się, że frak­cja zmie­rza­ją­ca do re­wo­lu­cji w Ko­ście­le, po raz ko­lej­ny za­mie­rza prze­for­so­wać swo­je po­stu­la­ty pod­czas sy­no­du teo­re­tycz­nie po­świę­co­ne­go zu­peł­nie in­nym kwe­stiom. Sko­ro wszak na Sy­no­dzie ds. Ro­dzi­ny te­ma­tem naj­bar­dziej na­chal­nie na­rzu­ca­nym przez pro­gre­syw­nie na­sta­wio­nych bi­sku­pów była spra­wa roz­wod­ni­ków, a na Sy­no­dzie Mło­dych moż­na było roz­ma­wiać o sy­no­dal­no­ści, roli ko­biet w Ko­ście­le oraz o kar­ko­łom­nym two­rze okre­ślo­nym jako „ka­to­li­cy LGBT”, to i pod­czas sy­no­du ds. Ama­zo­nii moż­na za­pro­po­no­wać… znie­sie­nie ce­li­ba­tu, da­le­ko po­su­nię­ty syn­kre­tyzm re­li­gij­ny, utwo­rze­nie no­we­go rytu Mszy Świę­tej, a na­wet wy­świę­ca­nie ko­biet! Tuż przed sy­no­dem zna­leź­li się zaś bi­sku­pi za­rzu­ca­ją­cy in­nym bi­sku­pom sze­rze­nie he­re­zji i za­chę­ca­nie do apo­sta­zji. A trwa­ją­cy już sy­nod w sfe­rze me­dial­nej sym­bo­li­zo­wać za­czę­ła po­gań­ska fi­gur­ka Pa­cha­ma­my, któ­ra nie wie­dzieć cze­mu zna­la­zła się w cen­tral­nym punk­cie wy­da­rzeń w naj­waż­niej­szym dla chrze­ści­jan miej­scu na świe­cie. Jak­by tego było mało – do­wie­dzie­li­śmy się, jak bar­dzo dzi­siej­szy Ko­ściół w kwe­stiach do­ty­czą­cych eko­lo­gii zga­dza się z ide­olo­ga­mi ro­dzą­ce­go się na na­szych oczach eko­lo­gi­zmu, któ­re­go na­le­ży od­róż­nić za­rów­no od eko­lo­gii jak i od zwy­kłej zdro­wej tro­ski o przy­ro­dę! Na sy­no­dzie ds. Ama­zo­nii dys­ku­to­wa­no bo­wiem rów­nież o no­wej ka­te­go­rii grze­chu – grze­chu eko­lo­gicz­nym.

Oka­za­ło się więc, że sy­nod ds. Ama­zo­nii nie tyl­ko bę­dzie wy­da­rze­niem nie­zwy­kle cie­ka­wym z me­dial­ne­go punk­tu wi­dze­nia, ale na­wet naj­waż­niej­szym spo­śród wszyst­kich sy­no­dów pa­pie­ża Fran­cisz­ka. Sy­no­dem, któ­re­go po­stu­la­ty – gdy­by zo­sta­ły przy­ję­te przez Ojca Świę­te­go – by­ły­by ko­lej­nym kro­kiem na dro­dze wiel­kiej re­wo­lu­cji w Ko­ście­le.

