Mapa i ciało. Niezwykłe podróże lekarza ebook

Dla Ka­iego i Sierry, aby

prze­mie­rzali, ba­dali i po­dzi­wiali

świat

Wstęp

Pierw­szy raz zo­ba­czy­łem na­rządy ukryte w głębi ludz­kiego ciała na za­ję­ciach z ana­to­mii, kiedy prze­pro­wa­dza­łem moją pierw­szą sek­cję zwłok. Co prawda, tam­tego dnia ja i moi ko­le­dzy i ko­le­żanki z roku za­głę­bi­li­śmy się wy­łącz­nie w mię­śnie ple­ców nie­bosz­czyka, ale i tak od­kry­li­śmy fa­scy­nu­jące wi­doki oraz po­zna­li­śmy me­cha­ni­zmy wpra­wia­jące w ruch ra­miona czy też po­ma­ga­jące zgi­nać krę­go­słup. Ten po­bieżny rzut oka w głąb ciała był ni­czym pod­pa­try­wa­nie zza ku­lis sa­mego ży­cia. Jesz­cze za­nim skoń­czyły się te pierw­sze za­ję­cia, po­sta­no­wi­łem, że po­da­ruję moje ciało, oczy­wi­ście po śmierci, na po­trzeby sek­cji zwłok wy­działu me­dy­cyny.

Przez ko­lejne mie­siące się­ga­li­śmy co­raz głę­biej w mar­twe ludz­kie ciało i ba­da­li­śmy we­wnętrzne na­rządy ko­lejno, je­den po dru­gim, zwłasz­cza te ukryte, które pra­cują bez prze­rwy dzień w dzień przez całe na­sze ży­cie, że­by­śmy byli zdrowi. Wą­troba, żo­łą­dek, je­lita, płuca, serce, nerki – wszyst­kie te or­gany to wy­jąt­kowi miesz­kańcy tego świeżo od­kry­wa­nego przeze mnie świata, i każdy z nich od­grywa szcze­gólną rolę w utrzy­ma­niu nas przy ży­ciu. Do­strze­głem rów­nież, że ciało to ro­dzaj sceny, a we­wnętrzne na­rządy to ak­to­rzy pierw­szo­pla­nowi.

Je­śli przyj­rzymy się ludz­kiemu ciału, to jego kształt jest dość skom­pli­ko­wany – bul­wia­sta głowa, cztery nie­mal wal­co­wate, wy­sta­jące koń­czyny za­bu­rza­jące wszel­kie re­guły zwy­kłej geo­me­trii. Lecz w grun­cie rze­czy ciało ma za­le­d­wie dwie strony: ze­wnętrzną i we­wnętrzną. Na ze­wnątrz roz­po­czyna się na po­wierzchni skóry i obej­muje wszystko, co jest zwią­zane z co­dzien­nym ży­ciem: od wy­glądu, przez roz­mowy i wy­mianę po­glą­dów, kon­takt z po­wie­trzem, przy­rodą i in­nymi ludźmi. Z re­guły sku­piamy się wy­łącz­nie na świe­cie ze­wnętrz­nym, na­to­miast stu­dia i szko­le­nia me­dyczne kon­cen­trują się na głębi ciała – tym aspek­cie na­szego ży­cia igno­ro­wa­nym przez więk­szość lu­dzi, póki pewne symp­tomy nie wy­wo­łają za­nie­po­ko­je­nia prze­ra­ża­ją­cymi, ta­jem­ni­czymi pro­ce­sami, które dzieją się we­wnątrz nas. Cho­ciaż we wnę­trze ciała mo­żemy zaj­rzeć wy­łącz­nie w świe­tle lamp w sali ope­ra­cyj­nej czy też po ja­kimś strasz­nym wy­padku, to wła­śnie te ukryte w środku na­rządy są praw­dzi­wymi bio­lo­gicz­nymi cu­dami za­pew­nia­ją­cymi nam prze­ży­cie.

Za­pa­mię­ty­wa­łem szcze­gó­łowo struk­turę i funk­cje wszyst­kich czę­ści ciała, ba­da­łem za­kon­ser­wo­wane or­gany oraz za po­mocą mi­kro­skopu po­zna­wa­łem ich bu­dowę. Zro­zu­mia­łem dzia­ła­nie każ­dego or­ganu, za­równo cho­rego, jak i zdro­wego, na­stęp­nie od­twa­rza­łem szcze­gó­łowo jego zna­cze­nie i bu­dowę pod­czas wy­czer­pu­ją­cych eg­za­mi­nów i te­stów, po czym prze­cho­dzi­łem do ko­lej­nego or­ganu. Stu­dia me­dyczne to jak szyb­kie randki z we­wnętrz­nymi or­ga­nami, a ja za­ko­chi­wa­łem się w każ­dym z nich.

