Manifest ebook

Wpro­wa­dze­nie

Kie­dy w 2019 roku zdo­by­łam Na­gro­dę Bo­oke­ra za po­wie­ść Dziew­czy­na, ko­bie­ta, inna, uzna­no, że osi­ągnęłam suk­ces „z dnia na dzień” – po czter­dzie­stu la­tach pra­cy w bra­nży ar­ty­stycz­nej. Mia­łam na kon­cie pew­ne osi­ągni­ęcia i wy­ró­żnie­nia, nie­mniej nie by­łam sze­ro­ko roz­po­zna­wal­na. Po­wie­ść zy­ska­ła sta­tus be­st­sel­le­ra nu­mer je­den i uka­za­ła się w licz­nych prze­kła­dach, przy­ci­ąga­jąc uwa­gę, ja­kiej od daw­na pra­gnęłam dla swo­jej twór­czo­ści. W nie­zli­czo­nych wy­wia­dach opo­wia­da­łam o dłu­giej dro­dze, któ­ra do­pro­wa­dzi­ła mnie na wy­ży­ny. Mó­wi­łam, że czu­ję się nie­po­wstrzy­ma­na – bo do­ta­rło do mnie, że taka wła­śnie by­łam, od­kąd w wie­ku osiem­na­stu lat opu­ści­łam ro­dzin­ny dom, by na wła­sną rękę szu­kać so­bie miej­sca w świe­cie.

My­ślę, że źró­deł mo­jej twór­czo­ści mo­żna do­szu­ki­wać się w moim dzie­ci­ństwie, za­ple­czu kul­tu­ro­wym i tych czyn­ni­kach, któ­re ukszta­łto­wa­ły moje ży­cie. Wi­ęk­szo­ść osób zwi­ąza­nych ze sztu­ką ma ja­kieś wzor­ce do na­śla­do­wa­nia – pi­sa­rzy i pi­sar­ki, ar­ty­stów i ar­tyst­ki – lu­dzi twór­czych, któ­rzy ich in­spi­ru­ją, ale co jesz­cze skła­da się na pod­wa­li­ny na­szej pra­cy twór­czej i na­da­je kie­ru­nek na­szej ka­rie­rze? W ni­niej­szej ksi­ążce sta­ram się od­po­wie­dzieć na to py­ta­nie – w tym celu przy­glądam się wła­sne­mu dzie­dzic­twu i la­tom dzie­ci­ństwa, sty­lo­wi ży­cia i re­la­cjom z in­ny­mi, ge­ne­zie i na­tu­rze mo­jej kre­atyw­no­ści, a ta­kże stra­te­giom roz­wo­ju oso­bi­ste­go i dzia­łal­no­ści ak­ty­wi­stycz­nej.

Oso­by, któ­re ze­tknęły się z moim pi­sar­stwem do­pie­ro te­raz, na eta­pie tego nie­daw­ne­go prze­ło­mu, do­wie­dzą się, cze­go po­trze­bo­wa­łam, by nie usta­wać w wy­si­łkach i sta­le się roz­wi­jać, te zaś, któ­re zma­ga­ją się z pro­ble­ma­mi od dłu­ższe­go cza­su i być może do­strze­gą w mo­jej opo­wie­ści ele­men­ty wła­snej hi­sto­rii, po­win­ny zna­le­źć w niej in­spi­ra­cję do podąża­nia wła­sną dro­gą i re­ali­zo­wa­nia swo­ich am­bi­cji.

Oto za­tem mój Ma­ni­fest – jak ni­g­dy się nie pod­da­wać, wspo­mnie­nia i re­flek­sje o moim ży­ciu.

Je­den

ān (sta­ro­an­giel­ski)

e.ni (jo­ru­ba)

a haon (ir­landz­ki)

ein (nie­miec­ki)

um (por­tu­gal­ski)

dzie­dzic­two, dzie­ci­ństwo, ro­dzi­na, po­cho­dze­nie

Jako rasa ludz­ka wszy­scy no­si­my w so­bie hi­sto­rię na­sze­go dzie­dzic­twa, a mnie cie­ka­wi, w jaki spo­sób moja wpły­nęła na to, jaką oso­bą i jaką pi­sar­ką się sta­łam. Wiem, że wy­wo­dzę się z dłu­giej li­nii osób, któ­re w po­szu­ki­wa­niu lep­sze­go ży­cia mi­gro­wa­ły od kra­ju do kra­ju, któ­re za­wie­ra­ły zwi­ąz­ki ma­łże­ńskie po­nad sztucz­ny­mi kon­struk­ta­mi gra­nic i stwo­rzo­ny­mi przez czło­wie­ka ba­rie­ra­mi kul­tu­ro­wy­mi i ra­so­wy­mi.

Moja an­giel­ska mat­ka po­zna­ła mo­je­go ni­ge­ryj­skie­go ojca na po­ta­ńców­ce dla człon­ków Wspól­no­ty Na­ro­dów w cen­trum Lon­dy­nu w 1954 roku. Stu­dio­wa­ła wte­dy w pro­wa­dzo­nym przez za­kon­ni­ce ka­to­lic­kim ko­le­gium na­uczy­ciel­skim w Ken­sing­ton; on przy­go­to­wy­wał się do za­wo­du spa­wa­cza. Po­bra­li się i w ci­ągu dzie­si­ęciu lat do­cho­wa­li się ośmior­ga dzie­ci. Kie­dy do­ra­sta­łam, okre­śla­no mnie mia­nem „mie­sza­ńca”, bo tak wów­czas na­zy­wa­no oso­by dwu­ra­so­we. Ka­te­go­rie tego typu – Mu­rzy­ni, ko­lo­ro­wi, czar­ni, dwu­ra­so­wi, ciem­no­skó­rzy – funk­cjo­nu­ją jako ogól­nie przy­jęte de­skryp­to­ry, do­pó­ki nie za­stąpi ich nowe okre­śle­nie. Dziś ro­zu­mie­my, że rasa tak na­praw­dę nie ist­nie­je – nie sta­no­wi bio­lo­gicz­ne­go fak­tu – a DNA wszyst­kich lu­dzi jest w dzie­wi­ęćdzie­si­ęciu dzie­wi­ęciu pro­cen­tach jed­na­ko­we. Dzie­lące nas ró­żni­ce nie mają cha­rak­te­ru na­uko­we­go, ale wy­ni­ka­ją z in­nych czyn­ni­ków, ta­kich jak śro­do­wi­sko. Nie­mniej rasa to część ży­cio­we­go do­świad­cze­nia i wła­śnie stąd bie­rze się jej ogrom­ne zna­cze­nie. To, że uświa­do­mi­my so­bie fik­cję rasy, nie ozna­cza, że mo­że­my zre­zy­gno­wać z po­wy­ższych ka­te­go­rii, a przy­naj­mniej jesz­cze nie te­raz.

W cza­sach mo­je­go dzie­ci­ństwa po­jęcie „czar­ne­go Bry­tyj­czy­ka” czy „czar­nej Bry­tyj­ki” ucho­dzi­ło za we­wnętrz­nie sprzecz­ne. Bry­tyj­czy­cy nie wi­dzie­li w lu­dziach nie­bia­łych wspó­ło­by­wa­te­li, a ci z ko­lei często iden­ty­fi­ko­wa­li się z kra­jem swo­je­go po­cho­dze­nia. Sama nie mia­łam in­ne­go wy­bo­ru, jak tyl­ko uwa­żać się za Bry­tyj­kę. To był kraj mo­ich na­ro­dzin, mo­je­go ży­cia, na­wet je­śli da­wa­no mi ja­sno do zro­zu­mie­nia, że tak na­praw­dę do nie­go nie na­le­żę, bo nie je­stem bia­ła. Ni­ge­ria po­zo­sta­wa­ła jed­nak czy­mś od­le­głym, kra­jem, z któ­re­go po­cho­dził mój oj­ciec, a o któ­rym nic nie wie­dzia­łam.

O wie­le wi­ęcej wiem o ro­dzi­nie ze stro­ny mat­ki niż ze stro­ny ojca. Nie tak daw­no temu od­kry­łam, że moje ko­rze­nie w Wiel­kiej Bry­ta­nii si­ęga­ją po­nad trzy­stu lat wstecz, do 1703 roku. Wie­dza ta przy­da­ła­by mi się w dzie­ci­ństwie, bo wzmoc­ni­ła­by moje po­czu­cie przy­na­le­żno­ści i da­ła­by mi amu­ni­cję prze­ciw­ko tym, któ­rzy w owym cza­sie na­ka­zy­wa­li mi i ka­żdej in­nej nie­bia­łej oso­bie wra­cać tam, skąd po­cho­dzi­my.

