Dlaczego Europa na przestrzeni dwóch tysięcy lat stała się oazą pokoju, dobrobytu i wolności?
Dlaczego też odcisnęła nieusuwalne piętno na dziejach świata?
Simon Jenkins prowadzi nas w tej błyskotliwej książce krętą ścieżką od starożytności, poprzez średniowiecze, czasy reformacji i rewolucji francuskiej aż do dwóch wojen światowych i współczesności. Opowiada o wybitnych europejskich politykach, żołnierzach, postaciach kultury, nauki i sztuki, a także wielkich zbrodniarzach. Śledząc główne wydarzenia rozgrywające się w kolejnych epokach, łączy najważniejsze siły sprawcze wpływające na jej dzieje w jedną narrację – dogłębną, barwną i fachową.
Co sprawiło, że ten niewielki kontynent stał się tak potężny? W jaki sposób zlepek różnojęzycznych, niekiedy bardzo odmiennych nacji poprzedzielanych górami i puszczami, rozrzuconych na licznych wyspach i półwyspach dorobił się zbiorowej świadomości? Dlaczego działania europejskich dyplomatów tak często prowadziły do rozlewu krwi? Jak to się stało, że europejska kultura i nauka zdominowały świat?
Mimo znaczenia polityki, gospodarki i kultury tego kontynentu aż dotąd nie było książki, która syntetycznie ujęłaby jego dzieje. Mistrzowski portret Europy Simona Jenkinsa wreszcie zapełnił tę ziejącą lukę. Różnorodność, przewaga militarna, dynamika i energia gospodarcza, biegłość w nauce oraz inwencja twórcza zapewniły Europie wyjątkowe miejsce w dziejach ludzkości. Nawet dziś, w okresie względnego upadku znaczenia, przyciąga jak magnes uchodźców, emigrantów, uczonych i turystów z całego świata (…). Niezwykły zakątek. - Simon Jenkins.
Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi lub dowolnej aplikacji obsługującej format:
Liczba stron: 404
Podobne
Dla Nii
Spis ilustracji
1. Mapa świata Hekatajosa z Miletu, dziewiętnastowieczna kopia greckiego oryginału. Bridgeman Images
2. Marmurowe popiersie z Miletu, Grecja, V wiek p.n.e. Granger/Alamy
3. Popiersie Peryklesa, rzymska kopia greckiej rzeźby z ok. 430 p.n.e. Muzeum Watykańskie w Rzymie. Peter Horree/Alamy
4. Akropol w Atenach, wzniesiony w V wieku p.n.e. Lonely Planet/Getty Images
5. Moneta z jednej strony przedstawiająca Hannibala (prawdopodobnie), z drugiej – słonia, bita w Kartaginie lub na Sycylii w latach 221–201 p.n.e. Heritage Images/Getty Images
6. Fresk przedstawiający Dobrego Pasterza (wizerunek Jezusa Chrystusa z wczesnego okresu chrześcijaństwa), III wiek, katakumby w Rzymie. Interfoto/Alamy
7. Giovanni Battista Piranesi, Widok na forum w Rzymie, ok. 1775. Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork, Harris Brisbane Dick Fund, 1937, 37.45.3(58)
8. Głowa Konstantyna, ok. 312–315. Muzeum Kapitolińskie w Rzymie. Deco Images/Alamy
9. Rafael, 1514, Spotkanie papieża Leona Wielkiego z Attylą. Stanza d’Eliodoro, Watykan. Stuart Robertson/Alamy
10. Cesarz Justynian I, mozaika bizantyńska, ok. 547. Bazylika św. Witalisa w Rawennie. Bridgeman Images
11. Cesarzowa Teodora, mozaika bizantyńska, ok. 547. Bazylika św. Witalisa w Rawennie. Bridgeman Images
12. Szkoła niemiecka, relikwiarz Karola Wielkiego w formie popiersia, 1349. De Agostini/Getty Images
13. Wnętrze Wielkiego Meczetu w Kordobie, IX wiek. Mauritius Images/ Alamy
14. Śmierć króla Harolda, Tkanina z Bayeux, XI wiek. Musée de la Tapisserie, Bayeux. Bridgeman Images
15. Rzeźbiony galion w kształcie głowy smoka, wikińska łódź pogrzebowa z Osebergu, 834. Photo12/Alamy
16. Szkoła islandzka, folio z Flateyjarbók, XIV wiek. Árni Magnússon Institute, Reykjavík. Werner Forman Archive/Bridgeman Images
