Korzenie totalitaryzmu ebook

Od tłu­ma­czy

Od tłu­ma­czy

Pod­stawą niniej­szego wyda­nia jest osta­teczna wer­sja The Ori­gins of Tota­li­ta­ria­nism przy­go­to­wana do druku przez Han­nah Arendt w 1966 roku. Różni się ona nie­znacz­nie ukła­dem tre­ści i zawar­to­ścią od edy­cji poprzed­nich: z 1951 i 1958 roku. Korze­nie tota­li­ta­ry­zmu są zatem peł­nym i wier­nym tłu­ma­cze­niem wyda­nia trze­ciego. Jedyne zmiany wpro­wa­dzone przez wydaw­ców pole­gają na uzu­peł­nie­niu nie­któ­rych mało pre­cy­zyj­nych przy­pi­sów biblio­gra­ficz­nych i doda­niu kil­ku­dzie­się­ciu przy­pi­sów rze­czo­wych dosto­so­wa­nych do potrzeb czy­tel­nika pol­skiego. Ponadto w celu przy­bli­że­nia postaci autorki oraz pro­ble­ma­tyki, którą się zajęła, do ory­gi­nal­nego tek­stu książki dodano wstęp i zesta­wie­nie biblio­gra­ficzne. Czy­tel­ni­kom zain­te­re­so­wa­nym dys­ku­sją o tota­li­ta­ry­zmie lub twór­czo­ści Han­nah Arendt addenda te powinny uła­twić dotar­cie do inte­re­su­ją­cych ich publi­ka­cji.

Kilka słów wyja­śnie­nia wymaga rów­nież kwe­stia tłu­ma­cze­nia. Mimo że myśl autorki jest zazwy­czaj logiczna i pre­cy­zyjna, prze­kład Korzeni tota­li­ta­ry­zmu na język pol­ski oka­zał się żmud­nym i nie­ła­twym przed­się­wzię­ciem. Była to bowiem pierw­sza książka Arendt napi­sana po angiel­sku – w języku, któ­rego nie wszyst­kie sub­tel­no­ści opa­no­wała wów­czas w stop­niu dosta­tecz­nym. Daje się to odczuć zarówno w stylu pracy, przy­wo­dzą­cym chwi­lami na myśl dłu­gie, cięż­kie i zawiłe zda­nia, w któ­rych lubuje się język nie­miecki, jak i w samym słow­nic­twie. Uży­wana w pracy ter­mi­no­lo­gia odbiega znacz­nie od stan­dar­do­wej w anglo­sa­skim słow­nic­twie nauko­wym, a sytu­ację kom­pli­kuje jesz­cze to, że nie­któ­rym powszech­nie uży­wa­nym poję­ciom autorka nadaje swo­iste zna­cze­nia. W efek­cie dla wielu pod­sta­wo­wych dla książki kate­go­rii trudno było zna­leźć zwię­złe pol­skie odpo­wied­niki. Mając do wyboru albo ele­gan­cję, albo pre­cy­zję prze­kładu wybie­ra­li­śmy zazwy­czaj to dru­gie, toteż styl pol­skiego tłu­ma­cze­nia jest zbli­żony do sty­li­styki ory­gi­nału. Pozo­staje nam tylko wyra­zić nadzieję, że czy­tel­nicy zaak­cep­tują ten punkt widze­nia.

War­szawa, czer­wiec 1988

Wstęp do wyda­nia pol­skiego

Wstęp do wyda­nia pol­skiego

Dwa zdję­cia, które utkwiły mi głę­boko w pamięci. Pierw­sze, z roku 1933, przed­sta­wia 27-let­nią kobietę o nie­ba­nal­nej uro­dzie, która spo­gląda przed sie­bie wzro­kiem peł­nym smutku i powagi, kon­tra­stu­ją­cym z jej mło­dzień­czym wyglą­dem. Na dru­gim, wyko­na­nym na krótko przed śmier­cią, Han­nah Arendt ma pomarsz­czoną twarz sta­ruszki, lecz wciąż to samo żywe spoj­rze­nie, w któ­rym inte­li­gen­cja mie­sza się z bólem. W spoj­rze­niu tym wyczy­tać można współ­czu­cie dla świata, który chło­nie sze­roko roz­war­tymi oczyma. Jedną foto­gra­fię dzielą od dru­giej decy­du­jące dla dorobku pisar­skiego Han­nah Arendt 42 lata życia spę­dzone poza nie­miecką ojczy­zną. W tym okre­sie doświad­czyła oso­bi­ście, czym są faszyzm, anty­se­mi­tyzm, wojna, bez­pań­stwo­wość (18 lat – od 1933 do 1951 roku), emi­gra­cja i zwią­zane z nią osa­mot­nie­nie. Obser­wo­wała demo­kra­cję ame­ry­kań­ską i nowo­cze­sne spo­łe­czeń­stwo masowe ery rewo­lu­cji tech­no­lo­gicz­nej, była świad­kiem wojny wiet­nam­skiej, pro­te­stów stu­denc­kich i kam­pa­nii oby­wa­tel­skiego nie­po­słu­szeń­stwa. Tematy te powra­cają na kar­tach jej ksią­żek w uogól­nio­nej, filo­zo­ficz­nej postaci, ale źró­dło inspi­ra­cji wydaje się oczy­wi­ste.

To prawda, że prze­ży­cia tego rodzaju nie były w naszej epoce niczym wyjąt­ko­wym. W bio­gra­fiach euro­pej­skich inte­lek­tu­ali­stów sta­no­wiły raczej regułę niż wyją­tek. Prawdą jest jed­nak rów­nież, że tylko nie­liczni spo­śród nich potra­fili sta­wić im czoło z równą odwagą, deter­mi­na­cją i prze­ni­kli­wo­ścią; że w tym dobo­ro­wym gro­nie naj­świet­niej­szych umy­słów tak nie­wiele osób miast łatwego potę­pia­nia dia­bła zdo­było się na wysi­łek prze­ana­li­zo­wa­nia tego, co się stało.

Na tle tuzin­ko­wych ujęć przed­sta­wia­ją­cych kon­dy­cję świata i czło­wieka współ­cze­snego książki Han­nah Arendt odzna­czają się ory­gi­nal­no­ścią, głę­bią i ostro­ścią spoj­rze­nia, nie­chę­cią do przyj­mo­wa­nia wygod­nych zało­żeń oraz prze­ko­na­niem, że źró­dła ana­li­zo­wa­nych zja­wisk tkwią głę­boko w nowo­żyt­nych dzie­jach ludz­ko­ści. Obo­jęt­ność na zmie­nia­jące się mody inte­lek­tu­alne czy­niła z nich dogodny przed­miot ataku ze strony wąsko­wy­spe­cja­li­zo­wa­nych uczo­nych, obu­rzo­nych swo­bod­nym wkra­cza­niem na zare­zer­wo­wane przez nich rewiry. Ale te same cechy spra­wiły zapewne, że książki te prze­trwały próbę czasu lepiej niż inne. Stwier­dze­nie to odnosi się szcze­gól­nie do Korzeni tota­li­ta­ry­zmu, które nie­odmien­nie figu­rują na spo­rzą­dza­nych coraz czę­ściej, w miarę dopeł­nia­nia się naszego stu­le­cia, sym­bo­licz­nych listach 100, 50 czy choćby tylko 10 naj­wy­bit­niej­szych dzieł XX wieku. Jeśli uświa­do­mimy sobie, że była to jedna z pierw­szych prac ata­ku­ją­cych fron­tal­nie cen­tralne zagad­nie­nia epoki, że prze­zwy­cię­żyć w niej autorka musiała ogra­ni­cze­nia wyni­ka­jące nie­uchron­nie z braku dystansu cza­so­wego i z nie­do­statku peł­no­war­to­ścio­wych źró­deł i że pro­ble­mom, któ­rymi się zajęła, poświę­cono potem tysiące stu­diów (a ich auto­rzy dys­po­no­wali nie­po­rów­na­nie więk­szym zaso­bem infor­ma­cji), tak wysoka ocena książki napi­sa­nej zale­d­wie w kilka lat po woj­nie i jesz­cze przed „rewe­la­cjami” Chrusz­czowa dobit­nie uka­zuje wiel­kość i nie­zwy­kłość Han­nah Arendt.

Postać autorki Korzeni tota­li­ta­ry­zmu nie jest obca czy­tel­ni­kowi pol­skiemu, mimo że żadna z jej ksią­żek nie uka­zała się do roku 1988 w któ­rym­kol­wiek z ofi­cjal­nych wydaw­nictw kra­jo­wych, w ofi­cy­nach pod­ziem­nych zaś w cało­ści opu­bli­ko­wano bodaj tylko O prze­mocy. Repu­ta­cja „owocu zaka­za­nego” spra­wiała, że jej nie­ła­twe w lek­tu­rze tek­sty budziły zain­te­re­so­wa­nie śro­do­wisk aka­de­mic­kich na długo przed poja­wie­niem się pierw­szych dopusz­czo­nych do druku prze­kła­dów. Naj­więk­sze zasługi dla popu­la­ry­za­cji Han­nah Arendt poło­żyła nie­wąt­pli­wie „Lite­ra­tura na świe­cie” poświę­ca­jąc jej twór­czo­ści numer spe­cjalny (1985, nr 6), nie licząc poje­dyn­czych prze­kła­dów z lat 1982–1983. Nie­mniej jed­nak tek­sty tam zamiesz­czone – sub­telne roz­wa­ża­nia filo­zo­ficzne i wypo­wie­dzi o kwe­stii żydow­skiej. – nie dają peł­nego wyobra­że­nia o ory­gi­nal­no­ści pisarki, zwłasz­cza zaś o spo­so­bie ujmo­wa­nia przez nią skom­pli­ko­wa­nych zagad­nień poli­tycz­nych łączą­cym mistrzow­ską ana­lizę socjo­po­li­tyczną z intu­icyj­nym wglą­dem psy­cho­lo­gicz­nym, naj­wy­raź­niej może widocz­nym w Korze­niach tota­li­ta­ry­zmu i w gło­śnej, acz­kol­wiek w Pol­sce do nie­dawna zupeł­nie nie­zna­nej, książce spro­wo­ko­wa­nej przez pro­ces Eich­manna. Na owym cha­rak­te­ry­stycz­nym stylu myśle­nia odci­snęła się na równi z indy­wi­du­al­no­ścią autorki jej powi­kłana bio­gra­fia.

Han­nah Arendt przy­szła na świat 14 paź­dzier­nika 1906 r. w Hano­we­rze, ale dzie­ciń­stwo i wcze­sną mło­dość spę­dziła w Königsbergu (Kró­lewcu), o któ­rym Kant – jego naj­słyn­niej­szy oby­wa­tel – pisał nie­gdyś, że z uwagi na roz­miary kon­tak­tów zewnętrz­nych oraz buj­ność życia w roz­ma­itych jego prze­ja­wach „jest odpo­wied­nim miej­scem zdo­by­wa­nia wie­dzy doty­czą­cej ludzi i świata nawet bez podró­żo­wa­nia”. Wpraw­dzie w porów­na­niu z cza­sami swo­jej nie­daw­nej świet­no­ści, gdy był obok Ber­lina głów­nym cen­trum nie­miec­kiego Oświe­ce­nia, Kró­le­wiec począt­ków naszego wieku miał już pro­win­cjo­nalny cha­rak­ter, ale jed­nak w dal­szym ciągu sta­no­wił natu­ralne miej­sce styku Wschodu i Zachodu Europy. Orto­dok­syjni Żydzi rosyj­scy ucie­ka­jący ze strefy osie­dle­nia mie­szali się tu, w sto­licy Prus Wschod­nich, ze swo­imi „oświe­co­nymi” pobra­tym­cami, lojal­nymi oby­wa­telami Cesar­stwa Nie­miec­kiego.