Nie cho­dzi o to, że trze­ba mieć bry­tyj­skie ko­rze­nie, żeby tu przy­na­le­żeć, a prze­ko­na­nie, że przy­na­le­ży się tyl­ko wte­dy, gdy się ta­kie ko­rze­nie ma, na­le­ży za­wsze nie­ustan­nie pod­wa­żać. Pra­wa do oby­wa­tel­stwa nie ogra­ni­cza­ją się do praw wy­ni­ka­jących z uro­dze­nia, a całą spra­wę od za­wsze kom­pli­ko­wa­ły oso­by, któ­re uzna­wa­no za „pod­da­nych” im­pe­rium bry­tyj­skie­go, ale nie na­masz­cza­no ich „oby­wa­tel­stwem”.

Do­sko­na­le ro­zu­miem, że te­sty DNA są kon­tro­wer­syj­ne, po­nie­waż po­szcze­gól­ne pod­mio­ty na pod­sta­wie swo­ich ba­dań uzy­sku­ją ró­żno­rod­ne wy­ni­ki, nie­mniej mnie i tak wy­da­ją się fa­scy­nu­jące. Mój test w ra­mach pro­jek­tu DNA An­ce­stry, któ­ry obej­mu­je osiem po­ko­leń wstecz, wy­ka­zał na­stępu­jące sza­cun­ko­we po­cho­dze­nie et­nicz­ne: „Ni­ge­ria: 38 pro­cent; Togo: 12 pro­cent; An­glia, pó­łnoc­no-za­chod­nia Eu­ro­pa: 25 pro­cent; Szko­cja: 14 pro­cent; Ir­lan­dia: 7 pro­cent; Nor­we­gia: 4 pro­cent”. (Wśród wy­mie­nio­nych ob­sza­rów są dwa pa­ństwa, któ­rych nie po­tra­fię po­wi­ązać z żad­nym ze zna­nych mi przod­ków: Szko­cja i Nor­we­gia).

Choć je­stem z po­cho­dze­nia tak samo czar­na, jak bia­ła, gdy lu­dzie na mnie pa­trzą, wi­dzą we mnie ojca, a nie mat­kę. To, że nie mogę przy­pi­sać so­bie bia­łej to­żsa­mo­ści, gdy­bym na­wet tego chcia­ła (a nie chcę), jest z na­tu­ry ir­ra­cjo­nal­ne i do­wo­dzi je­dy­nie, jak ab­sur­dal­na jest kon­cep­cja rasy.

Uro­dzi­łam się w 1959 roku w El­tham, a wy­cho­wa­łam w Wo­ol­wich, w po­łu­dnio­wym Lon­dy­nie. Przy­szłam na świat jako oso­ba płci że­ńskiej, z kla­sy ro­bot­ni­czej i nie­bia­ła, więc ogra­ni­cze­nia wo­bec mnie zo­sta­ły okre­ślo­ne, za­nim jesz­cze zdąży­łam otwo­rzyć usta i za­pła­kać z po­wo­du szo­ku spo­wo­do­wa­ne­go wy­pchni­ęciem mnie z przy­tul­ne­go łona mo­jej mat­ki, gdzie spędzi­łam dzie­wi­ęć mie­si­ęcy w zmy­sło­wej har­mo­nii ze swo­im stwór­cą. Przy­szło­ść nie ry­so­wa­ła się dla mnie po­my­śl­nie – prze­zna­czo­no mi rolę po­do­so­by: ule­głej, gor­szej, mar­gi­nal­nej, nie­istot­nej – praw­dzi­wie pod­rzęd­nej.

Kie­dy się uro­dzi­łam, w bry­tyj­skim par­la­men­cie za­sia­da­ło tyl­ko czter­na­ście ko­biet na sze­ściu­set trzy­dzie­stu mężczyzn, z cze­go wy­ni­ka, że kon­tro­lę nad kra­jem spra­wo­wa­li w dzie­wi­ęćdzie­si­ęciu sied­miu pro­cen­tach przed­sta­wi­cie­le płci męskiej. Na­sze spo­łe­cze­ństwo było za­tem pa­triar­chal­ne. To nie opi­nia, to fakt. W po­li­ty­ce rzad­ko słu­cha­no ko­biet i nie­wie­le uwa­gi po­świ­ęca­no ich pro­ble­mom zwi­ąza­nym z ma­cie­rzy­ństwem, ma­łże­ństwem, za­trud­nie­niem oraz wol­no­ścią sek­su­al­ną i re­pro­duk­cyj­ną, nie­wie­le ko­biet zaj­mo­wa­ło też wy­so­kie sta­no­wi­ska, pe­łni­ło funk­cje kie­row­ni­cze czy spra­wo­wa­ło ja­kąkol­wiek wła­dzę w kra­ju. Dziś oko­ło jed­nej trze­ciej osób za­sia­da­jących w bry­tyj­skim par­la­men­cie to ko­bie­ty.

Rok po mo­ich na­ro­dzi­nach pi­gu­łka dała ko­bie­tom swo­bo­dę wi­ęk­szej kon­tro­li nad wła­snym cia­łem, ale mi­nęło ko­lej­nych szes­na­ście lat, za­nim w 1975 roku usta­wy o rów­nej pła­cy i o za­ka­zie dys­kry­mi­na­cji ze względu na płeć spra­wi­ły, że dys­kry­mi­no­wa­nie ko­biet sta­ło się nie­le­gal­ne.

Mo­żna śmia­ło przy­pusz­czać, że odzie­dzi­czy­łam hi­sto­rię dru­go­rzęd­ne­go sta­tu­su ko­biet w spo­łe­cze­ństwie. Moja mat­ka, uro­dzo­na w 1933 roku, zo­sta­ła wy­cho­wa­na w ów­cze­snej tra­dy­cji, zgod­nie z któ­rą ko­bie­ta po­win­na pod­po­rząd­ko­wać się przy­szłe­mu mężo­wi i za­spo­ka­jać jego po­trze­by kosz­tem swo­ich. Mat­ka rze­czy­wi­ście była po­słusz­na spo­łecz­nym oby­cza­jom, wy­ma­ga­jącym od niej ule­gło­ści wo­bec wła­dzy mo­je­go ojca, do­pó­ki fe­mi­nizm dru­giej fali w la­tach sie­dem­dzie­si­ątych nie za­czął kwe­stio­no­wać i zmie­niać spo­łecz­nych po­staw, a wte­dy za­częła się bro­nić, czer­pi­ąc in­spi­ra­cję od swo­ich czte­rech na­sto­let­nich có­rek, któ­re wkra­cza­ły w wiek doj­rze­wa­nia w at­mos­fe­rze wi­ęk­szej swo­bo­dy. W ko­ńcu, po trzy­dzie­stu trzech la­tach ma­łże­ństwa, unie­za­le­żni­ła się od męża.

Po moim ojcu, ni­ge­ryj­skim imi­gran­cie, przy­by­łym do oj­czy­zny na po­kła­dzie bry­tyj­skie­go stat­ku w 1949 roku, odzie­dzi­czy­łam ko­lor skó­ry, któ­ry de­cy­do­wał o tym, jak po­strze­ga­no mnie w kra­ju mo­je­go uro­dze­nia – jako cu­dzo­ziem­kę, out­si­der­kę, obcą. Kie­dy się uro­dzi­łam, dys­kry­mi­na­cja ze względu na ko­lor skó­ry była jesz­cze le­gal­na i mu­sia­ło mi­nąć wie­le lat, za­nim na mocy usta­wy o sto­sun­kach ra­so­wych dok­try­na an­ty­ra­si­stow­ska zo­sta­ła w pe­łni wpro­wa­dzo­na do bry­tyj­skie­go pra­wa – po­cząw­szy od jej pierw­szej wer­sji z 1965 roku, kie­dy to za­ka­za­no prak­tyk ra­si­stow­skich w miej­scach pu­blicz­nych, aż po rok 1976, kie­dy prze­pi­sy na­bra­ły pe­łniej­sze­go wy­mia­ru.

