Książka moich wspomnień ebook

WEHIKUŁ WSPOMNIEŃ

Książka moich wspomnień to w obszernej twórczości Jarosława Iwaszkiewicza jedno z najważniejszych dzieł.

Biograf pisarza, Radosław Romaniuk, słusznie zauważył, że skupia się tu wszystko, co poeta napisał wcześniej, i tu też można znaleźć zapowiedź jego późniejszych prac. Nie chodzi tylko o teksty wspomnieniowe, dlatego że wszystkie uprawiane przez Iwaszkiewicza gatunki zdają się tworzyć jedno wielokształtne dzieło niemal autobiograficzne, a w każdym razie scalone silną osobowością autora i jego pamięcią, utrwalającą najdrobniejsze fakty, obrazy miejsc i portrety ludzi, barwy, a nawet zapachy świata. Często te same albo podobne postaci, a także miejsca i zdarzenia, pojawiają się wielokrotnie – a to w dzienniku Iwaszkiewicza, a to w wierszu czy opowiadaniu.

Mimo to nie jest Książka moich wspomnień zwykłym pamiętnikiem (jakich wiele napisano), który by służył ocalaniu od zapomnienia osób, domów i pejzaży. Pisarz przyznaje wprawdzie, że wspominanie jest funkcją tęsknoty do utraconego świata, do ludzi, którzy odeszli, wie jednak, że to zajęcie daremne, a to, co przez nas zapisane, straci znaczenie dla następców i – jak pisał w Mapie pogody – pozostaną w albumach fotografie ludzi, których imiona „tylko my znamy”.

Siłą jego pisarstwa jest szczerość, ale mimo to, jak mówił w Xeniach i elegiach:

Mój świat jest moim światem

nie mogę go przed wami otworzyć.

Zmysł autobiografii-opowieści nakazuje jednak Iwaszkiewiczowi wspominać, i to już od lat młodzieńczych. Zresztą nie on jeden to robi, z lat dwudziestych pochodzą też poświęcone dzieciństwu utwory innych autorów, na przykład Marii Dąbrowskiej i Juliusza Kadena-Bandrowskiego. Może dlatego, że dzieciństwo to zostało już utracone, a niektórym po prostu „ukradzione”, jak mówił Iwaszkiewicz, wraz z wybuchem Wielkiej Wojny, a niebawem przez przewrót bolszewicki i wojnę domową w Rosji.

Rzecz jasna, kolejne etapy naszego życia zawsze mijają bezpowrotnie i nie musi się tu wtrącać wojna. Być może to jest właśnie jedno z Iwaszkiewiczowskich odkryć: cichy upływ czasu jest okrutny tak samo jak wojna. Oba te żywioły, jak pamiętamy, rozłamują życie Wiktora Rubena w Pannach z Wilka.

Tak więc pierwszą granicę w biografii poety wyznaczają lata 1917–1918. Podobna cezura to czas II wojny światowej, choć tym razem nie musi on opuszczać domu, wręcz przeciwnie, świadomie pozostaje w kraju.

We wrześniu 1939 roku od razu było wiadomo, że jakiś świat się skończył. Zresztą przekonanie takie zaczyna kiełkować już w sierpniu, kiedy poeta pisze w dzienniku o „melancholii kończących się spraw”.

Jeszcze wcześniej, wiosną tego samego roku, w „Wiadomościach Literackich” pojawiła się Oda, wiersz Iwaszkiewicza ważny w kontekście przyszłej książki wspomnieniowej:

Ileż bym oddał dzisiaj za noc na Podolu,

Nieprzespaną, szeroką jak senny gościniec,

Niebieską i chłodnawą, pełną rosy w polu,

Za ganek z kolumnami w środku Jarmoliniec...

I za bladnięcie nocne, za chmurę wydętą,

Co pierzchała przed nami czy przed zimnym świtem,

I za niebieską czapkę zgubioną studenta,

Po którą się wracałem wśród skowrończych zgrzytów...

Gdybyśmy nawet dzisiaj do tych stron wrócili,

Nie znalazłbym już siebie na pszenicznym łanie.

Początek okupacji to na Stawisku czas rekolekcji z wielkiej klasyki, lektury powieści Stendhala, Dostojewskiego, Tołstoja, Conrada. Ich narracje mają pomóc zneutralizować rozpacz, są środkiem znieczulającym, i to chyba skutecznym.

Po pierwszym szoku wojennym Iwaszkiewicz wraca do warsztatu pisarskiego. Porządkuje tom Nowel włoskich i siada do pisania książki Ze wspomnień (taki nosiła aż do 1957 roku).

W krótkim wstępie wyjaśnia genezę książki – dotyczy ona niedawnej przeszłości, która już stała się Historią (a więc podaje się za kronikarza), a on, autor, choć ledwo dobiegający pięćdziesiątki, chce skorzystać z tego, że pamięć go jeszcze nie zawodzi.

Katarzyna Kuczyńska-Koschany zaryzykowała opinię, że Książka moich wspomnień pisana jest metodą reporterską. To bardzo trafna uwaga, choć na pierwszy rzut oka budzi zdziwienie. Czy Iwaszkiewicz – poeta, prozaik, autor, który zdawać by się mogło w centrum autorskiego świata stawiał siebie, miał w sobie cokolwiek z dokumentalisty? A jednak coś jest na rzeczy. Zachowała się jego pierwsza wprawka dramaturgiczna z 1911 roku (miał wtedy siedemnaście lat), Za dwadzieścia pięć lat, w której przedstawił środowisko swojego gimnazjum w 1936 roku i siebie, Jarosława Bolesławowicza, w roli reportera, a trzeba pamiętać, że słowo to nie było wówczas tak powszechnie używane jak w naszych czasach.

Andrzej Wajda w rozważaniach O filmowaniu prozy Iwaszkiewicza zastanawiał się, dlaczego stanowi ona tak dobrą materię dla reżysera. Według niego wynika to z tego, że jest ona bliska życia samego w sobie, bliska fotografii utrwalającej swego rodzaju chaos estetyczny rzeczywistości.

W skrócie można więc powiedzieć, że Iwaszkiewicz jest reporterem i fotografem. Z tym ważnym zastrzeżeniem, że nie mówi „tak było”, ale „tak pamiętam”, a nawet „być może tak było”. W swoich zapiskach przyznaje się nawet, że wspominając, nie jest tak do końca pewien, czy tak było rzeczywiście, czy zmyślił jakąś sytuację i później w jej prawdziwość uwierzył.

O okolicznościach powstawaniaKsiążki moich wspomnień czytamy w Dzienniku Iwaszkiewicza z listopada 1942 roku, tak pisał wówczas o działaniu pamięci w sytuacji opresyjnej: „Listopad jest miesiącem wspomnień. W dziwnym życiu, jakie teraz prowadzę, każdy miesiąc jest miesiącem wspomnień i wspomnień tych jest coraz więcej. Zamknięty u siebie w domu, staram się jak najrzadziej bywać w Warszawie. Nabrała ona teraz dziwnego, niespokojnego stylu, z tymi nowymi lokalami, eleganckimi towarzystwami, które rozbijają się rikszami po mieście. Mimo woli powraca się do dawnych czasów i przemyśla na nowo wszystko, co się przeżyło, bo to, co się teraz przeżywa, albo się nie mieści w głowie, albo odbywa się na innej jakiejś platformie”.

Książka moich wspomnień była gotowa w 1943 roku i 11 sierpnia autor podpisał umowę z wydawnictwem Wisła, które miało rozpocząć działalność zaraz po wojnie. Tak się jednak nie stało, a pamiętnik ukazał się dopiero w 1957 roku z wieloma ingerencjami cenzury. Dopiero to wydanie, które dziś Czytelnik trzyma w ręku, przynosi tekst integralny.

W 1957 roku autor dodał do książki niejako post scriptum, rozdział Lechoń i Tuwim, pisany w latach 1954–1956.

Wcześniej, od marca 1952 roku do stycznia 1954 roku dorywczo próbował kontynuować pisanie pamiętnika, świadomy tego, że w ówczesnej sytuacji politycznej ani pierwszy tom, ani drugi nie będzie się mógł ukazać, podobnie jak kilka opowiadań z tego czasu. Powstały wówczas rozdziały: Moje małżeństwo, Śmierć Matki, Interesy mojego teścia i szkic rozdziału Towarzystwo warszawskie. Autor nie potrafił jednak powrócić do stylu, jakim napisany jest pierwszy tom. Nowe rozdziały dotyczyły spraw trudnych, a nieraz ponurych, ich bohater to ktoś pozbawiony marzeń i złudzeń, przytłoczony przez rzeczywistość.

Pierwszy tom natomiast, pisany w ciężkim czasie okupacji jest pełen temperamentu i zaufania do świata. Można powiedzieć, że Iwaszkiewicz spełnia wolę Josepha Conrada: „Iść za marzeniem i znowu iść za marzeniem, i tak zawsze aż do końca”. Jest to marzenie o powrocie do zamkniętych już światów, tak samo jak w innym napisanym podczas wojny arcydziele, w poemacie Czesława Miłosza Świat. Poema naiwne, który Iwaszkiewicz bardzo wysoko cenił. Także na emigracji w tym czasie powstawały podobnie nastrojone wspomnienia, zebrał je wówczas i wydał w tomie Kraj lat dziecinnych Mieczysław Grydzewski, przedwojenny redaktor „Wiadomości Literackich”.

Jeśli nie do opisu minionego świata, to do czego służy poecie materia wspomnieniowa? Może najważniejszy jest dlań namysł nad tym, nie  c o, ale j a k  pamiętamy, a więc jak postrzegamy rzeczywistość, jak w niej żyjemy, jak przebiegają napięcia między elementami świata i jednostką, jak kształtuje się człowiek?

We wstępie do Książki moich wspomnień autor pisze, że zależy mu na tym, by zobaczyć, „jak świat zewnętrzny przełamywał się w duszy dziecka, młodzieńca i mężczyzny”. Z doświadczeń Iwaszkiewicza możemy wyprowadzić pewną sekwencję zasad: jak doznajemy, tak zapamiętujemy, jak zapamiętujemy, tak wspominamy, jak wspominamy, tak żyjemy. Tak też patrzymy na innych. Czytelnikowi pamiętnika poety pozostają w pamięci wyraziste portrety ludzi z jego najbliższego otoczenia i mimo woli sam zaczyna w ten sposób postrzegać własny świat.

W Książce moich wspomnień daje o sobie znać wyjątkowa cecha pisarstwa Iwaszkiewicza – jego bezpośredniość. Jest ono bardzo osobistą, prywatną opowieścią. Jak pisał w poemacie Mapa pogody:

Posłuchaj słowa mojego prostego,

Bo nikt już inny tak tobie nie powie.

W latach siedemdziesiątych Iwaszkiewicz wraca do pisania wspomnień. Miały się one złożyć na książkę Aleja Przyjaciół, której ostatecznie nie skończył, ukazała się ona w 1984 roku. Szkice te nawiązują do pisanej trzydzieści lat wcześniej Książki moich wspomnień, są jej kontynuacją, powraca podobny ton.