17. Szkoła francuska, atak na Jerozolimę podczas pierwszej krucjaty w roku 1099, XIV wiek. Bibliothèque nationale, Paryż. Bridgeman Images
18. Szkoła angielska, król Henryk II i Tomasz Becket, ilustracja z Kroniki Anglii, ok. 1307–1327. British Library, Londyn. Hirarchivium Press/Alamy
19. Szkoła włoska, papież Innocenty III, XIII wiek. Museo di Roma, Rome. Bridgeman Images
20. Gilles Le Muisit, Czarna śmierć w Tournai, 1349. Bibliothèque royale de Belgique, Bruksela. Bridgeman Images
21. Ulrich von Richental, egzekucja Jana Husa (lub jednego z jego księży) na soborze w Konstancji, XV wiek. Kolekcja prywatna. Bridgeman Images
22. Bracia Limbourg, Październik, z Bardzo bogatych godzinek księcia de Berry, XV wiek. Musée Condé, Chantilly. Bridgeman Images
23. Szkoła francuska, zdobycie Konstantynopola przez Turków w 1453, ilustracja z Voyage d’outremer de Bertrand de la Broquière, 1455. Bibliothèque nationale, Paryż. Leemage/Getty Images
24. Domenico Ghirlandaio, Powołanie apostołów Piotra i Andrzeja, 1481. Muzea Watykańskie, Bridgeman Images
25. Szkoła flamandzka, Johannes Gutenberg, 1695. Granger Collection/Alamy
26. Szkoła flamandzka, królowa Izabela I Kastylijska, ok. 1490. Prado, Madryt. Bridgeman Images
27. Szkoła włoska, Girolamo Savonarola, XV wiek. Palazzo Giovio, Como. Toni Spagone/Alamy
28. Łukasz Cranach Starszy, Marcin Luter, 1529. Artexplorer/Alamy
29. Georg Braun i Frans Hogenberg, Lizbona, ilustracja z Civitates orbis terrarum, ok. 1572. The Stapleton Collection/Bridgeman Images
30. Bernaert van Orley, Karol V, 1519. Heritage Image Partnership/Alamy
31. Jean Clouet, Franciszek I, 1525–1530. Luwr, Paryż. Bridgeman Images
32. Joos van Cleve, Henryk VIII, ok. 1535. Royal Collection Trust. © Her Majesty Queen Elizabeth II, 2018. Bridgeman Images
33. Nakkas Osman, Sulejman I, 1579. Muzeum Pałacu Topkapi, Stambuł. Bridgeman Images
34. François Dubois, Noc św. Bartłomieja, ok. 1529. Science History Images/Alamy
35. François Clouet, Katarzyna Medycejska, ok. 1580. Utcon Collection/Alamy
36. Frans Pourbus, Henryk IV, ok. 1610, Luwr, Paryż. Bridgeman Images
37. Matthias Merian, Defenestracja praska, 1618, ilustracja z Theatrum Europeum, poł. XVII wieku. Prisma Archivo/Alamy
38. Wieszanie, ilustracja z cyklu Okropności wojny Jacques’a Callota, 1633. Grosjean collection, Paryż. Bridgeman Images
39. Jean Nocret, Ludwik XIV z rodziną, ok. 1670. Château de Versailles, Francja. Roger Viollet/Getty Images
40. Pierre Patel, Widok na pałac i ogrody Wersalu, 1668. Château de Versailles, Francja. Leemage/Getty Images
41. Szkoła flamandzka, bitwa pod Blenheim, tapiseria, pocz. XVIII wieku. Blenheim Palace, Woodstock. Bridgeman Images
42. Szkoła niemiecka, Fryderyk II, król Prus, 1740. Castello Sforzesco, Mediolan. Mondadori Portfolio/Getty Images
43. Martin van Meytens, Maria Teresa Austriaczka (fragment portretu rodzinnego), 1764. Kunsthistorisches Museum, Wiedeń. De Agostini/Getty Images
44. Strona tytułowa Encyclopédie Diderota, 1751. Historic Images/Alamy
45. Jean-Antoine Houdon, marmurowe popiersie Woltera, 1778. De Agostini/Getty Images
46. Alexander Roslin (wg), caryca Katarzyna II, 1776. Muzeum Sztuki, Sierpuchow. Bridgeman Images
47. Jacques-Louis David, Przysięga w sali do gry w piłkę, 20 czerwca 1789. Carnavalet, Paryż. Active Museum/Alamy
48. Alexander Johnston, plan bitwy pod Trafalgarem, 21 października 1805, przedstawiający przełamanie przez flotę brytyjską linii francuskich i hiszpańskich, lata trzydzieste XIX wieku. Kolekcja prywatna. Stapleton Collection/Bridgeman Images
49. Jean Auguste Dominique Ingres, Napoleon I, 1806. Musée de l’Armée, Paryż. Bridgeman Images