Nigdy nie chcia­łem być le­ka­rzem. Za­nim za­czą­łem ba­dać ludz­kie ciało, moją pa­sją było po­zna­wa­nie ota­cza­ją­cej mnie przy­rody. A co dziw­niej­sze, za­mi­ło­wa­nie do przy­rody po­ja­wiło się pod­czas stu­dio­wa­nia ma­te­ma­tyki w col­lege’u w sa­mym cen­trum Man­hat­tanu – te­raz my­ślę, że to przy­tła­cza­jące miej­skie oto­cze­nie w po­łą­cze­niu z abs­trak­cyjną ode­rwaną od na­tury per­fek­cją ma­te­ma­tyki skło­niły mnie do za­pi­sa­nia się na wy­cieczkę z prze­wod­ni­kiem w celu po­zna­nia dzi­kich ja­dal­nych ro­ślin wy­stę­pu­ją­cych w Cen­tral Parku. Pew­nego go­rą­cego let­niego dnia prze­mie­rza­jąc dzi­kie za­kątki parku le­żą­cego w cen­trum wiel­kiego mia­sta, o czym przy­po­mi­nały nam wi­doczne z od­dali dra­pa­cze chmur, zna­leź­li­śmy pie­przycę siewną, ina­czej rze­żu­chę, ro­ślinę o świe­żym, lekko pi­kant­nym smaku. Udało nam się także ze­brać garść dzi­kich je­żyn. Za­cie­ka­wił mnie po­mysł, żeby do­star­czać or­ga­ni­zmowi po­ży­wie­nie wprost z przy­rody, a umie­jęt­ność roz­róż­nia­nia dziko ro­sną­cych ro­ślin otwo­rzyła mi oczy na cał­kiem nowy świat.

Po tym pierw­szym ze­tknię­ciu z przy­rodą za­czą­łem uczyć się roz­po­zna­wać wszyst­kie ga­tunki ro­ślin, zwie­rząt czy grzy­bów, na które mo­głem się na­tknąć w le­sie, zwłasz­cza te ja­dalne. Za­fa­scy­no­wał mnie po­mysł, żeby za­miesz­kać gdzieś w le­śnej głu­szy i ko­rzy­stać z na­tu­ral­nych su­row­ców nie tylko jako po­ży­wie­nia, ale też do sa­mo­dziel­nego wy­twa­rza­nia pod­sta­wo­wych przed­mio­tów. Prze­czy­ta­łem pod­ręcz­niki o wy­pla­ta­niu ko­szy­ków z wierz­bo­wych wi­tek oraz uczy­łem się jak uszyć okry­cia ze skór zwie­rzę­cych. Wkrótce w mo­jej sy­pialni wa­lały się tro­ciny oraz różne nie­do­koń­czone przed­mioty. Pra­gną­łem po­dró­żo­wać po świe­cie i po­zna­wać inne kul­tury po to, by do­wie­dzieć się, jak wza­jem­nie na sie­bie od­dzia­ły­wają w nie­po­wta­rzal­nym na­tu­ral­nym śro­do­wi­sku.

Po ukoń­cze­niu col­lege’u sko­rzy­sta­łem z oka­zji i roz­wi­ja­łem nie­ule­czalną pa­sję do włó­częg, która za­częła się pod­czas mo­jego po­bytu w Ro­sji. Po­zna­jąc róż­no­rodne kul­tury i ro­zu­mie­jąc ich wi­zje świata, po­sze­rzy­łem także wła­sną wie­dzę o świe­cie oraz za­miesz­ku­ją­cych zie­mię ga­tun­kach. Spę­dzi­łem wiele lat, włó­cząc się, pro­wa­dząc ży­cie no­mady, utrzy­mu­jąc się z do­ryw­czych za­jęć na obo­zach let­nich i roz­glą­da­jąc się za gran­tami, które po­zwo­li­łyby mi ba­dać rdzen­nych miesz­kań­ców da­le­ko­wschod­niej Ro­sji. Jesz­cze wtedy nie wie­dzia­łem, co chcę zro­bić z moim ży­ciem. Za­sta­na­wia­łem się, czy zo­stać rze­mieśl­ni­kiem, czy stu­dio­wać eko­lo­gię, a może osie­dlić się gdzieś na pust­ko­wiu wśród dzi­kiej przy­rody.