Nieraz Iwaszkiewicza wspominkarza nawiedzały wątpliwości. Zastanawiał się, czy powrót do przeszłości nie zamyka drogi w przyszłość. W wierszu pod znamiennym tytułem Odwiedziny miejsc ulubionych w młodości pisał:

Przeminęło. Zamknięte. Skończone. Na wieki!

Nie wstrzymuję tej wody. Odpływa, odchodzi,

Niechże bieży, gdzie giną wszystkie, wszystkie rzeki,

Stary świat się pochylił, inny dzień się rodzi.

Wiedział też, że w późnym wieku pamięć bywa zawodna, myli imiona, nazwy i fakty. Potrafił sobie gorzko z tego pokpiwać.

Nic jednak nie mogło przemóc jego silnej potrzeby wspominania, o czym świadczą też liczne odwołania do doświadczeń i spotkań z ludźmi, rozproszone nie tylko w jego poezji, opowiadaniach, ale i w publicystyce. Warto je śledzić i z tych fragmentów po swojemu układać obraz Iwaszkiewiczowskiego świata.

On sam zaś, kiedy sięgał w przeszłość i wymieniał bliskie mu pamiątki, w pisanym tuż przed śmiercią wierszu Rzeczy mówił:

i ja na tym leżę

Jak wielkie, pobrudzone, zachwycone zwierzę.

Piotr Mitzner

WSTĘP I

Chwila obecna, zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie, nadaje się – zdaniem moim – do rozpoczęcia pisania wspomnień. Zewnętrznie zdajemy się oddzieleni od minionych lat kataklizmami, które niedawne czasy przemieniają w odległą historię. Osobiście zaś znajduję się w momencie życia, kiedy pamięć jeszcze dopisuje znakomicie, a już się poczyna odczuwać możliwość jej zanikania – jednocześnie niejakie skupienie i cofnięcie się w głąb pozwala w płynnym materiale życiowym odróżnić pewne zakończone epoki, nadające się do kształtowania w artystyczne całości[1].

Nie zamierzam pisać obszernych pamiętników, chcę tylko dać garść wspomnień, obrazów, ujęć, które będą bardzo osobistym echem wypadków niezwykłej epoki, w jakiej mi przyszło pędzić lata. Nie mogą to być, jak pamiętniki Guizota, księgi pour servir a l’histoire de mon temps ani – jak zamierzał napisać Karol Szymanowski – portret własny autora; nie odgrywałem i nie odgrywam żadnej roli politycznej, a przy tym zbyt mało jestem świadomym artystą, nazbyt może uważam stronę artystyczną mojej indywidualności za jeden tylko profil, niewyczerpujący całości, aby takim tylko zagadnieniom poświęcać kartki tej zamierzonej książki, z której ogłoszeniem kwapić się zapewne nie będę. Trzymając się środka, nie zamierzam przy tym przekomponowywać swoich wrażeń osobistych, unikając o ile możności Dichtung i trzymając się jak najbliżej Wahrheit, która stanowi wartość każdego pamiętnika. Zadanie jest tu dosyć trudne. Większość materiału wspomnieniowego przemieniona została przeze mnie właśnie w ową Dichtung i znaleźć go można prawie na każdej stronicy moich książek. Prawda, która pozostała, a której się tutaj trzymać zamierzam, wyda się zbyt sucha, zbyt prosta w porównaniu z jej przetworzeniem. Ale właśnie może wartość tych wspomnień będzie polegała na możności porównania modelu z dziełem sztuki, co może dać wiele materiału badaczom procesów twórczych[2]. Z innej znów strony nie uważam swojej osoby za tak dalece interesującą, aby każda prawda o mnie mogła znaleźć dostęp do niniejszych wspomnień. Zwłaszcza egotyczne rozważania psychoanalityczne, jakie zmniejszają, moim zdaniem, znaczenie niejednych wspomnień literackich, przemieniając drukowaną książkę w konfesjonał spowiedzi powszechnej przed wszystkimi – zasadniczo będą mi obce.

Nie, nie mam zamiaru pisać wyznań ani spowiedzi, toteż te wspomnienia nie będą sensacją dla tych, których intymne strony życia interesują najbardziej. Mnie będzie chodziło tylko o to, aby opowiedzieć, jak świat zewnętrzny z całym jego pięknem, z całą szpetotą, tragizmem i radością przełamywał się w duszy dziecka, młodzieńca i mężczyzny, i jak przygotowywałem się do wykonania trzech zadań, które sobie postawiłem w zaraniu życia, aby możliwie najdokładniej ten świat „poznać, zrozumieć i wyrazić”.

6 I 1941

WSTĘP II[3]

Słowa powyższe pisałem piętnaście lat temu. Od tego czasu przeszło nad naszymi głowami wiele burz. Stosunek mój do życia zmienił się gwałtownie – a i na życie samo spoglądać zacząłem z pozycji rozpoczynającej się starości. Trzeba to przyznać, lata, które minęły od skreślenia tych słów, umniejszyły w moich oczach wartość moich wspomnień. Dziś chciałbym je mieć pełniejsze, dokładniejsze, obszerniejsze – ale z drugiej strony już dzisiaj niektóre dotykalne kształty dawnych czasów stałyby się mniej konkretne, mniej plastyczne, gdybym chciał powrócić do ich opisu. Jednym słowem odczuwam stokrotne wątpliwości, podając tę garść niekompletną wspomnień – czytelnikowi. Być może wzbudzą one wiele wątpliwości, być może – co gorsza – przeminą bez echa.

Do wspomnień dawniej napisanych dołączam niedawno skreślone sylwety dwóch moich zmarłych przyjaciół poetów. Pisane z dzisiejszych pozycji różnią się one zasadniczo stylem, ale są one uzupełnieniem literackiego rozdziału poświęconemu Picadorowi i „Skamandrowi”. Dają one więcej konkretnych szczegółów i wyraźniejszymi konturami rysują sprawy sprzed czterdziestu prawie lat.

JI

I

DZIECIŃSTWO

Dzieciństwo moje, oddzielone wyraźnie datą śmierci ojca od dalszych lat, miało w sobie obok sielskości pewną osobliwą barwę, sprawiającą, iż gdy spoglądam na nie z wysokości dzisiejszego dnia, wydaje mi się, że upłynęło ono nie tylko w innym świecie, bo tak było w istocie, ale nawet i w innym czasie. Przez to, iż byłem dzieckiem starych rodziców, że miałem znacznie starsze od siebie rodzeństwo, sięgałem jak gdyby początkami istnienia o wiele bardziej w głąb XIX stulecia, niż na to data mego urodzenia wskazuje. A ponieważ Ukrainę i jej zapadłe kąty w XIX wieku łączyło niejedno jeszcze z wiekami poprzednimi, wydaje mi się czasami, że pierwsze lata mego życia przypadają niemal na czasy Trylogii – a w każdym razie na ostatnie lata Rzeczypospolitej. I chociaż nikt już z otoczenia nie chodził oczywiście w kontuszu, niektóre postaci mojego dzieciństwa przybrać by w ten strój tylko należało, a żywcem przypominałyby bardzo dawno minione epoki[4].

Urodziłem się w małej cukrowni, położonej pośrodku żyznej równiny; urzędnicy tej cukrowni, skromni ludzie, prawie bez wyjątku Polacy, stanowili otoczenie demokratyczne, ale niepozbawione elementów szlachetczyzny, bowiem ze szlachty się przeważnie rekrutowali. Cały ich obyczaj życia daleki był od nieco „cesarsko-królewskiego” stylu Polski Odrodzonej i mimo skromności całego train nieraz pobrzmiewały tu bałagulskie i stepowe echa. I te spacery zimowe saniami, i bale, na których bywały moje siostry, wyprawy na jarmarki i odpusty – wszystko to brzmiało zamilkłym echem i czasami, o których pamiętała lub które z opowiadań znała jeszcze moja matka, licząca w swoim rodzie niejednego bałagułę i utracjusza. Jeszcze co zimę ojciec opuszczał wielkie biurko, do którego poza tym był jak gdyby przyrośnięty, i wyjeżdżał do Kijowa na tajemnicze „kontrakty”, które to słowo do dziś dnia zawiera dla mnie więcej mistycznego niż rzeczywistego znaczenia; nie mam naprawdę pojęcia, co się tam robiło, po co się jeździło – jeżeli nie po to, aby przywieźć do domu dużo słodyczy i trochę opowiadań o spotkanych w stolicy krewnych i znajomych. I zdaje mi się, że te kontrakty kijowskie, na których bywał Henryk Rzewuski i Groza, na których grywał Liszt, były tymi samymi, na które jeździł mój ojciec.

Lubię myśleć, chociaż, zdaje się, myśl moja jest trochę nieścisła, że właśnie w tę śnieżną zimę, kiedy moja istota zjawiła się w małym domku urzędnika fabrycznego, zawalonym powyżej dachu białymi zaspami, o kilkanaście wiorst stamtąd na te same śniegi spoglądał pisarz angielski, jeden z największych, który wówczas po raz ostatni w życiu zawitał pod strzechę swego wuja: do Kaźmierówki. I trochę pochlebiam sobie, że coś z integralnego pesymizmu tego poety przeniknęło przez głębokie zaspy do naszego domu i do mojego serca, skażając je nieuleczalnie. Ale zdaje się, że Conrad nie tej zimy bawił w Kaźmierówce i że mój porywczy pesymizm daleki jest od mądrości i zrównoważenia tego idealnego gentlemana. A Kaźmierówkę raz tylko czy dwa razy w życiu widziałem, kiedyśmy „inną drogą” przejeżdżali na naszą stację kolejową, do Oratowa[5].

Dom nasz, niezwykle skromny w swej formie, niezamożny, choć nie ubogi, był wzorem tego, czym jest dom pana, który przestał na swoim. Ojciec mój przez całe prawie życie był buchalterem fabrycznym o skromnej pensji. Nic wtedy nie słyszało się o urlopach i ojciec niezmiernie rzadko opuszczał swój codzienny spacer do biura i z powrotem. Wyjeżdżał jedynie do Kijowa za interesami lub od czasu do czasu do swej siostry – słynnej cioci Masi – w odwiedziny. Wyjazd do Elisawetgradu do krewnych mojej matki, Szymanowskich, był niesłychanym ewenementem i, przedsięwzięty ze względu na dorastające córki, zdarzył się za mojej pamięci tylko raz jedyny.

