Opowiadania filmowe ebook

CZTERY SPO­TKA­NIAZ IWASZ­KIE­WI­CZEM

Spo­tka­nie pierw­sze

Dla­czego ja, dwu­dzie­sto­letni stu­dent ar­chi­tek­tury, wy­bra­łem się wtedy na ten od­czyt? Nie zna­łem wcze­śniej żad­nej po­wie­ści ani na­wet opo­wia­da­nia Iwasz­kie­wi­cza, nie wie­dzia­łem nic o au­to­rze, może po pro­stu zo­ba­czy­łem pla­kat, prze­cho­dząc koło gma­chu Pol­skiej Aka­de­mii Umie­jęt­no­ści przy ulicy Sław­kow­skiej w Kra­ko­wie, aby wstą­pić do War­sza­wia­nek na kawę i spo­tkać się z przy­ja­ciółmi? Dla­czego za­cie­ka­wił mnie te­mat: „O sztuce tłu­ma­cze­nia” – też dziś nie wiem. Jedno jest pewne: to spo­tka­nie ode­grało w moim ży­ciu ogromną rolę, wpły­nęło na ciąg de­cy­zji, które do­pro­wa­dziły mnie do mo­mentu, kiedy zo­sta­łem po­pro­szony o na­pi­sa­nie tego wstępu. Nie je­stem prze­cież ani po­lo­ni­stą, ani kry­ty­kiem li­te­rac­kim, roz­ma­wia­łem oso­bi­ście z Iwasz­kie­wi­czem tylko kil­ka­dzie­siąt se­kund (o tym bę­dzie póź­niej). A jed­nak...

Za­cznijmy od po­czątku. Był rok 1950 albo 1951, by­łem na pierw­szym lub dru­gim roku ar­chi­tek­tury na Po­li­tech­nice Kra­kow­skiej. Uczyli nas przed­wo­jenni pro­fe­so­ro­wie, jedni byli wy­bit­nymi ar­chi­tek­tami, inni świet­nymi pe­da­go­gami. W at­mos­fe­rze nie­któ­rych wy­kła­dów i ćwi­czeń po­ja­wiało się coś wię­cej niż na­uka o pro­jek­to­wa­niu, ja­kaś aura za­chę­ca­jąca nas do po­sze­rza­nia za­in­te­re­so­wań, do po­szu­ki­wa­nia kon­tek­stów w in­nych dzie­dzi­nach sztuki. Za­częło się od kina, a ono szybko nas skie­ro­wało do te­atru, te­atr do mu­zyki (za­czę­li­śmy cho­dzić re­gu­lar­nie w piątki do fil­har­mo­nii), mu­zyka do­pro­wa­dziła do li­te­ra­tury. Po­wstał ja­kiś łań­cuch kul­tu­rowy i krąg za­in­te­re­so­wa­nych, kilku, może kil­ku­na­stu z ogrom­nej rze­szy ko­le­ża­nek i ko­le­gów, bo było nas wtedy na roku dwie­ście osób, z czego więk­szość do­stała się na stu­dia dzięki naj­waż­niej­szym wtedy punk­tom za po­cho­dze­nie. Pro­fe­so­ro­wie zo­rien­to­wali się, że ta garstka in­te­li­gen­tów warta jest szcze­gól­nej uwagi, i wy­raź­nie po­świę­cali nam wię­cej czasu, umie­jęt­nie pod­sy­ca­jąc na­sze za­in­te­re­so­wa­nia, pod­po­wia­da­jąc lek­tury. A wy­daw­nic­twa tam­tych cza­sów, Czy­tel­nik, PIW, od­cięte od współ­cze­snej li­te­ra­tury świa­to­wej cen­zurą i bra­kiem de­wiz, pu­bli­ko­wały przede wszyst­kim kla­sy­ków, i to w ma­so­wych wy­da­niach. Co prawda były to książki dru­ko­wane na li­chym pa­pie­rze, mar­nie zszy­wane, roz­la­tu­jące się, ale za to ta­nie i ła­two do­stępne – i to była pa­ra­dok­sal­nie do­bra strona tych smut­nych cza­sów: można było bez pro­ble­mów po­znać cały ka­non li­te­ra­tury świa­to­wej. Do tego do­cho­dziła jesz­cze jedna ważna oko­licz­ność: mie­li­śmy dużo czasu, nie było te­le­wi­zji, nie mó­wiąc już o te­le­fo­nach ko­mór­ko­wych. To na pewno ja­koś tłu­ma­czy, dla­czego za­in­te­re­so­wał mnie ten od­czyt.

Już sama sala zro­biła na mnie wra­że­nie, nie tylko swoim wy­stro­jem, do­stoj­nym a po­wścią­gli­wym, lecz także zgro­ma­dzoną pu­blicz­no­ścią – od razu było wia­domo, że ze­brała się tu elita in­te­lek­tu­alna Kra­kowa. Ocze­ki­wała na roz­po­czę­cie od­czytu, pro­wa­dząc przy­ci­szone roz­mowy, a ten gwar był ła­god­nym szme­rem, jakże in­nym od dzi­siej­szego gło­śnego, wul­gar­nego prze­krzy­ki­wa­nia się we wszyst­kich miej­scach pu­blicz­nych. Wresz­cie po­ja­wił się pre­le­gent: Ja­ro­sław Iwasz­kie­wicz. Sta­nął za wy­so­kim pul­pi­tem, oświe­tlo­nym małą lampką. Pierw­sze moje wra­że­nie: duży czło­wiek, więk­szy od prze­cięt­nego, może naj­więk­szy na tej sali, i to w każ­dym wy­mia­rze. I jego głos, tu­balny, jakby roz­ka­zu­jący, nie­zno­szący sprze­ciwu. Naj­pierw pi­sarz czy­tał z przy­nie­sio­nych kar­tek, ale co­raz czę­ściej od­ry­wał się od tek­stu, roz­wi­jał przy­kłady. Za­pa­mię­ta­łem, że po­rów­ny­wał dwa ję­zyki: hisz­pań­ski i por­tu­gal­ski. Pierw­szym się za­chwy­cał, sły­szał w nim wy­twor­ność, pe­wien dy­stans, a na­wet wy­nio­słość i dumę, które to ce­chy uwa­żał u Hisz­pa­nów za na­ro­dowe. Prze­ciw­sta­wiał mu ję­zyk Por­tu­gal­czy­ków, który na­zwał chłop­skim, mó­wił, że brzmi pry­mi­tyw­nie, jakby był pa­ro­dią hisz­pań­skiego. Wy­po­wia­dał ja­kieś zda­nia raz w jed­nym, raz w dru­gim ję­zyku, jak ak­tor, który re­cy­tu­jąc, mo­du­luje wy­mowę, bie­rze słowa w cu­dzy­słów, prze­sa­dza dla uzy­ska­nia za­mie­rzo­nego efektu. Słowa po hisz­pań­sku wy­ma­wiał przy­ci­szo­nym, kul­tu­ral­nym, ary­sto­kra­tycz­nym gło­sem, po por­tu­gal­sku wręcz ry­czał wul­gar­nie, co przy sile jego głosu da­wało efekt nie­omal groźny. Gdy skoń­czył, sala na­gro­dziła go okla­skami, za­częły się py­ta­nia, na które chęt­nie od­po­wia­dał, cier­pli­wie i wy­czer­pu­jąco. Oczy­wi­ście nie od­wa­ży­łem się za­dać żad­nego, prawdę mó­wiąc, nie przy­cho­dziło mi do głowy nic sen­sow­nego, czu­łem się oszo­ło­miony – nim, at­mos­ferą na sali, ze­bra­nymi ludźmi. Wy­sze­dłem za­chwy­cony i sze­roko opo­wia­da­łem przy­ja­cio­łom o tym wy­da­rze­niu, o mo­ich wra­że­niach i re­flek­sjach. Za­zdro­ścili mi, za­zdrość to nie­zbyt ładne uczu­cie, ale ta była do­bra, sty­mu­lo­wała nas, po­py­chała w do­bre strony.

Ja w każ­dym ra­zie od razu rzu­ci­łem się na po­szu­ki­wa­nie ksią­żek Iwasz­kie­wi­cza i czy­ta­łem wszystko, co tylko mo­głem zdo­być; tak sta­łem się wiel­bi­cie­lem jego prozy. Ale przy tych lek­tu­rach przy­po­mi­na­łem so­bie te pierw­sze wra­że­nia i za­wsze dzi­wi­łem się, że ta­kie sub­telne na­stroje, ta­kie de­li­katne opisy i wni­kliwe ana­lizy naj­in­tym­niej­szych drgnień ludz­kich serc i dusz na­pi­sały te mocne, wiel­kie dło­nie ol­brzyma, które za­pa­mię­ta­łem, nie wiem dla­czego, jako ręce cie­śli okrę­to­wego, zręczne, ale przy­wy­kłe do cięż­kiej pracy, a nie trzy­ma­nia lek­kiego pióra. I ten jego ton, ton na­kazu i pewny po­słu­chu.

Spo­tka­nie dru­gie

Mi­nęło kil­ka­na­ście lat, uzy­ska­łem dy­plom z ar­chi­tek­tury, wy­je­cha­łem z Kra­kowa i koń­czy­łem wła­śnie stu­dia re­ży­ser­skie w Ło­dzi. Moim guru był pro­fe­sor An­toni Boh­dzie­wicz, uczył mnie nie tylko za­wodu, ale też ży­cia w sze­ro­kim sen­sie. Wie­dział, co trzeba czy­tać, o czym i z kim roz­ma­wiać, co jeść i co do tego pić, spę­dził parę lat w Pa­ryżu, po­znał wielu cie­ka­wych lu­dzi. Ma­wiał: „Mu­sisz mieć do­bre wa­lizki, z do­brymi na­klej­kami [wtedy był taki zwy­czaj, że ho­tele na­kle­jały swoje barwne wi­zy­tówki na wa­lizki go­ści, ale po­dobne można było także ku­pić na pchlim targu]. Jak przy­je­dziesz z ta­kimi wa­liz­kami, mo­żesz w każ­dym ho­telu miesz­kać i jeść na kre­dyt do końca mie­siąca, a tym­cza­sem może zdo­bę­dziesz ja­kieś pie­nią­dze”. Sta­łem się za­tem jego wy­znawcą, stu­den­tem, ale też sce­no­gra­fem, bo za­ofe­ro­wał mi tę pracę.

Tego dnia by­li­śmy w War­sza­wie, spo­ty­ka­li­śmy się z ja­ki­miś ak­to­rami, któ­rych chciał za­an­ga­żo­wać do no­wego filmu. Wy­cho­dzi­li­śmy już ze SPATiF-u. Ubie­ra­li­śmy się w szatni, kiedy otwo­rzyły się drzwi i wszedł Iwasz­kie­wicz. Był w ogrom­nym fu­trze, na sza­lo­wym koł­nie­rzu lśniły płatki śniegu. Znowu od­nio­słem wra­że­nie, że jest po­nadwy­mia­rowy, ogromny. Przy­wi­tał się z Boh­dzie­wi­czem, z któ­rym znał się jesz­cze sprzed wojny, pro­fe­sor przed­sta­wił jemu mnie. Mia­łem wła­śnie jedną rękę w rę­ka­wie płasz­cza, więc po­wie­dzia­łem: „Już, już, tylko ubiorę płaszcz...”. Przyj­rzał mi się uważ­nie. „Pan sza­nowny z Ga­li­cji, co? Wy tam ubie­ra­cie płasz­cze, a my tu naj­wy­żej mo­żemy ubrać cho­inkę, bo płasz­cze my tu wkła­damy albo ewen­tu­al­nie za­po­mi­namy cza­sem w szatni. Zda­rza się to, co, pa­nie He­niu?”. Mru­gnął do szat­nia­rza. Pan He­nio kiw­nął przy­mil­nie głową i wy­szedł zza kon­tu­aru, aby po­móc zdjąć Iwasz­kie­wi­czowi fu­tro, a ja za­po­mnia­łem ję­zyka w gę­bie i tylko uśmie­cha­łem się głup­ko­wato. Po­tem wy­my­śla­łem nie­skoń­cze­nie dow­cipne re­pliki, ale były to już tylko les mots en esca­lier. Przy­pusz­czam, że gdy­bym stu­dio­wał po­lo­ni­stykę i tam bym wy­słu­chał wy­kładu na te­mat tych lo­kal­nych ko­lo­kwia­li­zmów, nie­wiele by mi z niego zo­stało, a to po­ucze­nie za­pa­mię­ta­łem na całe ży­cie.

Spo­tka­nie trze­cie

Upły­nęło znowu kil­ka­na­ście lat. Zro­bi­łem już parę fil­mów, wła­śnie się roz­glą­da­łem za na­stęp­nym pro­jek­tem, kiedy An­drzej Wajda za­pro­sił mnie, że­bym zro­bił coś w jego ze­spole. An­drzej miał na­turę fi­la­te­li­sty, chciał ze­brać wszyst­kie znaczki, które mu się po­do­bały albo miały do­brą cenę na rynku, w swoim kla­se­rze, a ja wła­śnie na­krę­ci­łem Za­zdrość i me­dy­cynę, którą chwa­lił, więc za­dzwo­nił i po­wie­dział: „Mam dla cie­bie pro­po­zy­cję, któ­rej nie od­rzu­cisz. Masz jesz­cze ekipę Za­zdro­ści, zrób u nas taką no­welkę te­le­wi­zyjną, mały, ka­me­ralny, ak­tor­ski film, taki, jak lu­bisz”. „Jest sce­na­riusz?” „Mu­sisz go sam na­pi­sać, jest opo­wia­da­nie”. „Czyje?” „Iwasz­kie­wi­cza”. Za­strzy­głem uszami. „Ty­tuł?” „Stra­cona noc”. „Prze­cież to już zro­bił Staś Le­nar­to­wicz!” „Ale dwa­dzie­ścia lat temu. I do­brze, bę­dziesz miał się z kim zmie­rzyć”.