Ko­niec koń­ców, po­sta­no­wi­łem, że ka­riera le­ka­rza to naj­lep­szy spo­sób, aby po­łą­czyć te trzy pa­sje: ana­li­tyczne roz­wią­zy­wa­nie pro­ble­mów, za­mi­ło­wa­nie do rę­ko­dzieła oraz po­trzebę po­zna­wa­nia świata, a przy tym po­sia­dać umie­jęt­no­ści le­cze­nia lu­dzi, z któ­rymi się ze­tknę w naj­bar­dziej od­le­głych miej­scach Ziemi. Roz­po­czą­łem stu­dia me­dyczne i gdy po raz pierw­szy prze­cią­łem skal­pe­lem mar­twy na­skó­rek, zro­zu­mia­łem, że po­zna­wa­nie ludz­kiego ciała jest bar­dzo po­dobne do po­zna­wa­nia świata. Wie­dza o we­wnętrz­nych or­ga­nach była dla mnie jak wie­dza o róż­no­rod­nych ga­tun­kach w przy­ro­dzie. Każdy z or­ga­nów jest nie­za­leż­nym by­tem o je­dy­nym w swoim ro­dzaju wy­glą­dzie i dzia­ła­niu; można go zna­leźć w naj­dal­szych za­ka­mar­kach ciała, w jego na­tu­ral­nym śro­do­wi­sku.

Kiedy roz­po­czą­łem stu­dia w Ro­bert Wood John­son Me­di­cal School w New Jer­sey, za­sko­czył mnie fakt, że pod­pa­try­wa­nie przy­rody świet­nie przy­go­to­wało mnie do za­wodu le­ka­rza. Pew­nego dnia, gdy prze­cha­dza­łem się po nie­wiel­kim, za­nie­dba­nym la­sku obok par­kingu, znaj­du­ją­cym się na ty­łach uni­wer­sy­tetu me­dycz­nego, na­tkną­łem się na kępę grzy­bów. Wie­dziony cie­ka­wo­ścią, co tam się kryje, przedar­łem się przez chasz­cze i gąszcz tru­ją­cego blusz­czu.

W pierw­szej chwili po­my­śla­łem, że te grzyby to przy­wiane przez wiatr śmieci, jed­nak pod­sze­dłem bli­żej i zro­zu­mia­łem, że to dzieło przy­rody – kre­mowe, ja­sno­po­ma­rań­czowe sku­pi­sko grzy­bów wy­ła­nia­jące się z wil­got­nej, ukry­tej w cie­niu gleby. Moja zna­jo­mość grzy­bów była wtedy bar­dzo pod­sta­wowa. Za­sta­na­wia­łem się, czy to lecz­ni­cze, ha­lu­cy­no­genne, czy też tru­jące grzyby, o któ­rych na za­ję­ciach z tok­sy­ko­lo­gii mó­wiono nam, że na­wet nie­wiel­kie ich ilo­ści, kilka kę­sów, może do­pro­wa­dzić do ostrej nie­wy­dol­no­ści wą­troby. Mo­gły też być ja­dalne. Na­stęp­nego dnia ku­pi­łem atlas grzy­bów, żeby je roz­po­znać i tak po­chło­nął mnie świat grzy­bów ja­dal­nych. Jed­no­cze­śnie da­lej stu­dio­wa­łem me­dy­cynę.