Życie mojego ojca było złamane przez powstanie 1863 roku. Ojciec mój, podówczas młody student Uniwersytetu Kijowskiego, wraz ze swoim bratem Zygmuntem przystąpił do jakiejś grupy partyzantów, zdaje się do żytomierskiej. Dopiero w 1939 roku spaliła się fotografia, którą posiadałem – rzadkość prawdziwa – przedstawiająca ową grupę powstańców z moim ojcem i stryjem. Wyglądali na niej tragicznie i barbarzyńsko. Stryj mój umarł z trudów powstaniowych, przedostawszy się za granicę, ojciec zaś wykręcił się kilkunastu miesiącami więzienia w Kijowie. Nie wolno mu już było potem kończyć uniwersytetu, pomiędzy latami 1865 a 1875 przebijał się posadami nauczyciela domowego, a potem za protekcją wychowawcy i opiekuna mojej matki, barona Karola Taubego, otrzymał lichą posadkę najpierw w cukrowni Sitkowce, a potem w cukrowni Kalnik, gdzie już pozostał do śmierci.

Skromne środki rodziców – matka dorabiała gospodarstwem wiejskim – pozwalały im na rzecz jedną: na kształcenie dzieci. Brat mój Bolesław był najprzód na Politechnice Ryskiej, a kiedy z powodu afery politycznej 1899 roku[6] wydalono go z niej po kilku miesiącach więzienia, studiował w Wiedniu, w Monachium i Karlsruhe. Siostry moje zaś – Helena, Anna i Jadwiga – wysłane zostały na pensję panien Roguskiej i Górskiej do Krakowa. Instynkt mojego ojca w tej decyzji okazał się niezawodny. Wszyscy wiedzą, czym był Kraków na przełomie XIX i XX wieku dla myśli i dla uczucia polskiego. Ówczesna atmosfera krakowska przenikała wszędzie, nawet za mury „pensjonatu dla panienek”[7]. Atmosferą tą siostry moje dzieliły się z nami na długich i pamiętnych wakacjach; były one jednocześnie moimi jedynymi nauczycielkami języka, historii i literatury polskiej. Innych lekcji tych przedmiotów w życiu moim nie znałem.

Mam wrażenie, że dom nasz odznaczał się wśród innych domów drobnych kalnickich oficjalistów wyższym poziomem kulturalnym. Może by się nawet odznaczył tym pomiędzy domami obywatelstwa ziemskiego – ale tu nie miałem możności porównania, gdyż kasta ta była oddzielona głęboką przepaścią od sfery, do której ja należałem. Zresztą stwierdziłem potem niejednokrotnie, że najwybitniejsi przedstawiciele inteligencji kresowej pochodzili właśnie z drobnych oficjalistów i że najkulturalniejszymi środowiskami na Ukrainie były większe zgrupowania drobnych urzędników, takie, na jakie natknąłem się później w Stawiszczach, Białej Cerkwi, Jeziornej itd. Mój ojciec sprowadzał dużo książek, o ile mu na to środki pozwalały, prenumerował stale „Gazetę Polską”, „Kraj” i „Tygodnik Ilustrowany”, a nawet sam pisywał anonimowe korespondencje do „Kraju”, zamieścił tam piękny nekrolog Karola Taubego[8], a w papierach pozostałych po nim znalazłem dwa fragmenty literackie: opowiadanie ukraińskie, rodzaj legendy w stylu Gogola, oraz początek powieści z opisem pięknych Sitkowiec, gdzie poznał i gdzie poślubił moją matkę. (Fragment ten częściowo wykorzystałem w mojej powieści Księżyc wschodzi).

Mieszkaliśmy przez wiele lat w małym domku dość daleko od fabryki położonym, gdzie też ujrzałem światło dzienne, domek ten – zwany przez nas „stary dom” – leżał w dużym ogrodzie. Pod samymi oknami rosły olbrzymie krzaki bzu, jeden z nich tkwił tuż pod oknem pokoju mojej matki, gdzie i ja rezydowałem. Słowik mieszkający w tym krzaku śpiewał prawie w pokoju. Pamiętam długie majowe noce, kiedy cierpiałem na wrzody w uchu, a uprzykrzone trele tego ptaka świdrowały moje bębenki razem z przenikliwym bólem. Od tego czasu nie bardzo lubiłem śpiew słowików, co zawsze oburzało moją matkę. Ona mogła słuchać ich godzinami.

To stare domostwo, niskie i o grubych murach (częściowo chyba drewniane?) było zaczarowanym pałacem mego dzieciństwa. Wydawało mi się ogromne i miejscami tajemnicze. Na prawo z sieni wchodziło się do „salonu”, nigdy prawie nieużywanego, gdzie stały stare meble. Dziś dopiero na podstawie starych fotografii i zacierających się wspomnień mogę zdać sobie sprawę, jak piękne były to przedmioty, owe podwójne kanapy i fotele o miękkiej linii. Na lewo był pokój stołowy, centrum całego życia. Tutaj także stał fortepian, długi, żółty, firmy Krall i Saydler, na którym od najwcześniejszego dzieciństwa wygrywałem improwizowane sztuki. Wolno mi było to czynić, gdy ojca nie było w domu. Na tym też fortepianie, ale już w nowym domu, pobierałem pierwsze lekcje muzyki od mojej matki. Na nim też grała moja matka; z najwcześniejszego dzieciństwa pamiętam walce Chopina h-moll i As-dur, mazurka c-moll oraz polki i dumki „cioci Seni”, naszej krewnej, kompozytorki Seweryny Keyzer. W stołowym stał „olbrzymi” stół przykryty żółtą ceratą – proporcje całego domu, otoczenia, ogrodu wydawały mi się tak duże – dopiero gdy jako dorosły człowiek odwiedziłem stare domostwo, ujrzałem, jakie tam wszystko było szczupłe, niskie i ubogie. W stołowym pokoju przed piecem w rogu widniał jak gdyby duży próg ceglany, stół jakiś, do kładzenia drzewa. Ten rodzaj stołu był dla mnie miejscem ukochanych zabaw, ołtarzem przy mszach, które odprawiałem od najwcześniejszego dzieciństwa, okryty ornatami sporządzonymi z matczynych chustek, i gdzie przed rozpalonymi drzwiczkami pieca wymawiałem sakralną formułkę „mjase kulase kulorum”, która mi się wydawała nieodzowną częścią mszy. Przed oknami jadalni stała gruba akacja, niezwykle rozłożysta, przesłaniała ona nieco widok swym pniem i gałęziami, ocieniającymi stół letni i letnie miejsce posiłków. Za to widok obszerny rozciągał się z następnego pokoju za jadalnią, pokoju mojej najstarszej siostry Heleny, z którym związane są u mnie bardzo liczne wspomnienia.

Przede wszystkim więc widok. Tutaj, gdzie akacja nie zasłaniała, ponad ogródkiem, ponad wykopami na wytłoki, tak zwanymi żomowymi jamami, rozciągał się obszerny staw, a za stawem wieś Kalnik na wzgórzu. Zboczem tego wzgórza szło się do chaty niani Dańczewskiej, starej niańki moich sióstr. Ten widok z okna na staw tak głęboko się wbił w moją pamięć, że raz po raz pojawia się w moich utworach. Zwłaszcza kiedy staw był oświetlony słońcem i na szczycie każdej jego fali tworzyła się mała słoneczna iskierka – widok ten fascynował mnie. Dziecinny mój umysł nie mógł sobie wytłumaczyć, skąd się biorą te gwiazdki promienne na lazurowym tle wody, i mogłem na nie patrzyć godzinami.

W Wielki Czwartek z tego okna obserwowało się, jak ludzie wracali z cerkwi z zapalonymi świecami, które trzeba było donieść do domostwa, zanim zgasły. Drobne iskierki pięły się zboczem wzgórza w niebieskiej ciemności grupami, po dwie, po trzy, i znikały powoli w niewidzialnych chatach. Na Trzech Króli na zamarzniętym stawie ustawiano krzyże z farbowanego lodu, niebieskie, żółte i czerwone, i odbywało się święcenie wody przez popów przybyłych w uroczystej procesji. Nazywał się ten obchód „święto Jordanie”, a wbijało się ono bardzo wyraźnie w dziecinną wyobraźnię. Nie tylko moją zresztą, skoro Mickiewicz wspomina podobną procesję jeszcze w swoich Lirykach lozańskich. W tym też pokoju spędzałem długie zmierzchy letnie czy jesienne w towarzystwie moich sióstr, dorastających już panien. Siostry leżały na łóżku i całymi godzinami potrafiły śpiewać. Śpiewały albo pieśni ukraińskie, tęskne lub wesołe (Stoit hora wysokaja – jedna z najbardziej tęsknych melodii, jaką znam, albo Hore ciji czajci..., albo I szumyt, i hude, dribnyj doszczyk ide), albo polskie „zakazane” (jak Z dymem pożarów, Patrz, Kościuszko, na nas z nieba i O, cześć wam panowie). Te godziny śpiewania były moimi pierwszymi przeżyciami artystycznymi i głęboko mi zapadły w serce.

Za jadalnią z drugiej strony był tak zwany pokój przechodni, ciasny i wąski. Tu mieszkała moja najmłodsza siostra Jadwiga i tu było miejsce naszych zabaw wspólnych. Jadwinia była o osiem lat starsza ode mnie i wielkim było honorem, jeżeli raczyła się bawić ze mną. W „przechodnim” pokoju stały szafy z garderobą – w szafie na drzwiach od strony wewnętrznej wisiał często płócienny worek z malutkimi pierniczkami. Pierniczki te zaraz po upieczeniu były twarde jak kamień, potem dopiero, po tygodniach, miękły i stawały się jadalne. Były tak małe, że na choinkę („sosenkę” – jak się u nas mówiło) wieszało się je nie przekłute i nie na włóczkach – ale w papierowych rozciągliwych koszyczkach.

W tymże pokoju stała skrzynia od cukru rafinady z naszymi „skarbami”. Skarby były bardzo różnorodne, większość z nich należała do Jadwini i szczęściem dla mnie było, gdy dopuszczała mnie do ich przeglądu.

Takie rewie skarbowe odbywały się od czasu do czasu – ale dość rzadko, tak że odzwyczajone oko mogło na nowo rozkoszować się ich widokiem za każdym razem, gdy się odsuwało magiczne wieko skrzyni. Były tam pokłady pestek z chleba świętojańskiego (tak zwanych rożków – przysmaku owych czasów), szyszki olszynowe, które wydawały mi się czymś bardzo nadzwyczajnym. Olszynę spotyka się dość rzadko na Ukrainie – koło nas rosła tylko w Kamienohurce. Były także owe ciemne, prążkowane szklane kule, które udawały kule z agatu (les billes d’agate opisane przez Prousta) – a których przeznaczenie do dziś dnia mi jest niewiadome. Były stare kopiejki, szmaty, jedwabne kawałki sukien mamy, jeden z nich, fioletowy płatek aksamitny z szeregu okalającego obcisły stanik, do dziś dnia leży u mnie w szkatułce z innymi pamiątkami. Były tam takie ogromne zeszyty z rysunkami Jadwini, które wydawały mi się arcydziełami. Rysunki te przedstawiały sceny rodzajowe z życia rodziny lub z wymyślonych powiastek, a każdy był zaopatrzony w odpowiedni podpis. Już tylko z tradycji znałem jeden z podpisów Jadwini pod rysunkiem, który nie wiem, co wyobrażał. Podpis głosił: „Zosia na baliku, czyli balik na Zosi”. (Honni soit qui mal y pense!) Za to w zachowanych zeszytach oglądałem sceny: „Bolo przyjeżdża na wakacje”, „Mama smaży konfitury” – a jeden rysunek wyobrażający domek, drzewa i gołębnik nosił podpis, który się stał przysłowiem w naszej rodzinie: „Domek pana Łukasza stał pusty i głuchy, tylko gołąbek przeleciał...”.