Gdy mój oj­ciec przy­był do tego kra­ju, pa­no­wał tu inny mit – o ni­ższo­ści Afry­ka­nów jako dzi­ku­sów, roz­po­wszech­nia­ny od sa­me­go po­cząt­ku im­pe­rial­ne­go przed­si­ęw­zi­ęcia i trans­atlan­tyc­kie­go han­dlu nie­wol­ni­ka­mi. Oj­ciec po­cho­dził z ob­sza­ru, któ­ry przez pra­wie sto lat do­świad­czał ko­lo­nial­nych na­jaz­dów i pod­bo­jów. Im­pe­rium bry­tyj­skie pró­bo­wa­ło utrwa­lić mit, ja­ko­by cy­wi­li­zo­wa­ło bar­ba­rzy­ńskie kul­tu­ry, pod­czas gdy w rze­czy­wi­sto­ści cho­dzi­ło o nie­zmier­nie do­cho­do­we przed­si­ęw­zi­ęcie ka­pi­ta­li­stycz­ne.

O ile na te­mat po­wo­jen­nej ery Win­drush, czy­li fali emi­gra­cji z Ka­ra­ibów, po­wsta­ło mnó­stwo ba­dań i opra­co­wań, o tyle nar­ra­cje afry­ka­ńskie nie do­cze­ka­ły się rów­nie sta­ran­nej do­ku­men­ta­cji. Ist­nia­ło jed­nak mi­ędzy nimi wie­le po­do­bie­ństw. W mo­men­cie gdy mój oj­ciec jako mło­dy czło­wiek przy­był do Wiel­kiej Bry­ta­nii, zo­stał bru­tal­nie po­zba­wio­ny wła­sne­go wy­obra­że­nia o so­bie jako jed­no­st­ce i zmu­szo­ny do przy­jęcia na­rzu­co­nej to­żsa­mo­ści – chcąc nie chcąc, stał się wi­zu­al­nym ucie­le­śnie­niem wie­ków ne­ga­tyw­nej i fa­łszy­wej re­pre­zen­ta­cji. Wiel­ka Bry­ta­nia wer­bo­wa­ła lu­dzi z ko­lo­nii, by wy­pe­łnić lukę po ofia­rach II woj­ny świa­to­wej. Mój oj­ciec wy­ru­szył więc ze swo­jej oj­czy­zny, gdzie był po pro­stu zwy­kłym czło­wie­kiem, tym­cza­sem po przy­by­ciu na miej­sce za­miast po­wi­ta­nia go jako Syna Im­pe­rium cze­kał go nie­po­ha­mo­wa­ny ra­sizm tam­tych cza­sów.

Ja rów­nież uro­dzi­łam się na ni­ższych szcze­blach bry­tyj­skiej hie­rar­chii spo­łecz­nej, w sys­te­mie kla­so­wym, któ­ry rzu­to­wał na ja­ko­ść ży­cia i mo­żli­wo­ści, ist­nie­jącym po dziś dzień, choć już w znacz­nie bar­dziej mo­bil­nym spo­łecz­nie kra­ju. Nana, moja bab­cia po kądzie­li, była kraw­co­wą. Oj­ciec mo­jej mamy, Le­slie, był mle­cza­rzem, czy też, jak to się wte­dy na­zy­wa­ło, roz­no­si­cie­lem mle­ka. Wcze­śniej jego ro­dzi­na pro­wa­dzi­ła wła­sną mle­czar­nię. Moja mat­ka, ich je­dy­ne dziec­ko, uczęsz­cza­ła do przy­klasz­tor­ne­go gim­na­zjum. Kie­dy uko­ńczy­ła ko­le­gium na­uczy­ciel­skie i zo­sta­ła na­uczy­ciel­ką – pod­jęła pra­cę w jed­nym z nie­wie­lu za­wo­dów do­stęp­nych dla wy­kszta­łco­nych ko­biet na po­cząt­ku lat pi­ęćdzie­si­ątych – zna­la­zła się na do­brej dro­dze wio­dącej do kla­sy śred­niej. Jed­nak ma­łże­ństwo z Afry­ka­ni­nem spo­wo­do­wa­ło, że na­tych­miast spa­dła na sam dół dra­bi­ny spo­łecz­nej. W pew­nym sen­sie moja mat­ka zo­sta­ła czar­na przez zwi­ązek ma­łże­ński, a gdy uro­dzi­ły się jej dzie­ci – przez zwi­ązek bio­lo­gicz­ny; sta­ła się nie­ja­ko „ho­no­ro­wo czar­na”, je­śli mo­żna to tak ująć.

Mat­ka za­wsze po­wta­rza, że gdy po­zna­ła mo­je­go ojca, za­ko­cha­ła się w jego cha­rak­te­rze i nie zwra­ca­ła uwa­gi na ko­lor jego skó­ry. Ko­cha­ła go i swo­je dzie­ci, a my by­li­śmy dla niej ca­łym ży­ciem. Tyl­ko to się dla niej li­czy­ło, a nie ra­si­stow­skie bred­nie ob­cych, prze­ko­na­nych, że nie­któ­rzy są mniej lu­dźmi niż inni.

Mój oj­ciec miał ni­ge­ryj­skie i afro-bra­zy­lij­skie ko­rze­nie. Jego bli­źnia­cza sio­stra zma­rła, ro­dząc swo­je pierw­sze dziec­ko, za­nim on wy­je­chał do An­glii. Miał ta­kże trój­kę znacz­nie star­sze­go przy­rod­nie­go ro­dze­ństwa: dwie sio­stry, o któ­rych nic nie wiem, i bra­ta, któ­ry przy­był do Wiel­kiej Bry­ta­nii w 1927 roku, osia­dł w Li­ver­po­olu, oże­nił się z Ir­land­ką (przez co ro­dzi­na na za­wsze ze­rwa­ła z nią kon­takt) i do­cze­kał się trzech có­rek.

Oj­ciec, uro­dzo­ny w Ka­me­ru­nie Fran­cu­skim, wy­cho­wał się w La­gos, ów­cze­snej sto­li­cy Ni­ge­rii. Jego oj­ciec, Gre­go­rio Ban­ko­le Eva­ri­sto, zna­la­zł się w gro­nie osób, któ­re po­wró­ci­ły do Afry­ki Za­chod­niej z Bra­zy­lii, po tym jak w 1888 roku sko­ńczy­ło się tam nie­wol­nic­two. Moim zda­niem nie­wie­le wska­zu­je na to, by sam do­świad­czył znie­wo­le­nia. W Ni­ge­rii Gre­go­rio pra­co­wał jako cel­nik, co, jak sądzę, gwa­ran­to­wa­ło mu pe­wien sta­tus w spo­łe­cze­ństwie, i po­sia­dał dom w Dziel­ni­cy Bra­zy­lij­skiej w La­gos. Kie­dy wy­bra­łam się tam na po­cząt­ku lat dzie­wi­ęćdzie­si­ątych, obec­ni wła­ści­cie­le od razu po­ka­za­li mi akt sprze­da­ży do­ko­na­nej przez moją bab­cię, Ze­no­bię, na wy­pa­dek gdy­bym mia­ła się o nie­go upo­mnieć – pi­ęćdzie­si­ąt lat po fak­cie.

Gre­go­rio po­noć po­znał Ze­no­bię, swo­ją dru­gą żonę, w klasz­to­rze. Nie po­tra­fi­ła czy­tać ani pi­sać, za­tem naj­wy­ra­źniej nie po­bie­ra­ła tam nauk. Mam w swo­im po­sia­da­niu ofi­cjal­ny do­ku­ment z od­ci­skiem jej kciu­ka jako pod­pi­sem, na któ­ry pa­trzę ze wzru­sze­niem – to fi­zycz­ny do­wód jej uni­kal­ne­go ukła­du li­nii pa­pi­lar­nych. My ni­g­dy nie wy­bra­li­śmy się do Ni­ge­rii, a ona nie od­wie­dzi­ła An­glii, ni­g­dy jej za­tem nie po­zna­łam. Do dziś bar­dzo nie­wie­le wiem o niej czy o moim dziad­ku, któ­ry zma­rł przed na­ro­dzi­na­mi mo­je­go ojca. Oj­ciec nie po­tra­fił opi­sać swo­jej mat­ki, mó­wił tyl­ko, że była bar­dzo miła.