Wró­ci­łem do opo­wia­da­nia, bo czy­ta­łem je dawno, jesz­cze w okre­sie pierw­szej fa­scy­na­cji prozą Iwasz­kie­wi­cza, a filmu Le­nar­to­wi­cza nie wi­dzia­łem, i po­my­śla­łem: czemu nie? Od razu uzna­łem, że rola wra­ca­ją­cego z Rzymu li­te­rata to ide­alne wy­zwa­nie dla An­drzeja Ła­pic­kiego, z któ­rym świet­nie mi się pra­co­wało przy Za­zdro­ści i z któ­rym się za­przy­jaź­ni­łem. Do­słow­nie przy pierw­szej re­ży­ser­skiej lek­tu­rze przy­szedł mi także do głowy po­mysł ob­sa­dze­nia Ola Łu­ka­sze­wi­cza w roli Janka, po­zo­stałe role też szybko roz­dzie­li­łem w my­ślach (Jan No­wicki jako szo­fer, Ali­cja Ja­chie­wicz jako Fau­stynka i Ry­szard Ko­tys jako jej mąż) i po­my­śla­łem: „Mam świet­nego ope­ra­tora Wie­sława Zdorta, ekipa jesz­cze się nie roz­pa­dła, do­brze, zro­bię to”, ale jesz­cze so­bie utrud­nia­łem: „Zro­bię to, je­śli ta ob­sada jest osią­galna”. Nie wiem, dla­czego po­sta­wi­łem so­bie taki wa­ru­nek. Ase­ku­ra­cja? Kie­row­nik pro­duk­cji, nie­od­ża­ło­wany Ta­dzio Drewno, spraw­dził i za­dzwo­nił: „Wszy­scy mogą i chcą. Na­wet bar­dzo”. Więc opo­wie­dzie­li­śmy o tym noc­nym spo­tka­niu lu­dzi, peł­nym pod­tek­stów i nie­do­mó­wień, du­cho­wo­ści i zmy­sło­wo­ści, jak to u Iwasz­kie­wi­cza.

Było oczy­wi­ste, że na­leży go­towy film po­ka­zać au­to­rowi. Za­mó­wi­li­śmy salę pro­jek­cyjną w Wy­twórni Fil­mów Do­ku­men­tal­nych i Fa­bu­lar­nych na Chełm­skiej i cze­ka­li­śmy: ja, ekipa i An­drzej – pro­du­cent filmu, któ­remu au­tor zgo­dził się udzie­lić praw do ad­ap­ta­cji (ja z Iwasz­kie­wi­czem nie roz­ma­wia­łem, on gdzieś wy­jeż­dżał, nie miał czasu na spo­tka­nie, po­wie­dział tylko Waj­dzie: „Rób­cie, co chce­cie, mam do was za­ufa­nie”). Cze­ka­łem jed­nak z lekką tremą, bo wpro­wa­dzi­łem do fa­buły małą, ale istotną zmianę: rano, kiedy mąż Fau­styny (Ko­tys) bu­dzi się z pi­jac­kiego snu i stwier­dza, że szo­fer (No­wicki) uwiódł mu żonę, wy­wią­zuje się bru­talna bójka, w któ­rej miej­ski cwa­niak bije i upo­ka­rza wiej­skiego ofermę. W opo­wia­da­niu rów­nież do­cho­dzi do triumfu łaj­daka i upo­ko­rze­nia wie­śniaka, ale tylko w sło­wach i spoj­rze­niach, a mnie się wy­da­wało, że taką grę mogą pro­wa­dzić li­te­rat i go­spo­darz, zwłasz­cza że za­su­ge­ro­wany jest tam pod­tekst ho­mo­sek­su­alny, a pro­ści lu­dzie niech roz­strzy­gają swoje kon­flikty bar­dziej do­słow­nie. Czu­łem także, że taka gwał­towna scena jest po­trzebna dla kon­tra­stu z opo­wia­da­niem de­li­kat­nym, sub­tel­nym, peł­nym pięk­no­du­cho­stwa i in­te­li­genc­kich póz. Więc cze­ka­li­śmy, mi­jały mi­nuty, a Iwasz­kie­wi­cza nie było. W końcu Ta­dzio Drewno wy­szedł, żeby zo­ba­czyć, czy pi­sarz gdzieś nie błą­dzi, i wró­cił z hio­bową wie­ścią. Straż­nik przy ram­pie mu po­wie­dział:

– A, byli tu tacy, czarną wołgą przy­je­chali, ale nie mieli prze­pustki, to nie wpu­ści­łem.

– Jak to, prze­pustka była na por­tierni!

– To dla­czego nie ode­brał?! Ja nie mogę wpusz­czać byle kogo!

– Byle kogo?! Pan wie, kto to był?!

– A mnie to wisi, kto to był! Ten szo­fer też tak mnie stra­szył, ale ten stary się zde­ner­wo­wał i ka­zał mu za­wra­cać! Dla mnie to mógłby być bi­skup, też bym go nie wpu­ścił, cho­ciaż bi­skupa bym wpu­ścił, bo­bym po­znał po ubra­niu, a ten to ja­kiś dzia­dek w byle czym!

Wy­obra­zi­łem so­bie taką scenę w prze­szło­ści, gdzieś na jego, Iwasz­kie­wi­cza, Ukra­inie: pod­jeż­dżają pod bramę dworu sa­niami, a ona za­mknięta, jak czarna po­lewka! Roz­ża­lony, roz­cza­ro­wany, ob­ra­żony Ja­ro­sław krzy­czy: „Za­wra­caj, Wa­syl, za­wra­caj, dur­niu!”.

No groza! Wajda po­je­chał do niego do Sta­wi­ska, aby go prze­pro­sić, wy­tłu­ma­czyć po­myłkę, ja­koś go udo­bru­chał. Film au­tor zo­ba­czył w emi­sji te­le­wi­zyj­nej, za­dzwo­nił do An­drzeja i mu po­dzię­ko­wał, pro­sił, aby mi po­gra­tu­lo­wać. O bójce nie wspo­mniał.

Spo­tka­nie czwarte

Wy­re­ży­se­ro­wa­łem filmCzarny mer­ce­des sto­sun­kowo nie­dawno, przed pan­de­mią ko­ro­na­wi­rusa. Rzecz dzieje się w cza­sie dru­giej wojny świa­to­wej w War­sza­wie, w jed­nej ka­mie­nicy. Jak to zwy­kle bywa, po­ka­zany w fil­mie bu­dy­nek w rze­czy­wi­sto­ści nie ist­nieje, zo­stał zło­żony i zle­piony w mon­tażu: fa­sada jest na ulicy Lwow­skiej, klatka scho­dowa i winda na No­akow­skiego, po­dwórko z gan­kami na Śnie­goc­kiej, a miesz­ka­nie zbu­do­wane w ate­lier. Wszystko mu­siało do sie­bie pa­so­wać i na ekra­nie wy­glą­dać jak jedno miej­sce. W fil­mie po­ja­wia się epi­zod są­siada z pię­tra wy­żej. Jest to stary ary­sto­krata, eks­cen­tryk, gra go An­drzej Se­we­ryn. Ma kilka scen – w win­dzie, na scho­dach, na ganku i w swoim miesz­ka­niu. To ostat­nie po­winno być ume­blo­wane an­ty­kami, ob­wie­szone do­brymi ob­ra­zami, naj­le­piej by­łoby je zbu­do­wać i urzą­dzić w stu­dio, ale scena jest krótka, nie opłaca się two­rzyć ni­czego od zera, trzeba zna­leźć wnę­trze, go­towe, ale speł­nia­jące te za­ło­że­nia. Ktoś wpada na po­mysł: może w Sta­wi­sku? Je­dziemy tam, miej­sce jest świetne, są od­po­wied­nie me­ble, stare ze­gary, wszystko w na­tu­ralny spo­sób spa­ty­no­wane. Ak­cep­tu­jemy to, do­sta­jemy zgodę mu­zeum i krę­cimy tam na­szą scenę.

Ni­gdy wcze­śniej nie by­łem w Mu­zeum Iwasz­kie­wi­czów, cho­ciaż mo­głem, bo jest udo­stęp­nione do zwie­dza­nia. Pa­trzy­łem te­raz na miej­sca, które so­bie wy­obra­ża­łem, czy­ta­jąc za­równo bio­gra­fie pi­sa­rza, jak i jego fik­cje, które tam prze­cież po­wstały i tam siłą rze­czy zo­stały osa­dzone. Pa­trzy­łem na te sprzęty, na ob­razy, które kie­dyś wy­brał, ku­pił lub do­stał, na przed­mioty uło­żone na biurku, tak jakby przed chwilą wstał i od­szedł, aby za­raz wró­cić. Mó­wimy cza­sem „zło­śli­wość przed­mio­tów mar­twych”, a może one nie są mar­twe, może są nie tylko zło­śliwe, może jest w nich czu­łość i pa­mięć, może ten klucz tę­skni za dło­nią, która nim na­krę­cała stary ze­gar, może to pióro wieczne pa­mięta słowa, które nim na­pi­sał. To prze­cież moż­liwe; może nie w re­al­nym ży­ciu, ale w ży­ciu ide­al­nym, pięk­nym, świet­nie skom­po­no­wa­nym, ta­kim, ja­kie two­rzy li­te­ra­tura, li­te­ra­tura piękna, jak proza Iwasz­kie­wi­cza, na pod­sta­wie któ­rej An­drzej Wajda stwo­rzył swoje nie­za­po­mniane filmy Brze­zina, Panny z Wilka, Ta­ta­rak, taka jak opo­wia­da­nie Stra­cona noc, które poza mną i Sta­ni­sła­wem Le­nar­to­wi­czem ze­kra­ni­zo­wał także An­drzej Do­ma­lik (pod ty­tu­łem Nocne ptaki).

Do­ro­bek li­te­racki Ja­ro­sława Iwasz­kie­wi­cza jest tak bo­gaty i tak „fil­mowy”, że pew­nie nie­je­den re­ży­ser za­czerp­nie z niego w przy­szło­ści ja­kiś te­mat, o ile oczy­wi­ście wrócą czasy, kiedy fil­mowcy będą się­gać po li­te­ra­turę, czyli po pro­stu czy­tać książki. Cza­sem wy­daje mi się, że to już nie­moż­liwe, ale my­ślę, że to jed­nak kie­dyś na­stąpi, że to musi na­stą­pić. Jest na świe­cie wiele rze­czy, w które nie warto wie­rzyć, ale w po­wrót cza­sów ro­zumu wie­rzyć trzeba.

Wi­zyta w Sta­wi­sku to było pew­nie moje naj­in­tym­niej­sze spo­tka­nie z pa­nem Ja­ro­sła­wem.

Ja­nusz Ma­jew­ski

PANNY Z WILKA

Wojna już dawno mi­nęła. Wik­tor Ru­ben w kie­ra­cie co­dzien­nej pracy za­po­mniał zu­peł­nie o niej i zaj­mo­wały go tylko sprawy po­wsze­dnie, bar­dzo jed­nak ab­sor­bu­jące. Tym bar­dziej nie my­ślał o cza­sach przed wojną, cza­sach ubo­giej mło­do­ści, orki, uni­wer­sy­tetu, któ­remu po­świę­cił tyle czasu, a któ­rego nie mógł skoń­czyć, gdyż z or­bity nor­mal­nej wy­trą­ciły go wy­padki hi­sto­ryczne. No a po­tem to już tak po­szło, tak nim za­wi­nęło, że ani po­my­ślał o mło­do­ści, a tu­taj tym­cza­sem zbli­żył się czter­dzie­sty rok ży­cia. Bar­dzo był prze­pra­co­wany, ale to tym le­piej, po­wia­dał, nie miał czasu na żadne roz­my­śla­nia, a wie­dział prze­cie z prak­tyki, że to do ni­czego nie pro­wa­dzi. Śmierć Jurka na­ru­szyła jed­nak jego rów­no­wagę, nie mógł się z nią oswoić i po­czuł się tak źle, że zwró­cił się o po­radę do le­ka­rza.

Nie była to po­rada po­ważna, oczy­wi­ście; nie po­szedł do żad­nego ga­bi­netu, nie jeź­dził spe­cjal­nie do War­szawy. Zlazł był wła­śnie z wózka, któ­rym przy­je­chał z pola – było to w po­cząt­kach lata – dok­tor wy­siadł z sa­mo­chodu, aby jak zwy­kle zro­bić co­ty­go­dniowe od­wie­dziny za­kładu. Wik­tor od trzech lat był za­rzą­dza­ją­cym ma­łego fol­warczku, za­pi­sa­nego to­wa­rzy­stwu ociem­nia­łych, gdzie co roku urzą­dzano ko­lo­nię let­nią dla śle­pych dzieci. Dok­tor przy­jeż­dżał co ty­dzień i te­raz także wła­śnie przy­był. Wik­tor po­ga­dał z nim tro­chę, a po­tem po­wie­dział, że się źle czuje. Nie sy­piał w nocy, był bar­dzo zde­ner­wo­wany i nie mógł wcale pra­co­wać. I przy tym cią­gle my­ślał o przy­ja­cielu, który umarł przed dwoma mie­sią­cami na su­choty. Po­da­wał to wszystko od nie­chce­nia, ale o Jurku spo­koj­nie nie mógł mó­wić. Był to je­dyny do­tych­cza­sowy jego przy­ja­ciel, kle­ryk, sio­strze­niec prze­ło­żo­nej ko­lo­nii, zu­peł­nie zwy­czajny czło­wiek, wie­rzący, spo­kojny, do­bry. Pra­wie od dzie­ciń­stwa bar­dzo dużo pra­co­wał i mu­siał la­tać po mie­ście, odziany w ja­kieś nie­wy­star­cza­jące palto, prze­zię­biał się w par­szywe war­szaw­skie po­gody i na tym tle wy­wią­zały się tu­ber­kuły. Umarł, zresztą nie zda­jąc so­bie sprawy z nie­bez­pie­czeń­stwa swego stanu, ale jak gdyby od dawna był na tam­tym brzegu, do ni­czego się nie przy­wią­zy­wał i je­śli na­wet wie­dział o tym, że umiera, już mu ni­czego nie było żal. Wik­tor nie był przy jego śmierci. Ju­rek umie­rał w szpi­talu, na wio­snę, Wik­tor nie my­ślał, że to tak prędko na­stąpi, trzeba było tyle zro­bić na fol­warku, który na­zy­wał się Sto­kroć. Za­kła­dali w tym roku pierw­sze in­spekta, i to od razu na dwie­ście okien, na­wozu bra­ko­wało, nie było gdzie do­stać, szar­pano go na wszyst­kie strony, jeź­dził aż pod Bło­nie za tymi spra­wami i wró­ciw­szy, za­stał wia­do­mość o śmierci. To mniej wię­cej opo­wia­dał dok­to­rowi, gdy sie­dzieli pod kasz­ta­nem, przed dom­kiem ko­lo­nij­nym, i cze­kali, aż dzieci przyjdą ze spa­ceru. Dok­tor za­ja­dał z brą­zo­wej mi­seczki zimne kwa­śne mleko, które mu bar­dzo sma­ko­wało, bo dzień był go­rący. Nic nie mó­wił, tylko po­ta­ki­wał Wik­to­rowi i po­mru­ki­wał nad mle­kiem. Po­tem do­piero, gdy uj­rzał w ku­rzu drogi drep­cące sze­regi i trzy­ma­jące się gro­mad­nie ślepe dzieci, spoj­rzał Wik­to­rowi w oczy:

– Wik­torku – po­wie­dział (dok­tor do wszyst­kich mó­wił „ty”) – nie ma co ga­dać, jak dawno pan tu pra­cuje?