Jak widać z tego, Jadwinia była w dzieciństwie sentymentalna, życie jednak szybko wywabiło z niej wszelką czułostkowość. W owym przechodnim pokoju odbywała się najczęściej tajemnicza zabawa w „śmierć”, której można było się oddawać jedynie, gdy mamy nie było w domu. W cieniu wieczoru Jadwinia albo córka kucharki Wasyłyny, Maryjka, wdziewała na siebie prześcieradło, a na twarz naciągała kartę papieru, na której rysowało się nos i zęby kościotrupa, wycinało otwory na oczy, i poczynała nas szukać. Ja z Jadwinią lub z Maryjką chowałem się do szafy lub pod łóżko, za fotel lub w wiszące ubrania, a owa przebrana śmierć wchodziła, wyciągała ręce, schylała się pod łóżko... Do dziś dnia dreszcz mnie ogarnia, gdy przypomnę sobie uczucie strachu, którego doznawałem, tuląc się pod łóżkiem do Jadwini, gdy Maryjka w potwornej masce schylała się ku nam i ukazywała swą białą twarz. Krzyczałem przeraźliwie gdy mnie ta kostucha usiłowała wyciągnąć z mojego ukrycia. Co dzieciom przychodzi do głowy!

Za pokojem przechodnim znajdował się pokój mojej matki, gdzie i ja rezydowałem: królestwo mojego dzieciństwa. W głębi obok łóżka mojej matki stało moje drewniane łóżeczko. Zamiast siatki miało ono drewnianą barierkę z żółtymi balaskami. Tam mnie lokowano po kąpieli (z obwiązaną głową) i karmiono kaszką na mleku. Są to najdawniejsze moje wspomnienia. W pokoju tym zaraz obok drzwi, przed weneckim oknem, za którym rozpościerał swe zarośla olbrzymi krzak bzu, stała stara komoda. W niej już były ukryte nie moje skarby – ale skarby mamy. Stare wachlarze, koronki, karty, pudełko po perfumach z tajemniczym napisem „Trèfle incarnat”, książki do nabożeństwa z włożonymi weń obrazkami, mamy ślubne pantofelki z białego atłasu, chrzestna koszulka, w której chrzczono całe nasze rodzeństwo, menu rodzinnych wesel i balowych kolacji w sąsiedztwie. Te rzeczy nabrały ceny, dopiero gdy umiałem czytać, a nauczyłem się czytać bardzo wcześnie – i zupełnie sam. Oczywiście miałem drewniane klocki, które zrobiono dla mnie w fabryce (w „majsterskiej”!) i na których moja siostra Hela wypisała wszystkie duże i małe litery. Ale sam proces czytania przyswoiłem sobie w zupełnie innych okolicznościach.

W roku 1899 wybuchła epidemia ospy u nas w Kalniku. Zaszczepiono nam ją natychmiast. Ale akurat podczas tego szczepienia rodzice bawili za granicą. Po ich powrocie nikt o tym nie pomyślał, aby ponowić te szczepienia mojej matce. I oto zachorowała na tę straszną chorobę. Po powrocie poszła gdzieś na wieś do jakiejś chaty chłopskiej kupować krowę, nie wiedząc, że w tej chacie są chorzy na ospę. Czas choroby mojej matki – to specjalna epoka. W domu była tylko najstarsza siostra Hela, tamte uczyły się w Krakowie, mnie przeniesiono do pokoju za stołowym, a w sypialni mojej matki panowała ciemność – okna zawieszono szalami – i zapach maści, którymi smarowano całe jej ciało. Poczciwa klacz Busza i biedka na dwóch kołach były w ciągłym ruchu, jeżdżąc do Daszowa, do doktora i do apteki, a wreszcie po to, aby zadowolić specjalne kaprysy, jakie moja matka miewała w czasie choroby. Pewnego razu zachciało się jej konfitur ananasowych – i za pośrednictwem lekarza, który ją leczył, dra Jarmuża, zdobyto te konfitury dzięki uprzejmości księżnej Czetwertyńskiej, właścicielki Daszowa, która przysłała cały ich słoik.

W tej właśnie epoce pozostawiony całkiem sam sobie, niemający nic innego do roboty w długie jesienne wieczory, nauczyłem się sam czytać. Pierwszą książką, którą przeczytałem (pamiętam, jak siedziałem na owym „progu” przed piecem w jadalni), był Gucio zaczarowany Zofii Urbanowskiej. Gdy matka wstała po raz pierwszy na wilię Bożego Narodzenia, mogłem jej przeczytać głośno cały rozdział tej uroczej powiastki. Ciekawy jestem, czy gdzie zachował się choć jeden egzemplarz Gucia z ilustracjami, na których występowała długa czarna postać wróżki... Kiedy po wielu, wielu latach odnalazłem dworek Urbanowskiej w Koninie, ogarnęło mnie prawdziwe i niepodrabiane wzruszenie. Nic dziwnego.

Z pokojem matki graniczył pokój ojca, gdzie pachniało tytoniem, dobrym tytoniem, gdzie stało olbrzymie biurko ojca, identyczne z biurkiem, na którym piszę te słowa, i wisiało wielkie przydymione lustro. Do pokoju tego nie wolno było wchodzić i zachował on zawsze tajemniczy czar rzeczy zakazanych. Ojciec był poważnym, surowym człowiekiem, choć od rodziny nie stronił. Najlepiej pamiętam go czytającego gazety („Gazetę Polską”, „Kraj”, „Kijewlanina”) wieczorem, po kolacji, przy jadalnym stole...

Z innym końcem domostwa, nie mniej czarownym, łączyło stołowy pokój przejście długim, jak mi się wówczas wydawało, bardzo długim korytarzem. Prowadził on do oczywistej przybudówki, tak zwanego zimnego pokoju, którego używało się tylko latem, i dalej do kuchni.

„Zimny pokój” latem służył za pokój gościnny. Pamiętam rezydujących w nim krewnych i znajomych, na przykład koleżanki sióstr, które często do Kalnika przyjeżdżały. Z „zimnym pokojem” połączone jest dla mnie także najdawniejsze wspomnienie rodziny Szymanowskich. Widzę Nulę Szymanowską, wysoką, zgrabną pannę spacerującą po nim. Ma na sobie różową bluzkę (przez całe życie ulubionym jej kolorem był różowy) i sztywny kołnierzyk, ściśle obwiązany różową atłasową wstążką, związaną na niedużą kokardę z boku...

Ileż rzeczy przeminęło i w proch się obróciło od tego czasu, a atłasowy błysk tej kokardy trwa w mojej pamięci, jakbym go teraz miał przed sobą.

Na jesieni „zimny pokój” zmieniał się w spiżarnię. Leżały w nim na matach słomianych stosy śliwek, wozami przywiezione ze wsi Szabelna, słynącej z ogrodów, albo orzechów włoskich w zielonych skorupach. Czyszczeniem tych orzechów zajmował się cały dom i wszyscy w tym czasie chodzili z brązowymi palcami. W tym pokoju mieszkały różne klucznice i gosposie, rezydowała czasami babunia Czekierska i lokowały się wszelkiego rodzaju krawcowe, rezydentki, dalekie krewne, które raz po raz zjawiały się na horyzoncie.

Dalej za korytarzem była kuchnia, bielony przybytek z dwóch izb złożony, królestwo kucharki Wasyłyny, kucharza Wasyla Szistki albo kogoś, co pełnił dorywczo funkcje tego typu. Ja najlepiej pamiętam Wasyłynę, była to moja wielka przyjaciółka. Okazała baba, czerwona na twarzy, z brodawką koło nosa, pozwalała mi przebywać w kuchni, bawić się kolorową fasolą. Razem z Jadwinią wypiekaliśmy pod jej okiem znakomite ciasteczka z ziarnek dyni drobno pokrajanych i pomieszanych z cukrem, a ilekroć Wasyłyna piekła bułki, wypiekała dla mnie małego ptaszka. Ptaszek miał skrzydełka, ogonek, dziób – i zamiast oczu dwa ziarnka pieprzu wtłoczone w główkę z ciasta. Kuchnia, spiżarnia za nią położona to krainy baśni już zupełnej... Spotkać tu można było starego Gdala z Daszowa, ubogiego Żyda, który trochę żebrał, trochę handlował i na święta żydowskie przynosił zawinięte w szmatkę dwa kawałki „hamana”, słodkiego ciasta z miodem; śpiewał on żydowskie piosenki i przytupywał do melodii majufesa; widywało się tu wspaniałego Borucha, atletę z czarną jak smoła brodą, który dostarczał mięso i był bardzo pomocny w epoce choroby mej matki, stanowiąc łącznik z Daszowem; wreszcie zjawiał się tu ślepy Semen, lirnik z Daszowa, który od czasu do czasu odrywał się od swej pozycji przy „kołowrocie” w tym miasteczku i obchodził domy. U nas stawiał obok siebie na ławce miseczkę drewnianą malowaną w złote, czarne i purpurowe kwiaty i kręcił swoją lirę, której dźwięk przypominał brzmienie klawesynu; drżącym głosem śpiewał dumy i ballady o Panu Kaniowskim i o Seritce Marysi.

Najbardziej mnie jednak zajmował w kuchni brat Wasyłyny, do którego w zapale powiedziałem kiedyś did’ku, rozkażi meni kazku, co wzbudziło i śmiech, i oburzenie. Chciałem bowiem powiedzieć diad’ku – co znaczy „dziadku”. A did’ko to znaczy „diabeł”.

Ów brat Wasyłyny, którego imienia już nie pamiętam, opowiadał mi godzinami bajki, z których wiele rozpoznałem potem w opowiadaniach Gogola. Były tam i tragiczne, i zabawne. Jedna z nich podobna do Calóweczki Andersena, z tą różnicą, że upragnione dziecko nie rodziło się z tulipana, ale wręcz z niepachnących wydzielin ludzkich. Mogłem tych bajek słuchać godzinami – a potem jechać z Wasyłyną i jej bratem (dziś to jego „braterstwo” wydaje mi się nieco podejrzane) na jarmark do starego Daszowa „starą drogą” koło ukochanej „popowej lewady”, aby kupować śliwki, obwarzanki i małe gliniane naczyńka...[9]

Oto jest opis naszego starego mieszkania. Dom stojący w olbrzymim – jak mi się wówczas wydawało – ogrodzie, gdzie były stare grusze, olbrzymie krzaki słodkiego agrestu, zarośla bzu i osiny, ogrodzenie z chrustu plecionego w deseń i to miejsce pomiędzy krzakami, polanka, na której wymurowano piecyk do smażenia konfitur (zapach rozpalonej blachy, drzewa, przypalonych syropów i różowych szumowin!), przy którym mama spędzała długie letnie dnie, przy czym towarzyszyliśmy z taką lubością – zaplątał się w jakieś mgły odległości, stał się jakimś literackim echem bajki, czymś bardzo nierzeczywistym – i chwilami wydającym się mi nie wspomnieniem, lecz raczej wymysłem zaczerpniętym z fantazji, a częściowo z lektury[10].