I dla­te­go też po­wsta­ła ta książ­ka. Po­my­śla­na zo­sta­ła – jak i po­przed­nie z cy­klu – jako kro­ni­ka wy­da­rzeń, o któ­rych przez ja­kiś czas było gło­śno, ale i tych wy­da­rzeń to­wa­rzy­szą­cych, o któ­rych zwy­kle wie­le się nie mówi. Nie mówi się bo­wiem wie­le o wiel­kiej od­wa­dze i de­ter­mi­na­cji czę­ści du­chow­nych i świec­kich, któ­rzy w do­bie pro­mo­wa­nia „no­wych dróg dla Ko­ścio­ła”, nie­ustan­nie przy­po­mi­na­ją o sta­rych i spraw­dzo­nych, uświę­co­nych nie tyl­ko Tra­dy­cją ale nie­rzad­ko i do­gma­tem. W dzi­siej­szym Ko­ście­le ich głos jest znacz­nie sła­biej sły­szal­ny – za­tem, jako au­tor, po­sta­no­wi­łem udo­stęp­nić im łamy swo­jej pu­bli­ka­cji. Tak, by ka­to­lic­ki czy­tel­nik w Pol­sce mógł usły­szeć cały wa­chlarz opi­nii i ar­gu­men­tów – a nie wy­łącz­nie ten, któ­ry ak­tu­al­nie obo­wią­zu­je w głów­nym nur­cie we­wnątrz­ko­ściel­nej po­praw­no­ści. Swo­je wła­sne ko­men­ta­rze i teo­rie ogra­ni­czy­łem do ab­so­lut­ne­go mi­ni­mum, po­zwa­la­jąc kon­ser­wa­tyw­nym bi­sku­pom i kar­dy­na­łom, a tak­że wa­ty­ka­ni­stom i uczo­nym od­no­sić się do opi­nii głów­ne­go nur­tu. Tym bar­dziej, że moja per­spek­ty­wa jest per­spek­ty­wą dzien­ni­ka­rza, a nie du­chow­ne­go, teo­lo­ga, hi­sto­ry­ka czy na­ukow­ca.

Czu­ję się za­szczy­co­ny, że pi­sa­łem tę książ­kę jako re­dak­tor na­czel­ny pi­sma „Po­lo­nia Chri­stia­na” i por­ta­lu PCh24.pl, na któ­rych to ła­mach nie­jed­no­krot­nie – rów­nież w spra­wie Sy­no­du Ama­zoń­skie­go – głos za­bie­ra­li kar­dy­na­ło­wie i bi­sku­pi sto­ją­cy na stra­ży Wia­ry, mię­dzy in­ny­mi kar­dy­nał Ray­mond Leo Bur­ke, kar­dy­nał Ger­hard Mül­ler, kar­dy­nał Jo­seph Zen czy bi­skup Atha­na­sius Schne­ider. Na­sze me­dia ist­nie­ją wła­śnie po to – aby za­pew­nić na pol­skim ryn­ku pra­so­wym rze­czy­wi­sty plu­ra­lizm opi­nii, w tym plu­ra­lizm po­dzie­lo­nej dziś nie­ste­ty opi­nii ka­to­lic­kiej.

Ni­niej­szej książ­ki nie by­ło­by gdy­by nie Wy­daw­nic­two Pro­hi­bi­ta, gdy­by nie wspar­cie za­rzą­du Sto­wa­rzy­sze­nia Kul­tu­ry Chrze­ści­jań­skiej Księ­dza Pio­tra Skar­gi, gdy­by nie pra­ca ko­le­gów z PCh24.pl i „Po­lo­nia Chri­stia­na” ze szcze­gól­nym uwzględ­nie­niem to­wa­rzy­szą­cych mi w ko­lej­nej re­por­ter­skiej po­dró­ży do Rzy­mu Je­rzym Wo­la­kiem i Jac­kiem Fli­giem, oraz gdy­by nie aniel­ska cier­pli­wość mo­jej żony Ma­rze­ny.

Choć książ­ka pod­pi­sa­na jest tyl­ko moim na­zwi­skiem, nie mia­ła­by szan­sy po­wstać, gdy­by nie co­dzien­na pra­ca, wy­szu­ki­wa­nie tek­stów, in­for­ma­cji i ko­men­ta­rzy, ze­spo­łu dzien­ni­ka­rzy i pu­bli­cy­stów ze szcze­gól­nym uwzględ­nie­niem Łu­ka­sza Kar­pie­la, Agniesz­ki Stel­mach i Paw­ła Chmie­lew­skie­go, a tak­że Mar­ci­na Au­sty­na, Jana Fran­cza­ka, Mar­ci­na Jen­drzej­cza­ka, To­ma­sza Ko­lan­ka, Pio­tra Re­li­cha, Mi­cha­ła Wa­ła­cha i Ma­te­usza Ziom­be­ra.