Za­wsze przy­wi­ązy­wa­łam ogrom­ną wagę do je­dy­ne­go zdjęcia mo­jej bab­ci, ja­kie znaj­du­je się w po­sia­da­niu na­szej ro­dzi­ny. Wy­ko­na­na chy­ba w la­tach dwu­dzie­stych fo­to­gra­fia przed­sta­wia ją w odświ­ęt­nym stro­ju, być może z oka­zji ślu­bu. Bab­cia wy­gląda na niej do­rod­nie, słod­ko, uro­czo, do­stoj­nie, acz­kol­wiek po­wści­ągli­wie (ja na­to­miast ni­g­dy w ży­ciu nie wy­gląda­łam po­wści­ągli­wie, ucho­waj Boże). Nie­daw­no po­da­ro­wa­no mi zdjęcie bab­ci zro­bio­ne pod ko­niec jej ży­cia i zdu­mia­ła mnie prze­mia­na, jaka w niej za­szła. Chu­da, udręczo­na, tra­gicz­na twarz ko­bie­ty w po­de­szłym wie­ku roz­bi­ła wy­ide­ali­zo­wa­ny ob­raz, jaki no­si­łam w so­bie przez dzie­si­ęcio­le­cia. Ze­no­bia stra­ci­ła męża ja­kieś czter­dzie­ści lat wcze­śniej, bli­źniacz­ka mo­je­go ojca zma­rła, a on sam wy­emi­gro­wał do An­glii, nie mó­wi­ąc o tym swo­jej mat­ce, na wy­pa­dek gdy­by pró­bo­wa­ła go za­trzy­mać, nie na­pi­sał po przy­je­ździe, ani w ogó­le do niej nie na­pi­sał. Być może wsty­dził się tego, jak wy­je­chał. Gdy oże­nił się z moją mat­ką, to ona wzi­ęła na sie­bie od­po­wie­dzial­no­ść za kon­takt z te­ścio­wą, któ­ra ko­rzy­sta­ła z usług skry­by. Nie­ste­ty z jej li­stów nie wy­ni­ka­ło nic, kim była i jak żyła.

Po śmier­ci bab­ci w 1967 roku mój oj­ciec otrzy­mał list z wia­do­mo­ścią o tym od ko­goś z Ni­ge­rii zwi­ąza­ne­go z ro­dzi­ną:

Je­stem oso­bą, co da­rzy mo­ich ro­dzi­ców na­le­ży­tym sza­cun­kiem zwłasz­cza moją mat­kę co bar­dzo się mną opie­ko­wa­ła gdy by­łem mały a two­ja świ­ętej pa­mi­ęci mat­ka po­wie­dzia­ła mi że od­kąd wy­je­cha­łeś nie in­te­re­so­wa­łeś się nią ani nie dba­łeś o nią i to bar­dzo źle a te­raz nad­sze­dł ko­niec i nie­ste­ty mu­szę cię po­in­for­mo­wać że two­ja mat­ka zma­rła 5-ego a po­chó­wek od­będzie się 11-ego.

My, dzie­ci, tyl­ko raz w ży­ciu zo­ba­czy­li­śmy na­sze­go ojca, su­ro­we­go stra­żni­ka dys­cy­pli­ny, we łzach – kie­dy otrzy­mał ten list. Wy­pro­sze­ni z kuch­ni, tło­czy­li­śmy się pod oknem w ogro­dzie, z nie­do­wie­rza­niem za­gląda­jąc do środ­ka, by zo­ba­czyć to na wła­sne oczy. Z nie­zwy­ci­ężo­ne­go do bez­bron­ne­go w jed­nej chwi­li. My­śle­li­śmy, że nasz oj­ciec nie ma żad­nych uczuć, ale oto mie­li­śmy do­wód, że jed­nak coś czu­je. Za­miast jak zwy­kle do­pro­wa­dzać nas do pła­czu, sam cier­piał. Gdy te­raz o tym my­ślę, wi­dzę wy­ra­źnie, że wca­le nie był ta­kim twar­dym czło­wie­kiem, jak się nam wy­da­wa­ło, nie po­tra­fił jed­nak wy­ra­żać emo­cji. Po śmier­ci mat­ki przy­tło­czy­ła go ża­ło­ba – po­czu­cie stra­ty, być może wy­rzu­ty su­mie­nia, świa­do­mo­ść, że już ni­g­dy jej nie zo­ba­czy.

Mój oj­ciec miał na utrzy­ma­niu ośmio­ro dzie­ci po­ni­żej dzie­si­ąte­go roku ży­cia, nie mógł więc so­bie po­zwo­lić na po­wrót do ro­dzin­ne­go kra­ju, by wzi­ąć udział w po­grze­bie. Nie mie­li­śmy żad­ne­go kon­tak­tu z jego ni­ge­ryj­ską ro­dzi­ną aż do 1984 roku, kie­dy to za­py­ta­łam go o na­mia­ry na ko­goś w Ni­ge­rii, a on po­dał mi ad­res ku­zyn­ki, któ­rą wi­dział po raz ostat­ni przed wy­jaz­dem. Na­pi­sa­łam do niej i za­cho­wa­łam ko­pię li­stu; zwró­ci­łam się do niej z bła­ga­niem: „De­spe­rac­ko pra­gnę do­wie­dzieć się cze­goś o mo­ich krew­nych, ciot­kach, wuj­kach, ku­zy­nach i tak da­lej – lu­dziach, o któ­rych ni­g­dy nie sły­sza­łam i któ­rych ni­g­dy nie wi­dzia­łam”.

Ku­zyn­ka była już w sędzi­wym wie­ku i w jej imie­niu od­pi­sa­ła mi jej cór­ka, któ­ra wy­ra­zi­ła ogrom­ną ra­do­ść z wia­do­mo­ści, że mój oj­ciec żyje. Na­pi­sa­ła, że jej mama „za­la­ła się łza­mi, bo stra­ci­ła wszel­ką na­dzie­ję na to, że twój oj­ciec się ode­zwie [...]. Śpie­wa­ła, ta­ńczy­ła, a na ko­niec za­częła się mo­dlić”.

Mój oj­ciec wró­cił do Ni­ge­rii do­pie­ro na po­cząt­ku lat dzie­wi­ęćdzie­si­ątych, czter­dzie­ści czte­ry lata po tym, jak stam­tąd wy­je­chał. Za­bra­łam go do jego kra­ju ra­zem z moją mat­ką, rok po mo­jej wła­snej pod­ró­ży. Moi ro­dzi­ce roz­wie­dli się i sprze­da­li wspól­ny dom, a on mógł za­pre­zen­to­wać się jako czło­wiek za­mo­żny. Od Ni­ge­ryj­czy­ków z po­ko­le­nia mo­je­go ojca mi­gru­jących do An­glii ocze­ki­wa­no, że wró­cą bo­ga­ci. Je­śli tego nie ro­bi­li, przy­no­si­li wstyd ro­dzi­nie i ucho­dzi­li za nie­udacz­ni­ków. W ko­lo­niach pa­no­wa­ło prze­ko­na­nie, że uli­ce Wiel­kiej Bry­ta­nii są wy­bru­ko­wa­ne zło­tem, a ci, któ­rzy po­zo­sta­li w oj­czy­stym kra­ju, nie mie­li po­jęcia, jak ci­ężko było lu­dziom, któ­rzy wy­lądo­wa­li w ser­cu im­pe­rium.

Je­dy­ne zdjęcie Gre­go­ria, ja­kie po­sia­dam, przed­sta­wia ele­ganc­ko ubra­ne­go mężczy­znę, usa­do­wio­ne­go w kró­lew­skiej po­zie, ema­nu­jące­go siłą i au­to­ry­te­tem. Gro­źny wy­raz jego twa­rzy przy­po­mi­na twarz mo­je­go ojca.