Rodzice pisarki – zamożni, zasy­mi­lo­wani już przed­sta­wi­ciele wyż­szych sfer miesz­czań­skich o pru­sko-rosyj­skim rodo­wo­dzie i postę­po­wych prze­ko­na­niach – byli posta­ciami typo­wymi dla swo­jej epoki. Głę­boko zako­rze­nieni w kul­tu­rze nie­miec­kiej prze­ka­zali swo­jej córce gorące umi­ło­wa­nie nie­miec­kiego języka, poezji i filo­zo­fii. Ich zwią­zek z żydo­stwem był tak słaby, że Han­nah długo pozo­sta­wała nie­świa­doma swo­jego pocho­dze­nia. Od dziecka odzna­czała się zna­ko­mitą pamię­cią, sil­nym cha­rak­te­rem i żywą inte­li­gen­cją, nie­miesz­czącą się w sztyw­nym gor­se­cie pru­skiego sys­temu edu­ka­cyj­nego. Cechy te nara­żały ją na czę­ste kon­flikty z oto­cze­niem. Jeden z takich kon­flik­tów zakoń­czył się rele­go­wa­niem nie­po­kor­nej uczen­nicy z gim­na­zjum; w kon­se­kwen­cji Han­nah przy­go­to­wy­wała się samo­dziel­nie do matury, zda­jąc ją na rok przed rówie­śni­kami.

W 1924 r. Arendt pod­jęła stu­dia filo­zo­ficzne na uni­wer­sy­te­cie w Mar­burgu, gdzie Mar­tin Heideg­ger – pod­ów­czas młody, 35-letni pro­fe­sor – elek­try­zo­wał stu­den­tów wykła­dami, które zło­żyły się na Sein und Zeit – jedno z naj­do­nio­ślej­szych doko­nań myśli egzy­sten­cjal­nej. Przy­szła autorka The Human Con­di­tion, ze swą namięt­no­ścią filo­zo­fo­wa­nia oraz powagą i grun­tow­no­ścią myśle­nia, wyra­ża­jącą się w zacie­kłym dąże­niu do uchwy­ce­nia istoty ana­li­zo­wa­nych zja­wisk, nie mogła tra­fić lepiej. Pomię­dzy mło­dym pro­fe­so­rem i jego bły­sko­tliwą stu­dentką od pierw­szej chwili nawią­zała się bli­ska sym­pa­tia duchowa, która prze­ro­dziła się wkrótce w głę­bo­kie obu­stronne uczu­cie. Heideg­ger, mający rodzinę i oba­wia­jący się skan­dalu, zde­cy­do­wał się jed­nak po roku prze­rwać romans. Arendt opu­ściła zatem Mar­burg i kon­ty­nu­owała stu­dia we Fry­burgu u Hus­serla, a póź­niej w Heidel­bergu na semi­na­rium Jaspersa.

Bli­ski kon­takt z lumi­na­rzami filo­zo­fii euro­pej­skiej nie pozo­stał bez wpływu na styl myśle­nia i oso­bo­wość mło­dej kobiety. Pod kie­run­kiem Jaspersa przy­go­to­wy­wała roz­prawę dok­tor­ską o poję­ciu miło­ści u św. Augu­styna, a jed­no­cze­śnie uwagę jej coraz bar­dziej pochła­niała nie­zwy­kła postać Rahel Varn­ha­gen (któ­rej ber­liń­ski salon opi­suje w roz­dziale 2, w czę­ści I Korzeni tota­li­ta­ry­zmu). To wła­śnie stu­diu­jąc bio­gra­fię tej zapo­mnia­nej nieco muzy nie­miec­kiego roman­ty­zmu Han­nah, utoż­sa­mia­jąca się z nią pod­świa­do­mie, zain­te­re­so­wała się poważ­nie kwe­stią żydow­ską. Nowa pro­ble­ma­tyka wyma­gała ode­rwa­nia się od spe­ku­la­tyw­nej filo­zo­fii i zwró­ce­nia bacz­niej­szej uwagi na rze­czy­wi­stość schył­ko­wego okresu Repu­bliki Weimar­skiej. Arendt, któ­rej postawa ulega na początku lat trzy­dzie­stych wyraź­nemu upo­li­tycz­nie­niu, traci wiarę w dogmaty asy­mi­la­cjo­ni­zmu. „W spo­łe­czeń­stwie gene­ral­nie wrogo nasta­wio­nym do Żydów – a takie było ich poło­że­nie we wszyst­kich zamiesz­ki­wa­nych przez nich kra­jach aż po wiek XX – nie moża się zasy­mi­lo­wać nie godząc się zara­zem na anty­se­mi­tyzm” – kon­klu­duje w bio­gra­fii Raheli Varn­ha­gen1. W miarę postę­pów ruchu naro­do­wo­so­cja­li­stycz­nego zbliża się coraz bar­dziej do syjo­ni­zmu i w swej twór­czo­ści podej­muje kry­tykę nie­miec­kiego Oświe­ce­nia z punktu widze­nia tej ide­olo­gii.

Na doj­ście hitle­row­ców do wła­dzy Arendt zare­ago­wała wzmo­żoną aktyw­no­ścią w żydow­skich orga­ni­za­cjach cha­ry­ta­tyw­nych. W prze­ci­wień­stwie do zwią­za­nego z ruchem komu­ni­stycz­nym męża, Ger­harda Sterna, który po poża­rze Reich­stagu zde­cy­do­wał się emi­gro­wać, nie miała zamiaru opusz­czać ojczy­zny. Dopiero krót­ko­trwałe uwię­zie­nie w poło­wie 1933 r. i wzra­sta­jące roz­cza­ro­wa­nie postawą śro­do­wisk inte­lek­tu­al­nych skło­niło ją do nie­le­gal­nego opusz­cze­nia Nie­miec. Jesie­nią 1933 r. 27-let­nia Han­nah Arendt-Stern zna­la­zła się w Paryżu, gdzie rzu­ciła się natych­miast w wir aktyw­no­ści emi­gra­cyj­nej, pro­wa­dząc zara­zem bujne życie towa­rzy­skie. Sto­lica Fran­cji przy­cią­gała jak magnes elitę ucie­ki­nie­rów z III Rze­szy, toteż wła­śnie tu miała Arendt oka­zję zbli­żyć się do takich ludzi, jak Wal­ter Ben­ja­min czy Ber­told Brecht. Nie­po­chła­nia­jąca zbyt wiele czasu posada w orga­ni­za­cji syjo­ni­stycz­nej udzie­la­ją­cej pomocy uchodź­com pozwa­lała jej uczęsz­czać na semi­na­rium Ale­xan­dre’a Kojeve’a w École des Hau­tes Études Socia­les.

Po wyjeź­dzie męża do Sta­nów Zjed­no­czo­nych zwią­zała się z Hein­ri­chem Blücherem, wybit­nym dzia­ła­czem KPD, który w okre­sie pro­ce­sów moskiew­skich stop­niowo odda­lał się od komu­ni­zmu. Pozwo­liło jej to wnik­nąć głę­biej w zja­wi­ska zacho­dzące w ruchu komu­ni­stycz­nym lat trzy­dzie­stych, choć wów­czas bar­dziej pocią­gała ją jesz­cze ana­liza ide­olo­gii ugru­po­wań skraj­nej pra­wicy dzia­ła­ją­cych we Fran­cji. Z nie­po­ko­jem śle­dziła nara­sta­jące z roku na rok uprze­dze­nia w sto­sunku do uchodź­ców, które przy­bie­rały postać urzę­do­wych prze­pi­sów wymie­rzo­nych w „nie­po­żą­da­nych cudzo­ziem­ców”. Na ich pod­sta­wie w maju 1940 r., już po ślu­bie z Blücherem, wraz z tysią­cami innych apa­try­dów Han­nah została inter­no­wana w Gurs, gdzie przed­tem mie­ścił się obóz dla powra­ca­ją­cych z Hisz­pa­nii człon­ków Bry­gad Mię­dzy­na­ro­do­wych. Obser­wa­cje i prze­ży­cia z tego okresu miały istotny wpływ na jej wizję epoki współ­cze­snej jako grun­tow­nie odmien­nej, „nowa­tor­skiej” w sto­sunku do poprzed­nich. Już wów­czas nosiła się z myślą napi­sa­nia książki przed­sta­wia­ją­cej „impe­ria­lizm rasowy” jako pra­przy­czynę roz­gry­wa­ją­cej się na jej oczach apo­ka­lipsy. Z tam­tych lat pocho­dzą arty­kuły o trak­ta­tach mniej­szo­ścio­wych i Pro­uście, które po nie­wiel­kich mody­fi­ka­cjach włą­czone zostały do osta­tecz­nej wer­sji Korzeni tota­li­ta­ry­zmu.

W końcu 1940 r. Han­nah Arendt i jej mąż otrzy­mali wizy ame­ry­kań­skie i po prze­ła­ma­niu pię­trzą­cych się trud­no­ści dotarli w maju 1941 r. do Nowego Jorku. Wbrew pozo­rom opa­no­wa­nie języka angiel­skiego, a także oswo­je­nie się z kul­turą i cywi­li­za­cją Sta­nów Zjed­no­czo­nych nie przy­cho­dziło łatwo emi­gran­tom z Nie­miec, wywo­dzą­cym się ze śro­do­wisk inte­li­genc­kich. Wiele aspek­tów tej nowej dla nich rze­czy­wi­sto­ści budziło począt­kowo ich głę­boki sprze­ciw. Obser­wu­jąc życie Ame­ry­ka­nów, Arendt szybko doszła do wnio­sku, że „ist­nieje w tym kraju zasad­ni­cza sprzecz­ność mię­dzy wol­no­ścią poli­tyczną a nie­wolą spo­łeczną”2 i opi­nię tę pod­trzy­my­wała do końca życia. Wśród zróż­ni­co­wa­nych pod wie­loma wzglę­dami sku­pisk emi­gran­tów naj­bliż­sza jej była grupa „New World”, zwią­zana z Ger­man Jewish Club w Nowym Jorku, toteż od końca 1941 r. w piśmie „Aufbau” – orga­nie klubu – regu­lar­nie publi­ko­wała felie­tony nawo­łu­jące m.in. do utwo­rze­nia odręb­nej żydow­skiej armii u boku sprzy­mie­rzo­nych.

Wzra­sta­jące zain­te­re­so­wa­nie pro­ble­mem anty­se­mi­ty­zmu prze­ro­dziło się w pro­jekt obszer­nej roz­prawy o sto­sunku do Żydów w dwu­dzie­sto­wiecz­nej Fran­cji – od sprawy Drey­fusa po Peta­ina. Gro­ma­dziła nie­zbędne do niej mate­riały, a jed­no­cze­śnie ener­gicz­nie, choć bez powo­dze­nia, wal­czyła o wyda­nie powie­rzo­nych jej pie­czy pism zmar­łego tra­gicz­nie Wal­tera Ben­ja­mina. W miarę napływu infor­ma­cji o zbrod­niach hitle­row­skich w Euro­pie uświa­da­miała sobie nie­od­wra­cal­ność zacho­dzą­cych wyda­rzeń i nie­ade­kwat­ność wszel­kich pro­po­no­wa­nych reme­diów, z syjo­ni­stycz­nym włącz­nie. Jej wła­sna kon­cep­cja sfe­de­ro­wa­nej żydow­sko-arab­skiej Pale­styny w ramach bry­tyj­skiego Com­mon­we­al­thu nie znaj­do­wała poplecz­ni­ków.

W tej sytu­acji ucieczką przed roz­pa­czą stała się dla niej praca w komi­sji zaj­mu­ją­cej się rato­wa­niem dorobku kul­tu­ral­nego Żydów euro­pej­skich (kie­ro­wała nią do 1952 r.) oraz w wydaw­nic­twie Schoc­ken Books, gdzie prze­for­so­wała m.in. pierw­szą ame­ry­kań­ską edy­cję Dzien­ni­ków Kafki. Arty­kuły i recen­zje zbli­ża­jące czy­tel­ni­kom „Par­ti­san Review” bądź „Nation” doro­bek dwu­dzie­sto­wiecz­nych auto­rów nie­miec­kiego obszaru języ­ko­wego, słabo tu wcze­śniej popu­la­ry­zo­wa­nych, dały Arendt prze­pustkę do krę­gów aka­de­mic­kich Sta­nów Zjed­no­czo­nych, ale nie one pochła­niały jej uwagę w poło­wie lat czter­dzie­stych. Poli­tyczny chaos spo­wo­do­wany gwał­tow­nym roz­kła­dem hitle­row­skiej Festung Europa, tro­ska o losy cywi­li­za­cji, wiara w uzdra­wia­jącą moc traf­nej dia­gnozy – wszystko to skła­niało pisarkę do kon­kre­ty­za­cji i mody­fi­ka­cji daw­niej­szych pla­nów badaw­czych w taki spo­sób, aby pro­jek­to­wana roz­prawa obok funk­cji poznaw­czych speł­niała rów­nież rolę katar­tyczną, uświa­da­mia­jąc współ­cze­snym przy­czynę kata­strofy, jej samej zaś pozwa­la­jąc prze­zwy­cię­żyć gnę­biące wielu emi­gran­tów poczu­cie bez­sil­no­ści.