50. Nicolas Toussaint Charlet, Odwrót z Rosji 1812, 1836. Musée des Beaux-Arts, Lyon. Leemage/Getty Images
51. Kongres wiedeński, 1815, grafika na podstawie obrazu Jeana-Baptiste’a Isabeya. Granger/Bridgeman Images
52. Ferdinand Victor Eugène Delacroix, Wolność wiodąca lud na barykady, 28 lipca 1830, ok. 1830–1831. Luwr, Paryż. Louvre-Lens/Bridgeman Images
53. Edouard Ritter, Barykady na Märzstrasse w Wiedniu, 1848. Wien Museum Karlsplatz, Wiedeń. Bridgeman Images
54. William Cowen, Widok na Bradford, 1849. Bradford Art Galleries and Museums. Bridgeman Images
55. Jakob Schlesinger, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1831. GL Archive/Alamy
56. Karol Marks, ok. 1870. Photo12/Alamy
57. Henry Selous, Otwarcie Wielkiej Wystawy, 1851–1852. Kolekcja prywatna. Bridgeman Images
58. Richard Caton Woodville jun., Szarża Lekkiej Brygady, 25 października 1854, 1897. National Army Museum, Londyn. Bridgeman Images
59. Gerolamo Induno, Giuseppe Garibaldi podczas lądowania wyprawy tysiąca w Marsali, 11 maja 1860. Museo nazionale del Risorgimento italiano, Turyn. PVDE/Bridgeman Images
60. Franz Seraph von Lenbach, Kanclerz Otto von Bismarck, 1890. Walters Art Museum, Baltimore. Bridgeman Images
61. Przewrócony posąg Napoleona I na placu Vendôme w Paryżu, 1871. Marguerite Millan Collection. Hulton Archive/Getty Images
62. Arcyksiążę Franciszek Ferdynand i arcyksiężna Zofia w Sarajewie, 28 czerwca 1914. Granger/Alamy
63. Richard Jack, Zdobycie wzniesienia Vimy w Poniedziałek Wielkanocny 1917, 1919. Canadian War Museum, Ottawa. Bridgeman Images
64. Kobiety pracujące w fabryce amunicji, Niemcy, 1915. akg-images
65. Joseph Finnemore, Podpisanie traktatu wersalskiego w Sali Lustrzanej, 1919. Australian War Memorial, Campbell, Australia.
66. Hugo Jaeger, kongres NSDAP w Norymberdze, 1937. The LIFE Picture Collection/Getty Images
67. Adolf Hitler w otoczeniu niemieckich oficerów pod wieżą Eiffla, czerwiec 1940. The Print Collector/Getty Images
68. Winston Churchill, Franklin D. Roosevelt i Józef Stalin na konferencji w Jałcie, luty 1945. Photo12/Alamy
69. Richard Petersen, zbombardowane Drezno, 1945. Deutsche Fotothek/dpa picture alliance/Alamy
70. Walter Sanders, amerykański samolot transportowy C-47 przelatuje nad mieszkańcami Berlina podczas zrzutów w 1948. The LIFE Picture Collection/Getty Images
71. Czesi na sowieckim czołgu, plac Wacława w Pradze, 1968. Sovfoto/Getty Images
72. Peter Timm, upadek muru berlińskiego, 1989. ullstein bild/Getty Images
73. Spotkanie Margaret Thatcher z Michaiłem Gorbaczowem w sowieckiej ambasadzie w Paryżu, 1990. PA Photos/TopFoto
74. Kanclerz Niemiec Angela Merkel w otoczeniu uchodźców, Berlin 2015. Sean Gallup/Getty Images
75. Aleksandr Ziemlaniczenko, inauguracja prezydentury Władimira Putina na Kremlu, Moskwa 2018. AFP/Getty Images
76. Jesco Denzel, Angela Merkel i Donald Trump podczas szczytu G7 w Charlevoix w Kanadzie, 2018. Bundesregierung/Getty Images
Mapy
Wstęp
Na południowo-zachodnim klifowym wybrzeżu Portugalii wznosi się Przylądek Świętego Wincentego. Z miejsca, które pierwsi mieszkańcy Europy uważali za koniec świata, widać słońce chowające się o zmierzchu w wodach Atlantyku. Co noc ludzie mogli zobaczyć, jak gaśnie ich źródło ciepła i światła, by następnego dnia się odrodzić. Nie znam innego miejsca, które lepiej potwierdzałoby takie przekonanie. Człowiek stojący na tym nagim klifie widzi przed sobą ciągnący się w nieskończoność bezmiar oceanu. Za jego plecami zaś znajduje się ziemia, przez którą przetaczały się burzliwe fale historii.