Fru­stru­je mnie to, że poza ro­dzi­ca­mi ojca nic mi nie wia­do­mo o jego ro­do­wo­dzie. Kie­dy by­łam w Ni­ge­rii, po­wie­dzia­no mi, że lu­dzie nie lu­bią roz­ma­wiać o zma­rłych, co nie sprzy­ja ba­da­niom ge­ne­alo­gicz­nym. Nie­za­le­żnie od sta­tu­su mo­je­go ojca w jego oj­czy­źnie, w Wiel­kiej Bry­ta­nii wy­uczył się za­wo­du spa­wa­cza i pra­co­wał w fa­bry­kach. Na­le­żał do, jak to na­zy­wam, kla­sy brązo­wych imi­gran­tów tam­tych cza­sów. Na­wet gdy­by był ksi­ęciem Jo­ru­bów, jak twier­dzi­li mężczy­źni z jego po­ko­le­nia, kie­dy pod­ry­wa­li ła­two­wier­ne An­giel­ki, to i tak o jego po­zy­cji spo­łecz­nej prze­sądza­ły jego rasa i sta­tus out­si­de­ra, uzna­wa­ne­go za ko­goś po­śled­niej­sze­go niż bia­ła kla­sa ro­bot­ni­cza. Brązo­wych imi­gran­tów w XX wie­ku po­strze­ga­no jako od­ręb­ną kla­sę, któ­ra wy­my­ka­ła się czyn­ni­kom eko­no­micz­nym. Na­wet dziś przyj­mu­je się, że kla­sa pra­cu­jąca to kla­sa bia­ła, tak jak­by przy­na­le­żno­ść do gru­py brązo­wych i do kla­sy pra­cu­jącej sta­no­wi­ła oksy­mo­ron.

Mó­wię, że wy­wo­dzę się z kla­sy ro­bot­ni­czej, ale – jak to często bywa – sy­tu­acja była bar­dziej skom­pli­ko­wa­na. Mój oj­ciec na­le­żał do kla­sy brązo­wych imi­gran­tów, ale wy­kszta­łce­nie i za­wód mo­jej mat­ki za­li­cza­ły ją do kla­sy śred­niej, mimo że jej ro­dzi­ce na­le­że­li do kla­sy ro­bot­ni­czej. Na­sza ro­dzi­na bo­ry­ka­ła się z pro­ble­ma­mi fi­nan­so­wy­mi. Mama wró­ci­ła do za­wo­du na­uczy­ciel­ki do­pie­ro wte­dy, gdy jej naj­młod­sze dziec­ko po­szło do szko­ły, za­tem moi ro­dzi­ce wy­cho­wy­wa­li ośmio­ro dzie­ci wy­łącz­nie z tego, co oj­ciec za­ra­biał w fa­bry­ce. Sta­wia­li edu­ka­cję na pierw­szym miej­scu i zdo­ła­li opła­cić mo­je­mu naj­star­sze­mu bra­tu kil­ku­let­nią na­ukę w szko­le przy­go­to­waw­czej. Do dziś brat wspo­mi­na mo­ment, gdy cała kla­sa mu­sia­ła po ko­lei czy­tać na głos frag­men­ty po­pu­lar­nej ra­si­stow­skiej ksi­ążki dla dzie­ci, za­ty­tu­ło­wa­nej Opo­wie­ść o ma­łym Czar­nym Sam­bo (1899), o chłop­cu imie­niem Sam­bo, jego ojcu Czar­nym Jum­bo i mat­ce Czar­nej Mum­bo. Imię Sam­bo od daw­na ucho­dzi­ło za obe­lgę w Ame­ry­ce i Wiel­kiej Bry­ta­nii, a mum­bo-jum­bo sta­no­wi­ło pe­jo­ra­tyw­ne okre­śle­nie czar­nych języ­ków, uwa­ża­nych za po­zba­wio­ne sen­su. Kie­dy mój sied­mio­let­ni brat, je­dy­ne nie­bia­łe dziec­ko w kla­sie, zo­stał zmu­szo­ny do od­czy­ta­nia tego ra­si­stow­skie­go tek­stu, wszy­scy w sali wy­buch­nęli śmie­chem. Ni­g­dy tego nie za­po­mniał.

Moi ro­dzi­ce pła­ci­li też za to, że część z nas uczęsz­cza­ła do po­ło­żo­nej po sąsiedz­ku ka­to­lic­kiej klasz­tor­nej szko­ły pod­sta­wo­wej, pa­ństwo­wej pla­ców­ki częścio­wo wspó­łfi­nan­so­wa­nej przez Ko­ściół, ale wy­ma­ga­jącej sym­bo­licz­ne­go cze­sne­go w wy­so­ko­ści dzie­si­ęciu fun­tów rocz­nie. Mój oj­ciec, wy­cho­wa­ny w kul­tu­rze bar­te­ru, zgod­nie z któ­rą wszyst­kie kosz­ty pod­le­ga­ją ne­go­cja­cjom, tar­go­wał się z za­kon­ni­ca­mi o zni­żkę gru­po­wą, któ­ra zmniej­szy­ła na­sze rocz­ne cze­sne z dzie­si­ęciu fun­tów za dziec­ko do sze­ściu. Ra­czej nie było to Eton.

Jako dzie­ci za­wsze by­li­śmy za­dba­ni, z cze­go moja mama do dziś jest dum­na – z umie­jęt­no­ści dba­nia o to, by ośmio­ro jej po­tom­stwa wy­gląda­ło jak naj­le­piej – a nasz dom był czy­sty, choć moc­no pod­nisz­czo­ny i eks­cen­trycz­ny. Moi ro­dzi­ce byli jego wła­ści­cie­la­mi, choć to okre­śle­nie wpro­wa­dza tro­chę w błąd, bo kre­dyt hi­po­tecz­ny to w za­sa­dzie dług za­ci­ągni­ęty na dwa­dzie­ścia pięć lat. Być może wpły­nęło to na moją pó­źniej­szą nie­chęć do hi­po­te­ki.

Kie­dy cała na­sza ósem­ka wy­star­cza­jąco pod­ro­sła, ro­dzi­ce wpro­wa­dzi­li zmia­no­wy sys­tem po­rząd­ków w domu, a my, dzie­ci, pra­co­wa­li­śmy pa­ra­mi: sprząta­li­śmy dom od góry do dołu ka­żdej so­bo­ty rano, a co­dzien­nie zmy­wa­li­śmy i wy­cie­ra­li­śmy na­czy­nia. Od naj­młod­szych lat sami przy­go­to­wy­wa­li­śmy so­bie śnia­da­nia, od je­de­na­ste­go roku ży­cia sami też czy­ści­li­śmy i pra­so­wa­li­śmy swo­je ubra­nia. Nic dziw­ne­go, że wszy­scy wy­ro­śli­śmy na bar­dzo sa­mo­dziel­nych do­ro­słych.

Do­ra­sta­łam jako dwu­ra­so­we dziec­ko o brązo­wej skó­rze, w oko­li­cy, gdzie wi­ęk­szo­ść sta­no­wi­li bia­li, nie­uchron­nie więc zwra­ca­no na mnie uwa­gę, bo wy­gląda­łam ina­czej niż resz­ta. Zwra­ca­nie uwa­gi to jed­no, ale przy­kre trak­to­wa­nie to coś zu­pe­łnie in­ne­go.

Moja ro­dzi­na do­świad­czy­ła wy­zwisk ze stro­ny dzie­ci, któ­re pa­pu­go­wa­ły ra­sizm wła­snych ro­dzi­ców, a ta­kże na­pa­ści na nasz dom do­ko­ny­wa­nych przez ban­dy­tów, któ­rzy z taką re­gu­lar­no­ścią rzu­ca­li ce­gła­mi w na­sze okna, że gdy tyl­ko zo­sta­ły wy­mie­nio­ne, wie­dzie­li­śmy, że za­raz ktoś zno­wu je roz­bi­je. Mój oj­ciec go­nił za rzu­ca­jący­mi i do­słow­nie ci­ągnął ich do ro­dzi­ców, żeby wy­móc na nich za­pła­tę za szko­dy. (Dziś by mu na to nie po­zwo­lo­no). Kie­dy je­steś dziec­kiem, taka wro­go­ść głębo­ko cię do­ty­ka, ale nie po­tra­fisz tego in­te­lek­tu­al­nie ująć ani wy­ra­zić. Czu­jesz, że cię nie­na­wi­dzą, choć ni­czym so­bie na to nie za­słu­ży­łaś, i dla­te­go my­ślisz, że to z tobą jest coś nie tak, a nie z in­ny­mi.

Dziec­ko musi czuć się bez­piecz­nie, czuć, że gdzieś przy­na­le­ży, ale kie­dy uprze­dze­nia wo­bec cie­bie po­ja­wia­ją się, za­nim jesz­cze otwo­rzysz usta, by się ode­zwać, masz wra­że­nie, że bra­ku­je ci tego bez­pie­cze­ństwa i przy­na­le­żno­ści. Wy­da­wa­ło mi się to nie­spra­wie­dli­we, bo w głębi du­szy czu­łam się taka sama jak moi bia­li ró­wie­śni­cy i ró­wie­śnicz­ki. Lu­bi­li­śmy tę samą mu­zy­kę i te same pro­gra­my te­le­wi­zyj­ne, od­dy­cha­li­śmy tym sa­mym po­wie­trzem, je­dli­śmy to samo je­dze­nie, mie­li­śmy te same uczu­cia – ludz­kie. Z cza­sem wy­two­rzy­łam wo­kół sie­bie pole ochron­ne, któ­re utrzy­mu­je się po dziś dzień.