W ciągu trwa­ją­cej pra­wie pięć lat pracy nad Korze­niami tota­li­ta­ry­zmu pier­wotny zamysł autor­ski był wie­lo­krot­nie zmie­niany i roz­sze­rzany. Wer­sja osta­teczna pierw­szego wyda­nia w nie­wiel­kim tylko stop­niu przy­po­mina zało­że­nia wyj­ściowe. Datu­jące się jesz­cze z okresu pobytu w Niem­czech zain­te­re­so­wa­nie anty­se­mi­ty­zmem dopro­wa­dziło Arendt do pod­ję­cia pro­ble­ma­tyki rasi­zmu, ta zaś z kolei do inten­syw­nych stu­diów nad zagad­nie­niami impe­ria­li­zmu. Jesz­cze na początku 1945 r. pla­no­wała obszerne stu­dium histo­ryczne dema­sku­jące dzie­więt­na­sto­wieczne źró­dła kry­zysu współ­cze­snego i uło­żone w kla­syczną heglow­ską triadę. Książka nosić miała tytuł: The Ele­ments of Shame: anti-Semi­tism, Impe­ria­lism, Racism lub zwięź­lej The Three Pil­lars of Hell3 i kon­cen­tro­wać się na prze­szło­ści, nim jed­nak została ukoń­czona, roz­po­czął się pro­ces norym­ber­ski. Napływ mate­ria­łów źró­dło­wych doty­czą­cych III Rze­szy spra­wił teraz, że Arendt posta­no­wiła uzu­peł­nić tekst ana­lizą „nowa­tor­skiej formy rzą­dów” hitle­row­skich Nie­miec. Późną jesie­nią 1947 r. uznała za wska­zane objąć ana­lizą rów­nież Zwią­zek Radziecki pod rzą­dami Sta­lina, mimo że jesz­cze w sierp­niu 1942 r. chwa­liła ZSRR za likwi­da­cję anty­se­mi­ty­zmu i trafną poli­tykę naro­do­wo­ściową4. Rela­cje Davida Rous­seta oraz Pola­ków, któ­rzy prze­szli przez radziec­kie obozy, rady­kal­nie zmie­niły jej ocenę poli­tyki Sta­lina, uwy­pu­kla­jąc zasad­ni­czą zbież­ność form i metod rzą­dze­nia zasto­so­wa­nych przez nazi­stów i bol­sze­wi­ków u wła­dzy. Wzmac­niały tę wizję wyda­rze­nia roz­gry­wa­jące się współ­cze­śnie w świeżo zdo­mi­no­wa­nych przez komu­ni­stów kra­jach Europy Środ­kowo-Wschod­niej. Pisa­niu tej czę­ści pracy towa­rzy­szyły nasi­la­jące się oznaki zim­nej wojny. Autorka okre­ślała teraz książkę jako „histo­rię tota­li­ta­ry­zmu” i osta­tecz­nie zde­cy­do­wała się na tytuł The Ori­gins of Tota­li­ta­ria­nism, akcen­tu­jący gene­tyczną stronę pro­blemu; nie była jed­nak z niego w pełni zado­wo­lona. Brzmiał zbyt aka­de­micko i sucho, przy­wo­dząc na myśl gło­śne dzieło Dar­wina The Ori­gins of Spe­cies (O powsta­wa­niu gatun­ków), fał­szy­wie suge­ro­wał stan­dar­dowe podej­ście histo­ryczne, mimo że duża część roz­prawy poświę­cona była ana­li­zie współ­cze­sno­ści; nie sygna­li­zo­wał jej nowa­tor­stwa for­mal­nego i meto­do­lo­gicz­nego, zwłasz­cza zaś jej filo­zo­ficzno-moral­nego wymiaru. Nie­przy­pad­kowo wydawca angiel­ski zde­cy­do­wał się na tytuł The Bur­den of Our Time, który akcen­to­wał tę wła­śnie stronę dzieła.

Kło­poty z tytu­łem nie były jedy­nym pro­ble­mem, z któ­rym bory­kać się musiała autorka. Nie­sza­blo­nowe uję­cie tematu i bez­ce­re­mo­nialne trak­to­wa­nie aktu­al­nych kwe­stii poli­tycz­nych spra­wiło, że książka, oddana w pośpie­chu do druku wio­sną 1950 r., z tru­dem toro­wała sobie drogę do czy­tel­ni­ków. Bostoń­ska ofi­cyna, do któ­rej zwró­ciła się pier­wot­nie Arendt, odrzu­ciła maszy­no­pis za radą swo­ich har­wardz­kich recen­zen­tów. Na szczę­ście wię­cej zro­zu­mie­nia oka­zała firma Har­co­urt, Brace and Co. Podob­nie było w Euro­pie – zna­le­zie­nie nie­miec­kiego wydawcy zabrało cały rok, we Fran­cji zaś, gdzie mody inte­lek­tu­alne dyk­to­wała lewica, oka­zało się to w ogóle nie­moż­liwe; dopiero w latach sie­dem­dzie­sią­tych uka­zały się tam tłu­ma­cze­nia tomu pierw­szego i trze­ciego.

Pierw­sze wyda­nie Korzeni tota­li­ta­ry­zmu z 1951 r. różni się nieco od wer­sji osta­tecz­nej (wyda­nie III z 1966 r.), na któ­rej oparta jest edy­cja pol­ska: poszcze­gólne czę­ści nie były poprze­dzone odręb­nymi wstę­pami, a bez­po­śred­nio po roz­dziale XII nastę­po­wały Uwagi koń­cowe, wyeli­mi­no­wane w wyda­niach póź­niej­szych; par­tie poświę­cone ana­li­zie impe­ria­li­zmu oraz tota­li­ta­ry­zmu nie były tak roz­bu­do­wane jak w wer­sji z 1966 r. Nie­mniej jed­nak już to pierw­sze wyda­nie zawiera te wszyst­kie skład­niki, które prze­są­dziły o nie­zwy­kłej repu­ta­cji książki: połą­cze­nie nowa­tor­skiej ana­lizy histo­rycz­nej z pro­ble­ma­tyką filo­zo­ficzną i etyczną doby współ­cze­snej; odrzu­ce­nie wygod­nych obie­go­wych sądów utrud­nia­ją­cych dotar­cie do prawdy; ory­gi­nalne, choć nie wyło­żone wprost zało­że­nia meto­do­lo­giczne. Jak tylu innych „mistrzów podej­rzeń” ostat­nich stu­leci Han­nah Arendt zakłada, że istota rze­czy nie pokrywa się z ich zewnętrz­nym wyglą­dem. Byt kryje się za zja­wi­skiem5. Sztuka inter­pre­ta­cji, dotar­cie do prawdy polega na odrzu­ce­niu zwod­ni­czych pozo­rów, albo­wiem „uda­wa­nie i zamie­rzone zwo­dze­nie ze strony wyko­nawcy, jak też złu­dze­nie i błąd ze strony obser­wa­tora sta­no­wią nie­uchronny moment całej sytu­acji”6.

W tym zaglą­da­niu pod powierzch­nię zja­wisk oprócz rze­tel­nej wie­dzy nie­zbędna jest wyobraź­nia, a także wraż­li­wość moralna. W efek­cie drobny nawet szcze­gół, cha­rak­te­ry­styczny cytat czy odle­głe sko­ja­rze­nie lite­rac­kie stać się mogą punk­tem wyj­ścia obszer­nych wywo­dów pro­wa­dzą­cych do daleko idą­cych uogól­nień. Ich celem nie jest by­naj­mniej two­rze­nie wiel­kich sys­te­mów ani pro­sta rekon­struk­cja fak­tów, lecz samo zro­zu­mie­nie roz­pa­try­wa­nych kwe­stii. W nie­miec­kiej tra­dy­cji filo­zo­ficz­nej ozna­cza to zwy­kle ich myślowe „prze­zwy­cię­że­nie”; dla Arendt zro­zu­mie­nie jakie­goś zja­wiska wymaga uświa­do­mie­nia sobie i prze­ana­li­zo­wa­nia jego wszel­kich kon­se­kwen­cji, przede wszyst­kim w sfe­rze poli­tycz­nej i etycz­nej. Jej podej­ście jest więc zde­cy­do­wa­nie odmienne od typo­wego podej­ścia histo­ry­ków sta­ra­ją­cych się odtwo­rzyć genezę i chro­no­lo­gię wyda­rzeń sytu­owa­nych w łań­cu­chach przy­czy­nowo-skut­ko­wych.

W wyja­śnia­niu histo­rycz­nym autorka dopa­truje się uspra­wie­dli­wia­nia, ponie­waż suge­ruje ono cią­gły i konieczny cha­rak­ter wyda­rzeń pro­wa­dzą­cych do teraź­niej­szo­ści. „Przy­czy­no­wość, czyli taki zde­ter­mi­no­wany ciąg wyda­rzeń, w któ­rym zawsze jedno zda­rze­nie powo­duje inne i może być przez nie wytłu­ma­czone, jest praw­do­po­dob­nie kate­go­rią zupeł­nie obcą i fał­szywą w dzie­dzi­nie nauk histo­rycz­nych i poli­tycz­nych – twier­dzi w wykła­dach z 1954 r. – Skład­niki tota­li­ta­ry­zmu two­rzą jego źró­dła, jeśli przez źró­dła nie rozu­miemy «przy­czyn». Same w sobie skład­niki praw­do­po­dob­nie ni­gdy niczego nie powo­dują. Stają się źró­dłami wyda­rzeń, jeśli ule­gają kry­sta­li­za­cji w okre­ślo­nych osta­tecz­nych for­mach. Wtedy i tylko wtedy możemy tro­pić ich dzieje wstecz. Wyda­rze­nie rzuca świa­tło na swą prze­szłość, ale nie daje się z niej ni­gdy wyde­du­ko­wać”7.

Jak wyja­śnia Han­nah Arendt w listach do Mary Under­wood, tymi „skry­sta­li­zo­wa­nymi” skład­ni­kami doj­rza­łego impe­ria­li­zmu raso­wego (czyli tota­li­ta­ry­zmu) są takie czyn­niki, jak anty­se­mi­tyzm, rasizm, upa­dek pań­stwa naro­do­wego, idea eks­pan­sji w imię eks­pan­sji, sojusz kapi­tału z motło­chem. Każdy z nich prze­sła­nia istotne, a nie­roz­strzy­gnięte pro­blemy epoki: za anty­se­mi­tyzmem kryje się kwe­stia żydow­ska, za rasi­zmem – roz­wój „ple­mien­nego nacjo­na­li­zmu” roz­bi­ja­ją­cego poczu­cie jed­no­ści rodzaju ludz­kiego; upa­dek pań­stwa naro­do­wego jest prze­ja­wem zała­ma­nia się dotych­cza­so­wej orga­ni­za­cji naro­dów euro­pej­skich oraz oświe­ce­nio­wej kon­cep­cji praw czło­wieka; eks­pan­sja w imię eks­pan­sji prze­sła­nia zagad­nie­nie orga­ni­za­cji świata na skalę glo­balną, przed któ­rym sta­nęli Euro­pej­czycy w dru­giej poło­wie XIX wieku8. Naro­dowy socja­lizm staje się w takim uję­ciu swo­istym roz­wią­za­niem auten­tycz­nych pro­ble­mów; roz­wią­za­niem strasz­li­wym i fał­szy­wym, ale prze­cież na swój spo­sób logicz­nym.