Budynek ten należy już do bezpowrotnej przeszłości. Miałem sposobność do skonstatowania, że nie pozostało z niego ani śladu, a właściwie mylę się: pozostał po nim ślad, gęstsza i bardziej zielona trawa, określona konturem znikłego domu. Mogłem więc na tym konturze pokazać nawet miejsce, gdzie stało łóżko mojej matki, w którym się urodziłem[11].

Potem, w epoce, którą już konkretniej pamiętam, przenieśliśmy się do „nowego domu”; wydawał mi się on pałacem w porównaniu do „starego”, był jednak o wiele mniej sympatyczny i miał tylko nieduży, choć ładny ogródek. W „nowym” domu nastąpiła epoka niedługiej, ale wyraźnej pomyślności w sytuacji moich rodziców. Dom został ładnie umeblowany, mieliśmy parę koni, kucharz rezydował w olbrzymiej kuchni, zastępując okazałą kucharkę Wasyłynę, władczynię części gospodarskiej „starego domu”, od której posłyszałem wiele bajek ukraińskich, jakie mi opowiadała całymi godzinami[12]. Owa epoka pomyślności – jedyna, jaka była udziałem mojej matki – wprowadziła do naszego domu pewne ożywienie. Przyczyną tego mogły być także dorastające panny, moje siostry, stanowiące jak zawsze magnes towarzyski. Z takich ożywionych dni pamiętam doskonale ostatni „zjazd familijny” rodziny mojego ojca, jaki odbył się w naszym domu na początku lata 1901. Zjazdy takie odbywały się regularnie, kiedy przybywał na urlop do Europy najmłodszy brat mojego ojca, Czesław, pełniący obowiązki lekarza wojskowego w Aszchabadzie, w rejonie Zakaspijskim. Wówczas, zanim stryj wyruszał na wypoczynek do rodziny swojej żony w Radomskie, zjeżdżali się trzej bracia Iwaszkiewiczowie oraz ich siostra wraz z całymi swoimi rodzinami, aby pewien czas spędzić razem. Dwa takie zjazdy pamiętam: jeden z 1898, u mojej ciotki Biesiadowskiej. Zachowała się z niego bardzo zabawna fotografia. Drugi odbył się u nas. Stan interesów mojego ojca pozwolił mu w tym wypadku na rozwinięcie gościnności do stopnia, który mi wówczas wydawał się przepychem. W każdym bądź razie było w naszym domu bardzo wesoło; średni brat mojego ojca, Antoni, miał dwóch synów, najmłodszy trzech, wszyscy, a zwłaszcza synowie stryja Czesława, tak zwani Azjaci, odznaczali się temperamentem. Toteż nasz szczupły dom przez parę tygodni ich pobytu o mało nie był rozniesiony na kawałki. Już wtedy w stosunkach z moimi kuzynami wychodziła na jaw moja nieśmiałość, nieumiejętność współżycia z ludźmi, moja osobność – która utrudniała mi używanie przyjemności towarzystwa, a potem prześladowała mnie przez całe życie. Z punktu stałem się kozłem ofiarnym i celem drwin i żartów moich kuzynów, jak później byłem prześladowany przez innych krewniaków w Tymoszówce.

Ostatniego wieczora zjazdu rodzinnego zgromadziliśmy się wszyscy za domem przy rozpalonym ognisku i zakończyliśmy rodzinne obcowanie chóralnym odśpiewaniem szeregu pieśni, między innymi także „patriotycznych”. W cichy czerwcowy wieczór śpiew ten rozlegał się daleko, ku zachwytowi naszych najbliższych sąsiadów. W owych uśpionych czasach był to już jak gdyby czyn polityczny, w każdym razie za taki był uważany przez zabiedzonych urzędników cukrowni[13]. Przypuszczam, że inicjatorem tego zakończenia był mój ojciec.

Najbardziej zaprzyjaźnionym z nami domem rodzinnym Kalnika był dość dziwaczny, ale interesujący dom państwa Madeyskich. Mimo niezwykle skromnego poziomu – pochodzenia był na poły arystokratycznego. Pan Madeyski był synem księżniczki Trubeckiej i marszałka szlachty jednego z powiatów, matka zaś jego rodziła się z Rościszewskiej, kochanki cara Aleksandra I. Teraz chodził w zabawnym kożuszku z barankami i w małej maciejówce, pracował przy selekcji buraków i odwiedzałem go nieraz przy pracy: siedział przy dużym okrągłym stole i zapisywał coś w notesie. Opiekował się nami, gdy rodzice wyjeżdżali za granicę, przychodził na kolację i zasypiał przy stole. On to mnie nauczył pewnej sztuczki przeciw bezsenności, którą stosuję do dziś dnia: gdy nie można zasnąć, trzeba powtarzać bez końca: jeden burak, jeden burak, dwa buraki, jeden burak, dwa buraki, trzy buraki... Gdy się dojdzie do dziesięciu, trzeba odejmować po jednym. Ale końca się nie dochodzi, lekarstwo skutkuje. Myślę, że pan Madeyski tego środka nie używał. Ożenił się on z osobą starszą od siebie znacznie, dawną nauczycielką dorastających sióstr, pochodzenia dość podrzędnego, ale mającej w sobie tradycje Żmichowskiej i innych „entuzjastek”. Przyjaźniła się z Różą z Dobrowolskich[14] Kruszyńską; w czasie kiedy ją znałem, pani Madeyska była osobą doszczętnie zdziwaczałą, ale mimo wszystkie swoje dziwactwa ogromnie miłą, dobrą i dla mnie najsympatyczniejszą. Pod jej opieką zostawałem zawsze podczas wyjazdów matki do Krakowa, Kijowa czy Elisawetgradu. W jej domu znajdowałem zawsze jakieś przyjemne zabawy i ubóstwiałem oglądanie u niej Biblii z ilustracjami Dorego[15], jej pobożności i dość śmiesznej bigoterii zawdzięczam swoje pierwsze wrażenia religijne, a stąd płynął i mój zapał do odprawiania mszy „na niby”, i pociąg do religijnych uroczystości, który wyraźnie objawiałem przez wszystkie lata mojego dzieciństwa.

Pobożność pani Madeyskiej była bardzo dziwaczna. Uchylając się od obowiązku pilnowania męża i wychowania synów, po stracie jedynej córki, przenosiła się – najczęściej piechotą – z jednego odpustu na drugi, od jednego kościoła do drugiego – często całymi milami – modląc się, poszcząc, odprawiając nowenny. Ascetyzm swój posuwała do tego stopnia, że nie chciała sypiać w łóżku. U mojej ciotki Didkowskiej w Ilińcach sypiała zwykle na kożuchu pod stołem – za co obdarzono ją przezwiskiem „Podstoliny”. U nas sypiała w sieni na ogromnej skrzyni, przeznaczonej do przechowywania futer i baranic, i pewnego razu mój ojciec, myśląc, że to pies podwórzowy spędza noc na owym kufrze, zdzielił porządnie laską biedną panią Madeyską. Czasami sypiała w stołowym pokoju skulona na półokrągłej ceratowej kanapce, gdzie nie mogło jej być wygodnie, aczkolwiek doskonałe łóżka i pościel miała do dyspozycji.

Pobożne legendy, podania, opowiadania, wizerunki świętych, relacje świętej Bernardki, wizje Katarzyny Emmerich, wszystko to przychodziło do mnie od pani Madeyskiej, która w przerwie pomiędzy jedną a drugą pielgrzymką zatrzymywała się we własnym domu albo nocowała u nas, albo odnajdowała się w sieniach czy pod stołem u cioci Didkowskiej. W momentach zaś kiedy zjawiali się goście, towarzystwo, pani Madeyska wkładała jedwabną suknię, przypinała białą koronkę pod brodą, przywoływała swoją francuszczyznę i stawała się miłą, bardzo dystyngowaną osobą. Rzadkie to były momenty. Pani Klotylda znowu wkrótce w chustce na głowie, w mężowskich butach na nogach, szła o ciemnym świcie na roraty do Iliniec, na odpust do Tynny lub na nowennę do Kuny.

Do pani Madeyskiej latem zjeżdżała z Kijowa jej krewna, pani Dobrotworska. Nie było to przezwisko, ale prawdziwe nazwisko staruszki. Nomen omen. Niesłychanej poczciwości osoba, pobożna również, odgrywająca pewną rolę w kijowskim Towarzystwie Dobroczynności, w braku własnych dzieci zajmowała się wychowaniem cudzych, między innymi swoich siostrzeńców; z nich panna Fruzia Miączyńska często bawiła w naszym domu, szyła suknie dla matki i sióstr, podobała mi się ogromnie i dokuczano mi powszechnie, że była moją pierwszą miłością.

Z owych większych przyjęć w „nowym” domu, poza wizytami kolegów mego brata, poza przyjazdami krewnych, jak Feliksa Szymanowskiego, wuja Artura Taubego – przypominam sobie większe przyjęcie w dzień urodzin mojego ojca, 20 stycznia 1902 roku. W rozgwarze mnóstwa osób, w ścisku obu saloników pamiętam zjawienie się naszej sąsiadki, pani Kossarskiej. Żona dyrektora cukrowni, przywieziona z odległej Litwy, piękna jak anioł, zawsze zupełnie samotna, nikomu się nieudzielająca, nigdzie niechodząca i czas trawiąca na dyletanckim malowaniu pejzażów lub graniu na fortepianie, była to postać zupełnie powieściowa i zawsze fascynująca moją wyobraźnię. Czasami latem widziałem ją przechodzącą w oddali w lekkiej sukni narzuconej na halki i gorsety owych czasów, w gęstej białej woalce osłaniającej ją od słońca, z jasną parasolką w ręku, i śledziłem jej powolne kroki zadziwionym, zainteresowanym spojrzeniem. Tego wieczora pamiętam, jak przyszła w białej jedwabnej sukni, w białych koralach na posągowej szyi, w hełmie ciemnozłotych włosów (złośliwi mówili, że ruda). Wydaje mi się, że owo fascynujące wrażenie, jakie czyniła na mnie ta kobieta, działało również i na mego ojca. Ten dzień to były ostatnie jego urodziny, umarł następnego lata. I oto piękna pani Helena przychodziła do niego jak wspomnienie wszystkiego, czego nie zaznał w życiu, jak sama uroda życia w tej białej jedwabnej i obcisłej sukni. Zapewne było mu żal. Te lata monotonne i jednostajne, które spędził przy biurku, wydawały mu się stracone, z matką nie wiem, czy się rozumieli; i lubię myśleć, że w tej nagłej skłonności, jaka ku sobie schyliła tego wieczora starego człowieka i piękną kobietę, uczuli coś wspólnego, co ich łączyło, dolę zmarnowanego życia. Biała postać pani Kossarskiej błysnęła jak promień słońca o zachodzie, jak kwiat lipowy wonnie spadający na głowę starego Forsyte’a. Pani Kossarska wyszła wcześniej od innych, zatrwożona, znużona, tuląca się w boa z białych piór i w kołnierz jasnej szubki. Widzę, jak ojciec mój żegna ją w przedpokoju, całując w ręce. Mam wrażenie, że potem była u nas dopiero na jego pogrzebie[16].