Moja ro­dzi­na nie do­świad­czy­ła żad­ne­go z po­zo­sta­łych po­wszech­nych w tam­tym cza­sie na­pa­ści „pre­zen­tów na po­wi­ta­nie”, ja­kie spo­ty­ka­ły inne brązo­we ro­dzi­ny, ta­kich jak pod­pa­le­nia, no­wa­tor­skie za­sto­so­wa­nie eks­kre­men­tów czy zde­chłe szczu­ry na pro­gu. Sąsiad z na­prze­ciw­ka wzdry­gał się, gdy tyl­ko nas wi­dział, i ani razu się z nami nie przy­wi­tał. Wie­le in­nych osób w sąsiedz­twie było ca­łkiem w po­rząd­ku, choć nie utrzy­my­wa­li­śmy z nimi kon­tak­tów to­wa­rzy­skich. Mój oj­ciec przez całe ży­cie w Wiel­kiej Bry­ta­nii trzy­mał przy łó­żku mło­tek, na­wet gdy już go nie po­trze­bo­wał. Gdy­by to było le­gal­ne, trzy­ma­łby tam pi­sto­let. Sta­nął twa­rzą w twarz z ra­si­stow­ską prze­mo­cą już w chwi­li, gdy zsze­dł ze stat­ku, któ­ry przy­wió­zł go z La­gos do Li­ver­po­olu. Jako były na­sto­let­ni bok­ser i – jak lu­bię o nim my­śleć – jo­rub­ski wo­jow­nik sta­wiał czo­ła na­past­ni­kom. W 1965 roku po­zwał sąsia­da, któ­ry po­zwo­lił swo­je­mu psu za­nie­czysz­czać nasz ogród. Kie­dy oj­ciec mu to wy­tknął, ten wy­zwał go od czar­ne­go su­kin­sy­na i za­czął bój­kę, szczu­jąc na nie­go psa. Kie­dy oj­ciec pró­bo­wał za­ko­ńczyć awan­tu­rę, ten ra­si­sta po­sze­dł za nim do na­sze­go domu, rzu­cił się na nie­go i wszyst­ko za­częło się od nowa.

W chwi­li gdy to pi­szę, mam przed sobą ofi­cjal­ne ze­zna­nie ojca do­ty­czące tego zda­rze­nia, prze­pi­sa­ne na ma­szy­nie na du­żych ar­ku­szach cien­kie­go pa­pie­ru, po­ciem­nia­łe­go ze sta­ro­ści. Po­mi­mo tego, co prze­sze­dł, oj­ciec ni­g­dy nie uwa­żał się za cier­pi­ące­go, za ofia­rę, ale za wo­jow­ni­ka, któ­ry od­pła­cał pi­ęk­nym za na­dob­ne. Je­stem taka sama, choć swo­je bi­twy to­czę za po­śred­nic­twem słów. Nie lu­bię, gdy lu­dzie pró­bu­ją się na mnie wy­ży­wać, a mój oj­ciec był pod tym względem wzo­rem do na­śla­do­wa­nia. Nie wsz­czy­nam kłót­ni i ge­ne­ral­nie uni­kam kon­flik­tów, choć zda­rza­ło mi się to po dwu­dzie­st­ce. Ale je­śli ktoś się na mnie uwe­źmie, ostat­nie sło­wo będzie na­le­ża­ło do mnie.

Teo­re­tycz­nie bo­go­boj­ni ksi­ęża w na­szym rzym­sko­ka­to­lic­kim ko­ście­le ani razu nie ode­zwa­li się do mo­jej cno­tli­wej mat­ki ka­to­licz­ki i jej gro­mad­ki brązo­wych dzie­ci, kie­dy po mszy zbie­ra­li­śmy się przed świ­ąty­nią na roz­mo­wy. Pod­czas tych spo­tkań ka­pła­ni, po­pu­lar­ni, po­żąda­ni go­spo­da­rze, prze­my­ka­li mi­ędzy pa­ra­fia­na­mi i za­ga­dy­wa­li do nich, a przy­naj­mniej do swo­ich ulu­bie­ńców – po­chleb­ców, któ­rzy za­pra­sza­li ich wie­czo­ra­mi na wino i ko­la­cję. Pa­pież-gwiaz­da był oczy­wi­ście nie­osi­ągal­ny, więc ksi­ęża-bo­żysz­cza roc­ka sta­no­wi­li naj­lep­szą al­ter­na­ty­wę. Była to jed­na wiel­ka ka­ru­ze­la to­wa­rzy­ska dla tych bez­bo­żni­ków, często pi­ja­nych, gdy cho­dzi­li­śmy do spo­wie­dzi, by wy­znać na­sze „grze­chy”. O je­de­na­stej przed po­łud­niem w so­bo­tę przez drew­nia­ną kra­tę w kon­fe­sjo­na­le czu­li­śmy od nich za­pach al­ko­ho­lu.

Ka­pła­ni ani razu nie oka­za­li za­in­te­re­so­wa­nia czy po­mo­cy je­dy­nej czar­nej ro­dzi­nie w ich trzo­dzie. Moja mat­ka po­szła kie­dyś do ksi­ędza, by za­py­tać o radę, jak za­po­biec po­częciu ko­lej­nych dzie­ci, sko­ro Ko­ściół za­ka­zał an­ty­kon­cep­cji. Ten od­pa­rł, że sko­ro an­ty­kon­cep­cja jest za­bro­nio­na, to nie wol­no jej sto­so­wać, choć było to w cza­sach, gdy wi­ęk­szo­ść ko­biet w pa­ra­fii mia­ła tyl­ko dwo­je lub tro­je dzie­ci, ewi­dent­nie więc ko­rzy­sta­ła z ja­kie­goś za­bez­pie­cze­nia.

Mat­ka pa­mi­ęta za­kon­ni­ka, któ­ry od­wie­dził ją w szpi­ta­lu, gdy mia­ła uro­dzić swo­je ósme i ostat­nie dziec­ko. Kie­dy po­wie­dzia­ła mu, gdzie miesz­ka, za­py­tał, czy to w po­bli­żu tego „domu, gdzie miesz­ka­ją czar­nu­chy”, zu­pe­łnie nie­świa­dom, że dziec­ko w ło­nie mo­jej mat­ki to wła­śnie jed­no z owych czar­nu­chów. Mat­ka, któ­ra wier­nie prze­strze­ga­ła za­sad Ko­ścio­ła, prze­ży­ła wstrząs, gdy usły­sza­ła otwar­cie ra­si­stow­ski język tego du­chow­ne­go. Dziś re­pu­ta­cja ksi­ęży ka­to­lic­kich zo­sta­ła nad­szarp­ni­ęta na wie­lu fron­tach, ale w tam­tych cza­sach trak­to­wa­no ich w spo­łecz­no­ści jak pó­łbo­gów i tak też się za­cho­wy­wa­li.

In­nym ra­zem je­den z miej­sco­wych ksi­ęży zło­żył w ko­ńcu wi­zy­tę dusz­pa­ster­ską w na­szym domu. Mama, od szes­na­stu lat od­da­na pa­ra­fian­ka, ucie­szy­ła się z tej spó­źnio­nej ozna­ki ak­cep­ta­cji ze stro­ny lo­kal­nych dusz­pa­ste­rzy, przy­naj­mniej do cza­su, gdy od­kry­ła, że ksi­ądz chciał ją na­kło­nić do sprze­da­ży na­sze­go domu ko­ścio­ło­wi. Bu­dy­nek po­wstał pier­wot­nie jako część sąsia­du­jącej z nim szko­ły przy­klasz­tor­nej. Szko­ła po­trze­bo­wa­ła prze­strze­ni – po­wie­dział, łap­czy­wie po­że­ra­jąc ka­nap­ki z ogór­kiem i pa­stą, przy­go­to­wa­ne przez moją mamę.