– Trzy lata.

– Nie ma co ga­dać. Wy­jeż­dża pan na trzy ty­go­dnie. Po­wiem matce prze­ło­żo­nej. Ja­nek pana za­stąpi, a pan wy­je­dzie. Nie ma pan gdzie ro­dziny czy zna­jo­mych na wsi? Niech pan wy­jeż­dża.

Tym spo­so­bem zna­lazł się w po­dróży. Dawno już my­ślał, aby od­wie­dzić te strony, ale to były ta­kie wes­tchnie­nia, jak po­sta­no­wie­nia da­le­kich po­dróży, które ro­bimy, pa­trząc na piękne fo­to­gra­fie, wy­sta­wione w oknach ma­ga­zy­nów. Nie, nie my­ślał ni­gdy o tam­tych cza­sach ani o re­ali­za­cji tego; nie spo­tkał ni­kogo, ni­kogo od owych wa­ka­cyj, i nie wie­dział nic o miej­scu, do któ­rego te­raz szedł. Oczy­wi­ście, wszystko po dro­dze było ta­kie samo. Przy sta­cji tylko, która daw­niej gwa­rzyła sa­mot­nie przez drogę z opusz­czo­nym ży­dow­skim za­jaz­dem, wy­ro­sło te­raz z dzie­sięć do­mów, gdzie ro­iły się ko­le­jowe in­te­resy. Da­lej był płot, za­my­ka­jący skład wę­gla i drzewa, i do­piero po­tem, na prawo, za­czy­nała się ta szosa, która – ta już oczy­wi­ście – nic się nie zmie­niła. Świeżo wów­czas wy­bu­do­wany dwór-willa z czer­wo­nej ce­gły po­sta­rzał się, ogró­dek na­około niego pod­rósł. Ale da­lej przy szo­sie stały tak ol­brzy­mie bia­ło­drzewy, że czas już nie mógł ich po­więk­szyć, mógł tylko je oba­lić. Było ich może o parę mniej niż daw­niej i Ru­ben przy­po­mniał so­bie, że w cza­sie wojny od­by­wały się tu­taj krwawe walki. Kule sie­pały pew­nie po tych pniach. On nie był tu­taj, jego ar­ty­le­ria stała bar­dziej na pół­nocy, po­tem bra­kło po­ci­sków, pa­mięta od­wrót jak dziś. Ale tamte czasy, kiedy cho­dził lub jeź­dził tą szosą „do wu­jo­stwa”, pa­mięta le­piej niż zda­rze­nia dzi­siej­szego dnia. By­wał tu rzadko, matka nie lu­biła wu­jenki, ale tym bar­dziej pa­mię­tał.

Po­tem droga szła w dół, był pa­rów i wierzby. Są i dzi­siaj. Po­tem wy­cho­dzi się na górę i jest za­gaj­nik. Wy­szedł, ale te­raz to już jest las. Ani wspo­mnie­nia wojny, ani obozu w Mur­ma­nie, ani ostat­nich walk we Fran­cji, ani atak na Ki­jów i tam­ten znowu od­wrót, ani wspo­mnie­nia lat gar­ni­zo­no­wych, ani prac sa­mo­rzą­do­wych – nic, całe ży­cie upłyn­nione w mrów­czych, ni­komu nie­po­trzeb­nych za­ję­ciach nie dało Wik­to­rowi ta­kiego po­czu­cia mi­nio­nego czasu, co wi­dok tego lasu na miej­scu daw­nego za­gaj­nika. Było to coś tak in­nego, nie­ocze­ki­wa­nie od­mien­nego, za­miast srebr­nych ma­łych ro­śli­nek i żół­tych kró­li­czych do­łów mię­dzy nimi zo­ba­czyć duże czarne drzewa na tle igli­wiem za­bi­tego kle­pi­ska. Za­trzy­mał się na chwilę i wes­tchnął. Po­chy­lił się ku do­łowi i zo­ba­czył mały czarny słu­pek, znak gra­niczny we­tknięty w ko­piec na rogu. Ten się nie zmie­nił, po­czer­niał może, ale był taki sam. Zna­czek ten pa­mię­tał do­brze, sie­dzieli wten­czas przy nim, w pa­mięt­nych dniach lipca, kiedy od­jeż­dżał na wieść o woj­nach. Aż tu­taj od­pro­wa­dziła go Jola. Tu­taj sie­dzieli, zje­dli pierw­sze jabłka, pa­pie­rówki, które mu ona przy­nio­sła na drogę, i po­szedł. Ko­nie od razu były zmo­bi­li­zo­wane, nie miano go czym ode­słać na sta­cję, zresztą tyle razy przy­cho­dził i od­cho­dził pie­chotą. Za­czął li­czyć. To dziś pięt­na­ście lat. Ani się obej­rzał.

Fela, Jul­cia, Jola. Co się z nimi stało? Mimo woli przy­śpie­szył kroku, aby sta­nąć prę­dzej na górce, ale za­gaj­nik wy­rósł, nie miał już stam­tąd tego co przed­tem wi­doku. O wu­jo­stwu wie­dział, że są, że miesz­kają, że żyją, choć rzad­kie, ale mie­wał o nich wia­do­mo­ści. Ale o tam­tym domu nic. Roz­mi­jali się ja­koś do­tąd – a o to w świe­cie ła­two. I że też on tak o tym za­po­mniał, nie na­pi­sał, nie za­py­tał! Znowu za­czął li­czyć w pa­mięci, co mu szło nie­spraw­nie. Kroki mimo woli się zwal­niały. One prze­cie już stare, po­wy­cho­dziły pew­nie za mąż. Oczy­wi­ście, Jul­cia miała wtedy lat dwa­dzie­ścia czy dwa­dzie­ścia je­den. Ka­zia mało co była młod­sza. A Jola? Też musi być te­raz po trzy­dzie­stce.

Wy­szedł z lasu. Tu za­raz był słup gra­niczny i fi­gura świę­tego Ne­po­mu­cena. Spoj­rzał w tam­tym kie­runku. Ileż to razy, za­wsze prze­cie idąc czy ja­dąc do wu­jo­stwa, zba­czał, na­kła­dał dwa ki­lo­me­try, aby zajść do tego dworu. Na­zy­wał się za­baw­nie – Wilko; tak się na­zy­wał fol­wark z dwo­rem, wsi żad­nej nie było. Za­cho­dził tam, a na­wet jedne wa­ka­cje spę­dził cał­kiem jako ko­re­pe­ty­tor Zosi. To było na rok przed wojną. O! To Zo­sia te­raz pew­nie jest do­ro­słą panną. Stał i pa­trzył.

W nie­du­żej ko­tlince, da­leko, ale jak na dłoni, stały dwie wiel­kie sto­doły, na krzyż do sie­bie zwró­cone. Mię­dzy nimi wiel­kie, nie­po­trzeb­nie wiel­kie, zie­lone po­dwó­rze, to­pole dwie stare, da­lej dwór, daw­niej kryty bla­chą, która stąd błysz­czała, te­raz czer­woną da­chówką. To ład­niej, po­my­ślał Wik­tor i ucie­szył się, jak gdyby to kto jego dwór po­krył no­wym da­chem. Za dwo­rem gąszcz drzew, to sad, a po­tem znowu parę so­sen bar­dzo wy­so­kich, bo na wzgó­rzu stoją, a da­lej la­sek i łączka i znowu biała szosa, tam­tędy się idzie do wu­jo­stwa, a na prze­ciw­nej stro­nie ko­tlinki, na ho­ry­zon­cie po­wi­nien być las. Ale nie ma, wy­cięli. Tylko jedno wiel­kie drzewo stoi, tam­tędy te­raz przej­dzie, mi­nąw­szy drogę do Wilka.

Ale nie wy­trzy­mał, ma­chi­nal­nie pra­wie, jak daw­niej, jak gdyby to było umó­wione, skrę­cił na prawo, w stronę tego domu, o któ­rym nie pa­mię­tał tyle lat, i po­szedł raźno, po­gwiz­du­jąc i ma­cha­jąc teczką, w któ­rej dźwi­gał dwie ko­szule i szczo­teczkę do zę­bów. Nie uzna­wał in­nych ku­frów po­dróż­nych. I jakby prze­cho­dząc obok swo­jej mło­do­ści, mi­jał garb zie­lo­nej trawy, wzno­szący się po pra­wej stro­nie wy­bo­istej drogi. Za­raz na lewo miała być ka­mionka, gdzie były naj­lep­sze je­żyny, ale nie było jej; ka­mie­nie sprze­dali. Po­tem droga scho­dziła co­raz bar­dziej i Wik­tor do­my­ślił się, że nic się nie zmie­niło tu­taj, ani w nim się nie zmie­niło; pola były za­siane, upra­wione, tak jak pięt­na­ście lat temu, jak dwie­ście lat temu może, on znowu z teczką, znowu w je­dy­nym swoim ubra­niu, znowu le­d­wie roz­pro­sto­wał nerwy po miej­skim za­la­ta­niu. Aż zdzi­wił się, że tak wszystko za­tarło się w jego pa­mięci: i Ju­rek, i Sto­kroć, i ślepe dzieci idące, trzy­ma­jąc się za ręce, sze­re­giem. La­tały rów­nie prędko, rów­nie do­brze jak wi­dzące. Prze­cie jest jesz­cze zu­peł­nie młody, skądże te głu­pie my­śli o sta­ro­ści. Ile tam lat mi­nęło, to wszystko jedno. On idzie te­raz drogą na Wilko i po­gwiz­duje, jest lato, jest cie­pło, czer­wiec, ko­niec czerwca, żniwa za ja­kie dzie­sięć dni, może na­wet wcze­śniej, bo po­goda sprzyja. To za­wsze wuj tak mó­wił: „Po­goda sprzyja”.

Za­uwa­żył już od dawna, że bar­dzo czę­sto, zwłasz­cza wtedy, kiedy był zmę­czony lub prze­pra­co­wany, rów­no­le­gle do toku my­śli nor­mal­nie bie­gną­cych dro­gami sko­ja­rzeń, na­gle w zu­peł­nie nie­wy­tłu­ma­czony spo­sób wy­nu­rzał się ja­kiś pej­zaż z wi­dzia­nych dawno wi­do­ków, trzy­mał się chwilę na po­wierzchni świa­do­mo­ści, aż go za­uwa­żył i okre­ślił, a po­tem znowu za­nu­rzał się w głę­bię. Po pew­nym cza­sie wy­pły­wał znowu, ten sam albo czę­ściej inny. I te­raz wła­śnie, kiedy do­cho­dził zna­jomą drogą do zna­jo­mego ogro­dze­nia, kiedy słońce świe­ciło „jak za­wsze” i psy uja­dały „jak za­wsze” na by­dło wra­ca­jące z pola po­god­nymi łą­kami, wy­nu­rzył mu się przed oczami pej­zaż też dawny, także letni – ale bar­dzo od­mienny. Spa­lone pole, go­rący kurz, z boku pod gru­szą błysk zo­sta­wio­nego ku­lo­miotu i po­środku grzędy żyt­niego ścier­ni­ska kłę­bek sza­rych i zie­lo­nych łach­ma­nów: trup za­strze­lo­nego przed chwilą czło­wieka. Zi­den­ty­fi­ko­wał. Tak, to pod­czas od­wrotu ka­zano im roz­strze­lać de­zer­tera czy szpiega: ma­łego chu­dego żoł­nie­rza, który spo­koj­nie wy­pa­lił pa­pie­rosa przed zgo­nem.

A po­tem ob­raz za­padł się. Znowu była wy­bo­ista droga, po­zna­wał pra­wie pod stopą nie­rów­no­ści gruntu i ten de­seń w ma­łych za­ro­ślach zie­lo­nego perzyku, który ję­zy­kami wła­ził na ścieżkę, nie dba­jąc na stałe przy­dep­ty­wa­nie. Po­tem przy­szło ogro­dze­nie, czwo­raki. Nikt go nie za­uwa­żył. Przed wie­czo­rem wszy­scy są tak za­jęci, każdy ma coś do ro­boty, by­dło, ko­nie, kury i kaczki za­bie­rają się do spa­nia, a lu­dzie mu­szą do­pil­no­wać, za­mknąć do obory czy kur­nika, na­poić i na­kar­mić przed nocą. Okrą­głym łu­kiem pod­jazdu Wik­tor Ru­ben wszedł przed ga­nek, przez ga­nek prze­szedł: w przed­po­koju owio­nął go za­pach tego domu. Było tak, jakby się we­szło do bu­fetu w sto­ło­wym po­koju: pach­niało su­chą her­batą, me­ta­lem – jak z puszki – tro­chę, so­sno­wym drze­wem, tro­chę, ale odro­binę, grzy­bami. Sta­nął i ma­chi­nal­nie po­wie­sił na prawo na haku teczkę, palto i ka­pe­lusz. Zo­ba­czył tylko, że me­ble w przed­po­koju były inne, ale nie my­ślał nad tym, bo w głębi za przed­po­ko­jem sły­chać było gło­śne roz­mowy. Dużo ko­biet mó­wiło ra­zem, krzy­czały także dzieci. Głosy były tak łu­dząco po­dobne do tych, ja­kie sły­chi­wał tu daw­niej, że prze­ko­nany był, iż za chwilę zjawi się w progu ma­lutka Tu­nia i za­woła: „Pan Wik­tor przy­je­chał!”.