Stresz­cza­nie w tym miej­scu poglą­dów wyra­żo­nych w Korze­niach tota­li­ta­ry­zmu nie wydaje się potrzebne. Czy­tel­nik może je sobie z łatwo­ścią odtwo­rzyć zagłę­bia­jąc się po pro­stu w lek­turę. Nato­miast warto uświa­do­mić sobie, co nowego poglądy te wno­siły do toczo­nych wów­czas dys­ku­sji. Jeśli przy­jęto je, zwłasz­cza w Euro­pie, z mie­sza­nymi uczu­ciami, to nie tyle ze względu na ich mery­to­ryczną zasad­ność, co z powodu pły­ną­cych z nich wnio­sków, sprzecz­nych z domi­nu­ją­cym nur­tem opi­nii publicz­nej. Wbrew roz­po­wszech­nio­nej w kra­jach zwy­cię­skiej koali­cji tezie o zbio­ro­wej odpo­wie­dzial­no­ści narodu nie­miec­kiego, pozwa­la­ją­cej pozo­sta­łym naro­dom zacho­wać dobre samo­po­czu­cie i prze­ko­na­nie o wła­snej wyż­szo­ści moral­nej, Han­nah Arendt inter­pre­to­wała faszyzm jako „zbio­rowy wstyd ludz­ko­ści”, nawet Żydów – naj­cię­żej prze­zeń doświad­czo­nych – czy­niła w jakimś stop­niu współ­od­po­wie­dzial­nymi za jego powsta­nie. Pier­wot­nie zamie­rzała nawet umie­ścić w książce roz­dział poświę­cony kry­tycz­nej ana­li­zie współ­cze­snego syjo­ni­zmu i postaw wpły­wo­wych śro­do­wisk żydow­skich pod­czas II wojny świa­to­wej. Dopiero ataki na powsta­jące pań­stwo izra­el­skie skło­niły ją do rezy­gna­cji z tego pomy­słu. Tezy jej książki zostały ode­brane jako próba zdję­cia z Niem­ców odpo­wie­dzial­no­ści za zbrod­nie wojenne, a prze­cież nie tego ocze­ki­wano od nie­miec­kiej Żydówki o zde­cy­do­wa­nie anty­fa­szy­stow­skiej prze­szło­ści. W sześć lat po woj­nie opi­nia publiczna naj­wy­raź­niej nie była jesz­cze przy­go­to­wana do bez­na­mięt­nej ana­lizy zja­wi­ska, oddzie­la­ją­cej infor­ma­cje od ocen i rezy­gnu­ją­cej z wygod­nej wizji faszy­zmu jako zbio­ro­wego przej­ścio­wego sza­leń­stwa milio­nów.

Wpraw­dzie już w 1942 r. Franz Neu­mann akcen­to­wał wewnętrzną logikę sys­te­mów tota­li­tar­nych, ale tam, gdzie dopa­try­wał się on ręki „Behe­mota”, Arendt dostrze­gała kon­se­kwen­cje głę­bo­kich prze­obra­żeń spo­łecz­nych i ide­olo­gicz­nych ostat­nich stu­leci. Spe­cy­fika i zara­zem nowa­tor­stwo jej uję­cia polega na pre­zen­ta­cji skom­pli­ko­wa­nych zja­wisk, w rodzaju anty­se­mi­ty­zmu czy impe­ria­li­zmu, jako skutku ubocz­nego zmian zacho­dzą­cych w samym sys­te­mie spo­łecz­nym, w skom­pli­ko­wa­nej sieci powią­zań łączą­cych roz­ma­ite war­stwy i grupy spo­łe­czeń­stwa. W tej fine­zyj­nej ana­li­zie powsta­wa­nia i roz­padu pań­stwa naro­do­wego istotną rolę przy­pi­suje się – obok czyn­ni­ków natury socjo­lo­gicz­nej – czyn­ni­kom psy­cho­lo­gicz­nym, rzeź­bią­cym świa­do­mość zbio­rową. Anty­se­mi­tyzm oka­zuje się tu czymś zgoła nie­przy­pad­ko­wym, co nie zna­czy, że nie­uchron­nym. To efekt braku iden­ty­fi­ka­cji coraz szer­szych warstw spo­łe­czeń­stwa z pań­stwem naro­do­wym w okre­sie male­ją­cej przy­dat­no­ści samych Żydów i grup tra­dy­cyj­nie ich wspie­ra­ją­cych. W porów­na­niu z teo­rią „kozła ofiar­nego” czy z kon­cep­cją „wie­czy­stego anty­se­mi­ty­zmu” wyja­śnie­nie to ma wiele zalet, lecz nie uśmie­rza wszel­kich wąt­pli­wo­ści. Pomija prze­cież zupeł­nym mil­cze­niem ist­nie­nie odręb­nego pod wzglę­dem cha­rak­teru żydo­stwa środ­kowo-wschod­nio­eu­ro­pej­skiego i nie tłu­ma­czy, dla­czego na tych tere­nach – o tak odmien­nej struk­tu­rze kla­so­wej i etnicz­nej, gdzie pań­stwo naro­dowe w sen­sie zachod­nim prak­tycz­nie ni­gdy nie powstało, a zwią­zek Żydów z wła­dzą był znacz­nie słab­szy – wro­gość do Żydów nara­stała w podob­nym ryt­mie.

Mecha­nizm impe­ria­li­zmu uka­zany w czę­ści dru­giej ma ana­lo­giczne zalety i wady co wcze­śniej­sza ana­liza anty­se­mi­ty­zmu. Jest ory­gi­nalny, wie­lo­wąt­kowy i misterny, lecz zara­zem nie w pełni prze­ko­ny­wa­jący. Kapry­śny dobór źró­deł i ich dość swo­bodna inter­pre­ta­cja, nacisk poło­żony na tek­sty lite­rac­kie, pole­ro­wa­nie dru­go­rzęd­nych nie­kiedy szcze­gó­łów przy jed­no­cze­snym pomi­ja­niu spraw zasad­ni­czych – wszystko to przy­po­mina nam raz jesz­cze, że mamy tu do czy­nie­nia nie ze stan­dar­dową pracą histo­ryczną docho­wu­jącą wier­no­ści sztyw­nym regu­łom postę­po­wa­nia badaw­czego, ale z nie­kon­wen­cjo­nalną i bły­sko­tliwą ana­lizą opartą w dużym stop­niu na intu­icji. Suge­stywny obraz, jaki rysuje Han­nah Arendt, wydaje się więc nieco dowolny i nie­kom­pletny.

Opi­sy­wane przez nią zja­wi­ska, takie jak poli­tyczne usa­mo­dziel­nia­nie się bur­żu­azji, sojusz motło­chu z kapi­ta­łem, myśle­nie w kate­go­riach rasy, powsta­nie ruchów ponadna­ro­do­wych, osła­bie­nie tra­dy­cyj­nej kon­cep­cji praw czło­wieka skła­dają się nie­wąt­pli­wie na pej­zaż poli­tyczny epoki cha­rak­te­ry­zu­ją­cej się zaostrzoną rywa­li­za­cją mocarstw, która otrzy­mała miano impe­ria­li­stycz­nej, nie­mniej jed­nak ryzy­kowne byłoby twier­dze­nie, że cał­ko­wi­cie ją wyja­śniają. Nie jest to bowiem lista kom­pletna ani w pełni uka­zu­jąca sto­pień waż­no­ści poszcze­gól­nych czyn­ni­ków. Rzu­ca­jąc snop świa­tła na nie­które moty­wa­cje, pozo­stałe pozo­sta­wia pisarka w pół­mroku.

Auto­rzy wyda­nych póź­niej prac na temat impe­ria­li­zmu sto­sun­kowo rzadko powo­łują się na poglądy zawarte w dru­giej czę­ści trój­k­sięgu, a jesz­cze rza­dziej posłu­gują się użytą w nim ter­mi­no­lo­gią. Tylko nie­liczni spo­śród nich apro­bują tak ostre wyod­ręb­nie­nie epoki mię­dzy rokiem 1884 a koń­cem I wojny świa­to­wej jako zasad­ni­czo odmien­nej od poprzed­nich. Trudno wszakże odmó­wić pisarce racji, gdy poka­zuje, jak poli­tyczne aspi­ra­cje trium­fu­ją­cego miesz­czań­stwa, pod­chwy­cone przez motłoch i sko­ja­rzone z filo­zo­fią poli­tyczną Hob­besa oraz nawy­ko­wym myśle­niem w kate­go­riach ras, dopro­wa­dziły do znisz­cze­nia sta­bil­nego sys­temu par­tyj­nego i samego pań­stwa naro­do­wego, sta­no­wią­cego pod­stawę dzie­więt­na­sto­wiecz­nej cywi­li­za­cji euro­pej­skiej, i tym samym uto­ro­wały drogę tota­li­ta­ry­zmowi.

Cokol­wiek powie­dzie­li­by­śmy o zale­tach i wadach tak kon­stru­owa­nej wizji impe­ria­li­zmu i anty­se­mi­ty­zmu, nie ulega wąt­pli­wo­ści, że to nie im zawdzię­cza książka swą sławę i popu­lar­ność. Bez czę­ści trze­ciej, poświę­co­nej inter­pre­ta­cji dwu­dzie­sto­wiecz­nego tota­li­ta­ry­zmu, trak­to­wa­nego jako zwień­cze­nie wcze­śniej zary­so­wa­nych prze­mian, pamię­ta­łoby dziś o niej jedy­nie wąskie grono spe­cja­li­stów. Tra­giczne wyda­rze­nia roz­gry­wa­jące się nie­dawno przed oczyma Euro­pej­czy­ków zna­la­zły dzięki Han­nah Arendt fra­pu­jące wyja­śnie­nie, odwo­łu­jące się do naj­now­szych zdo­by­czy nauk spo­łecz­nych i opa­trzone przej­mu­ją­cym filo­zo­ficz­nym komen­ta­rzem.

Klu­czowa dla całej kon­struk­cji kon­cep­cja tota­li­ta­ry­zmu nie była by­naj­mniej jej wła­snym pomy­słem. Poja­wiła się wszak już w 1925 roku w prze­mó­wie­niach samego Mus­so­li­niego oraz jego nadwor­nego filo­zofa – Gio­van­niego Gen­tile. Obwiesz­cza­jąc z dumą powsta­nie lostato tota­li­ta­rio, ide­olo­dzy wło­skiego kor­po­ra­cjo­ni­zmu nie mieli wąt­pli­wo­ści, że otwie­rają nową wspa­niałą epokę w dzie­jach ludz­ko­ści. Ruch faszy­stow­ski ze swą totalną kon­cep­cją życia (la con­ce­zione totale della vita) opa­no­wał pań­stwo wło­skie nada­jąc mu nowy, z gruntu odmienny cha­rak­ter. „Faszyzm trak­tuje pań­stwo jako praw­dziwą rze­czy­wi­stość jed­nostki (…) dla faszy­sty wszystko jest pań­stwem i nie ist­nieje nic – ludz­kiego czy ducho­wego – nic, co mia­łoby jakąś war­tość, poza Pań­stwem. W tym sen­sie faszyzm jest tota­li­tarny” – gło­sił wódz ruchu w 1932 roku9. W Niem­czech przy­miot­nik totalitär – syno­nim total­nej mobi­li­za­cji – pro­pa­go­wali mię­dzy innymi pisarz Ernst Jünger i słynny teo­re­tyk prawa Carl Schmitt, ale wysocy funk­cjo­na­riu­sze III Rze­szy posłu­gi­wali się nim raczej rzadko. Hitler napo­my­kał spo­ra­dycz­nie o „tak zwa­nym pań­stwie tota­li­tar­nym”, jed­nakże, w prze­ci­wień­stwie do duce, wyraź­nie pre­fe­ro­wał sfor­mu­ło­wa­nie „pań­stwo auto­ry­tarne”.