Łą­cząc go­rą­ce po­dzię­ko­wa­nia dla­wy­żej wy­mie­nio­nych osób i in­sty­tu­cji, jed­no­cze­śnie pra­gnę po­dzię­ko­wać tym wszyst­kim dziel­nym ka­pła­nom, za­kon­ni­kom i za­kon­ni­com oraz świec­kim ka­to­li­kom, któ­rzy pod­czas tego sy­no­du śle­dzi­li re­la­cje PCh24.pl, udo­stęp­nia­li w me­diach spo­łecz­no­ścio­wych, ko­men­to­wa­li i przede wszyst­kim wie­rzy­li nam, że to, o czym in­for­mu­je­my – mimo iż nie­rzad­ko zdu­mie­wa­ją­ce i po­ra­ża­ją­ce – wy­da­rzy­ło się na­praw­dę. Pod­czas sy­no­du i już po nim sta­li­śmy się bo­wiem obiek­tem na­gon­ki ze stro­ny nie­któ­rych me­diów, uwa­ża­ją­cych, że o spra­wach „mar­gi­nal­nych”, ta­kich jak, ba­ga­te­la: za­rzu­ty o he­re­zję, błę­dy, apo­sta­zję, czcze­nie boż­ków, głę­bo­kie zmia­ny w ko­ściel­nych zwy­cza­jach i tra­dy­cjach, in­for­mo­wać… nie na­le­ży. Wie­rzę, że przed­sta­wi­cie­le tych me­diów wo­le­li by­śmy o tych spra­wach mil­cze­li, gdyż w ten spo­sób poj­mu­ją do­bro Ko­ścio­ła – gdy nie mówi się o to­czą­cych się w nim spo­rach. My jed­nak ten spór ujaw­nia­my – gdyż nie­rzad­ko jest to spór o przy­szłość Ko­ścio­ła świę­te­go, któ­ry kształ­to­wać ma du­sze na­sze i na­szych dzie­ci – a więc jak żad­na in­sty­tu­cja na świe­cie, ma wpływ na to, co się z nami sta­nie w przy­szło­ści, za­rów­no na tej zie­mi, jak i po śmier­ci.

Kry­stian Kra­tiuk

Roz­dział 1Dlaczego papież pragnie „Kościoła o twarzy Amazonii”?

Za­pra­sza­my do za­ku­pu peł­nej wer­sji.Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

lub w na­szej księ­gar­ni sta­cjo­nar­nej:Księ­gar­nia Mul­ti­bo­ok.plTel: 22 424 37 36ul. Dy­miń­ska 4,01-519 War­sza­wafa­ce­bo­ok.com/Mul­ti­bo­ok.pl

Roz­dział 2Przygotowania do synodu – pierwsze głosy o zmianie dyscypliny celibatu

Za­pra­sza­my do za­ku­pu peł­nej wer­sji.Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

lub w na­szej księ­gar­ni sta­cjo­nar­nej:Księ­gar­nia Mul­ti­bo­ok.plTel: 22 424 37 36ul. Dy­miń­ska 4,01-519 War­sza­wafa­ce­bo­ok.com/Mul­ti­bo­ok.pl

Roz­dział 3„Błedy, herezje i apostazja” – ostra dyskusja wokół dokumentu roboczego

Za­pra­sza­my do za­ku­pu peł­nej wer­sji.Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

lub w na­szej księ­gar­ni sta­cjo­nar­nej:Księ­gar­nia Mul­ti­bo­ok.plTel: 22 424 37 36ul. Dy­miń­ska 4,01-519 War­sza­wafa­ce­bo­ok.com/Mul­ti­bo­ok.pl

Roz­dział 4Dekonstrukcja celibatu i święcenie kobiet

Za­pra­sza­my do za­ku­pu peł­nej wer­sji.Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

lub w na­szej księ­gar­ni sta­cjo­nar­nej:Księ­gar­nia Mul­ti­bo­ok.plTel: 22 424 37 36ul. Dy­miń­ska 4,01-519 War­sza­wafa­ce­bo­ok.com/Mul­ti­bo­ok.pl