W mo­jej ro­dzi­nie nie mie­li­śmy wąt­pli­wo­ści co do hi­po­kry­zji ka­to­lic­kie­go kle­ru i kie­dy ka­żde z nas sko­ńczy­ło pi­ęt­na­ście lat, po dzie­si­ęciu la­tach uczęsz­cza­nia na nie­dziel­ną mszę, moje ro­dze­ństwo i ja otrzy­ma­li­śmy mo­żli­wo­ść wy­bo­ru, czy chce­my to kon­ty­nu­ować. Jed­no po dru­gim po ko­lei od­cho­dzi­li­śmy z Ko­ścio­ła i już ni­g­dy do nie­go nie po­wró­ci­li­śmy, a z cza­sem mama ta­kże po­szła w na­sze śla­dy.

Oj­ciec nie dbał o akul­tu­ra­cję mo­je­go ro­dze­ństwa i mnie, je­śli cho­dzi o ni­ge­ryj­ską stro­nę na­sze­go dzie­dzic­twa, i stro­fo­wał nas, gdy tyl­ko za­da­wa­li­śmy mu ja­kieś py­ta­nia na ten te­mat. Kie­dy do­ro­śli­śmy, wy­ja­śnił nam, że dzia­łał ce­lo­wo, by uła­twić nam asy­mi­la­cję w Wiel­kiej Bry­ta­nii. Praw­da była taka, że nie miał cza­su, cier­pli­wo­ści ani tem­pe­ra­men­tu, by uczyć ośmio­ro dzie­ci w ró­żnym wie­ku aspek­tów swo­jej kul­tu­ry czy języ­ka jo­ru­ba. Zresz­tą kto ma­jący tyle dzie­cia­ków by temu po­do­łał? Sama na­uka języ­ka przy­cho­dzi z wiel­kim tru­dem, kie­dy od­by­wa się z dala od śro­do­wi­ska, któ­re na co dzień się nim po­słu­gu­je. Jo­ru­ba za­wie­ra wie­le to­nów, ka­żdy z nich może zmie­nić zna­cze­nie słów, a nie­któ­re mają kil­ka ró­żnych in­ter­pre­ta­cji. Na przy­kład sło­wo oro ozna­cza przy­ja­cie­la, mia­sto, ofia­rę i la­skę; wy­raz ogun tłu­ma­czy się jako mie­nie, le­kar­stwo, woj­nę, urok i dwa­dzie­ścia, a po­nad­to jest to imię boga w jo­rub­skim pan­te­onie. Wie­le lat temu pró­bo­wa­łam przy­swo­ić so­bie język jo­ru­ba na kur­sie wie­czo­ro­wym i nie do­szłam da­lej niż do li­cze­nia do dzie­si­ęciu.

Oj­ciec rzad­ko po­zwa­lał nam się ba­wić przed do­mem, a już na pew­no nie na uli­cy, w cza­sach gdy dzie­ci często mo­gły swo­bod­nie wy­cho­dzić na dwór bez obaw i ogra­ni­czeń, któ­rych dziś nie bra­ku­je, zresz­tą słusz­nie. W pew­nym mo­men­cie do­sta­li­śmy ro­wer, ale po­nie­waż ko­rzy­sta­li­śmy z nie­go wszy­scy ośmio­ro, oka­zał się zbęd­nym na­byt­kiem. Mój mąż wspo­mi­na swo­je dzie­ci­ństwo na przed­mie­ściach, gdzie po­zwa­la­no mu wy­cho­dzić rano z domu z za­pa­ko­wa­nym wcze­śniej pro­wian­tem i spędzać cały dzień na za­ba­wie w par­kach z ko­le­ga­mi, byle tyl­ko wró­cił przed zmro­kiem. Brzmi to cu­dow­nie i ta­kie też było. Na szczęście mie­li­śmy duży ogród, w któ­rym mo­gli­śmy się wy­sza­leć.

Nie­unik­nio­ne kon­flik­ty wy­ni­ka­jące ze zde­rze­nia od­mien­nych tra­dy­cji wy­cho­waw­czych w pe­wien spo­sób na­zna­czy­ły moje dzie­ci­ństwo. Zda­niem Ni­ge­ryj­czy­ka uro­dzo­ne­go w la­tach dwu­dzie­stych ubie­głe­go wie­ku dzie­ci po­win­no się wi­dzieć, a nie sły­szeć, i na­le­ży je ka­rać cie­le­śnie za wy­kro­cze­nia prze­ciw­ko jego mi­li­ta­ry­stycz­ne­mu re­żi­mo­wi. Na na­sze nie­szczęście nie ży­li­śmy w Ni­ge­rii, gdzie ta­kie za­cho­wa­nie ucho­dzi­ło za nor­mę, ale w Wiel­kiej Bry­ta­nii, gdzie bi­cie dzie­ci od­cho­dzi­ło już do la­mu­sa. Po­nad­to za­szcze­pio­ne­go w nas lęku oj­ciec nie re­kom­pen­so­wał nam czu­ło­ścią w in­nych oko­licz­no­ściach. Kie­dy od­kry­łam, że moje szkol­ne ko­le­żan­ki i ko­le­gów co naj­wy­żej besz­ta­no za prze­wi­nie­nia, po­czu­łam, że spo­ty­ka mnie strasz­na nie­spra­wie­dli­wo­ść. Ży­łam w stra­chu przed oj­cem, przed drew­nia­ną ły­żką, któ­rą sto­so­wał w przy­pad­ku drob­nych wy­kro­czeń, i pa­sem, któ­re­go uży­wał w ra­zie po­wa­żniej­szych. Mat­ka bła­ga­ła o zła­go­dze­nie kary w na­szym imie­niu, ale nie uda­wa­ło jej się prze­ła­mać au­to­ry­te­tu Oga, wo­dza, pa­triar­chy domu.

W bry­tyj­skim spo­łe­cze­ństwie mo­je­go dzie­ci­ństwa na przed­mie­ściach nie było nic, co po­twier­dza­ło­by kon­cep­cję czar­no­ści jako cze­goś po­zy­tyw­ne­go, poza po­cho­dzącą z Ame­ry­ki mu­zy­ką i wy­ko­naw­ca­mi ta­ki­mi jak The Su­pre­mes, The Jack­son 5, Ste­vie Won­der czy The Four Tops. W in­nych przy­pad­kach czar­no­ść sta­no­wi­ła sy­no­nim by­cia podłym, złym, brzyd­kim, gor­szym, kry­mi­na­li­stą, głu­pim i nie­bez­piecz­nym – a mój oj­ciec był prze­ra­ża­jący. Jak ma­wiał je­den z mo­ich bra­ci: „Kie­dy tata wcho­dzi drzwia­mi od fron­tu, ra­do­ść umy­ka tyl­ny­mi”. Ni­g­dy się do nas nie od­zy­wał, chy­ba że po to, by wy­gło­sić bar­dzo dłu­gi wy­kład na te­mat na­sze­go naj­wy­ra­źniej złe­go za­cho­wa­nia, cza­sem trwa­jący na­wet go­dzi­nę, pod­czas któ­re­go mu­sie­li­śmy stać na bacz­no­ść i wy­glądać tak, jak­by­śmy przyj­mo­wa­li to wszyst­ko jak grzecz­ne dzie­ci – żad­nych uśmiesz­ków, marsz­cze­nia brwi, zie­wa­nia, prze­wra­ca­nia ocza­mi, bo ina­czej spo­tka­ła­by nas kara. Je­śli chcie­li­śmy gdzieś wy­jść ze zna­jo­my­mi, mu­sie­li­śmy zgło­sić chęć z wie­lo­ty­go­dnio­wym wy­prze­dze­niem i wy­słu­chać ko­lej­ne­go wy­kła­du o nie­bez­pie­cze­ństwach, ja­kie nie­sie ze sobą spo­łe­cze­ństwo, i o na­szych wła­snych sła­bych cha­rak­te­rach, zwy­kle pro­wa­dzo­ne­go w cza­sie, gdy oj­ciec jadł obiad, któ­ry sam ugo­to­wał – zło­żo­ny z mi­ęsa, ziem­nia­ków, mar­chew­ki, ka­pu­sty i za­pra­wio­ny so­sem. Za­wsze po pra­cy wra­cał do domu i sam go­to­wał so­bie obiad. Jadł go pro­sto z ron­dla, po­dob­nie jak po­ran­ną owsian­kę, co było ca­łkiem prak­tycz­ne, je­śli się nad tym za­sta­no­wić, bo oszczędza­ło ko­niecz­no­ść zmy­wa­nia na­czyń. Pod ko­niec nie­ko­ńczące­go się wy­kła­du naj­częściej od­ma­wiał po­zwo­le­nia. Wy­kład mógł też po­prze­dzać daw­kę kary cie­le­snej.