Dla prze­ciw­ni­ków Mus­so­li­niego słowo tota­li­ta­ryzm od początku brzmiało zło­wiesz­czo. Posłu­gi­wali się nim zatem głów­nie po to, aby pod­kre­ślić swój jed­no­znacz­nie nega­tywny sto­su­nek do nowego ustroju. W takim zabar­wie­niu emo­cjo­nal­nym ope­ro­wał tym poję­ciem np. Luigi Stu­rzo (Italy and Fascism, Lon­don 1926), a potem inni czo­łowi libe­ra­ło­wie kon­ty­nen­talni. W słow­nic­twie nauko­wym więk­szo­ści języ­ków euro­pej­skich, nie wyłą­cza­jąc rosyj­skiego, ter­min tota­li­ta­ryzm zado­mo­wił się na dobre dopiero w końcu lat trzy­dzie­stych, wyra­ża­jąc kry­tyczny sto­su­nek do sys­temu rzą­dów panu­ją­cych we Wło­szech i w Niem­czech. Spo­ra­dycz­nie posił­ko­wano się nim rów­nież w odnie­sie­niu do ZSRR. Na zasta­na­wia­jące podo­bień­stwo Związku Radziec­kiego do państw faszy­stow­skich wska­zy­wali m.in. Hans Kohn, Rudolf Hil­fer­ding czy Leon Trocki. W Pol­sce już w 1928 r. praw­nik Maciej Sta­rzew­ski pisał o pań­stwach „total­nych”, mając na myśli Rosję Radziecką, Wło­chy oraz Tur­cję rzą­dzoną przez Kemala10. Jed­nak w publi­ka­cjach przed­wo­jen­nych kon­tury zna­cze­niowe nowego poję­cia ryso­wały się nader mgli­ście. Her­mann Rau­sch­ning, były dygni­tarz hitle­row­ski, w opu­bli­ko­wa­nej w 1939 r. pracy, uwa­ża­nej za pierw­szą próbę nauko­wej ana­lizy nie­miec­kiego faszy­zmu, trak­tuje nowy sys­tem rzą­dów jako „rewo­lu­cję nihi­li­zmu”, nie dopa­tru­jąc się w nim żad­nych tre­ści pozy­tyw­nych. Zde­cy­do­wana więk­szość bada­czy nie­miec­kich, któ­rzy zna­leźli schro­nie­nie w Sta­nach Zjed­no­czo­nych, kon­cen­tro­wała uwagę na psy­cho­lo­gicz­nych aspek­tach pro­blemu (teo­ria „oso­bo­wo­ści auto­ry­tar­nej” The­odora Adorno, „ucieczka od wol­no­ści” Eri­cha Fromma, prace Wil­helma Reicha, Abra­hama Maslowa, Her­berta Mar­cuse i Bruno Bet­tel­he­ima). Jedy­nie Franz Leopold i Sieg­mund Neu­man­no­wie gotowi byli roz­pa­try­wać pań­stwo totalne w kate­go­riach wypra­co­wa­nych przez socjo­lo­gię i poli­to­lo­gię, toteż oni dopiero wypeł­nili poję­cie tota­li­ta­ry­zmu kon­kretną tre­ścią.

Pierw­sze wyda­nie Behe­mo­tha F.L. Neu­manna, odsła­nia­jące „struk­turę i prak­tykę naro­do­wego socja­li­zmu”, uka­zało się w 1942 roku. O ile Carl Schmitt czy Eric Voege­lin roz­pa­try­wali pań­stwo tota­li­tarne jako czy­sto teo­re­tyczną moż­li­wość anty­li­be­ral­nego sys­temu rzą­dów, zno­szą­cego roz­dział mię­dzy spo­łe­czeń­stwem a pań­stwem dzięki mobi­li­za­cji poli­tycz­nej wszyst­kich oby­wa­teli, o tyle Neu­mann nie miał żad­nych wąt­pli­wo­ści, że kon­cep­cja ta zna­la­zła już w III Rze­szy prak­tyczne urze­czy­wist­nie­nie. Inter­pre­tuje on faszyzm jako swo­isty „impe­ria­lizm spo­łeczny” oparty na tota­li­tarnej gospo­darce mono­po­li­stycz­nej. W naro­do­wym socja­li­zmie widzi nie ide­olo­gię, lecz „nową formę bytu spo­łecz­nego”, w któ­rej par­tia posia­da­jąca mono­pol wła­dzy rzą­dzi amor­ficz­nymi masami sto­su­jąc prze­moc fizyczną i duchową (wszech­obecna pro­pa­ganda). Kul­tura spro­wa­dza się do pro­pa­gandy; tre­ści ide­owe, zmienne i nie­istotne, są nie­ro­ze­rwal­nie sple­cione z ter­ro­rem.

Han­nah Arendt prze­jęła i roz­wi­nęła wiele z tych poglą­dów. I ona pod­kre­śla zwią­zek pro­pa­gandy z ter­ro­rem, brak pro­gramu poli­tycz­nego, bez­kształt­ność orga­ni­za­cyjną; w podobny spo­sób – umie­jęt­no­ścią zor­ga­ni­zo­wa­nia zato­mi­zo­wa­nych uprzed­nio mas – tłu­ma­czy suk­cesy ruchów tota­li­tar­nych. Na tym koń­czą się jed­nak podo­bień­stwa. Poję­ciu tota­li­ta­ry­zmu nadaje bowiem uczen­nica Heideg­gera sens szer­szy i nieco odmienny. Mie­ści się w nim rów­nie dobrze Zwią­zek Radziecki pod rzą­dami Sta­lina, jak pań­stwo Hitlera. Źró­deł nowego stylu rzą­dze­nia, pora­ża­ją­cego obser­wa­to­rów rów­nie sku­tecz­nym co bez­względ­nym likwi­do­wa­niem spo­łe­czeń­stwa oby­wa­tel­skiego oraz wszel­kich form auto­no­mii jed­no­stek wobec pań­stwa, doszu­kuje się ona w kon­dy­cji czło­wieka współ­cze­snego. Sil­niej niż poprzed­nicy akcen­tuje rolę anty­se­mi­ty­zmu i czyn­ni­ków natury psy­cho­lo­gicz­nej, jed­nak nie te ele­menty sta­no­wią o ory­gi­nal­no­ści jej kon­cep­cji. Klu­czem do zro­zu­mie­nia „strasz­li­wego nowa­tor­stwa” tota­li­ta­ry­zmu czyni obozy kon­cen­tra­cyjne, widząc w nich labo­ra­to­ria total­nego pano­wa­nia pra­cu­jące nad zmianą samej istoty czło­wie­czeń­stwa. Tam wła­śnie ujaw­niać się miało naj­wy­raź­niej „rady­kalne zło” nowych sys­te­mów. Tak ujmo­wany tota­li­ta­ryzm jest zja­wi­skiem stop­nio­wal­nym i odwra­cal­nym – zależ­nym od skali zin­sty­tu­cjo­na­li­zo­wa­nego ter­roru jako głów­nej metody rzą­dze­nia. III Rze­sza stała się w pełni tota­li­tarna dopiero w końcu lat trzy­dzie­stych, Rosja Radziecka po roku 1928 i tylko do śmierci Sta­lina. Oba wcie­le­nia upodob­nia do sie­bie nie tylko kult wodza i wszech­wła­dza taj­nej poli­cji, lecz także ich para­dok­salny cha­rak­ter: „mon­stru­alne kłam­stwo”, leżące u pod­łoża tych sys­te­mów, powo­duje zagu­bie­nie się głów­nych akto­rów w stwo­rzo­nym przez nich świe­cie pozo­rów.

Swej spe­cy­ficz­nej wizji tota­li­ta­ry­zmu, odmien­nej i od Orwel­low­skiej „kon­troli myśli”11, i od „per­ma­nent­nej rewo­lu­cji” Sieg­munda Neu­manna12, bro­niła autorka Man in Dark Times prak­tycz­nie do końca życia, acz­kol­wiek zwięk­sza­jący się dystans cza­sowy i spory wokół klu­czo­wego poję­cia przy­czy­niły się do mody­fi­ka­cji pew­nych jej ele­men­tów. Zarzuty pod adre­sem Korzeni tota­li­ta­ry­zmu doty­czyły począt­kowo prze­sad­nego deter­mi­ni­zmu i ulo­gicz­nie­nia wywodu, inwa­zji hipo­staz, dopa­try­wa­nia się super­sensu w doraź­nych posu­nię­ciach dyk­to­wa­nych koniecz­no­ścią pomi­nię­cia duchowo-reli­gij­nych aspek­tów zerwa­nia z tra­dy­cją kul­tury euro­pej­skiej. Kry­ty­ko­wano zawartą w dziele wizję histo­ryczną suge­ru­jącą odpo­wie­dzial­ność miesz­czań­skiej libe­ral­nej Europy za póź­niej­szy roz­wój wyda­rzeń, prze­ko­na­nie, że pre­sja zewnętrzna może zmie­nić naturę istot ludz­kich jako gatunku, brak dosta­tecz­nego uza­sad­nie­nia tezy o struk­tu­ral­nym podo­bień­stwie hitle­ry­zmu i sta­li­ni­zmu.

Ten ostatni zarzut, wyni­ka­jący ze znacz­nej prze­wagi ilo­ścio­wej mate­ria­łów poświę­co­nych Niem­com, wydał się Han­nah Arendt na tyle istotny, że z począt­kiem 1952 r. przy­stą­piła do pracy nad książką obra­zu­jącą inte­lek­tu­alne i histo­ryczne źró­dła bol­sze­wi­zmu. W miarę wcho­dze­nia w tę pro­ble­ma­tykę jej uwagę coraz bar­dziej przy­ku­wał sam mark­sizm i tra­dy­cja myśle­nia, która go zro­dziła. Pod­czas gdy pisząc swoje opus magnum zde­cy­do­wała się na ana­lizę socjo­po­li­tyczną, prze­ko­nana, że filo­zo­fia euro­pej­ska nie jest w sta­nie upo­rać się z ist­nie­niem „rady­kal­nego zła”, to teraz wyzbyła się tych obaw i wła­śnie filo­zo­ficzna strona zagad­nie­nia pocią­gała ją coraz bar­dziej. W efek­cie zamiast „mark­si­stow­skich ele­men­tów tota­li­ta­ry­zmu” powstała seria ese­jów, która zło­żyła się na tom The Human Con­di­tion, zawie­ra­jący pod­sta­wowe dla myśli Arendt roz­róż­nie­nie mię­dzy vita activa a vita con­tem­pla­tiva i mię­dzy tym, co spo­łeczne, a tym, co poli­tyczne. Pro­duk­tem ubocz­nym tego tomu był wszakże szkic o ide­olo­gii i ter­ro­rze, który w kolej­nych wyda­niach Korzeni uzu­peł­nił ana­lizę tota­li­ta­ry­zmu; szkic pod­kre­śla­jący nowa­tor­stwo, wewnętrzną logikę, ale i samo­de­struk­tyw­ność rzą­dów opar­tych na kłam­stwie sko­ja­rzo­nym z ter­ro­rem.

Dal­sze uzu­peł­nie­nia książki były następ­stwem udziału autorki w zor­ga­ni­zo­wa­nej w Bosto­nie, pod auspi­cjami Ame­ri­can Aca­demy of Arts and Scien­ces, spe­cjal­nej kon­fe­ren­cji poświę­co­nej zja­wi­sku tota­li­ta­ry­zmu. Kon­fe­ren­cja ta zbie­gła się przy­pad­kowo w cza­sie ze śmier­cią Sta­lina i fakt ten zacią­żył w poważ­nej mie­rze nad prze­bie­giem obrad. Zmianę w nasta­wie­niu do ZSRR wpły­wo­wych kół ame­ry­kań­skiej opi­nii publicz­nej dobit­nie ilu­stro­wał brak spo­rów o istotę bol­sze­wi­zmu. Czter­na­ście lat wcze­śniej, kiedy kon­fe­ren­cja ame­ry­kań­skich filo­zo­fów usank­cjo­no­wała osta­teczne wej­ście nowego poję­cia do języka nauk spo­łecz­nych, 400 wybit­nych przed­sta­wi­cieli świata nauki i kul­tury potra­fiło pro­te­sto­wać na łamach „New York Timesa” prze­ciwko zali­cze­niu Związku Radziec­kiego przez Johna Deweya do grona reżi­mów tota­li­tar­nych13; teraz jed­nak, po rewe­la­cjach gen. Kri­wic­kiego i książ­kach roz­cza­ro­wa­nych komu­ni­stów, po dłu­go­trwa­łej kam­pa­nii sena­tora Mc Car­thy’ego, dys­ku­sje doty­czyły jedy­nie spo­sobu rozu­mie­nia tej nazwy.