Roz­dział 5Niemiecki wkład w Amazonię i synodalność

Za­pra­sza­my do za­ku­pu peł­nej wer­sji.Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

lub w na­szej księ­gar­ni sta­cjo­nar­nej:Księ­gar­nia Mul­ti­bo­ok.plTel: 22 424 37 36ul. Dy­miń­ska 4,01-519 War­sza­wafa­ce­bo­ok.com/Mul­ti­bo­ok.pl

Roz­dział 6Od teologii wyzwolenia do ekologii wyzwolenia

Za­pra­sza­my do za­ku­pu peł­nej wer­sji.Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

lub w na­szej księ­gar­ni sta­cjo­nar­nej:Księ­gar­nia Mul­ti­bo­ok.plTel: 22 424 37 36ul. Dy­miń­ska 4,01-519 War­sza­wafa­ce­bo­ok.com/Mul­ti­bo­ok.pl

Roz­dział 7Ostatnie upomnienia, papierkowe kubki i zaskakujący uczestnicy

Za­pra­sza­my do za­ku­pu peł­nej wer­sji.Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

lub w na­szej księ­gar­ni sta­cjo­nar­nej:Księ­gar­nia Mul­ti­bo­ok.plTel: 22 424 37 36ul. Dy­miń­ska 4,01-519 War­sza­wafa­ce­bo­ok.com/Mul­ti­bo­ok.pl

Roz­dział 8Przebieg synodu

Za­pra­sza­my do za­ku­pu peł­nej wer­sji.Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

lub w na­szej księ­gar­ni sta­cjo­nar­nej:Księ­gar­nia Mul­ti­bo­ok.plTel: 22 424 37 36ul. Dy­miń­ska 4,01-519 War­sza­wafa­ce­bo­ok.com/Mul­ti­bo­ok.pl

Roz­dział 9Dokument końcowy

Za­pra­sza­my do za­ku­pu peł­nej wer­sji.Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

lub w na­szej księ­gar­ni sta­cjo­nar­nej:Księ­gar­nia Mul­ti­bo­ok.plTel: 22 424 37 36ul. Dy­miń­ska 4,01-519 War­sza­wafa­ce­bo­ok.com/Mul­ti­bo­ok.pl

Roz­dział 10Ku adhortacji posynodalnej

Za­pra­sza­my do za­ku­pu peł­nej wer­sji.Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

lub w na­szej księ­gar­ni sta­cjo­nar­nej:Księ­gar­nia Mul­ti­bo­ok.plTel: 22 424 37 36ul. Dy­miń­ska 4,01-519 War­sza­wafa­ce­bo­ok.com/Mul­ti­bo­ok.pl

Roz­dział 11Adhortacja o „umiłowanej Amazonii”

Za­pra­sza­my do za­ku­pu peł­nej wer­sji.Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

lub w na­szej księ­gar­ni sta­cjo­nar­nej:Księ­gar­nia Mul­ti­bo­ok.plTel: 22 424 37 36ul. Dy­miń­ska 4,01-519 War­sza­wafa­ce­bo­ok.com/Mul­ti­bo­ok.pl

Wybrana bibliografia

Dokumenty papieskie:

Fran­ci­szek, Evan­ge­lii gau­dium, 2014

Fran­ci­szek, Lau­da­to si, 2015

Fran­ci­szek, Schre­iben Von Papst Fran­zi­skus An Das Pil­gern­de Volk Got­tes In Deutsch­land, 2019

Fran­ci­szek, Qu­eri­daAma­zo­nia, 2020

Jan Pa­weł II, Or­di­na­tio sa­cer­do­ta­lis, 1994

Jan Pa­weł II, Pa­stor bo­nus, 1988

Jan Pa­weł II, Sol­li­ci­tu­do re­iso­cia­lis, 1987

Pa­weł VI, Po­pu­lo­rum pro­gres­sio, 1967

Pa­weł VI, Sa­cer­do­ta­lis ca­eli­ba­tus, 1967

Do­ku­men­ty sy­no­du ama­zoń­skie­go do­stęp­ne na Fi­nal Do­cu­ment of the Ama­zon Sy­nod