Na­peł­nia­łem mózg in­for­ma­cjami. W więk­szość dni, po do­głęb­nym po­zna­wa­niu ludz­kiego ciała na za­ję­ciach w pro­sek­to­rium, za­mie­nia­łem skal­pel na wi­kli­nowy ko­szyk i za­głę­bia­łem się w las ota­cza­jący par­king czy też włó­czy­łem się po in­nych te­re­nach w po­szu­ki­wa­niu grzy­bów. Sku­pia­łem wzrok i uwagę na każ­dej kę­pie drzew, na zrę­bach le­śnych czy też na pod­mo­kłej pod­miej­skiej łące. Pra­gną­łem mieć nie­wia­ry­godną in­tu­icję i en­cy­klo­pe­dyczną wie­dzę zbie­ra­czy grzy­bów, i tak samo po­dzi­wia­łem star­szych le­ka­rzy. I jedni, i dru­dzy byli non­sza­lancko pewni sie­bie, kiedy po­dej­mo­wali de­cy­zje o ludz­kim ży­ciu i śmierci, od­dzie­la­jąc grzyby ja­dalne od tru­ją­cych, czy w przy­padku me­dy­ków de­cy­du­jąc, który z pa­cjen­tów wy­maga le­cze­nia, a który jest na tyle zdrowy, żeby go zwol­nić do domu. Za­sta­na­wia­łem się, czy kie­dy­kol­wiek uda mi się po­dej­mo­wać ta­kie de­cy­zje swo­bod­nie, czy pew­ność sie­bie przy­ćmi mój nie­po­kój.

W miarę jak na­bie­ra­łem do­świad­cze­nia w roz­róż­nia­niu grzy­bów oraz cho­rób, po­ją­łem, że za­równo każdy przy­pa­dek cho­ro­bowy, jak i każdy grzyb może sta­no­wić istną za­gadkę dia­gno­styczną. Ter­min dia­gnoza wy­wo­dzi się od grec­kiego słowa dia­gno­sis, co ozna­cza roz­róż­nia­nie, osą­dza­nie i funk­cjo­nuje jako spe­cja­li­styczny od­po­wied­nik słowa „roz­po­zna­nie”. Sto­so­wany jest za­równo przez le­ka­rzy, jak i grzy­bia­rzy. Mój mózg działa tak samo, czy to gło­wiąc się nad za­gadką w le­śnej gę­stwi­nie, czy w ste­ryl­nym szpi­talu – kie­ruje się naj­drob­niej­szymi wska­zów­kami, żeby od­róż­nić po­dobne grzyby czy po­dobne ob­jawy cho­ro­bowe od sie­bie. Spo­strze­gaw­czość i umie­jęt­ność roz­róż­nie­nia to pod­stawa do­strze­ga­nia nie­wiel­kich róż­nic w kształ­cie i ko­lo­rze ko­niecz­nych do pra­wi­dło­wego roz­po­zna­nia grzyba lub wy­czu­cia woni w le­sie, która po­wia­domi nas o ro­sną­cych w po­bliżu kur­kach (pie­prz­ni­kach ja­dal­nych) – wy­czu­jemy ich za­pach, za­nim je wy­pa­trzymy. Na stu­diach me­dycz­nych na­uczono mnie, że do­kładna ob­ser­wa­cja roz­pa­lo­nych od go­rączki noz­drzy dziecka może po­móc po­sta­wić pra­wi­dłową dia­gnozę, że jest to za­pa­le­nie płuc, a nie zwy­kła in­fek­cja wi­ru­sowa.

Cho­ciaż na obu po­lach sama ob­ser­wa­cja da­leko nas nie za­wie­dzie. Aby do­głęb­nie po­jąć ta­jem­nice ludz­kiego ciała, po­dob­nie jak świat przy­rody, na­leży zro­zu­mieć eko­lo­gię. Eko­lo­gia to wie­dza o tym, jak każdy ga­tu­nek od­dzia­łuje na inny, a także na glebę i kli­mat. Do­świad­czony grzy­biarz do­sko­nale wie, ja­kie grzyby można zna­leźć w za­leż­no­ści od re­gionu, po­gody, pory roku, opa­dów desz­czu, ga­tun­ków ro­sną­cych drzew oraz za­le­ga­ją­cej ściółki le­śnej. Tak samo le­karz ro­zu­mie, że cho­roby za­kaźne są po­wią­zane z porą roku i po­ło­że­niem geo­gra­ficz­nym, dla­tego można się spo­dzie­wać bo­re­liozy w okre­ślo­nych miej­scach w le­cie, a grypy i za­tru­cia tlen­kiem wę­gla w zi­mie i po­dob­nie jak przy zbie­ra­niu grzy­bów, wie­dza o tym, czego i gdzie szu­kać, po­maga nam je zna­leźć. Zro­zu­mia­łem, że ta sama kom­bi­na­cja głę­bo­kiej wie­dzy i wni­kli­wej ob­ser­wa­cji pro­wa­dzi do roz­po­zna­wa­nia za­równo grzy­bów, jak i cho­rób, i za­czą­łem do­ce­niać umie­jęt­no­ści do­świad­czo­nych le­ka­rzy, któ­rzy – po­dob­nie jak do­świad­czeni grzy­bia­rze – są praw­dziwą skarb­nicą po­za­po­dręcz­ni­ko­wej wie­dzy.