Europa jest właściwie skromnym półwyspem północno-zachodniego krańca Azji. Rozciąga się między wybrzeżem Portugalii na zachodzie, Arktyką na północy, Morzem Śródziemnym na południu i Kaukazem oraz górami Ural na wschodzie, gdzie zwykła metalowa tablica wskazuje jej umowną granicę. Ten kontynent bez pustyń ma tylko jedno warte uwagi pasmo górskie – Alpy – i w większości jest żyzną równiną aluwialną o umiarkowanym klimacie będącą domem dla 750 milionów ludzi, czyli ponad dwa razy tylu, ilu zamieszkuje Stany Zjednoczone.
Europa nie pretenduje do pierwszoplanowej roli na świecie. Inne regiony dorównują jej pod względem obszaru, cywilizacji czy dobrobytu. Spektakularny wzrost potęgi kontynentu do roli dominującego światowego imperium pod koniec drugiego tysiąclecia trwał krótko. Ale różnorodność, przewaga militarna, dynamika i energia gospodarcza, biegłość w nauce i inwencja twórcza zapewniły jej wyjątkowe miejsce w dziejach ludzkości. Nawet dziś, w okresie względnego upadku znaczenia, jak magnes przyciąga uchodźców, emigrantów, uczonych i turystów z całego świata.
Słowo „Europa” pojawiło się w VI wieku p.n.e. na określenie północnej części Grecji. Teren ten nigdy nie miał bezspornych granic. Początkowo utożsamiano go z cesarstwem rzymskim, a potem z chrześcijaństwem, ale jedno i drugie rozciągało się poza jej dzisiejsze granice, obejmując duże obszary Azji i Afryki. Wschodnia granica nigdy nie została dokładnie ustalona, choć ogólnie przyjmuje się, że wyznaczają ją góry Ural, Morze Czarne i Kaukaz. To włącza do niej zachodnią Rosję, ale pozostawia na zewnątrz tereny na wschód od Bosforu i Gruzję.
Każda krótka historia tego kontynentu skupia się przede wszystkim na polityce i walce o władzę. Hobbes powiedział kiedyś, że ludzie są skazani na wieczny konflikt. Czy musi on być gwałtowny, pozostaje kwestią otwartą, ale dzieje Europy zaczynają się od tych, którzy odnosili sukcesy na polach walki – od władców, a nie ich poddanych. Jest to narracja dotycząca władzy nad kontynentem, którego historia przynajmniej do niedawna była zdominowana przez wojny oraz procesy prowadzące do ich rozpoczęcia i zakończenia. Nawet dziś Europejczycy wydają się niezdolni do wypracowania formuły organizacyjnej, która pozwalałaby im żyć w pokoju. Bez końca spierają się o to, co należy rozumieć przez „Europę”.
Wiem, że historia wzbudza kontrowersje. Część historyków uzna polityczne podejście do dziejów Europy za cząstkowe, uważając, że wyklucza ono z niej ofiary władzy, między innymi biedaków, niewolników, kobiety, emigrantów czy obcych. Wszyscy oni mają swoje historie – równie „ważne” jak moja. Także ci, którzy żyli pod europejskim jarzmem, widzieli Stary Kontynent w innym świetle. Mogę więc tylko powtórzyć, że książka ta traktuje o sprawowaniu i podziale władzy. To początek wszelkich innych narracji na temat Europy.