I rze­czy­wi­ście, ktoś od­su­nął krze­sło ze śmie­chem, wstał i wpadł do przed­po­koju. Wik­tor zo­ba­czył w progu młodą i bar­dzo ładną osobę w ja­snej sukni. Sta­nęła nie­ru­chomo i po­pa­trzyła na niego py­ta­jąco. Wik­tor skło­nił się tylko i nie wie­dział, co ma po­wie­dzieć. Panna cze­kała.

– Pan do pana Ka­wec­kiego? – spy­tała ni­skim, cie­płym gło­sem.

– Ja – po­wie­dział Wik­tor i uśmiech­nął się. Dziew­czyna po­znała go po tym uśmie­chu. Krzyk­nęła gło­śno słowa sa­kra­men­talne:

– Je­zus Ma­ria! Pan Wik­tor przy­je­chał!

Po­cią­gnęła go za rękę w głąb, do są­sied­niego po­koju, gdzie pa­liła się już lampa, mimo że na dwo­rze było ja­sno. Tam oto­czyło go mnó­stwo ko­bie­cych ra­mion, na­gich i cie­płych, ktoś go na­wet po­ca­ło­wał. Wo­łano: „Gdzie mama? Gdzie mama? Mamo, Wik­tor przy­je­chał!”. Ale mama, jak zwy­kle, nie zja­wiała się i zresztą na­wet nie wia­domo, czy pa­mię­tała, kto to jest Wik­tor. Co in­nego „pa­nienki”, pa­mię­tały go do­sko­nale, za­raz mu to jedna z nich wy­ja­śniła. Była to gruba, cie­pła, do­brze ubrana dama, bar­dzo kor­pu­lentna i na­wet przez chwilę Wik­tora za­dzi­wiło, że mó­wiła mu „ty”. Po­dług wszel­kich da­nych mu­siała to być Jul­cia, naj­star­sza; po­znał na­wet jej ni­ski, piękny głos, pa­miętny po­tem przez dłu­gie lata, ale osoba była czymś zu­peł­nie in­nym. Zmie­szany, oglą­dał się po obec­nych, po­ru­sze­nie ogólne po­więk­szały jesz­cze dzieci, chłop­czyk i dziew­czynka, ska­czące do­okoła niego, bez­myśl­nie się cie­szące, bo prze­cież nie wie­działy, o co cho­dzi.

Tym­cza­sem Jul­cia po­woli ob­ja­śniła:

– Bo trzeba ci wie­dzieć, że w Wilku sta­łeś się le­gendą. Mówi się za­wsze, żeby to Wik­tor był, toby na­pra­wił; żeby Wik­tor był, toby to, toby owo... Jesz­cze nie­dawno mó­wi­łam do Joli, że za cza­sów Wik­tora to by się nie zda­rzyło.

Oszo­ło­miony Ru­ben od­zy­ski­wał do­bry hu­mor:

– Wiesz, że zu­peł­nie się tego nie spo­dzie­wa­łem. No, wi­dzi­cie, tak się two­rzy hi­sto­ria, ja, który by­łem prze­ko­nany, że moja osoba prze­szła przez Wilko jak cień. I dla­tego nie sta­ra­łem się przy­po­mnieć, my­śla­łem, że nikt tu o mnie nie pa­mięta.

– Źle my­śla­łeś – po­wie­działa inna ko­bieta, tę po­znał od razu, była to prze­śliczna Jola, naj­ład­niej­sza z sióstr – za każ­dym ra­zem, co­śmy były u wu­jo­stwa, py­ta­ły­śmy się o cie­bie.

– Ale wu­jo­stwo nic nie wie­dzieli – śmiał się Wik­tor.

– A my się wszyst­kie zbie­ramy na wa­ka­cje w Wilku. Ra­zem z dziećmi, z tło­mo­kami. Czę­sto się mi­jamy, ale dziś je­ste­śmy wszyst­kie.

– A gdzie Fela? – za­py­tał Wik­tor.

– Fela, Fela, chodź tu – za­wo­łała Jul­cia – zo­bacz, jaka to ogromna dzie­wu­cha, no, chodź, Fela.

Z są­sied­niego po­koju wy­szła duża, gruba, brzydka dziew­czyna dzie­się­cio­let­nia, po­dobna, zresztą, w ko­lo­ry­cie do matki i cio­tek, i przy­wi­tała się z Wik­to­rem.

– To moja star­sza – po­wie­działa Jul­cia – a ta mała to moja druga.

– Tak, ol­brzy­mie są już – po­wie­dział z roz­tar­gnie­niem Wik­tor – nie wie­dzia­łem wcale, że wy­szłaś za mąż. Ale ja się py­tam o dużą Felę.

– Jak to, nie wiesz? – po­wie­działa ci­cho Jul­cia. – Fela umarła, o, już prze­szło dzie­sięć lat temu. Na hisz­pankę.

Wik­to­rowi zro­biło się bar­dzo przy­kro, nie uprzy­tam­niał so­bie na ra­zie na­wet, że to Fela umarła, tylko to, że po­peł­nił nie­zręcz­ność.

– Za­pro­wa­dzę cie­bie na jej grób – po­wie­działa Jola.

Po­ważna, chuda, naj­brzyd­sza Ka­zia, za­wsze go­spo­darna, pod­nio­sła się i po­wie­działa:

– Mu­szę zaj­rzeć do ko­la­cji, zo­sta­niesz z nami, prawda? – Zwró­ciła na Wik­tora oczy. Po­tem wy­szła, a za nią po­ska­kał chłop­czyk, za­pewne jej sy­nek. Pa­nie za­sy­py­wały znowu Wik­tora py­ta­niami. Wła­ści­wie dwie tylko: Jul­cia i Jola. Dwie młod­sze, dawne uczen­nice, trzy­mały się na boku i pa­trzyły zdzi­wione na przy­stoj­nego, za­nie­dba­nego pana, któ­rego pra­wie nie pa­mię­tały: był to ów Wik­tor z le­gendy. Gdy sie­dli do ko­la­cji, Wik­tor spoj­rzał po obec­nych w ja­snym świe­tle lampy. Jesz­cze prze­cho­dząc z ga­bi­netu, do­kąd go wcią­gnięto, do sto­ło­wego, pa­trzył uważ­nie na Jul­cię. Nie, to zu­peł­nie kto inny, te ru­chy pełne po­wagi, ten gest godny, jak gdyby za­ka­sy­wała rę­kawy, śmiech we­soły, ale opa­no­wany, ten spo­kój roz­lany w każ­dym po­ru­sze­niu. To nie była dawna Jul­cia. Wik­tor spoj­rzał na ze­brane ko­biety i po­wie­dział:

– No ale mów­cie coś o so­bie. Ja przez pięt­na­ście lat...

– Nie licz, nie licz – za­wo­łała we­soło Jola.

– ...przez pięt­na­ście lat nie wie­dzia­łem o was do­słow­nie nic, co­ście ro­biły, gdzie­ście były. Kto jest za­mężny, a kto nie, że­bym nie ro­bił gaf. No?

– Ja za­mężna, dzieci dwoje – po­wie­działa Jul­cia. – Ka­zia roz­wie­dziona, je­den syn; Jola za­mężna, bez­dzietna; Zo­sia za­mężna, je­den syn.

– Ojej, już! – po­wie­dział Wik­tor i spoj­rzał na swoją uczen­nicę. – A ła­cina?

Zo­sia za­śmiała się:

– Już ma dwa lata. Na­zywa się He­nio.

– Tu­nia, panna do wzię­cia – cią­gnęła Jul­cia. – To wszystko.

Wik­tor uśmiech­nął się i spoj­rzał na Jul­cię, po­tem na Tu­nię. Może naj­po­dob­niej­sze były ze sobą, ale jakże inne. Tu­nia miała dziś tyle lat za­pewne, co Jul­cia w tam­tych cza­sach. Była może ład­niej­sza, mniej hoża, cień­sza w prze­gu­bach, de­li­kat­niej­sza i miała spło­szone wiel­kie, szare oczy, pod­czas gdy Jul­cia miała nie­bie­skie, ładne, ale ba­nalne.

– A ty, Wik­to­rze? – spy­tała się Jola.

Wik­tor znów się uśmiech­nął, ina­czej. Czy tam warto o nim mó­wić?

– Te­raz pra­cuję, za­rzą­dzam fol­war­kiem fun­da­cyj­nym pod War­szawą, by­łem w woj­sku, by­łem ka­pi­ta­nem, te­raz je­stem w sta­nie spo­czynku. No, to wszystko...

I na­gle po­pły­nął przed nim, po­nad twa­rzami tych bia­łych ko­biet, ka­ra­wan ob­ra­zów, zda­rzeń, mąk, walk i bez­ce­lo­wych „czy­nów”. Po­my­ślał o ży­ciu swoim po­gma­twa­nym i po­ła­ma­nym w sa­mym za­ra­niu i wstrzą­snął się.

– Nie, nie, na­prawdę, ja nic waż­nego nie ro­bię – po­wie­dział. – Nie warto o mnie mó­wić, żyję, jak i wszy­scy.

I po­czuł: to do­piero jest straszne, że on żyje, jak i wszy­scy, wszy­scy tak żyją jak on.

Pa­mię­tał te czasy, kiedy tu by­wał. Za­wsze mu się wy­da­wało, że ży­cie bę­dzie miał inne, ob­fit­sze, bo­gat­sze, nie­zwy­klej­sze niż wszy­scy. Roz­ma­wiał o tym tylko z Ka­zią. Z nią mó­wił bar­dzo mało za­zwy­czaj, ale raz na ty­dzień, raz na dwa ty­go­dnie uci­nali so­bie roz­mowę na­prawdę ważną, która była, jak to na­zy­wali wtedy mię­dzy sobą, „eta­pem”. W czym? Nie za­sta­na­wiali się wtedy, czy eta­pem w ich roz­woju du­cho­wym, czy w roz­woju ich przy­jaźni, czy po pro­stu ja­kiejś drogi do ju­tra, nie py­tali o to. Pa­mięta tylko, że je­den z „eta­pów” był spe­cjal­nie po­świę­cony jego moż­li­wo­ściom na przy­szłość. To było za­raz po jego ma­tu­rze i Ka­zia na­ma­wiała go, aby nie szedł na prawo. Poza tym prze­strze­gała go, aby nie my­ślał, że to tak ła­two, że mu się ży­cie tak ułoży – na­iw­nie for­mu­ło­wała istotne prze­strogi, a jemu wszystko było mało. „To za­bawne – po­my­ślał – że wów­czas ni­gdy nie my­śla­łem o nie­pod­le­gło­ści, a prze­cie tak było naj­ła­twiej”. A jed­nak ona miała ra­cję. Chciał po­pa­trzeć na Ka­zię, spoj­rzeć jej w oczy, po­dzię­ko­wać za te „etapy” – ale ona w tej chwili wy­chy­liła się poza krze­sło, aby przez plecy Joli i Zosi zo­ba­czyć, co się dzieje na sza­rym końcu stołu, gdzie jej syn, An­toś, do­ku­czał któ­rejś ku­zynce. Ona już wtedy nie miała żad­nych złu­dzeń, a jed­nak prze­brnęła przez mał­żeń­stwo i roz­sta­nie. Jakże to było wszystko? Ni­gdy się o tym nie do­wie, o Kazi ni­gdy nikt nic nie wie­dział, była za­mknięta, ma­ło­mówna, go­spo­darna. Pa­mię­tał, że znowu go za­dzi­wiła jej in­te­li­gen­cja, jak gdyby tro­chę źle umiesz­czona. Nie mo­gła z niej zro­bić żad­nego użytku, prócz pe­sy­mi­stycz­nych na­sta­wień na przy­szłość. „Cie­kawy je­stem – po­my­ślał Wik­tor – co ona my­śli o przy­szło­ści An­to­sia?”.

Jul­cia tym­cza­sem mó­wiła mu o wu­jo­stwu, że wuj się bar­dzo po­sta­rzał, że ciotka za­wsze taka sama. W po­ło­wie ko­la­cji, ci­chutka i po­tulna, wy­pły­nęła z dal­szych po­ko­jów „mama”. Nie zna­la­zła żad­nego słowa, aby nim po­wi­tać Wik­tora, po­ca­ło­wała go w głowę i usia­dła w cie­niu oka­za­łej Julci, która sie­działa na pierw­szym miej­scu. Nie zmie­niło to ani na chwilę toku roz­mowy, gło­śnej, oży­wio­nej i we­so­łej, a „mama” za­częła ko­la­cję nie od punktu wyj­ścia, tylko od chwili, w któ­rej przy­była do stołu, to zna­czy od dru­giej po­trawy.

Jedna rzecz za­sta­no­wiła Wik­tora, a mia­no­wi­cie to, że go tu­taj tak do­brze pa­mię­tano, że przez pięt­na­ście lat mó­wiono o nim w tym ustro­niu, pod­czas gdy on my­ślał, że – nie­znany i nie­po­trzebny ko­re­pe­ty­tor, młody czło­wiek przy­jeż­dża­jący na wa­ka­cje w są­siedz­two – prze­śli­znął się nie­zau­wa­żony i nie­po­zorny przez po­koje dworu w Wilku, za­wsze po­sta­wio­nego na sze­ro­kiej sto­pie. Oka­zało się jed­nak, że ode­grał tu­taj ważną rolę, z któ­rej nie zda­wał so­bie przez tyle lat sprawy. Był za młody, aby od­czuć oczy tych ko­biet na niego wów­czas zwró­cone. Dało mu to dziś do my­śle­nia, ale nie miał czasu za­sta­na­wiać się nad tym, bo mu­siał od­po­wia­dać na py­ta­nia i słu­chać, co mu opo­wia­dają.