Kie­dy oj­ciec wra­cał z pra­cy, zwy­kle po na­szej ko­la­cji, sia­dał z mamą w kuch­ni, a my, dzie­ci, sie­dzie­li­śmy w sa­lo­nie na gó­rze i ogląda­li­śmy te­le­wi­zję. Za­wsze brzmiał, jak­by był roz­gnie­wa­ny, więc przy­ci­ska­li­śmy uszy do podło­gi i usi­ło­wa­li­śmy od­gad­nąć, co mówi. Przez wi­ęk­szo­ść cza­su wca­le się nie zło­ścił i do­pie­ro kie­dy po raz pierw­szy po­je­cha­łam do La­gos, zro­zu­mia­łam, że jego spo­sób mó­wie­nia jest cha­rak­te­ry­stycz­ny dla jego kul­tu­ry. Tam­tej­si mężczy­źni wy­da­wa­li się krzy­czeć ze zło­ścią, ale jak z cza­sem zro­zu­mia­łam, po pro­stu mó­wi­li wy­ra­zi­ście i gło­śno.

Po wie­czor­nym po­si­łku pro­wa­dzi­li­śmy oży­wio­ne roz­mo­wy z mat­ką, któ­ra za­chęca­ła nas wszyst­kich do za­bie­ra­nia gło­su i wy­ra­ża­nia swo­ich po­glądów. Nad­ra­bia­li­śmy za­le­gło­ści z ca­łe­go dnia, prze­ko­ma­rza­li­śmy się i roz­ma­wia­li­śmy o bie­żących spra­wach, choć brzmi to znacz­nie po­wa­żniej, niż rze­czy­wi­ście wy­gląda­ło. Oj­ciec, je­śli już z nami był, sie­dział ci­cho na swo­im miej­scu u szczy­tu sto­łu, z gło­wą w ron­dlu, albo włączał się do dys­ku­sji na wła­sny spo­sób, wy­gła­sza­jąc wy­kła­dy o po­li­ty­ce i tym sa­mym uśmier­ca­jąc roz­mo­wę. Jadł gło­śno, więc za­wsze sta­ra­łam się sia­dać jak naj­da­lej od nie­go.

Do­pie­ro w wie­ku dwu­dzie­stu kil­ku lat od­by­łam z nim praw­dzi­wą roz­mo­wę. Je­śli mam być zu­pe­łnie szcze­ra, to jako na­sto­lat­ka wręcz nim gar­dzi­łam. Nie­na­wi­dzi­łam opre­sji, jaką wy­wie­rał na do­mow­ni­ków, tego, jak za­bra­niał nam wol­no­ści. W 1975 roku pro­wa­dzi­łam dzien­nik, w wi­ęk­szo­ści zło­żo­ny z pu­stych stron, z wy­jąt­kiem tych, na któ­rych raz po raz pi­sa­łam, że go nie­na­wi­dzę.

Kie­dy wy­pro­wa­dzi­łam się z domu i za­częłam pro­wa­dzić wła­sne, nie­za­le­żne ży­cie, nad któ­rym on nie miał żad­nej wła­dzy, moja wro­go­ść za­częła się roz­wie­wać i z cza­sem po­wo­li po­ko­cha­łam ojca, a ra­czej przy­zna­łam się do mi­ło­ści do nie­go. Miesz­ka­łam z nim osiem­na­ście lat i sta­no­wił in­te­gral­ną część mo­je­go ży­cia. Kie­dy już uwol­ni­łam się spod jego pa­no­wa­nia, mo­głam na­wi­ązać z nim re­la­cję na rów­niej­szych za­sa­dach.

Mat­ka sta­no­wi­ła prze­ci­wie­ństwo swo­je­go męża. Ra­zem two­rzy­li do­sko­na­łą parę typu jin-jang. Była przy­stęp­na i ko­mu­ni­ka­tyw­na, on nie po­tra­fił się otwo­rzyć; ona – cie­pła i opie­ku­ńcza, on – za­dzior­ny i zdy­stan­so­wa­ny; ona – ła­god­na, on – wy­bu­cho­wy. Mat­ka wspo­mi­na, że oj­ciec w pe­łni an­ga­żo­wał się w po­moc przy nas, kie­dy by­li­śmy mali – przed wy­jściem do pra­cy rano i wie­czo­rem, po po­wro­cie do domu. Nie mu­sia­ła bo­ry­kać się z tym w po­je­dyn­kę, choć wró­ci­ła do na­ucza­nia na pe­łen etat, gdy naj­młod­sze z nas do­ro­sło na tyle, by pó­jść do szko­ły. Wte­dy pra­co­wa­ła na dwa pe­łne eta­ty: mat­ki i na­uczy­ciel­ki.

Mama uwiel­bia­ła zaj­mo­wać się swo­im ma­łym ple­mie­niem i po­tra­fi­ła po­go­dzić wszyst­kie wy­ma­ga­nia z tym zwi­ąza­ne. Świet­nie go­spo­da­ro­wa­ła pie­ni­ędz­mi, a je­śli po po­wro­cie z za­ku­pów w lo­kal­nym wa­rzyw­nia­ku czy skle­pie spo­żyw­czym bra­ko­wa­ło nam cho­ćby jed­ne­go pen­sa, od­sy­ła­ła nas, by­śmy go od­zy­ska­li. Oj­ciec raz w ty­go­dniu wy­bie­rał się na za­ku­py do Wo­ol­wich – po męskie rze­czy, ta­kie jak mi­ęso od rze­źni­ka, coś w sam raz dla łow­ców-zbie­ra­czy. Po po­wro­cie do domu roz­kła­dał wszyst­ko na sto­le w kuch­ni i spraw­dzał, czy zga­dza się z pa­ra­go­nem. On ta­kże nie miał opo­rów przed po­wtór­ną wy­pra­wą do mia­sta, któ­ra po­tra­fi­ła za­jąć pi­ęt­na­ście mi­nut, je­śli oka­zy­wa­ło się, że bra­ku­je resz­ty.

Bu­dżet mie­li­śmy na­pi­ęty, ale mama dba­ła o to, by­śmy zdro­wo się odży­wia­li, i wy­li­cza­ła nam pla­ster­ki ogór­ka i li­ście sa­ła­ty na ta­ler­zach. Mu­sie­li­śmy jeść to, co nam po­da­no, i nie było pod­ja­da­nia mi­ędzy po­si­łka­mi. Nie wol­no nam było wy­brzy­dzać ani się prze­ja­dać. Dzia­ło się to na dłu­go przed tym, jak po­si­łki w sty­lu „szwedz­kie­go sto­łu” przy­jęły się w bry­tyj­skich ro­dzi­nach. Raz lub dwa razy w ty­go­dniu, naj­częściej w pi­ąt­ko­wy wie­czór, do­sta­wa­li­śmy słod­ki sma­ko­łyk. Za­wsze by­li­śmy zdro­wi i do­słow­nie ni­g­dy nie cho­ro­wa­li­śmy, nie li­cząc prze­zi­ębień. Nie było nas stać na cho­dze­nie do ka­wiar­ni czy re­stau­ra­cji, a wy­jaz­dy wa­ka­cyj­ne zda­rza­ły się rzad­ko. Pa­mi­ętam szkol­ną wy­ciecz­kę do Sto­ne­hen­ge, bi­wa­ko­wa­nie w prze­pe­łnio­nej przy­cze­pie, gdy cały czas pa­da­ło, i kosz­mar­ną wy­pra­wę do zna­jo­mych mo­jej mamy w So­mer­set, któ­rych ra­si­stow­skie dzie­ci wy­zy­wa­ły nas od „małp”. Wy­obra­źcie so­bie, jak to bo­la­ło. Mia­łam ja­kieś dzie­wi­ęć lat i strasz­nie się cie­szy­łam na ten wy­jazd, tym­cza­sem zo­sta­łam pod­le po­trak­to­wa­na przez dzie­ci, któ­re mia­ły się z nami za­przy­ja­źnić. Mama po­cząt­ko­wo chcia­ła wy­cho­wy­wać nas na pro­win­cji, ale wie­dzia­ła, że od­czu­je­my pe­łną moc wiej­skie­go ra­si­zmu.

Moja