Han­nah Arendt opo­wia­dała się raczej za inter­pre­ta­cją poli­tyczną, pozwa­la­jącą odróż­nić tota­li­ta­ryzm od tra­dy­cyj­nej dyk­ta­tury. Sta­now­czo odrzu­cała pogląd, jakoby nazizm bądź sta­li­nizm sta­no­wiły zastęp­czą „świecką reli­gię”. Kła­dła nacisk na zmien­ność i dyna­mikę tych sys­te­mów. Nic dziw­nego, że na wyda­rze­nia roku 1956 zare­ago­wała poli­to­lo­gicz­nym ese­jem Reflek­sje o rewo­lu­cji węgier­skiej, ana­li­zu­ją­cym zmiany, jakie zaszły w Związku Radziec­kim i kra­jach sate­lic­kich po śmierci Sta­lina. Tekst ten włą­czony został – jako epi­log – do dru­giego wyda­nia Korzeni tota­li­ta­ry­zmu z 1958 r., jed­nak szybka dez­ak­tu­ali­za­cja jego tre­ści spra­wiła, że pomi­nięto go w kolej­nym wyda­niu.

Tym, co w Reflek­sjach zasłu­guje na szcze­gólną uwagę, nie jest by­naj­mniej ana­liza reform zapo­cząt­ko­wa­nych przez Chrusz­czowa, ale hołd zło­żony buda­pesz­teń­skim powstań­com ucie­le­śnia­ją­cym triumf prawdy nad meto­dycz­nym kłam­stwem, przede wszyst­kim zaś – fascy­na­cja kon­cep­cją rad robot­ni­czych. Jeśli w 1951 r. całą, nie­śmiałą zresztą, nadzieję na prze­zwy­cię­że­nie destruk­tyw­nych sił naszej epoki pokła­dała Arendt w kon­cep­cji przy­ja­znych sto­sun­ków mię­dzy naro­dami Europy (Euro­pean comity of nations), to teraz, obser­wu­jąc spon­ta­niczne rodze­nie się na Węgrzech form przed­sta­wi­ciel­skich, wła­śnie w radach dostrze­gła alter­na­tywę ist­nie­ją­cego sys­temu par­tyj­nego i zabez­pie­cze­nie na przy­szłość przed syre­nim gło­sem moni­stycz­nych ide­olo­gii. Pogląd ten zna­lazł póź­niej wyraz w zain­te­re­so­wa­niu kon­cep­cjami teo­re­tycz­nymi Róży Luk­sem­burg (rady robot­ni­cze i spon­ta­niczna rewo­lu­cja), w popar­ciu udzie­lo­nym ruchowi oby­wa­tel­skiego nie­po­słu­szeń­stwa w Sta­nach Zjed­no­czo­nych w okre­sie wojny wiet­nam­skiej czy w entu­zja­stycz­nej apro­ba­cie demo­kra­cji ame­ry­kań­skiej opar­tej na peł­nej swo­bo­dzie zrze­sza­nia się i dzia­ła­nia w celach poli­tycz­nych.

Prze­ła­ma­nie pesy­mi­stycz­nych obaw, że reżimy tota­li­tarne są w sta­nie powo­do­wać nie­od­wra­calne zmiany w umy­słach swo­ich ofiar czy wręcz zmie­niać samą istotę czło­wie­czeń­stwa, widać naj­do­bit­niej w książce Eich­mann in Jeru­sa­lem (Eich­mann w Jero­zo­li­mie) z 1963 r., w któ­rej nieco meta­fi­zyczną kon­cep­cję „rady­kal­nego zła” zastą­piła zupeł­nie prze­ciw­stawną ideą „banal­no­ści zła”.

Od roku 1955 aż do śmierci w grud­niu 1975 r. Arendt pro­wa­dziła wykłady i semi­na­ria na czo­ło­wych uczel­niach ame­ry­kań­skich (m.in. Prin­ce­ton Uni­ver­sity, Colum­bia Uni­ver­sity, Chi­cago Uni­ver­sity i od 1967 r. New School for Social Rese­arch w Nowym Jorku). Zaję­cia te, przede wszyst­kim zaś kon­takty ze stu­den­tami, przy­czy­niły się do wzmo­żo­nego zain­te­re­so­wa­nia pisarki życiem poli­tycz­nym kraju. Uwi­docz­niło się to szcze­gól­nie wyraź­nie w publi­ka­cjach z prze­łomu lat sześć­dzie­sią­tych i sie­dem­dzie­sią­tych. Eks­cen­tryczne, nie­kiedy krań­cowe opi­nie na tematy budzące powszechne zain­te­re­so­wa­nie (np. bar­dzo kry­tyczna ocena przy­mu­so­wego dowo­że­nia bia­łej i kolo­ro­wej mło­dzieży do wspól­nych szkół – akcji sta­no­wią­cej trzon kam­pa­nii prze­ciwko dys­kry­mi­na­cji raso­wej pro­wa­dzo­nej przez admi­ni­stra­cję Ken­nedy’ego i John­sona) wypo­wia­dane tonem apo­dyk­tycz­nym anta­go­ni­zo­wały cza­sami znaczne odłamy opi­nii publicz­nej. Odbi­jało się to, siłą rze­czy, na repu­ta­cji Arendt i jej ksią­żek, ale dla powi­kła­nych losów samej kon­cep­cji tota­li­ta­ry­zmu nie miało więk­szego zna­cze­nia. Śro­do­wi­ska naukowe Sta­nów Zjed­no­czo­nych i Europy Zachod­niej (z wyjąt­kiem Fran­cji, gdzie w naukach spo­łecz­nych prym wie­dli mark­si­ści) kwe­stio­no­wały co prawda jej wywody za spe­ku­la­tyw­ność, lecz nie pod­wa­żały by­naj­mniej zasad­no­ści ter­mi­no­lo­gii, któ­rej uży­wała.

Klu­czowe poję­cie tota­li­ta­ry­zmu, spre­cy­zo­wane i sko­dy­fi­ko­wane w poło­wie lat pięć­dzie­sią­tych przez Carla Frie­dri­cha i Zbi­gniewa Brze­ziń­skiego, zro­biło wielką karierę, nie tylko w poli­to­lo­gii. Na „syn­drom tota­li­tarny” skła­dać się miały nastę­pu­jące ele­menty:

1) ide­olo­gia pań­stwowa – mono­po­li­styczna i obo­wią­zu­jąca dla wszyst­kich oby­wa­teli;

2) jedna masowa par­tia zor­ga­ni­zo­wana hie­rar­chicz­nie, sple­ciona z admi­ni­stra­cją pań­stwową;

3) siły zbrojne wraz z całym spo­łe­czeń­stwem cał­ko­wi­cie pod­po­rząd­ko­wane par­tii i biu­ro­kra­tom;

4) zmo­no­po­li­zo­wa­nie przez pań­stwo infor­ma­cji oraz środ­ków maso­wego prze­kazu;

5) fizyczny i psy­cho­lo­giczny ter­ror poli­cyjny jako jedna z głów­nych metod rzą­dze­nia;

6) scen­tra­li­zo­wane zarzą­dza­nie gospo­darką.

W zesta­wie tym ude­rza cał­ko­wite pomi­nię­cie roli cha­ry­zma­tycz­nego wodza, sto­no­wana ocena ter­roru i wymie­nie­nie na pierw­szym miej­scu czyn­nika ide­olo­gicz­nego. Auto­rzy kon­cep­cji syn­dromu naj­wy­raź­niej inspi­ro­wali się przede wszyst­kim rze­czy­wi­sto­ścią poli­tyczną ZSRR i kra­jów powo­jen­nej Europy Środ­kowo-Wschod­niej – jedy­nych speł­nia­ją­cych wów­czas powyż­sze kry­te­ria – nie zaś histo­rycz­nymi już realiami hitle­row­skich Nie­miec bądź Włoch Mus­so­li­niego. Wsku­tek tego nie­prze­wi­dziane przez nich zmiany zacho­dzące w obo­zie komu­ni­stycz­nym po śmierci Sta­lina pocią­gnęły za sobą zakwe­stio­no­wa­nie całej kon­cep­cji wraz z towa­rzy­szącą jej ter­mi­no­lo­gią. Odwilż w ZSRR oraz wyda­rze­nia węgier­skie i pol­skie z 1956 r. potrak­to­wane zostały przez kry­ty­ków tej kon­cep­cji jako nama­calny dowód błęd­no­ści przy­ję­tych zało­żeń. Wpływy tych kry­ty­ków stop­niowo wzra­stały, osią­ga­jąc apo­geum w epoce détente z pierw­szej połowy lat sie­dem­dzie­sią­tych, gdy w poli­to­lo­gii weszły w modę uję­cia plu­ra­li­styczne i nawet coraz mniej liczni zwo­len­nicy Frie­dri­cha i Brze­ziń­skiego rewi­do­wali pod tym kątem swoje zało­że­nia.

Zarzuty for­mu­ło­wane pod adre­sem „tota­li­ta­ry­stów” miały bar­dzo róż­no­rodny cha­rak­ter. Twier­dzono, że posłu­gują się bro­nią ide­olo­giczną, nie zaś ter­mi­nem nauko­wym posia­da­ją­cym jakieś empi­ryczne odnie­sie­nie; wyka­zy­wano podo­bień­stwo Hitlera czy Sta­lina do grec­kich tyra­nów bądź orien­tal­nych despo­tów zna­nych już w sta­ro­żyt­no­ści; kwe­stio­no­wano usta­wia­nie Chin Ludo­wych czy Związku Radziec­kiego w jed­nym sze­regu z III Rze­szą i faszy­stow­skimi Wło­chami, ze względu na huma­ni­styczny jakoby cha­rak­ter ide­olo­gii legi­ty­mi­zu­ją­cej pań­stwa komu­ni­styczne; ata­ko­wano uprosz­czoną dycho­to­mię demo­kra­cja-tota­li­ta­ryzm (odpo­wia­da­jącą podzia­łowi na spo­łe­czeń­stwo otwarte i zamknięte w ter­mi­no­lo­gii Karla R. Pop­pera), skoro ana­li­zo­wane reżimy cie­szyły się z reguły popar­ciem znacz­nej więk­szo­ści spo­łe­czeń­stwa. Pozy­cje kry­ty­ków osła­biał wszakże fakt, że nie mieli do zapro­po­no­wa­nia nic lep­szego: żad­nego innego poję­cia, które odno­si­łoby się do skraj­nych reform i metod spra­wo­wa­nia wła­dzy nie­za­leż­nie od towa­rzy­szą­cych im dekla­ra­cji ide­owych. Ter­min „pań­stwo faszy­stow­skie” usu­wał zupeł­nie z pola widze­nia kwe­stię rzą­dów o orien­ta­cji mark­si­stow­skiej, nato­miast próby ope­ro­wa­nia poję­ciem reżi­mów auto­ry­tar­nych w odnie­sie­niu do wszyst­kich kra­jów o ustro­jach nie­de­mo­kra­tycz­nych pro­wa­dziły do zacie­ra­nia pod­sta­wo­wych róż­nic mię­dzy nimi.

Potrzebę uści­śle­nia i rewi­zji sensu poję­cia tota­li­ta­ry­zmu dostrze­gali rów­nież jego zwo­len­nicy; w latach sześć­dzie­sią­tych zaczęto się nim bowiem posłu­gi­wać w nader dowol­nych kon­tek­stach. Nowa Lewica ata­ko­wała za jego pomocą Stany Zjed­no­czone pro­wa­dzące „brudną” wojnę w Wiet­na­mie. Her­bert Mar­cuse – pro­rok mło­dzie­żo­wej kon­te­sta­cji – szedł jesz­cze dalej, gło­sząc, że naj­więk­szym zagro­że­niem tota­li­tar­nym naszych cza­sów jest „totalna per­mi­syw­ność” spo­łe­czeństw zachod­nich. Nowa­tor­ski cha­rak­ter zło­wro­gich dwu­dzie­sto­wiecz­nych sys­te­mów pod­wa­żały coraz czę­ściej podej­mo­wane próby zlo­ka­li­zo­wa­nia źró­deł tota­li­ta­ry­zmu w bar­dzo głę­bo­kiej nie­kiedy prze­szło­ści: w spo­so­bach admi­ni­stro­wa­nia uza­leż­nio­nymi od skali wyle­wów antycz­nymi despo­cjami wschod­nimi (tzw. hipo­teza hydrau­liczna K. Wit­t­fo­gela i J.N. Eisen­stadta); w pre­in­du­strial­nych bun­tach chłop­skich (Bar­ring­ton Moore Jr); w dzie­dzic­twie oświe­ce­nia i roman­ty­zmu (J. Tal­mon, S. Scha­piro); w myśli filo­zo­fów i ide­olo­gów minio­nych cza­sów (K. Pop­per, G.G. Iggers); w meto­dach mobi­li­za­cji spo­łe­czeństw pod­czas kon­flik­tów wojen­nych.