Uważ­nie pa­trzył na mó­wiącą Jul­cię i my­ślał o tam­tych cza­sach. Je­żeli pod­czas lat wo­jen­nych, gar­ni­zo­no­wych, pracy w sa­mo­rzą­dach, wresz­cie w Sto­kroci, je­śli pod­czas tych tru­dów sza­rych i nie­zno­śnych przy­po­mniał so­bie był Wilko, to nie­od­łącz­nie z twa­rzą i po­sta­cią, z gło­sem Julci. Nie tej damy do­stoj­nej, go­rą­cej, mi­łej i po­waż­nej, która te­raz sie­działa na końcu stołu i opo­wia­dała mu jakże inne dzieje tych sa­mych upły­nio­nych lat ni­skim, do­brym gło­sem. Ach, nie, tamta Jul­cia była smu­kła, zgrabna, żywa, nie­opa­no­wana i ma­jąca ja­kieś dziwne po­rywy. Za­bie­rała go za­wsze konno na spa­cery, na któ­rych nic z nim nie mó­wiła, gry­wali w te­nisa. Nie było mię­dzy nimi żad­nego flirtu, żad­nego zbli­że­nia się. Ko­kie­to­wała go ra­czej Jola, mło­dziutka wów­czas, szes­na­sto­let­nia i prze­śliczna panna. Nie roz­ma­wiał z Jul­cią tak jak z Ka­zią, wcale z nią nie roz­ma­wiał, i zdaje mu się, że dzi­siej­sza wła­śnie roz­mowa, którą tak zde­cy­do­wa­nie Jul­cia ob­jęła w swoje po­sia­da­nie, jest wła­śnie naj­dłuż­szą roz­mową, jaką do­tych­czas z sobą pro­wa­dzili. I jesz­cze jedno my­ślał cza­sami prze­lot­nie Wik­tor Ru­ben. My­ślał, że gdy się kiedy z Jul­cią jesz­cze spo­tkają, wy­ja­śnią so­bie wszystko. Te­raz jed­nak po­jął, że wszystko musi uto­nąć w prze­pa­ści lat mi­nio­nych i ni­gdy już nie bę­dzie wy­ja­śnione. I gdy te­raz pa­trzył na Jul­cię mó­wiącą prędko i wy­raź­nie, na jej zimne nie­bie­skie oczy i bar­dzo pra­wi­dłowe rysy pięk­nej twa­rzy, na błysz­czące i ob­fite bry­lanty na nieco spuch­nię­tych bia­łych pal­cach, zro­zu­miał, że nic tu­taj nie było do wy­ja­śnie­nia.

Aby to „wszystko” zro­zu­mieć, na­leży so­bie uprzy­tom­nić to­po­gra­fię i zwy­czaje dworu w Wilku. Przede wszyst­kim panny, do­ro­śle­jąc, na­bie­rały ma­nii, że każda musi mieć osobny po­kój. Jesz­cze trzy młod­sze dła­wiono w ol­brzy­mim „dzie­cin­nym”, po­ło­żo­nym za ga­bi­ne­tem, Jola miała tam swoją to­a­letę, ale sy­piała w ma­łym sa­lo­niku za du­żym sa­lo­nem, na ka­na­pie, a Ka­zia i Jul­cia na górce. Górka, czyli pię­terko, skła­dała się z ko­ry­ta­rza i czte­rech jed­na­ko­wych po­koi. Wik­tora umiesz­czono, gdy przy­je­chał tu na stałe, na wa­ka­cje trzy­na­stego roku, w go­ścin­nym po­koju za Jul­cią. Oba po­koje miały bar­dzo po­dobne ume­blo­wa­nie, zresztą Wik­tor czę­sto za­glą­dał do po­koju Julci po książki, po fo­to­gra­fie, które Jul­cia wy­wo­ły­wała, i znał do­sko­nale jego roz­kład.

Pew­nego razu, już pod ko­niec wa­ka­cyj, Wik­tor bar­dzo długo wie­czo­rem, w noc na­wet, był z Jolą na spa­ce­rze. Po­mię­dzy sta­wami wil­kow­skimi a Roż­kami wu­jo­stwa i tam­tej­szym spo­rym je­zio­rem cią­gnęła się za­ro­śnięta ta­ta­ra­kiem i rzęsą struga, kry­jówka ka­czek i zi­mo­rod­ków. Jola z Wik­to­rem po­sta­no­wili po­pły­nąć małą łó­deczką wil­kow­ską do wu­jo­stwa na ko­la­cję. Wy­pły­nęli za­raz po pod­wie­czorku, ale prze­prawa była ciężka, czółno trzeba było parę razy prze­cią­gać, rze­czy­wi­ście za­je­chali do­piero przed ko­la­cją na ro­żec­kie je­zioro i mimo przed­sta­wień wu­jo­stwa uparli się wra­cać tą samą drogą. Co prawda, noc była księ­ży­cowa, droga po­wrotna szła o wiele ła­twiej, ale bądź co bądź przy­je­chali do­syć późno, kiedy dom cały spał, a psy były spusz­czone z łań­cu­cha. Wik­tor roz­ma­rzył się tym ko­le­żeń­skim ob­co­wa­niem z Jolą, która mu się naj­bar­dziej ze wszyst­kich sióstr za­wsze po­do­bała, i co do niej jed­nej nie miał zu­peł­nej pew­no­ści, że po­zo­staje na jego urodę i in­te­li­gen­cję obo­jętna. Go­dzi­nami ple­tli głup­stwa, do­ku­czali so­bie, do­sta­wał klapsy, wal­czyli cza­sami z sobą, a po­tem ra­zem jeź­dzili na spa­cery, jak ten, albo wóz­kiem do lasu, albo jesz­cze gdzie in­dziej, do mia­steczka; ką­pali się ra­zem i jeź­dzili konno, a za­wsze ich było sły­chać z da­leka, tak dużo i gło­śno, i bez żad­nego sensu ga­dali. Mil­kli, kiedy się kto do nich zbli­żał, ale tylko dla­tego, że się wsty­dzili bez­myśl­nej tre­ści tych roz­mów. Wi­dy­wano ich ra­zem i przy­zwy­cza­jono się do tego, ni­kogo to nie dzi­wiło, nie uwa­żano tego ja­koś za flirt, tylko za za­żyłe ko­le­żeń­stwo. Wik­tor na­wet ja­kiś czas, za­raz po ma­tu­rze, ko­re­spon­do­wał z Jolą, ale po­tem to im wy­wie­trzało. Tego wie­czora, zmę­czeni i senni, wró­cili roz­ma­rzeni i po­że­gnali się w sa­lo­nie, gdzie jesz­cze dla nich stała zimna her­bata, chleb, ma­sło i wę­dliny. Zje­dli to wszystko i Jola po­szła spać do swo­jej „al­kowy”, jak na­zy­wała sa­lo­nik, a Wik­tor szedł po scho­dach do sie­bie.

W za­my­śle­niu zu­peł­nie nie­świa­do­mie otwo­rzył, za­miast drzwi swo­ich, drzwi po­koju Julci. Nie­raz się po­tem za­sta­na­wiał, jak to się stało, i nie mógł so­bie uprzy­tom­nić. To tylko jest pewne, że ni­gdy by na coś po­dob­nego so­bie nie po­zwo­lił świa­do­mie. Wszedł po ciemku i nie za­pa­la­jąc świecy, usiadł na pierw­szym z brzegu krze­śle i pa­trząc na okna, przez które wi­dać było niebo nie­bie­skie od nie­wi­docz­nego księ­życa, zdjął buty i skar­petki – naj­waż­niej­sze czę­ści swo­jego ubra­nia, poza tym nie miał na so­bie dużo, lek­kie okry­cie ciała spo­częło obok krze­sła. Pod­szedł do łóżka i tu­taj spo­strzegł po­myłkę swoją, za­śmiał się ci­cho i sam nie wie­dział już, dla­czego po­czął ową po­myłkę kon­ty­nu­ować: sam grać przed sobą. Do­tknął le­żą­cej dziew­czyny, ale ona się nie ru­szyła, siadł przy niej, spała. Wy­cią­gnął się obok niej i po­czuł całą roz­kosz jej ciała przez cien­kie prze­ście­ra­dło. Po chwili zro­zu­miał, że Jul­cia nie śpi, i zmar­twiał z tego wra­że­nia. Le­żeli tak przy so­bie przez dłu­gie chwile, nie mó­wiąc ani słowa, po­wścią­ga­jąc od­dech. Po­mału, nie­znacz­nie, jak wska­zówki ze­gara wy­ko­ny­wali cały sze­reg zmian po­zy­cji, aby się przy­bli­żyć ku so­bie, ob­jąć, przy­ci­snąć. Ni­gdy w ży­ciu Wik­tor nie za­po­mni tego wra­że­nia, ja­kiego do­znał, po­czuw­szy pod dłońmi skórę tej dziew­czyny. Było to coś tak skoń­cze­nie pięk­nego, cie­płego i ma­te­rial­nego jak kwiat. Nie wie, dla­czego nie po­wie­dzieli nic do sie­bie. Dla­czego sy­mu­lo­wali na­wza­jem przed sobą cał­ko­wi­cie nie­praw­do­po­dobną ko­me­dię snu. To, co ro­bili, wy­klu­czało wszelką moż­li­wość nie­świa­do­mo­ści. Wik­tor czuł ta­kie na­tę­że­nie wszyst­kich sił ero­tycz­nych w so­bie, że ogar­niał go ja­kiś bo­le­sny za­chwyt, każde prze­su­nię­cie ręką po ciele Julci przy­pra­wiało go pra­wie o omdle­nie. Że ni­gdy przed­tem nie od­czu­wał nic po­dob­nego, to nie dzi­wota, bo ja­kiż tam to był ten jego do­tych­cza­sowy mi­zerny ero­tyzm, ale ni­gdy po­tem się to nie po­wtó­rzyło i wspo­mnie­nie tej pierw­szej nocy mi­ło­snej, bar­dzo go­rą­cej i ci­chej, no­sił w so­bie przez całe ży­cie. Ni­gdy już nic, ża­den owoc ani żadne ciało nie miało tego do­tyku, tej sprę­ży­sto­ści w ugię­ciu się, tego atłasu, co młode piersi Julci wtedy w Wilku. Nie spali, uda­jąc sen, do świtu. Wtedy Wik­tor za­brał swoje rze­czy i prze­kradł się do swo­jego po­koju. Za­snął wtedy na­prawdę jakby snem ka­mie­nia i zbu­dził się do­syć późno.

Jul­cia wcze­śnie rano wy­je­chała z matką do War­szawy, tak że się z nią nie zo­ba­czył, do­piero na trzeci dzień pod wie­czór. Grał w te­nisa z Jolą i Ka­zią na po­dwó­rzu, skąd było wi­dać drogę idącą od sta­cji. Zo­ba­czył Jul­cię sie­dzącą obok swej matki, ubraną w mig­da­łowy ko­stium z czer­wo­nym kra­wa­tem. (Ukradł jej po­tem ten czer­wony kra­wat i długo miał w swo­ich rze­czach, aż wszystko ra­zem gdzieś się zgu­biło). Obo­jęt­nie zwró­cona w stronę kop na polu, nie spoj­rzała na gra­ją­cych, po­tem do­piero po pod­wie­czorku przy­szła do nich i grali ra­zem, jak gdyby nic nie było. I nie po­wie­dzieli do sie­bie od tego czasu ani słowa. Ow­szem, roz­ma­wiali o po­tocz­nych rze­czach, jeź­dzili na­wet ra­zem na spa­cery, za­cho­dził do niej po książki, znaj­do­wali się bar­dzo czę­sto sami w osob­nych po­ko­jach, w le­sie, na łódce; ale o tym ni­gdy ani słowa.

Zda­rze­nie to na­stą­piło pod ko­niec lata i Wik­tor nie­długo już po­zo­sta­wał w Wilku. Jed­nak dwa razy jesz­cze przy­cho­dził do Julci i wszystko od­by­wało się tak samo, w nie­mej ko­me­dii nie­moż­li­wego snu. I za­wsze zo­sta­wała taka noc we wspo­mnie­niach Wik­tora, jak ze­tknię­cie z czymś nie­skoń­cze­nie pięk­nym i pach­ną­cym, tak jakby w tych no­cach nie było nic cie­le­snego, tylko ja­kieś na­bo­żeń­stwo. Zwłasz­cza trze­cia noc – było to w przed­dzień jego wy­jazdu – zo­sta­wiła mu wspo­mnie­nie ta­kiej po­gody i sło­dy­czy jak letni dzień spę­dzony nad mo­rzem.

W na­stęp­nym roku miesz­kał u wu­jo­stwa, do­ryw­czo tylko przy­cho­dził na lek­cje z młod­szymi dziew­czyn­kami, późno przy­je­chał, a już sła­wetny pierw­szy sierp­nia od­wo­łał go do mia­sta. Ale od­wa­żył się tym ra­zem na rzecz sza­loną. Raz, po dłu­gich na­my­słach i wa­ha­niach, przy­szedł tu w nocy, wlazł na pod­mu­rówkę, stam­tąd na gzyms i wszedł przez okno do po­koju Julci. I tym ra­zem nic mu nie po­wie­działa, a noc była taka sama, parna i pach­nąca.

Te cztery noce, naj­pięk­niej­sze noce jego ciała, przy­po­mniał so­bie po­mię­dzy py­ta­niem a py­ta­niem, je­dząc gro­szek z grzan­kami i kur­częta, gdy pa­trzył na rysy pięk­nej, oty­łej i ob­cej ko­biety, która sie­działa nie­da­leko i mó­wiła tak dużo, ja­dła też dużo, bły­ska­jąc bry­lan­tami pier­ścieni i wład­czym to­nem rzu­ca­jąc mat­czyne na­kazy Feli i Kici, które sie­działy z An­to­siem i bo­nami na sza­rym końcu stołu. Do­tych­czas za­wsze my­ślał, że się spo­tkają na sta­rość z Jul­cią i że się z nią uga­dają, wy­ja­śnią so­bie wszystko, że po­wie jej, iż ni­gdy jej nie ko­chał, a za­wdzię­cza jej tyle, jak żad­nej ko­bie­cie w swym ży­ciu, że to było ta­kie dziw­nie piękne. A przy tym chciał się do­wie­dzieć, czym były te noce dla niej, czy także je wspo­mina.