Gdzieś głęboko w tradycje polskie i w barbarzyńskie, ale wesołe bytowanie szlacheckie sięgały coroczne obchody świąt w naszym domu. Skromniejsze i banalniejsze były święta Bożego Narodzenia, domowe, serdeczne święta. Nieprawdopodobne natomiast dzisiaj wydają się obchody wielkanocne, z całotygodniowym przygotowywaniem święconego. Miało to formy tradycjonalne, od których odstąpić było niepodobna. I jak w Kościele katolickim Wielki Tydzień jest związany ze specjalnymi – poetyckimi dla mnie – obrzędami, tak i Wielki Tydzień mojej matki był wypełniony ściśle określonymi zabiegami, które zmierzały do tego, aby jedzenie świąteczne wypadło możliwie okazale i imponująco. Przepisy babek i prababek wychodziły wówczas z ukrycia – i dzień za dniem rozwijał się podług raz na zawsze ustalonego planu, aby w Wielką Niedzielę rozkwitnąć przepysznym stołem wielkanocnym, ustawionym w jednym z pokojów. Porządek był następujący: Wielki Poniedziałek poświęcano czynnościom wstępnym, jak to tłuczenie cukru na mączkę, tłuczenie korzeni, kardamonu, muszkatelu, goździków, przebieranie rodzynek, parzenie migdałów, przesiewanie mąki; we wtorek pieczono drożdżowe mazurki i pomniejsze ciasta; środa była dniem mazurków trwalszych i szycia form papierowych na ciasta; czwartek – tortów i zwykłych mazurków: nadchodził wreszcie piątek – wielki dzień pieczenia bab; w sobotę pieczono mięsiwa, farbowano jaja i wreszcie ubierano stół, posyłając chleb, sól, jaja i trochę ciast do święcenia. Matka moja słynna była ze swoich mazurków, zwłaszcza cukierkowych, bez mąki; znała przepisów na nie około czterdziestu. Nic to jednak było w porównaniu do trudności, jakie musiano przezwyciężyć przy pieczeniu bab. Dzień ich wyrobu był dniem ciężkiej pracy, żółtka do nich użyte liczyło się na kopy, ubijało się je czy tarło w donicach parę godzin, po czym przychodził moment, kiedy ciasto rosło i kiedy każdy większy hałas mógł sprawić jego oklapnięcie – najgorszą katastrofę, jaka się mogła w okresie wielkanocnym zdarzyć. Z formami na baby też był kłopot wielki, gdyż nasze ukraińskie baby miały inny kształt niż tutejsze, pogardzane „koroniarskie” czy też „warszawskie” babki. Były to twory znacznej wysokości i równej cylindrycznej powierzchowności. Z początku szyło się papierowe formy, ale baby w ten sposób pieczone były za niskie[17]. Wreszcie mama w porozumieniu z nadwornym blacharzem fabrycznym zrobiła wynalazek blaszanych form na baby, leżących, zaopatrzonych w drzwiczki bezpieczeństwa, które otwierały się automatycznie, kiedy wyrośnięte ciasto wypełniało całe wnętrze. Pamiętam, jak kiedyś, gdy baby były w piecu, te drzwiczki się otworzyły i pół ciasta takowego wylało się na zewnątrz, tworząc we wnętrzu pieca wspaniały grzyb![18]

Gdy wreszcie baby upiekły się – a siedziały w piecu ze dwie godziny, przy czym przez cały czas trzeba było chodzić na palcach i mówić szeptem – następował dramatyczny moment wyjmowania z pieca. Wtedy trzeba było wytężyć całą uwagę po to, aby się jeszcze gorące ciasto nie wykrzywiło, jak na słynnym rysunku Andriollego. W tym celu wprost z form baby przekładało się na poduszki i dziewczęta kuchenne kołysały je na poduszkach, jak usypiające dzieci, dopóki ciasto nie ostygło. Niezapomniany był to widok, kiedy grono kobiet z poważnymi minami kołysało owe baby w obrzędowy sposób, jak gdyby od tego zależały losy świata.

Kuzyn mojej matki, Konrad Iwański, zasłynął w swoim czasie, za wczesnej młodości, ze swoich figlów. Mianowicie miał on zwyczaj w momencie „wyrastania” bab trzaskać tak drzwiami, że ciasta zapadały się. Wtedy matka ze służebnemi, chcąc uniknąć złośliwości chłopca, umyśliły piec baby w nocy. Konradek dowiedział się o tym – i potajemnie wstawszy ze snu i wdrapawszy się na dach, huknął do piekących się bab z pistoletu przez komin. Efekt był podobno piorunujący[19].

Wieczorem w Wielką Sobotę jechało się na rezurekcję do Iliniec. Procesja wielkanocna w ciepłym wieczornym ukraińskim mroku, kiedy ksiądz z monstrancją przechodził naokoło ładnego ilinieckiego kościoła, sprawiała wrażenie, jak gdyby ksiądz błogosławił temu jedzeniu – którego obrzędowość tak oburzała głodnego suchotnika Stanisława Brzozowskiego (kolegę mojego brata z gimnazjum w Niemirowie), ale i nie tylko temu jedzeniu. Błogosławił i temu kościołowi, pomnikowi naszej kultury, i temu domowi, gdzie się nie tylko jadło, ale czytało i myślało, i temu całemu krajowi, z którym związało nas tyle prądów talentu i umiejętności.

Nazajutrz po długim poście – Wielki Tydzień suszyło się zupełnie, bez masła i nabiału – następował moment święconego, uroczysty i radosny. Ojciec dzielił się ze wszystkimi święconem jajkiem. A po święconem schodzili się panowie z całej fabryki, zjeżdżali się z okolic, aby złożyć mej matce życzenia świąteczna i zakosztować jej wielkiego kunsztu kulinarnego, przebierając w czterdziestu gatunkach jej mazurków[20].

Wspomniałem już o moich ciotkach, siostrze matki, Didkowskiej, i siostrze ojca, Biesiadowskiej. Obie one, bardzo od siebie różne, odgrywały dużą rolę w moim dzieciństwie. I dwie strony „cioci Paulinki” i „cioci Masi” – to jakby dwie strony czarodziejskiej bajki. Postacie te działały bardzo wyraźnie na imaginację i ich skromne domy odnajdują się niejednokrotnie w mojej późniejszej działalności literackiej[21].

Ciocia Didkowska mieszkała niedaleko od nas, na jednym z folwarków czy przedmieść miasteczka Ilińce, zwanym Barbarówką. Miasteczko to w swoim czasie należało do Potocczyzny i dom cioci Paulinki nosił wszelkie cechy wygodnego polskiego domostwa z końca XVIII wieku. Niski i obszerny ten budynek, łączący się długim korytarzem z mnóstwem zakamarków, z olbrzymią sklepioną kuchnią, piekarnią i z izbą czeladną jak ze Złotej czaszki, zawsze był napełniony najosobliwszymi ludźmi. Kultura polska na Ukrainie stwarzała cały szereg dziwacznych osób, stojących na marginesie, poza nawiasem życia dworów magnackich i półmagnackich, nienależących również do klasy drobnych pracowników fabrycznych i małomiasteczkowych. Wielu z takich ludzi spotykało się w domu cioci Paulinki. Tu się natykało na starego powstańca Korczak-Steckiego, który godzinami opowiadał o swoich przewagach, pokazując, jak miał złamaną nogę „raz tu, a raz w kuprze”. Siwy ten jak gołąbek staruszek (w epoce czereśni wąsy miał uczernione jagodami) za cały majątek posiadał biedkę na dwóch kołach i białego konia i tym wehikułem jeździł od domu do domu, bawiąc wszędzie po parę dni lub parę tygodni[22]. Nie omijał ani zamożnych, ani maluczkich, można go było spotkać u księżnej Czetwertyńskiej w Daszowie, również jak u mojej ciotki[23], i w ten sposób żył długie lata. U cioci też widziało się zawsze pannę Julię Wallishauser, stałą mieszkankę Iliniec, która mimo wielu lat panieństwa nie straciła nadziei wyjścia za mąż. Staruszka ta na głowie nosiła czarną jak kruk perukę, przewiązaną niebieską wstążką, śpiewała sentymentalne romanse, gdy ją o to proszono[24], i na weselu mego kuzyna, syna cioci Paulinki[25], wystąpiła w białej sukni z niebieskimi wstążkami, mniej więcej dopasowanej do strojów drużek panny młodej. Na Barbarówce przechowywała się też całymi miesiącami babunia Czekierska, przyszywana i daleka nasza krewna, pulchna, garbata i niziutka staruszka, która równie jak Stecki rezydowała po krewnych i znajomych na całej Ukrainie i u nas także całe miesiące spędzała. Sama ciotka Paulina, w swoim czasie bardzo ładna osoba, muzykalna jak cała rodzina mojej matki, śpiewająca bardzo pięknym altem, jak moja babka, po przeżyciu bardzo osobliwej, można rzec: straszliwej tragedii osobistej, wyszła za mąż za najpoczciwszego w świecie rządcę folwarku Barbarówka i w skromnym światku ilinieckim stanowiła pewne centrum radości życia, wesołości, fantazji. Ja znałem ją już w późniejszej epoce, kiedy dobiegając pięćdziesiątki, zrezygnowała z przedstawień, śpiewu, zabaw – zwłaszcza po śmierci córki. Ale zawsze lubiła się otaczać pewnego rodzaju dworem krawcowych, popadij, żon niższych urzędników akcyzy. Był to śmieszny mały światek, malowniczy i pełen przesądów, przypominający świat powieści Szelburg-Zarembiny. Wreszcie ciotka zdziwaczała do niemożliwości, śmiertelnie bała się jazdy końmi, choć często nimi jeździła, otaczała się nieprzebraną ilością psów i kotów. Z kilkunastu psów, jakie jednocześnie hodowała, żaden nie odznaczał się ani rasą, ani pięknością, ale było tego mnóstwo, wszędzie: na kanapach, na krzesłach, pod stołem, na łóżkach. Za wielką sienią tego domu znajdował się tak zwany przygrubnik – miejsce, dokąd wychodziły wszystkie otwory piecowe. Tam stały kosze, napełnione psimi i kocimi rodzinami. Do karmienia tego całego paskudztwa ciocia trzymała specjalną służbę. Jeden z psów jadał tylko wtedy, gdy ktoś czyhał na jemu przeznaczoną porcję. Dziewczyna „od psów” podczas jego obiadu stała nad nim, trzymając kota na ręku. Pies przerażony, że kot dybie na jego jedzenie, szybko i łapczywie zjadał to, czym gardziłby, gdyby kot nie wisiał mu nad karkiem.