Dys­ku­sje poli­to­lo­gów ujaw­niały daleko idące roz­bież­no­ści w oce­nie samej natury ana­li­zo­wa­nego zja­wi­ska. Tota­li­ta­ryzm bywał więc przed­sta­wiany jako spe­cy­ficzna forma rzą­dów bądź też typ spo­łe­czeń­stwa; jako trwały stan bądź dyna­miczny pro­ces; jako empi­ryczna rze­czy­wi­stość bądź jako model teo­re­tyczny, któ­rego urze­czy­wist­nie­nia nie jest w sta­nie zapew­nić nawet żela­zna wola bez­względ­nych admi­ni­stra­to­rów, pozor­nie nie­skrę­po­wa­nych żad­nymi ogra­ni­cze­niami. Spie­rano się o samą moż­li­wość i zakres samo­ist­nej ewo­lu­cji takich sys­te­mów, o sen­sow­ność wyod­ręb­nia­nia ich lewi­co­wych i pra­wi­co­wych odmian i wresz­cie, a może nawet przede wszyst­kim, o cha­rak­ter i przy­czyny związ­ków mark­si­zmu z tota­li­ta­ry­zmem. W tej ostat­niej kwe­stii zna­czący wkład do dys­ku­sji wniósł Leszek Koła­kow­ski obna­ża­jąc te aspekty myśli Marksa, które uczy­niły sta­li­nizm jedną z upraw­nio­nych wer­sji jego dok­tryny14.

W kraju, rzecz jasna, o żad­nej dys­ku­sji na ten temat nie mogło być mowy. Z oczy­wi­stych wzglę­dów cen­zu­ral­nych histo­rycy i socjo­lo­go­wie pol­scy mogli publicz­nie tylko odci­nać się od „nie­wy­da­rzo­nych pomy­słów” zachod­nich poli­to­lo­gów. Już samo rze­czowe poru­sza­nie tej pro­ble­ma­tyki w nie­któ­rych publi­ka­cjach Fran­ciszka Ryszki czy Jerzego W. Borej­szy uznać wypada w tej sytu­acji za dowód odwagi, choć obaj auto­rzy nie kryją swo­jego kry­ty­cy­zmu wobec poję­cia tota­li­ta­ry­zmu i wobec użytku, jaki z niego czy­niono.

Gorące dys­ku­sje, które toczyły się ze zmien­nym natę­że­niem od końca lat sześć­dzie­sią­tych, nie dopro­wa­dziły co prawda do peł­nego uzgod­nie­nia sta­no­wisk, ale umoż­li­wiły przy­naj­mniej wykla­ro­wa­nie zmo­dy­fi­ko­wa­nej wizji feno­menu tota­li­tar­nego. W tej nowej wizji, wol­nej od sztyw­nego gor­setu wie­lo­punk­to­wych syn­dro­mów, kła­dzie się nacisk na likwi­da­cję spo­łe­czeń­stwa oby­wa­tel­skiego pochła­nia­nego przez wszech­obecne pań­stwo, na dąże­nie gigan­tycz­nych mono­par­tii do mobi­li­za­cji zato­mi­zo­wa­nych jed­no­stek oraz na „per­ma­nentną rewo­lu­cję”, jaką nie­okieł­znany akty­wizm ruchu gene­ruje we wszyst­kich struk­tu­rach pań­stwa. Ide­olo­gia, pro­pa­ganda czy ter­ror trak­to­wane są w tym uję­ciu raczej jako narzę­dzia rzą­dze­nia niż jako cechy pierw­szo­pla­nowe. Ich wyjąt­kowa pozy­cja wyni­kać ma ze skali reali­zo­wa­nych prze­obra­żeń. Efek­tywna kon­trola nad pry­wat­nym i publicz­nym życiem oby­wa­teli, do czego rości sobie pre­ten­sje każde pań­stwo tota­li­tarne, nie jest, zda­niem więk­szo­ści spe­cja­li­stów, moż­liwa bez nowo­cze­snych środ­ków tech­nicz­nych i zaawan­so­wa­nych metod indok­try­na­cji. Pozwala to dość pre­cy­zyj­nie oddzie­lić tra­dy­cyjne dyk­ta­tury od reżi­mów nowego typu. Jed­no­cze­śnie w now­szych uję­ciach zde­cy­do­wa­nie odcho­dzi się od takiego obrazu sys­te­mów tota­li­tar­nych, jaki pro­pa­ganda i tajne poli­cje tych reżi­mów sta­rały się usil­nie narzu­cić swoim ofia­rom – od wizji sztyw­nych, nie­zmien­nych, per­fek­cyj­nie zor­ga­ni­zo­wa­nych i nie­ludzko spraw­nych machin, wyku­tych z jed­nej bryły. W tych now­szych uję­ciach akcen­tuje się ich zróż­ni­co­wa­nie, dyna­mizm i nie­sta­bil­ność; dostrzega się nie­kiedy w nich ele­menty plu­ra­li­zmu czy nawet zwy­czajny chaos kom­pe­ten­cyjny. Co wię­cej – dopusz­cza się moż­li­wość ewo­lu­cji ku for­mom mniej skraj­nym bez pre­sji albo inge­ren­cji zewnętrz­nej. O ile do nie­dawna jesz­cze słowo tota­li­ta­ryzm poj­mo­wane było dosłow­nie i koja­rzyło się z czymś bez­względ­nym, nie­uchron­nym, wszech­ogar­nia­ją­cym i osta­tecz­nym, o tyle dziś rozu­miane jest raczej prze­no­śnie; ozna­cza nie tyle pewien stan fak­tyczny, co samo dąże­nie do jego osią­gnię­cia; opi­suje nie znie­ru­cho­miały mono­lit, lecz stop­nio­walny i odwra­calny feno­men socjo­po­li­tyczny. Od typo­wych rzą­dów auto­ry­tar­nych różni się on trzema zasad­ni­czymi cechami: potrzebą mobi­li­za­cji mas, istotną rolą ofi­cjal­nej ide­olo­gii oraz bra­kiem roz­wi­nię­tego plu­ra­li­zmu w nie­któ­rych przy­naj­mniej dzie­dzi­nach życia15.

W tym nieco roz­wod­nio­nym sen­sie poję­cie pań­stwa tota­li­tar­nego prze­trzy­mało wszel­kie kry­tyki i poczy­na­jąc od dru­giej połowy lat sie­dem­dzie­sią­tych prze­żywa praw­dziwy rene­sans. Przy­czy­niła się do tego klę­ska teo­rii kon­wer­gen­cji zakła­da­ją­cej stop­niowe odide­olo­gi­zo­wa­nie i zbli­że­nie się do sie­bie rywa­li­zu­ją­cych sys­te­mów, a także takie wyda­rze­nia, jak krwawe rządy Czer­wo­nych Khme­rów w Kam­pu­czy (obec­nie Kam­bo­dża), agre­sja radziecka w Afga­ni­sta­nie czy wpro­wa­dze­nie stanu wojen­nego w Pol­sce. Orwel­low­ski rok 1984 przy­niósł całą falę publi­ka­cji ana­li­zu­ją­cych na nowo traf­ność nie­gdy­siej­szych ocen i pro­gnoz. Auto­rzy nie­któ­rych wypo­wie­dzi anon­so­wali przy tej oka­zji wej­ście w „epokę post­to­ta­li­tarną”; wspo­mi­nano o „upa­dłym tota­li­ta­ry­zmie” (P. Has­sner) albo o „post­to­ta­li­tar­nym auto­ry­ta­ry­zmie” (R. Lowen­thal), nie­mniej jed­nak prze­wa­żał pogląd, że zmiany, jakie zaszły np. w Chi­nach Ludo­wych czy w ZSRR od śmierci Mao Zedonga i Sta­lina, nie są aż tak poważne, by uspra­wie­dli­wiać odej­ście od dotych­cza­so­wej ter­mi­no­lo­gii. Wystar­czy zresztą rzu­cić okiem na nagłówki gazet, aby uświa­do­mić sobie, że płk Kad­dafi, Kim Ir Sen bądź con­du­ca­tore Ceauçescu to tylko nowe wcie­le­nia Wiel­kiego Brata toczą­cego walkę o zawład­nię­cie umy­słami pod­da­nych. A jeśli w walce tej zepchnięty jest on dziś do defen­sywy, to stało się tak w znacz­nej mie­rze za sprawą owych nie­licz­nych prze­ni­kli­wych obser­wa­to­rów, któ­rzy wzięli na sie­bie obo­wią­zek gło­sze­nia nie­przy­jem­nych prawd o czło­wieku i świe­cie, który sobie stwo­rzył – takich wła­śnie jak Geo­rge Orwell czy Han­nah Arendt.

Daniel Grin­berg

Hein­ri­chowi Blücherowi

Wstęp do pierw­szego wyda­nia

Weder dem Ver­gan­ge­nen anhe­im­fal­lennoch dem Zukünftigen.Es kommt darauf an gegenwärtig zu sein.

Karl Jaspers

Wstęp do pierw­szego wyda­nia

Oddzie­lone nie­prze­rwa­nym łań­cu­chem lokal­nych wojen i rewo­lu­cji, dwie wojny świa­towe za życia jed­nego poko­le­nia, nie­uwień­czone trak­ta­tem poko­jo­wym dla zwy­cię­żo­nych ani wytchnie­niem dla zwy­cięz­ców, zakoń­czyły się ocze­ki­wa­niem trze­ciej wojny mię­dzy pozo­sta­łymi przy życiu mocar­stwami. Ta chwila ocze­ki­wa­nia podobna jest do ciszy, która nastaje, kiedy gaśnie wszelka nadzieja. Prze­sta­li­śmy wie­rzyć w moż­li­wość przy­wró­ce­nia daw­nego porządku świata i daw­nych tra­dy­cji lub w ponowną inte­gra­cję rzesz ludz­kich na pię­ciu kon­ty­nen­tach pogrą­żo­nych w cha­osie spo­wo­do­wa­nym przez gwał­tow­ność wojen i rewo­lu­cji oraz przez postę­pu­jący roz­kład tego wszyst­kiego, co jesz­cze prze­trwało. Mimo ogrom­nej róż­no­rod­no­ści warun­ków i oko­licz­no­ści lokal­nych wszę­dzie obser­wu­jemy nara­sta­nie tego samego zja­wi­ska – poczu­cia bez­dom­no­ści na nie­znaną dotąd skalę, poczu­cia wyko­rze­nie­nia o nie­zna­nej dotąd sile.

Nasza przy­szłość ni­gdy nie była bar­dziej nie do prze­wi­dze­nia, ni­gdy nie byli­śmy tak bar­dzo uza­leż­nieni od sił poli­tycz­nych, któ­rym nie można ufać, że będą postę­po­wały zgod­nie z wyma­ga­niami zdro­wego roz­sądku i wła­snego inte­resu – sił, które oce­niane za pomocą norm minio­nych stu­leci zdają się wcie­lać czy­ste sza­leń­stwo. Ludz­kość podzie­liła się jakby na tych, któ­rzy wie­rzą we wszech­moc czło­wieka (wie­rzą, że wszystko jest moż­liwe, jeśli się wie, jak pokie­ro­wać masami), oraz tych, dla któ­rych pod­sta­wo­wym doświad­cze­niem stała się wła­sna bez­sil­ność.