Ale te­raz wi­dział, że wszystko na próżno. Py­ta­nia i nie­do­szłe roz­mowy uto­nęły na za­wsze, ni­gdy so­bie o tym nie po­wie­dzą i jak wtedy uda­wali, że śpią, tak te­raz mu­szą uda­wać, że nie pa­mię­tają.

Za­raz po ko­la­cji zwró­cił się do Kazi z prośbą, aby go ode­słały końmi do Roż­ków. Ja­koż, nim jesz­cze skoń­czyli pić kawę w ga­bi­ne­cie, z daw­nych zło­co­nych fi­li­ża­nek, które „mama” oca­liła, za­tur­ko­tało przed gan­kiem i An­toni za­je­chał. Wik­tor po­że­gnał się czym prę­dzej i wszy­scy od­pro­wa­dzili go na ga­nek. Gwar zro­bił się straszny. Jul­cia za­pra­szała go, aby przy­je­chał ju­tro na obiad, po­zna jej męża, Ka­wec­kiego. Ale Wik­tor od­po­wie­dział, że się wu­jo­stwo ob­rażą.

– Ju­tro mu­szę zjeść obiad z wu­jo­stwem, przyjdę na pod­wie­czo­rek, a za to do­piero po­ju­trze będę na obie­dzie!

Mó­wił we­soło i wsko­czył do po­wozu jak mło­dzik, przy­jem­nie mu było, że go tu lu­biano i pa­mię­tano o nim. Pa­nie też były gwarne i we­sołe. Wszyst­kim ubyło tych lat pięt­na­ście i każdy był z tego za­do­wo­lony.

– Pan się nie oże­nił jesz­cze, a nam już wszyst­kie panny za mąż po­wy­cho­dziły – po­wie­dział sen­ten­cjo­nal­nie fur­man, stary An­toni.

– Nie wszyst­kie, jest jesz­cze panna Tu­nia – od­po­wie­dział Wik­tor.

– E, ta­kie tam dziecko – sark­nął An­toni i mach­nął bi­czem. Wi­dać dla niego też czas sta­nął przed pięt­na­stu laty.

W prze­ci­wień­stwie do Wilka Rożki był to do­mek bar­dzo skromny i skrom­nie pro­wa­dzony. Wuj, nie­gdyś eko­nom, do­ro­bił się, ciotka mu po­mo­gła, han­dlu­jąc ku­rami, fol­war­czek był ma­lutki, ale rządny i mą­drze utrzy­many. Dom też nie­wielki, skromny, w po­sił­kach prze­bi­ja­jący się wła­snymi środ­kami, to zna­czy dro­biem, ogór­kami i kwa­śnym mle­kiem. Ale też Wik­tor ogrom­nie lu­bił tę pra­co­witą, wła­sno­ręczną skrom­ność.

Tym ra­zem jed­nak nie sie­dział długo z wu­jo­stwem, tyle tylko, co na­le­żało; przy­znał się do tego, że za­szedł do Wilka, ciotka po­ki­wała głową: „Mój Boże, naj­lep­sze panny sprzed nosa ci za­brali!”. Wuj na nią huk­nął, głup­ko­wata Ka­sia, du­pli­kat ta­kiej sa­mej Wa­lerci sprzed lat pięt­na­stu, za­nio­sła przed nim lampę do zim­nego, dusz­nego po­koju. Wik­tor zo­stał sam.

Cho­dził tam i z po­wro­tem po tym po­koju, jak u sie­bie w Sto­kroci, ale trzeba przy­znać, że nie my­ślał ani o jed­nym z tam­tej­szych kło­po­tów, ani o jed­nej spra­wie, co go tak iry­to­wały i tyle mu krwi psuły. Za­pa­dły się one na­gle pod zie­mię, a Wik­tor pro­wa­dził most od dwóch pa­mięt­nych lat mło­do­ści, skrom­nych zresztą w zda­rze­nia, ja­kie prze­pę­dził w Wilku i w Roż­kach. Sły­szał te­raz z roz­mów swo­ich in­te­li­gent­nych przy­ja­ciół, Ju­rek mu o tym coś mó­wił, że się lu­dzie wiele zaj­mują ideą czasu, że pi­szą książki o prze­zwy­cię­ża­niu czasu. Otóż jemu się wy­dało, że on także prze­zwy­cię­żył, prze­sko­czył czas i po­tra­fił go za­wró­cić. Że stoi te­raz tam, gdzie był przed pięt­na­stu laty, i że te­raz może wy­brać!

Te­raz do­piero ro­zu­miał, co było uro­kiem tam­tych dwóch lat i dla­czego tak ła­two mu się one upla­stycz­niły. To był nie­uświa­do­miony, mło­dzień­czy ero­tyzm, jaki się roz­le­wał w po­wie­trzu na­około sze­ściu dziew­cząt ład­nych i przy­jem­nych. To było to, co i dla nich miało wów­czas zna­cze­nie, i dla­tego one tak do­brze o nim pa­mię­tały. Po­wta­rzały mu naj­drob­niej­sze jego słowa, czyny, jak na­pra­wił dzwonki, jak czy­ścił so­bie żółte buty kwa­śnym mle­kiem.

Wszystko, co wtedy się działo, to były nie­uświa­do­mione za­po­wie­dzi rze­czy, któ­rych nie zre­ali­zo­wali. Ale on prze­rzu­cił most, za­wró­cił czas, te­raz można zre­ali­zo­wać wszystko, co się wów­czas za­po­wia­dało. Wów­czas to było cie­lęce szczę­ście, ale te­raz on stał się już doj­rza­łym męż­czy­zną, po­trafi zre­ali­zo­wać to, co wtedy było szki­cem, chwiej­nym ry­sun­kiem. Tak, oczy­wi­ście. Do­tych­czas nie­wiele urze­czy­wist­niał, ale to były przy­czyny wyż­sze, wa­runki. A zresztą, dla­tego pew­nie wszystko od­kła­dał, że pod­świa­do­mie czuł, że wróci tu­taj, że bę­dzie znowu na pod­wie­czorku w Wilku, a to jest prze­cież ta­kie zu­peł­nie, zu­peł­nie inne niż wszystko, co było do­tych­czas.

Jul­cia, nie­stety, nie li­czy się. Wszystko z nią zwią­zane, nie­odwo­łal­nie za­mknięte, na­wet nie po­trafi się z nią roz­mó­wić. Ona – to jest za­mknięta książka. Zu­peł­nie inna, nie­po­dobna, skoń­czona. Jed­nak te lata nie za­wsze da­dzą się prze­sko­czyć. Ka­zia ni­gdy nie miała żad­nego zna­cze­nia, ale inne? Jola, Zo­sia, Tu­nia. Biedna Fela, by­łaby te­raz naj­ład­niej­sza, ale umarła. Otwo­rzył drzwi do przy­le­głego po­koju, gdzie sły­szał jesz­cze głosy wu­jo­stwa. Ciotka cze­sała przed lu­strem dłu­gie, siwe włosy.

– Kiedy umarła Fela? – za­py­tał gwał­tow­nie. – Nic o tym nie wie­dzia­łem.

– A bo to jesz­cze pod­czas wojny – po­wie­działa ciotka. – Za­raz po ślu­bie Julci.

– A na co?

– Na hisz­pankę, mó­wili. Serce za­wsze miała słabe.

– Bój się Boga, taka dziew­czyna! – sap­nął wuj już spod pie­rzyny.

– No, to do­bra­noc wu­jo­stwu.

– Do­bra­noc.

Wik­tor wy­co­fał się znowu do swego po­koju. Wresz­cie uło­żył się w wy­so­kim, drew­nia­nym, mocno skrzy­pią­cym łóżku. Sen długo nie przy­cho­dził, mę­czył go za­pach świeżo upra­nych prze­ście­ra­deł i słomą na­pcha­nych sien­ni­ków. Wresz­cie za­snął, zbu­dził się po­tem i już był dzień. Za oknem gda­kały kury, piał ko­gut, cio­cia dys­ku­to­wała o czymś z Kaź­mie­rzową, jed­nym sło­wem, na­strój Roż­ków w ca­łej pełni. Ubrał się le­ni­wie i włó­czył po ogro­dzie nie­wiel­kim i ol­brzy­mim po­dwó­rzu, na­peł­nio­nym mnó­stwem na­rzę­dzi wuja Ro­berta. Oglą­dał bez­myśl­nie siew­niki i roz­py­la­cze, a cze­kał nie­cier­pli­wie obiadu, który na szczę­ście by­wał bar­dzo wcze­śnie, jak to u lu­dzi zdro­wych. Chciało mu się do­wie­dzieć cze­goś ze strony, z boku, o wil­kow­skich pan­nach, jak je na­zy­wano. A ciotka była kro­niką ca­łej oko­licy. Na pewno uzu­pełni mu wia­do­mo­ści, któ­rych ską­pił so­bie od tych cza­sów.

Nie­stety, gdy obiad na­stą­pił (krup­nik i sie­kane ko­tlety), nie­wiele się mógł do­wie­dzieć. Wuj nie dał dojść do słowa ciotce i tro­chę w kółko za­py­ty­wał Wik­tora, co ten robi, co ro­bił, o dawno mi­nione dzieje, jak woj­sko ro­syj­skie, Mur­man, prze­prawy do Fran­cji i od­wrót spod Ki­jowa. Za każ­dym py­ta­niem wuja Wik­tor pa­trzył na niego przez chwilę ze zdzi­wie­niem, po­tem siłą mu­siał uprzy­tam­niać so­bie swoje mi­nione ży­cie.

– A tak, tak, pro­szę wu­jaszka... – mó­wił i bar­dzo krótko od­po­wia­dał. Nie mógł od­pę­dzić tych py­tań, ale chciał od­pę­dzić te my­śli, wię­cej, chciał od­pę­dzić te zda­rze­nia i na­wet raz po­wie­dział:

– Tak, tak, to było okropne, wo­lał­bym o tym nie wie­dzieć.

Do­ty­czyło to naj­mniej okrop­nego epi­zodu jego prze­szłego ży­cia, mia­no­wi­cie, dość we­so­łego i nie­fra­so­bli­wego po­bytu w Ar­chan­giel­sku, ale te­raz do­piero wy­dał mu się ten świat bez ko­biet, przez który prze­brnął z trud­no­ścią, czymś do­prawdy okrop­nym. Ciotka od razu wy­czuła, że Wik­tor nie chce mó­wić o tam­tych cza­sach, a jesz­cze mniej o te­raź­niej­szej swo­jej pracy, którą wszy­scy krewni uwa­żali za wielki upa­dek ka­riery Ru­bena. Ale wuj nie da­wał jej przyjść do słowa. Wresz­cie, gdy się już pod ko­niec obiadu Wik­tor do­rwał do py­tań, mu­siał wy­słu­chać ca­łej ge­ne­alo­gii ro­dziny Ka­wec­kich, ich po­kre­wieństw, czym się Ka­wecki trud­nił, jak się te­raz do­sko­nale za­jął Wil­kiem i jego fol­war­kami, po­tem, jak Wilko obec­nie pro­spe­ro­wało, ile mieli krów, ile owiec i ile za­sa­dzili w tym roku bu­ra­ków. Po­tem opo­wia­dała mu cio­cia, jak się obie córki Julci ro­dziły, jedna w War­sza­wie, druga w Wilku, i ile z tym było kramu. Osta­tecz­nie mniej go to nie­cier­pli­wiło od py­tań wuja. Wstał od stołu w do­brym hu­mo­rze i po­wie­dział:

– Pro­szę cioci, ja na pod­wie­czorku nie będę. Obie­ca­łem już, że przyjdę do Wilka.

Cio­cia się uśmiech­nęła.

– Mój drogi – po­wie­działa – my tu­taj to już nie bar­dzo na­cie­szymy się twoim wi­do­kiem.

– Cóż ro­bić? – wes­tchnął wuj. – Mło­dzi za­wsze jed­na­kowi.

– Mło­dzi? – za­śmiał się Wik­tor. – Nie­stety, wu­jaszku, już nie mło­dzi.

Ciotka za­ma­chała rę­kami.

– Młod­szy je­steś, niż daw­niej by­łeś, a pięk­niej­szy w każ­dym ra­zie. Wła­śnie do wuja mó­wi­łam: kto by to po­my­ślał daw­niej, że z cie­bie taki piękny chło­piec wy­ro­śnie. Jak tu by­wa­łeś, to tylko Ka­zia i Jola uwa­żały, żeś przy­stojny, a wszy­scy się śmieli z tego. Chudy by­łeś i wy­soki jak koń an­giel­ski, a te­raz przy­jem­nie po­pa­trzeć. Wil­kow­skie panny pew­nie po­ża­łują, że na cie­bie nie po­cze­kały. Zresztą, te­raz za­mąż­pój­ście to tylko próba...

Wik­tor, po­gwiz­du­jąc, po­biegł do swego po­koju i zmie­nia­jąc kra­wat na ciem­niej­szy (jed­nak nie tylko dwie ko­szule za­wie­rała jego teczka), przy­pa­try­wał się swo­jej twa­rzy w lu­strze. Pew­nie, że przy­stojny, tylko za­nie­dbany, rysa na po­liczku – mu­śnię­cie kuli. Kąty czoła zbyt wgłę­bione w kę­dzie­rzawe włosy; gdy się co dzień go­lił, to za­raz le­piej wy­glą­dał. Jak gdyby czy­ściej. Nie­dawno do­wie­dział się o tym, że miał ładne oczy. Po­wie­dział mu to ktoś zu­peł­nie bez­stronny, któ­ryś z ko­le­gów. Ja­nek, zdaje się. W ogóle za­wsze my­ślał, że był bar­dzo brzydki, i to go jesz­cze bar­dziej onie­śmie­lało. W Wilku przy stole rzadko się od­zy­wał, stro­nił od lu­dzi, przy­cho­dził nie­zau­wa­żony i był do wczo­raj prze­ko­nany, że nie za­słu­gi­wał na żadną uwagę. Cho­dził czy­tać do ogrodu na wzgó­rek pod so­snami, ale ukry­wał się z tym, co czyta, bo panny bar­dzo szy­dziły z jego lek­tury. Schil­le­rowi zwłasz­cza do­stało się i Nie­tz­schemu. Co prawda, Nie­tz­schego sam wów­czas nie­wiele ro­zu­miał. Za­chwy­cał się za to dwiema książ­kami, które miały dla niego za­sad­ni­cze zna­cze­nie: Science et hy­po­thèse Po­in­ca­régo orazEwo­lu­cja twór­cza Berg­sona. Dla­czego wła­śnie te książki, a nie inne? Był to je­den z tych nie­wia­do­mych sko­ków mło­do­ści, która wy­biera nie­okre­ślone rze­czy z nie­wia­do­mych po­wo­dów i po­wo­łuje się raz na Nie­tz­schego, od­rzu­ca­jąc Berg­sona, to zno­wuż fa­wo­ry­zuje fran­cu­skiego pi­sa­rza, nie lubi Nie­tz­schego, nie może zro­zu­mieć naj­prost­szej my­śli He­gla, a stu­diuje trud­no­ści Kanta. Zresztą, to wszystko ma gdzieś. Nie czy­tuje ani Kanta, ani Berg­sona, nie czy­tał ich od tam­tych cza­sów ani razu. Ani w Ar­chan­giel­sku, ani jako pod­sta­ro­sta w Rud­kach, ani jako za­rzą­dza­jący w Sto­kroci nie miał na to czasu. Za­pewne te­raz także nie weź­mie się do ksią­żek.