Byłem faworytem ciotki i okarmiała mnie słodyczami, chałwą, marmoladkami, ilekroć przyjeżdżała do nas, zwłaszcza na wielkie święto 20 lutego – dzień moich urodzin. A gdyśmy razem gdzie jechali, zawsze miała jakąś pomarańczę czy jabłko „dla małego”, schowane w zwisającym kapturze wiernego furmana Janka. Dnie, spędzane na Barbarówce w dużej słonecznej jadalni, pełnej turkawek i kanarków, w towarzystwie pani Madeyskiej, babuni Czekierskiej, starej pani Oleszkiewiczowej, która stawiała kabały, Julci Wallishauser, której nazwiska potem użyłem dla sportretowania zupełnie innej postaci, należały do najrozkoszniejszych w moim życiu, aczkolwiek nie miałem tam – jak w ogóle we wszystkich domach mojego dzieciństwa – żadnego towarzystwa rówieśników.

Ciocia Masia, moja chrzestna, to było zupełnie co innego. Przede wszystkim do niej, do Czernysz, jeździło się w wielką podróż. Do kolei od nas było daleko, potem trzeba się było przesiadać dwa razy, wreszcie od stacji Ustynówki do Biesiadowskich jechało się też porządny szmat drogi. Mąż cioci Masi, wuj Julian, bardzo ładny i kochany człowiek, leń przy tym nieprawdopodobny[26], dzierżawił mały folwark od Branickiej w Białocerkiewszczyźnie. Gospodarstwo szło kulawo, bo wuj wyjeżdżał raz dziennie w pole, dużym wózkiem, a poza tym siedział w jadalnym pokoju przy stole i pomiędzy jednym a drugim atakiem kaszlu, na który bardzo cierpiał, kładł bez przerwy pasjanse. Obiad ciągnął się długo. Po obiedzie wuj zwykle drzemał, a o czwartej wjeżdżał znowu kipiący samowar i zaczynało się picie herbaty, gawęda i jedzenie. Czasem zjawiali się Żydzi po zbiory – najczęściej na pniu sprzedane – czasami chłopi po radę lub lekarstwo, ale na ogół czas mijał niepostrzeżenie, spokojnie i bez gwałtownych wstrząsów. Duszą domu była ciocia – wysoka, energiczna, śmiała, duża, z wąsami. Ona trzymała w garści służbę, męża, dzieci; ona swym litewskim nieprawdopodobnym akcentem i chropawym głosem wyrokowała bezapelacyjnie we wszystkich sprawach: domowych, rodzinnych i publicznych. Lubiła przy tym dyskusje nad zagadnieniami moralnymi i życiowymi, walczyła o równouprawnienie kobiet. Była to kobieta mocna, niegłupia – ale w gruncie rzeczy życiowo niezaradna, pomimo wszelkie pozory siły i woli. Ani pracą męża, ani losem dzieci – pomimo starań – pokierować nie mogła. Miała ona w sobie ową charakterystyczną cechę mojej rodziny ze strony ojca[27], którąśmy wraz z moim rodzeństwem w bardzo znacznym stopniu odziedziczyli: przy pozorach silnej woli wyraźną indolencję i chęć zdawania się na przypadek. Niemożność przezwyciężenia wiary we własne niepowodzenia odgrywała także dużą rolę. I tak ona, jak i my nie umiemy nic doprowadzić do końca, choć rozpoczynamy z napięciem[28].

Święta i wakacje, spędzane u cioci Masi, pozostawiały wspomnienia obfitego jadła, ożywienia towarzyskiego, prostej, ale wesołej zabawy. Odnawiały się tam spotkania z moimi stryjecznymi braćmi, z których nie zawsze wychodziłem wyśmiany i pobity. Ciocia Masia wyróżniała mnie specjalnie spośród swoich bratanków, rozumiała we mnie pewne rzeczy i stawiała mnie za przykład moim rozhukanym kuzynom, którym z biegiem czasu poczynałem imponować. Wuj za to mnie nie lubił, uważając za babę i ślamazarę; nie paliłem się do koni, unikałem stajni, zleciałem z krnąbrnego kuca, ledwie mnie na nim posadzono, podczas kiedy wuj stryjeczny Adam świetnie na nim jeździł[29], i brząkałem cały dzień na fortepianie. Mimo to starałem się dorównać moim rówieśnikom w ich bujnym używaniu wiejskiego życia, godzinami kąpałem się w błotnistym stawie, nauczyłem się po pewnym czasie jeździć konno i cały dzień byłem w polu. Do własnego domu wracałem, ku przerażeniu mojej matki, bardzo rozpuszczony. Jednocześnie spotykałem tu i podniety intelektualne: jedną z najbliższych sąsiadek, również białocerkiewską dzierżawczynią, była przyjaciółka mojej ciotki, pani Michalina Wentzlowa, z domu Petrażycka, rodzona siostra profesora, później bardzo sławnego. Był to typ energicznej i mądrej kobiety, dobrze gospodarującej. Mała, pulchna, ostrzyżona, pomimo męskich upodobań agronomicznych grała ładnie na fortepianie i wprowadzała swoją rozmową pewien nurt nowoczesności w zastałe wody partykularza. Zresztą kąty te nie były tak zamurowane od wielkiego świata jak niektóre miejsca w „Królestwie”, z którymi miałem się zetknąć w przyszłości, a przez kontakt z rosyjskim rozmachem, przez solidne podstawy ekonomiczne, przez stałe związki z ogniskami krajowymi, jak Kraków i Warszawa, nosił cechy bardzo swoistej, ale wcale dobrej kultury. Córka pani Wentzlowej, panna Wanda, kształciła się w Krakowie jak moje siostry, brała lekcje muzyki u profesora Lalewicza i grała bardzo ładnie[30]. Pamiętam wykonanie przez nią ulubionego mojego koncertu c-moll Beethovena w jakieś dżdżyste popołudnie, gdyśmy kiedyś byli zaproszeni do domu pani Wentzlowej do Saliwonek na... prosię pieczone. To, co było w Kollokacji Korzeniowskiego manierą i śmiesznostką, czasami przeradzało się w rzeczy naprawdę wartościowe – i podkreślam to raz jeszcze – w stanie skromnych dzierżawców, urzędników, oficjalistów przybierało formy niepowierzchownej kultury[31].

Obrazy i formy wyniesione z domu, z dalszego i bliższego otoczenia, stanowiły tę podstawę mojej psychiki, która pozwoliła na odróżnianie w późniejszym życiu spraw ważnych od błahych. Pewne pogłębianie zagadnień, właściwe umysłom kresowym – w przeciwstawieniu do blagierskich i lekkomyślnych „królewiaków”, których się na Ukrainie bardzo nie lubiło – a do którego to pogłębiania przyzwyczaiłem się od wczesnego dzieciństwa, być może pomogło mi do późniejszego przepływania pomiędzy Scyllami i Charybdami naszego życia literackiego. Jednakże mówienie o tych sprawach, wywoływanie ich z pamięci jest dla mnie niezmiernie trudne, gdyż zapadły one bardzo głęboko w moją psychikę, połączone w całe konglomeraty, całe zespoły wrażeń. Trudno po prostu wyróżnić w tej miazdze duchowej poszczególne fakty, wpływy i zagadnienia. Samo powietrze, sama dookolność tych czasów stanowi zasadnicze podłoże mojego umysłu[32].

Powietrze, a więc powietrze wiosenne, nieprawdopodobne odkrycia przedwiosennych dni, kiedy sam wzrost mój malutki pomagał do obserwacji wszystkiego z bliska. Źdźbła trawy, plamy lichenów na płotach, charakterystycznych płotach chruścianych, plecionych w prymitywny deseń, czerwone żuczki „moskaliki” na sztachetach, drobne „żabie oczka” zakwitające niebiesko na brzegu ścieżki, nietrwałe pierwsze gwiazdki; a potem w oddali blaski słońca na stawie i nad stawem naprzeciwko wznoszący się teren okryty białymi chatami i krzyk wiosenny dalekiej kury, i dalekie śpiewy w polu. W Wielki Czwartek, jak już opowiadałem, w ciepłą wiosenną pogodę stało się w oknie pokoju Heli, aby zobaczyć światełka, jakie ludzie roznosili o zmroku z cerkwi do domów: biegły one po drodze ku górze, najpierw gromadnie, potem rozdzielały się pojedynczo i rozpraszały w przestrzeni.

Tamtędy się szło do niani Dańczewskiej. Niańka moich sióstr, szlachcianka, ongi unitka, pamiętająca jeszcze bitwę pod Daszowem, podczas której jako paroletnia dziewczynka kryła się w trzcinach nad Sobem, teraz zruszczała; wnuk jej Ostap, już zupełnie uczony ruski człowiek; była ona jak gdyby symbolem i pamiętnikiem tego wszystkiego, co się działo w XIX wieku na Ukrainie. Wizyty u niani Dańczewskiej najpamiętniejsze, chata prosta z ikonami, zapach kwaśnego ciasta z wielkiej dzieży; niania poznawała godziny podług słońca: otwierała drzwi chaty do sieni i podług cienia, jaki rzucały, mówiła, która godzina. Kiedy przychodziła do nas, opowiadała bajki. Przychodziła na darcie pierza, siedziała wtedy na ławie w dużej kuchni i jej stare żółte ręce obdzierały szybko pióra z szypułek, a usta się jej nie zamykały. Wielka, czerwona na twarzy kucharka Wasyłyna łuszczyła fasolę: czerwone i graniaste ziarnka były moim ulubionym przedmiotem zabawy. Przychodził brat Wasyłyny, brodaty, pogodny człowiek; on umiał najwięcej bajek. Całymi godzinami siedziałem na łóżku wypchanym słomą i słuchałem opowiadań niani i niekończących się gawęd starego, który miał zdolności Szecherezady[33].