Pre­pa­ra­to­ry Do­cu­ment for the Sy­nod on the Pan Ama­zon Re­gion

Pan-Ama­zon Sy­nod. The Wor­king Do­cu­ment for the Sy­nod of Bi­shops

Artykuły i listy otwarte hierarchów Kościoła:

Bur­ke Ray­mond Leo, Schne­ider Atha­na­sius, Kru­cja­ta Mo­dli­twy i Po­stu. Bła­gaj­my Boga, Aby Błąd I He­re­zja Nie Wy­pa­czy­ły Spe­cjal­ne­go Zgro­ma­dze­nia Sy­no­du Bi­sku­pów Dla Re­gio­nu Pa­na­ma­zoń­skie­gohttps://www.pch24.pl/he­re­zje-na-sy­no­dzie--hie­rar­cho­wie-wzy­wa­ja-do-kru­cja­ty-mo­dli­twy-i-po­stu,70801,i.html

Brand­mül­ler Wal­ter, He­re­ti­cal and Apo­sta­te. Car­di­nal Brand­mül­ler Excom­mu­ni­ca­tes the Ama­zon Sy­nodhttp://ma­gi­ster.blo­gau­to­re.espres­so.re­pub­bli­ca.it/

Mül­ler Ger­hard, Świę­ce­nia ka­płań­skie tyl­ko dla męż­czyznhttp://www.pch24.pl/kard--ger­hard-mul­ler--swie­ce­nia-ka­plan­skie-tyl­ko-dla-mez­czyzn--wy­lacz­nie-na­pch24-pl-,71181,i.html#ixz­z6FiK­CqCCK

Schne­ider Atha­na­sius, Moc­ny list bi­sku­pa Schne­ide­ra o „Pa­cha­ma­mie” w Wa­ty­ka­niehttp://www.pch24.pl/moc­ny-list-bi­sku­pa-schne­ide­ra-o-pa­cha­ma­mie-w-wa­ty­ka­nie,71739,i.html#ixz­z6Fi­L5VIxV

Schne­ider Atha­na­sius, Bi­skup Schne­ider o Qu­eri­daAma­zo­nia – iskier­ka na­dziei mimo nie­ja­sno­ści

Książki i opracowania zwarte:

Bin­ge­mer Ma­ria Cla­ra, La­tin Ame­ri­can The­olo­gy. Ro­ots and bran­ches, Or­bis Bo­oks 2016.

Boff Le­onar­do, Cry of the Earth, Cry of the Poor, Or­bis Bo­oks 2017.

Gu­tier­rez Gu­sta­vo, A The­olo­gy of Li­be­ra­tion: Hi­sto­ry, Po­li­tics, and Sa­lva­tion, Or­bis Bo­oks 1988.

Ka­sper Wal­ter, Pa­pież Fran­ci­szek. Re­wo­lu­cja czu­ło­ści i mi­ło­ści, Więź 2015.

Ka­sper Wal­ter, Ko­ściół Ka­to­lic­ki. Isto­ta, rze­czy­wi­stość, po­słan­nic­two, WAM 2014.

Pen­tin Edward, The Rig­ging of a Va­ti­can Sy­nod: An In­ve­sti­ga­tion into Al­le­ged Ma­ni­pu­la­tion at the Extra­or­di­na­ry Sy­nod on the Fa­mi­ly, Igna­tius Press 2015.

Ra­go­na Fa­bio Mar­che­se, Tut­ti gli uomi­ni del Papa, San Pa­olo Edi­zio­ni 2017.

Zwo­liń­ski An­drzej, Ety­ka Bo­ga­ce­nia, Wy­daw­nic­two WAM, 2002.

Pozostałe:

A P A R E C I D A Je­ste­śmyti­tle­pa­ge.xhtml Ucznia­mi I Mi­sjo­na­rza­mi Je­zu­sa Chry­stu­sa, Aby Na­sze Na­ro­dy Mia­ły W Nim Ży­cie http://www.ptm.rel.pl/fi­les/pdf-roz­ne/do­ku­ment-z-apa­re­ci­dy.pdf

Czym jest „pakt z ka­ta­kumb”? https://deon.pl/wia­ra/czym-jest-pakt-z-ka­tak­bumb-,616570