Moja jest konwencjonalna. Dzieje Europy podzieliłem na okresy – szeroko pojęty starożytny, średniowiecze, czas kształtowania się państw narodowych i epokę współczesną. Pierwszy obejmuje dzieje Grecji i Rzymu. Drugi dotyczy triumfu chrześcijaństwa, najpierw wokół Morza Śródziemnego, a potem w Europie Północnej, połączonego z powstaniem Świętego Cesarstwa Rzymskiego i dotarciem islamu do basenu Morza Śródziemnego. Trzeci okres to czas kształtowania się narodów, wojen religijnych i sukcesyjnych oraz rewolucji ideologicznych XVIII i XIX wieku. Narrację kończę na kataklizmach ubiegłego stulecia i odbudowie kontynentu do dzisiejszego stanu.
Po drodze wskazałem spory, którymi naznaczone są dzieje Europy, w nadziei, że zachęcę tym czytelników do zgłębienia tych zagadnień. Zdaję sobie sprawę, że istnieją odmienne spojrzenia na podział historii Europy na „okresy”. Różnią się one wagą przykładaną do roli starożytnej Grecji i Rzymu w kulturze antycznej, wkładu Bizancjum w rozwój Europy, wpływu na nią inwazji islamu, roli Kościoła w wielu europejskich konfliktach oraz w przyspieszaniu lub opóźnianiu nadejścia odrodzenia i oświecenia. Mogę jedynie mimochodem wspomnieć o tych różnicach.
Jest to historia Europy, a nie jej narodów. Próba opisania, w jaki sposób grupa współdziałających ze sobą przez pewien czas państw rozwijała zbiorową świadomość kontynentu. Ze względów geograficznych pewne regiony odgrywały w tym procesie większą rolę niż inne i temu podporządkowałem swoją narrację. Przejdziemy zatem od wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego do zachodnich, a potem od północnej strony Alp do dorzeczy wielkich rzek Europy Środkowej. Przez ubiegłe tysiąclecie serce dziejów Europy biło we Francji, Niemczech oraz w krajach z nimi sąsiadujących i tak pozostało do dziś. Półwysep Iberyjski, Wyspy Brytyjskie, Skandynawia oraz Europa Wschodnia odgrywały w dziejach kontynentu rolę raczej epizodyczną i peryferyjną. Zdaję sobie sprawę, że w ten sposób wiele krajów pomijam, co ich mieszkańcom może się wydawać zbyt skrótowym spojrzeniem na historię Europy. Ojczyzna mojego ojca, Walia, nie odgrywała w niej żadnej roli. Ale cóż, jest to spojrzenie na Europę jako całość, a nie na jej części składowe.
Skupiam się głównie na jednostkach, których działania stanowiły część dziejów Europy i których wpływ przekraczał granice narodowe, takich jak Oktawian August, Karol Wielki, Innocenty III, Karol V, Katarzyna Wielka, Napoleon, Hitler czy Gorbaczow. Jako absolwent ekonomii doceniam rolę zasobów naturalnych i pieniędzy, ale ta książka nie jest historią gospodarczą Europy. Nie jest także historią jej kultury. Zawiera co prawda długą listę malarzy, rzeźbiarzy, pisarzy i muzyków, którzy moim zdaniem ubarwiają główny wątek historii. Stąd obecność Sokratesa, Arystotelesa, Grzegorza Wielkiego, Szekspira, Goethego, Beethovena, Hegla czy Marksa. Pełnią oni jednak rolę greckiego chóru w nieustannym dramacie tamtych czasów.
W książce tej poruszam różne tematy, których zadaniem jest scalenie narracji. Jednym z nich jest niezwykła, w każdym razie do niedawna, rola przemocy. Innym – dualizm kultury hellenistycznej i rzymskiej z jednej strony oraz chrześcijańskiej etyki i wiary z drugiej. Oba stanowiły zewnętrzny autorytet moralny dla jednostki, a zarazem formowały ideę jednostki jako siły przeciwstawiającej się temu autorytetowi, czy to ucieleśnianemu przez Kościół, czy przez państwo. Dwa następne tematy to nieustanne od czasów starożytnych Greków poszukiwanie legitymizacji i społecznej akceptacji władzy oraz twórcza energia tkwiąca w handlu, a potem w kapitale, która doprowadziła do powstania państw narodowych. To, jak owe siły przywiodły w XX wieku kontynent na skraj samounicestwienia, jest ostatnim zagadnieniem, które poruszam. Z kryzysu wykuło się jednak dobroczynne dziedzictwo Europy – społeczna gospodarka rynkowa działająca pod demokratycznie wybraną władzą.