Do­piero na trze­cim roku stu­diów, gdy skoń­czy­łem za­ję­cia teo­re­tyczne i za­czą­łem pra­co­wać w szpi­talu, a żywi pa­cjenci za­stą­pili te­sty wie­lo­krot­nego wy­boru, w pełni do­ce­ni­łem spo­sób, w jaki różne czę­ści ludz­kiego ciała współ­pra­cują ze sobą, żeby utrzy­mać czło­wieka przy ży­ciu. Pod­czas dy­żu­rów na chi­rur­gii, mia­łem inny wi­dok znad ma­seczki, tym ra­zem to było żywe ciało. Młody czło­wiek, po­szko­do­wany w wy­padku sa­mo­cho­do­wym, mu­siał mieć usu­niętą pęk­niętą śle­dzionę w try­bie na­tych­mia­sto­wym, a ja po­śpiesz­nie szo­ro­wa­łem ręce, przy­go­to­wu­jąc się do ope­ra­cji. Sta­łem przy stole ope­ra­cyj­nym w ste­ryl­nym czepku, far­tu­chu, rę­ka­wicz­kach i ma­sce za­kry­wa­ją­cej wszystko oprócz mo­ich wy­trzesz­czo­nych oczu i ob­ser­wo­wa­łem, jak chi­rurg skal­pe­lem roz­cina brzuch pa­cjenta tak samo, jak ja to ro­bi­łem pod­czas sek­cji zwłok.

Rana krwa­wiła. Stru­mień czer­wo­nej krwi uświa­do­mił mi, że serce na­szego pa­cjenta bije, płuca od­dy­chają, a ci­śnie­nie krwi nie spada. Kiedy po­ma­ga­łem roz­chy­lić po­włoki brzuszne, aby zro­bić doj­ście do jamy brzusz­nej, na­wet przez rę­ka­wiczki czu­łem cie­pło ży­wego ciała, co ozna­czało, że tar­czyca i nad­ner­cza pa­cjenta wy­twa­rzały roz­grze­wa­jące je hor­mony. A po­bu­dzone je­lita mło­dego czło­wieka wiły się jak dżdżow­nice, tak jak­by­śmy – chi­rurg i ja – zaj­rzeli pod po­ro­śniętą trawą po­wierzch­nię, zdarli darń i od­sło­nili zie­mię oraz ży­jące pod nią ro­bale i inne ży­jątka. Te żywo re­agu­jące je­lita pa­cjenta świad­czyły o za­cho­wa­niu pra­wi­dło­wych funk­cji ży­cio­wych oraz o zdro­wym funk­cjo­no­wa­niu ne­rek i wą­troby.

Kro­je­nie ży­wych pa­cjen­tów oraz ob­ser­wo­wa­nie i do­ty­ka­nie pra­cu­ją­cych or­ga­nów we­wnętrz­nych ujaw­nia to, czego sek­cja zwłok, znie­ru­cho­miałe or­gany i tkanki za­sty­głe w cza­sie przez śmierć i za­nu­rzone w for­ma­li­nie ni­gdy nie mo­gły zro­bić – tego, że wszyst­kie na­sze or­gany są po­łą­czone w sieć wza­jem­nych za­leż­no­ści. Zwłoki le­żące na stole w pro­sek­to­rium na­wet w naj­mniej­szym stop­niu nie mogą po­ka­zać, jak na­sze or­gany współ­pra­cują w praw­dzi­wym ży­ciu, tak jak wy­pchane okazy zwie­rząt czy za­su­szone ro­śliny nie­wiele nam po­wie­dzą o za­leż­no­ściach ist­nie­ją­cych mię­dzy ga­tun­kami wy­stę­pu­ją­cymi w tym sa­mym śro­do­wi­sku. Je­śli cho­dzi o ży­wych pa­cjen­tów, każda ob­ser­wa­cja mó­wiła mi nie­zmien­nie o zgod­nie współ­pra­cu­ją­cych or­ga­nach ludz­kiego ciała. Or­gany, które po­zna­wa­łem je­den po dru­gim, w końcu od­na­la­zły się i współ­dzia­łały w jed­nym or­ga­ni­zmie.