Nie jedyne to były moje bajki – kiedy, jak powiedziałem, korzystając z ciężkiej choroby mojej matki i zupełnego opuszczenia przez parę tygodni, nauczyłem się czytać, otworzyły się przede mną skarby książek. A więc po historii o Guciu zaczarowanym, kochanej Zofii Urbanowskiej[34], który we śnie nauczył się cenić pracę – Bajki z tysiąca i jednej nocy z przepiękną Nurunnicharą i Sidi-Numanem, potem najmilsze z nich wszystkich bajki Andersena. Świat tego pisarza jakoś tak prędko przemówił do mnie i stał się moim światem. Z pewną niechęcią z początku przyjmowałem jego żarciki: to na przykład że król sam otwierał drzwi pałacu bohaterowi i, aby mu podać rękę, przekładał berło do lewej ręki, a jabłko brał pod pachę (!), nie rozumiałem księżniczki na ziarnku grochu, inaczej widziałem te poetyckie postaci – ale za to dziewczynka z zapałkami podbiła moje serce. Calóweczka budziła współczucie, gdy ją chciano wydać za kreta, a Ole-Lukoje, przychodząc codziennie do mnie, przynosił nie tylko senne marzenia, ale i przepiękne widzenia na jawie. Od tych marzeń andersenowskich trzeba się było odrywać: trzeba było patrzeć na świat, jaki mnie otaczał. Chodziłem na spacery, wracałem do kuchni[35]. Była tam potem pokojówka, jasna Felisia, z unitów i ze szlachty, chciała wyjść za mąż za takiego samego Polaka z sąsiedniej leśnej i owocowej wsi Szabelnej. Ale nie chcieli brać prawosławnego ślubu, choć oboje byli uważani oficjalnie za prawosławnych i mieszkali długie lata z sobą na wiarę, aż kiedyś na jakimś odpuście potajemnie w nocy dał im ślub przyjezdny z zagranicy księżyna. Dom Felisi stał pośrodku olbrzymiego sadu, wśród wysokich drzew włoskiego orzecha i czereśni. Ze złotodajnej Szabelnej przywoziło się zawsze owoce, jabłka i śliwki, i orzechy, całymi wozami, stamtąd też baby w czerwcu przynosiły wiadra czereśni i poziomek. Śliczna to była wieś, położona w lesie, na niezwykle żyznej glebie. W lasach Szabelnej, na spacerze, umarł nagle mój ojciec.

Spacery piechotą odbywały się zazwyczaj w dwie strony: w stronę Daszowa i w stronę Iliniec. „Stroną Guermantów” był tutaj Daszów, ongi siedziba pani Tekli Potockiej, a wówczas jej wnuczki, ks. Czetwertyńskiej, primo voto Rzewuskiej. Widok tej wielkiej damy w stallach kaplicy pałacowej Daszowa, dokąd jeździliśmy co drugą niedzielę, widok samego pięknego pałacu, położonego w środku miasteczka nad Sobem, wspaniały osobny park Pella, dokąd się jeździło po kwiaty przed wielkanocnym ubieraniem stołu – to wielkie wspomnienia Daszowa. Ale były i małe: sklep Moszka, gdzie Moszkowa częstowała cukierkami, krawiec Chaim, który skarżył się, że jego czeladnik połknął ćmę i od tego czasu ma niczym niezaspokojony apetyt; kupiec zbożowy Motel, introligator nazwiskiem Przijańciel, który pięknie oprawiał roczniki „Tygodnika Ilustrowanego”[36]. Całą piękność Daszowa oceniłem dopiero później, kiedy niespodziewanie znalazłem się w tym miasteczku w latach 1914 i 1917[37]. Pomieszanie żydowskich kolorowych domków z budowlami wznoszonymi na przełomie ubiegłych dwóch wieków przez Potockich, cerkiewka naprzeciw pałacu, „nowa”, a już starzejąca się, za Sobem znowu – Stare Miasto ze wspaniałą grupą drewnianych dzwonnic starej świątyńki, otoczony żelazną kratą arystokratyczny park, a w nim pałac, o którym chodziło tyle dawnych i współczesnych fantastycznych opowieści[38], rzeka biegnąca po kamieniach i tworząca koło pałacu sztuczne wodospady – wszystko to stanowiło bardzo piękną całość. Tam właśnie, na Starym Mieście, odbywały się ruchliwe jarmarki, na które jeździłem często z Wasyłyną biedką i jednym koniem. Jeżeli się unikało oficjalnej drogi przez most i obok wspaniałej rezydencji administratorów klucza kalnickiego, Szwajcarów Jennych – to małą polną drogą, „starą drogą” idącą lewym brzegiem Sobu, jechało się wprost do starej pięciowierzchołkowej cerkiewki. Jadąc, mijało się ukochane miejsce spacerów – Popową Lewadę.

Lewada ta była to łączka otoczona laskiem, położona nad pewnego rodzaju zatoczką, jaką w tym miejscu tworzył Sob. W zatoczce tej stało parę łódek fabrycznych, stąd wypływało się na dalekie wieczorne spacery, tędy można było dopłynąć wzdłuż zarośli wodnych, trzcin i tataraków aż do Pelli, gdzie się wysiadało na brzeg porośnięty starymi lipami, albo i do samego Daszowa. Łodzie były wielkie i niewywrotne, na wycieczki wypływaliśmy gromadnie, wracaliśmy już po ciemku, sinym zmrokiem do domu. Ale i bez spacerów łódką często chodziło się w upalne letnie dnie na Popową Lewadę, rosło tam mnóstwo kwiatów, w sąsiednich basztanach dojrzewały soczyste kawony, a w porze łagodniejszej, jesiennej, krzaki pod drzewami przepełnione były czarnymi jeżynami.

Drogą na Daszów, jeżeli się potem skręciło koło cmentarza na prawo, dochodziło się również do tak zwanych wałów. Były to resztki dwóch dawnych obozów warownych, pozostałości zapewne jeszcze z wojen polsko-tureckich czy też tatarskich. Obozowiska w rodzaju tych, jakie Żółkiewski budował pod Chocimiem czy Cecorą. Wysokie te ziemne, sztucznie usypane wzgórza, w jesieni zarośnięte żółtymi nieśmiertelnikami, ze swoimi wyrwami, zagłębieniami, spadzistymi a śliskimi rozdołami, stanowiły znakomity teren zabaw. Jednocześnie mieszkała w nich ta historyczna tradycja, czar legendy, który sprawiał, że Kalnik – jak to pisze Henryk Rzewuski – „między siołami ukraińskimi odznaczał się jakąś wyższością, która ujść nie mogła uwagi wędrowca”. Toteż powrót ze spaceru na „wały”, pomimo wesołego spędzenia tam czasu, owiany był zawsze jakąś melancholią, wspomnieniem – a i zapowiedzią nie zrealizowanych realizacji. Był to najpoetyczniejszy ze wszystkich spacerów.

W powrotnej drodze z „wałów” ze strachem mijało się pieczarę, wykopaną pod urwiskiem cmentarnym przez pustelnika i pokutnika, który jeszcze w niej mieszkał. Nosił on tajemnicze nazwisko Żmijowiec – (może potomek Słowackiego Żmii?) – i już w młodości porzucił dom, wykopał sobie w glinie cmentarnej jaskinię i tam mieszkał, nosząc pod białym płóciennym płaszczem ciężkie łańcuchy i mając na sobie gorset z chrustu, który mu pozwalał tylko na stanie albo na leżenie. Długa jego czarna broda, oczy przykryte niebieskimi okularami, płócienna bunda, jaką był okryty, sprawiały, iż bałem się go panicznie i nawet dzisiaj jeszcze dreszcz mnie przenika na wspomnienie tego człowieka. Trzeba do tego dodać, że ilekroć byłem niegrzeczny, brat mnie zawsze straszył, iż mnie oddadzą w jego straszne łapy; toteż uciekałem co sił i z sercem w gardle, kiedy tylko ujrzałem wyniosłą i tajemniczą postać pustelnika, który często kręcił się po wsi.

Spacer w stronę Iliniec miał mniej w sobie rozmaitości, ale nie mniej uroku. Wychodziło się tamtędy na szerokie urodzajne pola, na powiew stepowy idący z południa, widziało się wznoszące się za Sobem łagodne falowania. W czerwcu zanurzaliśmy się tutaj w zboża wysokie i pełne bławatków. Od tej też strony przyjeżdżali ludzie z kolei, ze świata: najbardziej rozkoszne, tajemnicze zjawiska. Wychodziło się tu naprzeciw powozów, w których znajdowali się dobrze znani, ale owiani innym powietrzem ludzie: siostry wracające z Krakowa, ich koleżanki, rodzice przyjeżdżający z zagranicy, Szymanowscy... Czatowało się na nich na brzegu szerokiej drogi z kwiatami w ręku, ze słonecznikami zabranymi na zapas, z kieszeniami pełnymi gruszek. Tutaj też była strona łąk, obszernych zielonych płacht, rozciągających się po obu stronach szerszego i płytszego tutaj Sobu, gdzieśmy chodzili do kąpieli; tu można było przejść w bród do Żadanówki, gdzie mieszkała kochana panna Eliza Łada; tutaj wczesną wiosną rosły w nieprzebranej ilości jaskrawo barwne, ale niepachnące fiołki.

Na tej to też drodze, na drodze do Iliniec, widniał wysoki kurhan, zwany Sorocza Mogiła. Kim był ów Soroka tam pochowany? A może była to stara mogiła scytyjskiego jakiego wodza, zwana tylko soroczą od wioski Soroka, która tam leżała? Nie wiadomo. Było to wyniosłe wzgórze, spadziste i częściowo rozkopane. Podobno poszukiwania, prowadzone we wnętrzu, nie dały żadnych rezultatów. Ale góra stała tuż przy drodze, niewyjaśniona i zadziwiająca. Jedna tylko pewna była wiadomość, dotycząca tej wyniosłości. Oto Sobieski, ciągnący pod Chocim, tutaj sprawował swoje szyki i z tej góry znanej mu z lat dawnych i z dawnych potyczek z Tatarami, jakie w tym miejscu staczał, z buławą w ręku, konno, otoczony wspaniałym orszakiem przyjmował defiladę nieporządnej, malowniczej, awanturniczej armii, która stąd wyruszyła po jedno z ostatnich zwycięstw Rzeczypospolitej.

Widzę w myśli ten wzgórek, sterczący na tle pól ukrainnych przy szerokim trakcie – jak gdyby symbol tej nieskończenie pięknej i nieskończenie biednej ziemi, w której łonie drzemią ukryte niezwykłe możliwości[39].

Parę razy wspominałem o pewnej samotności, w jakiej wzrastałem, o braku rówieśników i przyjaciół. Oczywiście nie trzeba tego brać tak dosłownie. W domu rodzeństwo moje było o tyle ode mnie starsze! Brat o dziewiętnaście lat, a najmłodsza siostra o osiem – ale nie znaczyło to, abym nie miał przyjaciół i rówieśników do zabawy... W sąsiedztwie starego domu mieszkała rodzina Ryniejskich – z których najmłodszy Gracio był moim pierwszym przyjacielem. Choć starszy o parę lat ode mnie, obdarzał mnie serdecznością – i gdy w bardzo wczesnym wieku utopił się w stawie, który widniał z naszych okien, byłem bardzo zmartwiony.