W książce tej przestrzegam ścisłej chronologii zdarzeń, gdyż uważam, że historia nabiera sensu tylko wtedy, gdy widzimy skutki następujące w czasie po zaistnieniu przyczyny. Dlatego, gdzie to tylko możliwe, unikam zbaczania z tematu, cofania się czy przeskakiwania naprzód. Pominąłem wszystko to, co w pewnym sensie nie napędza opowieści, choć kreślę portrety ludzi i opisuję idee, które są dla niej ważne. Całość wieńczy zakończenie, ale waham się je tak nazwać ze względu na trudności, których doświadczał i doświadcza powojenny związek państw europejskich.
Przez długi czas byłem sceptycznie nastawiony do organizacji i funkcjonowania obecnej Unii Europejskiej i jej dziecka – wspólnej waluty, ale co do znaczenia współdziałania państw nie mam żadnych wątpliwości. Praca nad tą książką sprawiła, że jeszcze bardziej podziwiam ojczysty kontynent. Pomimo prześladowań, okrucieństw i powielania błędów postrzegam Europę jako niezwykły zakątek świata, bogaty swoją kulturą, zdolny do przywództwa i szczodrości. Wiem, jak łatwo i często w przeszłości jej dyplomacja prowadziła do chaosu i rozlewu krwi. Jak wiele prób połączenia jej w jeden organizm polityczny zawiodło. Znalezienie równowagi pomiędzy jednością a różnorodnością wciąż jest tym, co zawsze – fundamentalnym wyzwaniem polityki europejskiej. Wrócę do tego tematu w epilogu.
Na koniec jeszcze uwaga dotycząca lakoniczności Krótkiej historii Europy. Kieruję ją do czytelników, którzy nie mają czasu lub ochoty sięgnąć po obszerniejsze opracowania. Nie zgadzam się z twórcami programów nauczania historii, którzy twierdzą, że lepiej uczyć dogłębnie niż szeroko. Pogłębianie wiedzy powinno następować po szerokim nakreśleniu tematu, gdyż bez tego nauczanie historii traci sens. Bez znajomości porządku chronologicznego ludzkich dziejów człowiek staje się samotną postacią na pustej scenie. Ludzie, którzy nie potrafią sobie opowiedzieć historii, nie mają nic ważnego do przekazania. Kontekst – w znaczeniu poczucia proporcji – jest wszystkim.
Zgadzam się z Cyceronem, który powiedział: „Kto nie zna historii, na zawsze pozostaje dzieckiem”, jednakże historia pojmowana jako ciąg przypadkowych zdarzeń prowadzi do wykrzywienia i wyzyskiwania przeszłości do własnych celów, przesadnej wierności i zadawnionych żalów. Oto dlaczego sztuka historii zawiera się nie tylko w zapamiętywaniu faktów, ale także umiejętności zapominania tego, co należy zapomnieć. Polega ona na nadaniu przeszłości akcji i narracji. Oto jest zadanie, jakiemu chciałbym, żeby ta krótka historia podołała.
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
Tytuł oryginału: A Short History of Europe
Original English language edition first published by Penguin Books Ltd, London
Text copyright © Simon Jenkins 2019
The author has asserted his moral rights
All rights reserved
Copyright © for the Polish e-book edition by REBIS Publishing House Ltd., Poznań 2019
Informacja o zabezpieczeniach
W celu ochrony autorskich praw majątkowych przed prawnie niedozwolonym utrwalaniem, zwielokrotnianiem i rozpowszechnianiem każdy egzemplarz książki został cyfrowo zabezpieczony. Usuwanie lub zmiana zabezpieczeń stanowi naruszenie prawa.
Redaktor: Grzegorz Dziamski
Projekt i opracowanie graficzne okładki: Urszula Gireń
Wydanie I e-book (opracowane na podstawie wydania książkowego: Krótka historia Europy, wyd. I, Poznań 2020)
ISBN 978-83-8188-729-8
Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o.
ul. Żmigrodzka 41/49, 60-171 Poznań
tel.: 61 867 81 40, 61 867 47 08
fax: 61 867 37 74
e-mail: [email protected]
www.rebis.com.pl
Konwersję do wersji elektronicznej wykonano w systemie Zecer