Wło­żył ka­pe­lusz, wziął szpi­crutę wuja i ude­rza­jąc nią po udzie, wy­szedł przed dom. Dzień był cie­pły i ja­sny. Za­pach su­szo­nej trawy, pio­łunu roz­to­pił się w po­wie­trzu, a cho­ciaż niebo ja­śniało, nie­bie­skie stawy i wszyst­kie wody, ja­kie spo­ty­kał po dro­dze, były białe.

Nie wie­dział dla­czego, ale my­ślał cały czas o Feli i jej przed­wcze­snej śmierci. Fela by­łaby może ład­niej­sza od Joli, do­rod­niej­sza, moc­niej­sza; trzy­mała się za­wsze pro­sto i z dzie­cinną po­wagą no­siła, jak pełne na­czy­nia, małe, le­d­wie roz­wi­nięte piersi. Pa­mię­tał ją jak dzi­siaj. Na­to­miast we wszyst­kim, co dzi­siaj sły­szał od ciotki, co prze­bi­jało po­mię­dzy jej sło­wami a py­ta­niami wuja, była pewna nie­chęć do Joli. Może na­wet nie tyle nie­chęć, ile ja­kieś ci­che po­tę­pie­nie; o mężu Joli, który zresztą pra­wie ni­gdy do Wilka nie przy­jeż­dżał, ciotka mó­wiła z wi­docz­nym smut­kiem w gło­sie; wy­li­cza­jąc go­ści by­wa­ją­cych w Wilku, o kilku pa­nach mó­wiła do­syć nie­wy­raź­nie: „przy­jeż­dża”, „za­przy­jaź­nili się”. Wik­tor okre­ślił to do­kład­nie i do­sad­nie, prze­cho­dząc po­nad sta­wem ku wy­cię­temu la­sowi i ku szo­sie; mach­nął szpi­crutą po lesz­czy­nie, aż po­le­ciały li­ście ciem­no­zie­lone, i po­wie­dział: „Pusz­cza się po pro­stu”. Nie spra­wiło mu to okre­śle­nie żad­nej przy­kro­ści, ale też było jak gdyby wy­kre­śle­niem Joli z pro­gramu. Szkoda jed­nak, ładna jest jesz­cze bar­dzo, ale nie mógł okre­ślić, do czego od­nosi się to „szkoda”.

Obiad w Wilku by­wał da­leko póź­niej niż w Roż­kach, dla­tego też Wik­tor, nie ob­li­czyw­szy się, przy­szedł za­raz po sprząt­nię­ciu ze stołu, wszyst­kie damy po­roz­ła­ziły się po swo­ich osob­nych po­ko­jach, a gdy zaj­rzał do dzie­cin­nego, zo­ba­czył tylko Felę i Ki­cię, le­żące po obie­dzie na pła­skich, osobno w tym celu zbu­do­wa­nych po­chy­łych de­skach; za­chmu­rzone i brzyd­kie, nic nie od­po­wia­dały na jego „dzień do­bry”. Pa­nie wszyst­kie były na gó­rze, tamte cztery po­koje słu­żyły te­raz Julci z mę­żem, Kazi z An­to­siem, Zosi z He­niem i Tuni. Jola nie wy­pro­wa­dzała się ze swo­jej „al­kowy”, cał­kiem ją za­mie­niw­szy na sy­pial­nię. Na górce pach­niało te­raz re­zedą i wodą ko­loń­ską, świeżą bie­li­zną, prze­ście­ra­dłami, pu­drem, jed­nym sło­wem: ko­bie­tami. Za­pu­kał do po­koju Julci, wszedł i za­stał ją le­żącą na ka­napce w ró­żo­wych szlar­kach całą, bar­dzo do­rodną i piękną. Obok niej na fo­telu, z no­gami na stołku, sie­dział jej mąż Ka­wecki, przy­stojny, oka­zały w ja­snym, bar­dzo po­rząd­nym ubra­niu. Wik­tor po­czuł dla niego od razu całą nie­chęć za­nie­dba­nego męż­czy­zny do ele­ganta, poza tym Ka­wecki ga­dał bez prze­rwy rze­czy ba­nalne, in­te­li­gentne, ale zu­peł­nie oczy­wi­ste. Mó­wił o wszyst­kim, co Wik­tor i Jul­cia przyj­mo­wali do wia­do­mo­ści, co le­żało w za­ło­że­niu, co wie­dzieli i od­czu­wali. Miał styl zbli­żony przy tym do po­wie­dze­nia: „Miło jest w dzień po­godny zro­bić wy­cieczkę na świe­żym po­wie­trzu”. Wik­tor na próżno sta­rał się go spro­wa­dzić na za­gad­nie­nia czy­sto go­spo­dar­skie, któ­rymi sam się in­te­re­so­wał. Miał za­miar do­wie­dzieć się na­prawdę cze­goś od do­sko­na­łego go­spo­da­rza i sko­rzy­stać z tych wia­do­mo­ści przy pro­wa­dze­niu go­spo­dar­stwa w Sto­kroci. Tak na przy­kład cho­dziło mu o kal­ku­la­cję go­spo­dar­stwa mlecz­nego w ma­jątku po­ło­żo­nym da­lej od War­szawy, kwe­stię „mleko czy ma­sło?”, do­stawy, ta­ryfy, koszty trans­portu do naj­bliż­szej sta­cji. Ale Ka­wecki nie­chęt­nie po­ru­szał te te­maty. Wo­lał mó­wić rze­czy ode­rwane i nie­po­trzebne, jak to, że niebo jest nie­bie­skie, że go­rąco, że kurz jest la­tem do­kucz­liwy, że mu­chy na­leży tę­pić fli­tem. Wik­tor nie wy­trzy­mał i spy­tał się o Jolę.

– Jola ma dzi­siaj go­ści – po­wie­działa Jul­cia. – Przy­je­chali z Edwar­dem (Edward to był Ka­wecki) z War­szawy, nie bę­dzie mo­gła ci to­wa­rzy­szyć. Je­żeli się chcesz przejść po pod­wie­czorku, to Zo­sia może pójść z tobą.

Wik­tor wy­szedł na ko­ry­tarz i za­sta­no­wił się, jak ma za­wo­łać na Zo­się. Po­my­ślał, że bę­dzie naj­le­piej tak, jak daw­niej: „Zo­siu”. Ode­zwała się tuż obok w jego daw­nym po­koju, wszedł tam i zo­ba­czył zno­wuż Zo­się le­żącą na ko­zetce, sytą i białą, po­my­ślał, że i ta też była skłonna do oty­ło­ści. Obok niej, w wó­zeczku przy­kry­tym gazą, spał jej sy­nek. Zo­sia mó­wiła zu­peł­nie gło­śno.

– Mo­żesz się nie krę­po­wać jego obec­no­ścią – po­wie­działa do Wik­tora – on swoje dwie go­dziny po obie­dzie musi ode­spać, żeby tam ar­maty wa­liły. Przed czwartą się nie obu­dzi. Praw­dziwy męż­czy­zna!

– A ty mu­sisz go tu pil­no­wać?

Za­uwa­żył, że Zo­sia bez naj­mniej­szego omó­wie­nia tej kwe­stii mó­wiła mu po imie­niu, jak star­sze sio­stry. Oczy­wi­ście tak było naj­pro­ściej, ale prze­cie na­le­żało to okre­ślić wza­jemną umową.

– Nie, nie mu­szę, za­raz przyj­dzie panna Fran­ciszka.

– A czy nie chcia­ła­byś pójść ze mną na po­dwó­rze albo do ogrodu?

– Och, to chyba po pod­wie­czorku. Te­raz je­stem za le­niwa, Tu­nia cię opro­wa­dzi, ona ma za­pał i zdro­wie. – Za­śmiała się, po­ka­zu­jąc białe, mocne zęby, naj­więk­szą ozdobę swo­jej świe­żej twa­rzy. Uśmiech także miała bar­dzo miły.

Wik­tor czuł, że mię­dzy nimi na za­wsze nie­za­po­mnianą prze­grodą po­zo­staną ich dawne lek­cje i an­ty­pa­tia, jaka się mię­dzy na­uczy­cie­lem a uczen­nicą wy­two­rzyła z po­wodu jej le­ni­stwa, a jego nie­chęci. Pier­wotne urazy tych spo­tkań po­zo­sta­wiły stałe ślady i Wik­tor czuł w Zosi, spo­koj­nej ko­bie­cie od­da­nej tra­wie­niu i ma­cie­rzyń­stwu, ową dziew­czynę, która po­gar­dzała nim, ro­biła mu sceny w go­rące, let­nie po­łu­dnia, kiedy z nią prze­ra­biał ła­cinę, a dziew­czy­nie chciało się jeź­dzić konno. Na­zy­wała go wtedy eko­no­mem, jego wuja rządcą i do pa­sji ją do­pro­wa­dzała rów­no­waga Wik­tora, któ­rego zwłasz­cza tak de­mo­kra­tyczne wy­my­sły nie mo­gły wy­pro­wa­dzić – rzecz pro­sta – ze spo­koju. I te­raz szu­kał w sło­wach Zosi, w jej wy­mów­kach, że nie może iść na spa­cer, w jej py­ta­niach, któ­rych kilka mu za­dała, wy­ka­zu­jąc wiel­kie wy­ro­bie­nie to­wa­rzy­skie i kon­wer­sa­cyjne, szu­kał śla­dów daw­nej po­gardy. I przy­znał, że je znaj­do­wał. Ła­twość, z jaką prze­szła z nim na „ty”, py­ta­nia, które ja­koś oma­wiały, omi­jały kwe­stię jego pracy i za­rob­ko­wa­nia, które nie mó­wiły także wszyst­kiego ani o jej sio­strach, ani o jej mężu, który pra­co­wał w Mi­ni­ster­stwie Spraw Za­gra­nicz­nych (po jego na­zwi­sku są­dząc, Wik­tor wie­dział, że jest wi­ce­kon­su­lem w Lu­bece) – wszystko to do pew­nego stop­nia było tej po­gardy i an­ty­pa­tii le­ciut­kim wy­ra­zem i po­krywką. A przy tym Wik­tor czuł, że mu się ta mała Zo­sia, wów­czas bar­dzo nie­zno­śna, a która te­raz była naj­bar­dziej damą ze wszyst­kich sióstr, ogrom­nie po­do­bała. Im­po­no­wała mu spo­ko­jem, nie­fra­so­bli­wo­ścią i umie­jęt­no­ścią cie­nio­wa­nia słów. Przy tym rze­czy­wi­ście była ładna i młoda, senna, tro­chę ocię­żała i jakby zmę­czona swoją cie­le­sno­ścią. Miał w sto­sunku do niej coś z uczu­cia chama, który pra­gnie zgwał­cić swoją pa­nią, to­też na­umyśl­nie był bar­dziej or­dy­narny i ob­ce­sowy w sło­wach, niż miał to w zwy­czaju. Zo­sia uda­wała, że tego nie wi­dzi – mimo iż miał iść na po­dwó­rze i do ogrodu, prze­ga­dali tak do czwar­tej, w któ­rej to go­dzi­nie coś za­sza­mo­tało się pod ga­zową po­krywką i ode­zwał się głos He­nia, od razu ener­giczny i wy­raźny, nic w so­bie ze snu nie­ma­jący. Ma­łego za­brała panna Fran­ciszka, ubrała go w oczach za­chwy­co­nej Zosi i obo­jęt­nego na te wdzięki Wik­tora, i wresz­cie na­de­szła go­dzina pod­wie­czorku.