Po­dob­nie jak wszyst­kie ga­tunki w eko­sys­te­mie są ide­al­nie do­pa­so­wane do zaj­mo­wa­nych przez nie eko­lo­gicz­nych nisz, tak każdy aspekt ludz­kiego ciała od­grywa spe­cy­ficzną rolę w utrzy­my­wa­niu go w rów­no­wa­dze – wła­śnie to na­zy­wamy ho­me­ostazą. Na do­da­tek eko­lo­gia ciała jest wiel­ko­for­ma­to­wym ob­ra­zem, jaki do­strze­gamy, za­czy­na­jąc od in­dy­wi­du­al­nych czę­ści i koń­cząc na zro­zu­mie­niu wza­jem­nych po­wią­zań mię­dzy nimi. Pod­czas stu­diów me­dycz­nych do­wie­dzia­łem się, że za­wód le­ka­rza, zwłasz­cza ogól­nego, wy­maga nie tylko głę­bo­kiej wie­dzy na te­mat każ­dej czę­ści ciała, ale także umie­jęt­no­ści do­strze­że­nia ciała jako ca­ło­ści, a także osoby jego wła­ści­ciela.

Ta książka to dzien­nik po­dróży. Moja po­dróż w celu od­kry­wa­nia cu­dów, ale też i ułom­no­ści ludz­kiego ciała za­częła się od wglądu w ludz­kie zwłoki. To także ozna­czało w po­średni spo­sób wej­rze­nie w moje ciało, jak rów­nież w ciało każ­dej osoby, jaką kie­dy­kol­wiek spo­tka­łem lub z którą mia­łem do czy­nie­nia. Po­dróż ta trwała pod­czas mo­ich stu­diów me­dycz­nych oraz w cza­sie re­zy­den­tury – w trak­cie stażu na in­ter­nie oraz pe­dia­trii, który ukoń­czy­łem w Mas­sa­chu­setts Ge­ne­ral Ho­spi­tal (MGH). Każdy pa­cjent, któ­rego ba­da­łem, przy­czy­nił się do lep­szego zro­zu­mie­nia funk­cjo­no­wa­nia ciała.

Gdy skoń­czy­łem re­zy­den­turę i roz­po­czą­łem pracę jako nie­za­leżny le­karz, moja ka­riera za­wo­dowa roz­wi­jała się w zgoła nie­spo­ty­kany spo­sób. Za­miast za­trud­nić się w pre­sti­żo­wym szpi­talu aka­de­mic­kim czy pod­jąć spe­cja­li­za­cję, po­dró­żo­wa­łem do od­le­głych miejsc o nie­zwy­kłej kul­tu­rze, w któ­rych pro­wa­dzi­łem prak­tykę le­kar­ską. Od kli­niki po­ło­żo­nej gdzieś w gó­rach w Ne­palu aż do izby przy­jęć na od­lu­dziu na Ala­sce. Prak­tyka le­kar­ska w tak róż­no­rod­nych miej­scach na­uczyła mnie no­wego spoj­rze­nia na ludz­kie ciało, co po­głę­biło moją wie­dzę i sza­cu­nek do niego oraz po­mo­gło mi stać się lep­szym le­ka­rzem.

Ta książka jest po­świę­cona czę­ściom ciała, a przy tym po­ka­zuje, w jaki spo­sób te czę­ści two­rzą ca­łość. Każdy roz­dział za­wiera opo­wie­ści o kon­kret­nej czę­ści ciała lub pły­nie ustro­jo­wym nie tylko z per­spek­tywy le­ka­rza, ale także ba­da­cza i po­dróż­nika, który eks­plo­ruje nowy i nie­znany te­ren, do­świad­cza­jąc no­wych, nie­zna­nych wi­do­ków i po­zna­jąc dziwne zwy­czaje jego miesz­kań­ców. Stu­dia me­dyczne na­uczyły mnie, że ludz­kie ciało da się po­dzie­lić na mniej­sze czę­ści, a jed­nak ciało to coś wię­cej niż suma tych ele­men­tów.

Świat ukryty we­wnątrz nas za­słu­guje na taką samą uwagę i za­chwyt jak ota­cza­jący nas świat przy­rody. Przede wszyst­kim praw­dziwa hi­sto­ria ciała to po­dwójna hi­sto­ria i ciała, i na­szego ży­cia.