Pod­wie­czo­rek ten roz­cza­ro­wał Wik­tora. Za dużo było ob­cych osób i wszy­scy byli jak gdyby skrę­po­wani wczo­raj­szą we­so­ło­ścią. Zresztą, wczo­raj był sam z pa­niami, które znał do­brze, a te­raz zja­wiło się mnó­stwo lu­dzi, któ­rzy – jemu nie­znani ani jego nie­zna­jący – na­brali w Wilku przez tych lat kil­ka­na­ście za­sad­ni­czego zna­cze­nia. Przede wszyst­kim Ka­wecki, tro­nu­jący obok Julci i na­da­jący cały ton ze­bra­niu. Wi­dać było, że ani Ka­zia, ani Jola nie da­rzyły go sym­pa­tią, a Wik­tor do­my­ślał się, że mu­siały w tym domu za­cho­dzić skom­pli­ko­wane za­gad­nie­nia ma­te­rialne, do­ty­czące po­działu do­cho­dów z Wilka i w ogóle dzia­łów, po­nie­waż wła­śnie naj­młod­sza z sióstr była od roku peł­no­let­nia i mu­siała nie­dawno do tych ak­tów przy­stą­pić. Mama nie ze­szła wcale na pod­wie­czo­rek, a Jola bar­dzo się spóź­niła, na­de­szła, po­mimo dwu­krot­nego gę­stego brzęku gongu, po pew­nym cza­sie do­piero przez szklane drzwi od ogrodu w to­wa­rzy­stwie dwu nie­zna­jo­mych pa­nów, z któ­rych je­den był w mun­du­rze woj­sko­wym. Wik­tor, roz­ma­wia­jąc z Ka­wec­kim, wi­dział, jak prze­szła przez we­randę bar­dzo we­soła i uśmiech­nięta. Pa­mię­tał, że Jola miała bar­dzo krótki wzrok, a te­raz spo­strzegł, że wada ta roz­wi­nęła się do tego stop­nia, iż Jola, idąc przez we­randę, gar­biła się tro­chę, pa­trząc cią­gle pod nogi; a że przy tym miała w ręku wy­soką trzci­nową la­seczkę, nada­wało jej to wy­razu nie­ocze­ki­wa­nie star­czego. Ale gdy pod­no­siła głowę, aby spoj­rzeć na jed­nego ze swych to­wa­rzy­szy, ol­brzymi biały ka­pe­lusz, który przed chwilą przy­kry­wał ją jak grzyb, sta­wał się sło­neczną au­re­olą na­około ro­ze­śmia­nej, cien­kiej, po­dłuż­nej twa­rzy. Ja­każ była ładna! W sło­necz­nym świe­tle ja­snego po­po­łu­dnia można to było do­piero zo­ba­czyć. W po­koju ru­szała się nor­mal­nie, by­stro, żwawo, wzru­sza­jąc cien­kimi ra­mio­nami, ob­na­żo­nymi z bia­łej lek­kiej sukni. Śmiała się do wszyst­kich, do Ka­wec­kiego na­wet, z Wik­to­rem wi­tała się ser­decz­nie i przed­sta­wiała mu obu ele­ganc­kich pa­nów, z któ­rych każdy był bar­dzo ładny i wy­pie­lę­gno­wany. Zwłasz­cza skóra nad sztyw­nym koł­nie­rzy­kiem woj­sko­wym ofi­cera do­pro­wa­dzała Wik­tora do pa­sji, była nie­zmier­nie biała, pod­bita tłusz­czy­kiem, wy­kar­miona i od­ży­wiona jak na ga­tun­ko­wym wło­skim wie­przu. Sam rot­mistrz był chudy, zresztą zgrabny, wy­soki i miał nie­zmier­nie piękne ręce. Roz­mowa przy stole była oży­wiona, za­bawna, zdaw­kowa jed­nak bar­dzo i to­wa­rzy­ska. Obec­ność nie­zna­jo­mych pa­nów bar­dzo zmro­ziła Wik­tora i pod­wie­czo­rek, na który tak się cie­szył, znu­dził go osta­tecz­nie. Zwró­cił się do Tuni, która, chuda i z roz­sze­rzo­nymi oczami, sie­działa już pra­wie mię­dzy dziećmi.

– Wi­dzę, że tylko Tu­nia zo­staje mi, aby opro­wa­dzić po Wilku i po­ka­zać, co się zmie­niło – po­wie­dział. – Pój­dziemy na spa­cer? Do­brze?

Tu­nia mruk­nęła „tak” i po­grą­żyła swe usta i oczy w bia­łej fi­li­żance z mle­kiem. Coś jesz­cze nie­zmier­nie dzie­cin­nego i pod­lot­ko­wa­tego było w jej za­cho­wa­niu się i Wik­tor by­naj­mniej nie dzi­wił się An­to­niemu, że na­zwał ją „ta­kim dziec­kiem”.

I rze­czy­wi­ście, po pod­wie­czorku ru­szyli na spa­cer. Ka­wecki z Jul­cią po­szedł na in­spekty, aby jej tam coś po­ka­zać, Ka­zia miała z An­to­siem lek­cję, Jola znowu w cie­niu płó­cien­nego ka­pe­lu­sza za­jęła le­żak na we­ran­dzie i oto­czyła się „swo­imi pa­nami”. Tym ra­zem Zo­sia do­trzy­my­wała jej to­wa­rzy­stwa.

Wy­szli przed ga­nek i za­trzy­mali się przez chwilę, pa­trząc na śliczny wi­dok, jaki się stąd roz­le­gał. Za­raz za pod­jaz­dem za­czy­nał się równy, dość wą­ski ka­nał i cią­gnął się w alei sta­rych gra­bów, jak strzała, wy­pro­sto­wany i przej­rzy­sty, przy­naj­mniej na jaki ki­lo­metr. Na za­koń­cze­nie tego ka­nału u wy­lotu alei stał duży młyn drew­niany, a z mły­nem za­czy­nała się wieś pa­ra­fialna.

– Czy lu­bisz dużo cho­dzić? – spy­tał się Wik­tor Tuni.

– A pan? – za­py­tała się.

– Przede wszyst­kim nie mo­żesz do mnie mó­wić „pan”. Wszyst­kie twoje sio­stry mó­wią do mnie po imie­niu.

– Na ra­zie to mi bę­dzie trudno – szep­nęła zmie­szana. – Pan jest o tyle ode mnie star­szy... – Tu się jesz­cze bar­dziej zmie­szała i po­czer­wie­niała, aż po pro­ste łuki brwi. – Ojej – za­wo­łała – pal­nę­łam ja­kieś głup­stwo.

– No nie, to nie jest wcale głup­stwo, masz ra­cję, moje dziecko. – Wik­tor nad­ra­biał miną, choć rze­czy­wi­ście po­wie­dze­nie Tuni nie spra­wiło mu żad­nej przy­jem­no­ści. – Pa­mię­tam cie­bie zu­peł­nie ma­lutką, mia­łaś za­wsze prze­stra­szone oczy... Naj­bar­dziej wtedy, gdy wpa­dłaś zdy­szana do sa­lonu i za­wo­ła­łaś prze­stra­szona: „Ojej, kura mnie go­niła!”.

Śmieli się oboje. Obe­szli pod­jazd i po­szli wzdłuż ka­nału, wy­mi­ja­jąc główną drogę.

– Za­wsze cho­dzi­łem z Felą w stronę młyna – po­wie­dział Wik­tor. – A ty pa­mię­tasz do­brze Felę?

– Pa­mię­tam – po­wie­działa obo­jęt­nie Tu­nia. – Ale to już dzie­sięć lat, jak umarła...

– Wiesz co, chodźmy te­raz na cmen­tarz.

– Do­brze – zgo­dziła się Tu­nia. – To prze­cie nie­da­leko.

Całą drogę, co szli wzdłuż gra­bów, Wik­tor mó­wił o Feli, wspo­mi­nał jej różne po­wie­dze­nia, spa­cery z nią, za­bawy. Fela wiecz­nie sie­działa na sta­wach, w wo­dzie, ką­pała się ca­łymi go­dzi­nami, bo bar­dzo do­brze pły­wała. Ba­wiło ją to ogrom­nie. Tu­nia słu­chała obo­jęt­nie i uwagi, któ­rymi prze­ry­wała opo­wia­da­nie Wik­tora, świad­czyły, że my­śli zu­peł­nie o czym in­nym. Do­ty­czyły one uro­dza­jów na po­lach po obu stro­nach alei, po­łowu ra­ków i ewen­tu­al­nej ho­dowli ryb, którą pro­jek­to­wał Ka­wecki. My­śli ich pły­nęły tak rów­no­le­gle, jak gdyby szły dwiema stro­nami ka­nału – nie spo­ty­kały się, ale też nie prze­szka­dzały so­bie.

O jed­nej sce­nie nie mógł jej opo­wie­dzieć. Było to ostat­niego lata, na parę ty­go­dni przed wy­bu­chem wojny. Wra­cał kie­dyś przed wie­czo­rem z ja­kie­goś po­lo­wa­nia, na kaczki, zdaje się, bo lu­bił tak cho­dzić so­bie z fu­zją tu i ów­dzie, choć nie­wiele na­strze­lał. Miał zajść do Wilka na ko­la­cję i na­gle wy­szedł z za­ro­śli wierz­bo­wych na łączkę nad sta­wem. Po­środku łąki stała ple­cami do niego Fela, cał­kiem naga, i żół­tym grze­bie­niem roz­cze­sy­wała nie­długi war­kocz; zwra­ca­jąc się do sie­dzą­cej na­prze­ciw niej Joli, ubra­nej w czer­woną suk­nię, mó­wiła coś czy opo­wia­dała. Wik­tor za­trzy­mał się gwał­tow­nie. Słońce miał za sobą przed sa­mym już za­cho­dem i żółty blask pa­dał na całą grupę, do­kład­nie oświe­tla­jąc białe kształtne ciało Feli i czer­woną suk­nię jej sio­stry. Jola zo­ba­czyła Wik­tora i pa­trzyła na niego bez słowa z prze­ra­że­niem; Fela po­szła za jej wzro­kiem i zo­ba­czyw­szy go, spoj­rzała na niego zdzi­wiona przez ra­mię: „Dla­czego nie prze­cho­dzisz?” – po­wie­działa spo­koj­nie i bez po­pło­chu. Ale na­gle wrza­snęła gwał­tow­nie, przy­pa­dła do ziemi i scho­wała się bły­ska­wicz­nie za Jolę. „Za­po­mnia­łam, że zrzu­ci­łam try­koty!” – wo­łała, śmie­jąc się tro­chę, a jed­no­cze­śnie bar­dzo za­że­no­wana. Wik­tor za­wró­cił w wierz­bowe za­ro­śla i cze­kał tam, aż się Fela ubie­rze. Za­my­kał oczy i wciąż wi­dział przed sobą w bia­łym oświe­tle­niu Felę, cze­szącą się i spo­koj­nie zwra­ca­jącą ku niemu swój pro­fil. Pach­niało wtedy po­mię­dzy wierz­bami go­ry­czą mo­krych la­sków – i te­raz, ile­kroć po­czuł taki za­pach, prze­cho­dząc obok ka­nału, wy­pły­wała przed nim ta grupa. Fela ubrała się wtedy i ucie­kła na­przód, nie chcąc się spo­tkać z Wik­to­rem, a oni wra­cali z Jolą; czuł się wtedy bar­dzo męż­czy­zną, z fu­zją za ple­cami, przy pięk­nej Joli, i za­bawne za­że­no­wa­nie i nie­po­ro­zu­mie­nie Feli na­peł­niało go ra­czej po­gar­dliwą wy­ro­zu­mia­ło­ścią. Uwa­żał Felę za „małą”, coś za­le­d­wie star­szego od Zosi, i ni­gdy nie pa­trzył na nią ina­czej jak na dziecko. Te­raz czuł, że może się my­lił. Nie tylko te­raz scena ta przy­cho­dziła mu na pa­mięć. Wy­pły­wała jako ty­powy jego „pej­zaż” – na Mur­ma­nie, kiedy tak bar­dzo długo nie wi­dzieli ani jed­nej ko­biety. Albo pod­czas wy­prawy ki­jow­skiej, kiedy spał na łóżku, na któ­rym przed chwilą za­kłuto Żyda, i czuł mdły za­pach krwi w po­wie­trzu, ale sen był waż­niej­szy od wszyst­kiego, od zbo­la­łych i po­ob­cie­ra­nych nóg, od wi­doku śmierci i ran, z któ­rym się prze­cie miał czas przez tyle lat oswoić; i wtedy wła­śnie wy­pły­wał ob­raz ką­pią­cych się ko­biet, pła­wią­cych się w spo­koj­nym świe­tle za­cho­dzą­cego słońca.

Jed­nak wi­dział, su­mu­jąc do­piero te­raz te rze­czy, że nie za­po­mniał on tak bar­dzo o Wilku; że my­ślał o nim czę­ściej, niżby się zda­wało. Że w każde wolne oko jego świa­do­mo­ści wpa­dało za­raz coś z tam­tej epoki, ob­raz któ­rejś z tych ko­biet. Spoj­rzał na Tu­nię, szła obok niego wiotka, „kro­czyła” ra­czej jak ar­cha­nioł obok To­bia­sza na ob­ra­zie Gior­gio­nego, sta­wia­jąc osobno dłu­gie nogi. I w ca­łej tej ma­nie­rze cho­dze­nia, w lek­kim po­chy­le­niu na­przód, w oczach, które prze­śli­zgi­wały się po dal­szych obiek­tach z krót­ko­wzroczną obo­jęt­no­ścią, spo­strzegł za­da­tek na star­cze cho­dze­nie Joli. „Za lat pięt­na­ście bę­dzie tak samo cho­dziła” – po­my­ślał.

Do cmen­ta­rza było nie­da­leko, za mły­nem za­raz za­czy­nała się wieś, a na prawo na wzgó­rzu, za pierw­szymi do­mami, le­żał cmen­tarz. Szło się tam zbo­czem, po­tem tro­chę w dół, gdzie stała kry­nica z żu­ra­wiem, z czte­rema srebr­nymi bia­ło­drzew­kami, a po­tem była brama. Samo pole boże też było za­sa­dzone gę­sto drze­wami i szczel­nie wy­peł­nione ma­łymi, za­cie­ra­ją­cymi się wzgór­kami, pod któ­rymi od­po­czy­wali lu­dzie. Krzyże, po­wa­lone i ni­kłe, gdzie­nie­gdzie tylko ster­czały nad nimi. Trzeba było przejść to mro­wie, aby dojść, pod sa­mym już mu­rem okól­nym, do grobu ro­dzin­nego pań­stwa z Wilka. Ale i on już był prze­peł­niony. Felę po­ło­żono opo­dal w ką­cie, przy zbiegu dwóch mu­rów, uło­żo­nych z po­lnych ka­mieni. Nad gro­bem stał krzyż brzo­zowy oto­czony szta­che­tami, ale mo­giłka była za­nie­dbana. Wik­tor po­pa­trzył na ten wzgó­rek, na któ­rym nie było ani jed­nego kwiatka, i zro­zu­miał, że jego py­ta­nie o Felę nie dla­tego było nie­sto­sowne, że po­ru­szało świeżo za­bliź­nioną ranę, ale dla­tego, że bu­dziło rze­czy dawno za­po­mniane. Tak, z tego, co mó­wiła mu dziś Tu­nia, z tego, jak wy­glą­dał ten grób, wy­ni­kało do­bit­nie, że o Feli nikt już nie pa­mięta.

– Mama tu czę­sto przy­cho­dzi? – za­py­tał się Tuni.

– O, mama te­raz pra­wie się nie ru­sza. Nie­do­brze się czuje.

Wik­tor stał nad