Na pozio­mie uogól­nień histo­rycz­nych i myśli poli­tycz­nej roz­po­wszech­niony jest mało pre­cy­zyjny pogląd, że pod­sta­wowa struk­tura wszyst­kich cywi­li­za­cji weszła w fazę roz­kładu. Cho­ciaż w nie­któ­rych czę­ściach świata może spra­wiać wra­że­nie bar­dziej spój­nej niż w innych, ni­gdzie nie widać per­spek­tyw dla naszego stu­le­cia ani odpo­wied­niej reak­cji na jego okrop­no­ści. Despe­racka nadzieja i despe­racki strach zdają się czę­sto lepiej odda­wać istotę wyda­rzeń niż wywa­żone sądy oraz prze­my­ślane ana­lizy. O zasad­ni­czych wyda­rze­niach naszej doby z równą łatwo­ścią zapo­mi­nają osoby przy­wią­zane do wiary w nie­uchron­ność losu, jak i te, które cechuje lek­ko­myślny opty­mizm.

W książce tej sta­ram się nie pod­da­wać ani bez­tro­skiemu opty­mi­zmowi, ani bez­na­dziej­nej roz­pa­czy. Głosi ona, że postęp i prze­zna­cze­nie to dwie strony tego samego medalu, że oba są wyra­zem prze­sądu, a nie wiary. Została napi­sana z prze­ko­na­niem, że moż­liwe okaże się odkry­cie ukry­tego mecha­ni­zmu, pod wpły­wem któ­rego roz­pa­dły się wszyst­kie tra­dy­cyjne ele­menty naszego świata ducho­wego i poli­tycz­nego, a powstał kon­glo­me­rat, któ­rego skład­niki utra­ciły swoją spe­cy­ficzną war­tość, sta­jąc się nie­roz­po­zna­walne i bez­u­ży­teczne dla ludzi. Pod­po­rząd­ko­wa­nie się owemu pro­ce­sowi dez­in­te­gra­cji sta­nowi nie­od­partą pokusę nie tylko dla­tego, że przy­obleka się w fał­szywą dostoj­ność „histo­rycz­nej koniecz­no­ści”, lecz także dla­tego, że wszystko poza nim zaczęło wyda­wać się zamarłe, bez­kr­wi­ste, pozba­wione zna­cze­nia i nie­rze­czy­wi­ste.

Prze­ko­na­nie, że wszystko, co się dzieje na ziemi, musi być zro­zu­miałe dla czło­wieka, może pro­wa­dzić do zdro­wo­roz­sąd­ko­wej inter­pre­ta­cji dzie­jów za pomocą komu­na­łów. Zro­zu­mie­nie jed­nak to nie nego­wa­nie tego, co woła o pomstę do nieba, wnio­sko­wa­nie o bez­pre­ce­den­so­wych wyda­rze­niach na pod­sta­wie pre­ce­den­sów lub wyja­śnia­nie zja­wisk przy uży­ciu takich ana­lo­gii i uogól­nień, że prze­staje się odczu­wać nacisk rze­czy­wi­sto­ści i wstrząs wywo­łany prze­ży­ciami. To raczej bada­nie i świa­dome dźwi­ga­nie cię­żaru, któ­rym obar­czyły nas wyda­rze­nia, bez zaprze­cza­nia przy tym ich ist­nie­niu i bez pod­da­wa­nia się obcią­że­niu z pokorą. Krótko mówiąc, zro­zu­mie­nie to sta­wia­nie czoła rze­czy­wi­sto­ści i przeciwsta­wia­nie się jej, jaka­kol­wiek może lub mogła być.

W takim sen­sie musi oka­zać się moż­liwe zro­zu­mie­nie i usto­sun­ko­wa­nie się do skan­da­licz­nego faktu, że zja­wi­sko tak drobne (i w poli­tyce świa­to­wej tak nie­istotne), jak kwe­stia żydow­ska i anty­se­mi­tyzm, mogło się stać kata­li­za­to­rem naj­pierw dla ruchu nazi­stow­skiego, potem dla wojny świa­to­wej, a w końcu dla stwo­rze­nia fabryk śmierci. Musimy też zdo­być się na zro­zu­mie­nie gro­te­sko­wej nie­współ­mier­no­ści przy­czyn i skut­ków na progu ery impe­ria­li­stycz­nej, gdy trud­no­ści gospo­dar­cze w ciągu kil­ku­dzie­się­ciu lat dopro­wa­dziły do głę­bo­kich prze­obra­żeń warun­ków poli­tycz­nych na całym świe­cie; albo dzi­wacz­nej sprzecz­no­ści mię­dzy jaw­nym, cynicz­nym „reali­zmem” ruchów tota­li­tar­nych a prze­ja­wia­nym przez nie lek­ce­wa­że­niem całej mate­rii rze­czy­wi­sto­ści; bądź też iry­tu­ją­cej nie­zgod­no­ści mię­dzy rze­czy­wi­stą potęgą współ­cze­snego czło­wieka (więk­szą niż kie­dy­kol­wiek przed­tem – tak wielką, że zagraża już ist­nie­niu jego wła­snego świata) a nie­zdol­no­ścią ludz­ko­ści do życia w stwo­rzo­nych przez sie­bie warun­kach i do zro­zu­mie­nia sensu współ­cze­snego świata.

Tota­li­tarne dąże­nia do pod­boju całej kuli ziem­skiej i nie­ogra­ni­czo­nego pano­wa­nia wska­zy­wały zgubną drogę wyj­ścia z pułapki. Ich reali­za­cja mogła ozna­czać znisz­cze­nie ludz­ko­ści; gdzie­kol­wiek docho­dziły do głosu, zaczy­nały nisz­czyć samą istotę czło­wie­czeń­stwa. A jed­nak nie ma sensu uda­wa­nie, że się nie dostrzega nisz­czy­ciel­skich sił dzia­ła­ją­cych w naszym stu­le­ciu.

Kło­pot polega na tym, że w naszej epoce doszło do takiego pomie­sza­nia dobra ze złem, iż bez impe­ria­li­stycz­nej „eks­pan­sji dla samej eks­pan­sji” świat mógłby zatrzy­mać się w roz­woju. Bez „wła­dzy dla samej wła­dzy”, jako poli­tycz­nego narzę­dzia bur­żu­azji, być może ni­gdy nie ujaw­ni­łyby się zasoby ludz­kiej ener­gii; bez fik­cyj­nego świata tota­li­tar­nych ruchów, w któ­rych z nie­zrów­naną jasno­ścią zna­la­zły wyraz nie­po­koje naszej doby, być może pędzi­li­by­śmy ku prze­zna­cze­niu nie zda­jąc sobie w ogóle sprawy z tego, co się dzieje.

A jeśli prawdą jest, że w ostat­nich sta­diach tota­li­ta­ry­zmu ujaw­nia się zło abso­lutne (abso­lutne, ponie­waż do jego wyja­śnie­nia prze­stają wystar­czać zwy­kłe ludz­kie motywy), prawdą jest rów­nież, że gdyby tak nie było, być może ni­gdy nie pozna­li­by­śmy praw­dzi­wych korzeni zła.

Anty­se­mi­tyzm (a nie zwy­kła nie­na­wiść do Żydów), impe­ria­lizm (a nie zwy­kły pod­bój), tota­li­ta­ryzm (a nie sama dyk­ta­tura), prze­ści­ga­jąc się w bru­tal­no­ści, ujaw­niły dobit­nie, że god­ność ludzka potrze­buje nowych gwa­ran­cji, które można zna­leźć tylko w nowej zasa­dzie poli­tycz­nej, w nowym pra­wie na ziemi, któ­rego donio­słość musi tym razem pojąć cała ludz­kość, pod­czas gdy jego potęga musi pozo­stać ści­śle ogra­ni­czona, musi mieć źró­dła w nowo okre­ślo­nych cało­ściach tery­to­rial­nych i w ich ramach musi być kon­tro­lo­wana.

Nie możemy sobie dłu­żej pozwa­lać na czer­pa­nie z prze­szło­ści tego, co było w niej dobre, i nazy­wa­nie tego po pro­stu dzie­dzic­twem, a odrzu­ca­nie rze­czy złych jak mar­twego cię­żaru, który sam czas pogrze­bie w zapo­mnie­niu. Pod­skórny nurt histo­rii Zachodu wydo­był się w końcu na powierzch­nię i domaga się uzna­nia go za cząstkę naszej tra­dy­cji. Oto dla­czego na nic się nie zda­dzą wszyst­kie wysiłki zmie­rza­jące do schro­nie­nia się przed sro­go­ścią teraź­niej­szo­ści w nostal­gii za cichą, nie­na­ru­szoną prze­szło­ścią lub w uko­je­niu ocze­ki­wa­nym od lep­szej przy­szło­ści.

Han­nah ArendtLato 1950

Część pierw­sza. Anty­se­mi­tyzm

CZĘŚĆ PIERW­SZA

Anty­se­mi­tyzm

To nie­zwy­kłe stu­le­ciezaczęło się Rewo­lu­cją, a koń­czy je l’Affa­ire.Być może kie­dyś zosta­nie nazwanestu­le­ciem bzdury.

Roger Mar­tin du Gard

Wstęp

Wstęp

Anty­se­mi­tyzm, świecka ide­olo­gia XIX stu­le­cia, która z nazwy, cho­ciaż nie z argu­men­ta­cji, była nie­znana do lat sie­dem­dzie­sią­tych, i reli­gijna nie­na­wiść do Żydów wznie­cana przez wza­jemną wro­gość dwóch ście­ra­ją­cych się wiar to oczy­wi­ście nie to samo. I nawet to, w jakim stop­niu ide­olo­gia wyko­rzy­sty­wała argu­men­ta­cję oraz oddzia­ły­wa­nie emo­cjo­nalne reli­gii, jest sprawą otwartą. Kon­cep­cja nie­prze­rwa­nego ciągu prze­śla­do­wań, wygnań i rzezi od schyłku Cesar­stwa Rzym­skiego przez śre­dnio­wie­cze, epokę nowo­żytną, aż po czasy naj­now­sze, czę­sto upięk­szona prze­ko­na­niem, że współ­cze­sny anty­se­mi­tyzm to po pro­stu zeświec­czona wer­sja ludo­wych śre­dnio­wiecz­nych prze­są­dówK1, jest rów­nie zwod­ni­cza (choć oczy­wi­ście mniej szko­dliwa), jak odpo­wia­da­jące jej prze­ko­na­nie anty­se­mi­tów o ist­nie­niu od cza­sów sta­ro­żyt­nych taj­nej orga­ni­za­cji Żydów rzą­dzą­cej lub aspi­ru­ją­cej do rzą­dze­nia świa­tem. Z punktu widze­nia dzie­jów kwe­stii żydow­skiej prze­paść mię­dzy póź­niej­szym śre­dnio­wie­czem a epoką nowo­żytną jest jesz­cze głęb­sza niż mię­dzy sta­ro­żyt­no­ścią rzym­ską a wie­kami śred­nimi lub niż trak­to­wana czę­sto jako prze­ło­mowy moment dzie­jów Żydów w dia­spo­rze – prze­paść oddzie­la­jąca kata­strofy pierw­szych kru­cjat od wcze­snego śre­dnio­wie­cza. Od XV w. do końca XVI w., przez pra­wie dwa stu­le­cia, kiedy to sto­sunki żydów z chrze­ści­ja­nami ukła­dały się kiep­sko, obo­jęt­ność Żydów na „oko­licz­no­ści i wypadki świata zewnętrz­nego” osią­gnęła nie­spo­ty­kane roz­miary, juda­izm zaś stał się „bar­dziej niż kie­dy­kol­wiek przed­tem zamknię­tym sys­te­mem myśle­nia”. Wtedy wła­śnie Żydzi, bez żad­nego wpływu z zewnątrz, doszli do wnio­sku, że „zasad­ni­cza odmien­ność narodu żydow­skiego od innych nacji nie jest skut­kiem innej wiary czy reli­gii, lecz jego wewnętrz­nej natury”, i że odwieczny podział na żydów i chrze­ści­jan praw­do­po­dob­nie miał „cha­rak­ter raczej rasowy niż dok­try­nalny”K2. Owa zmiana w oce­nie odmien­no­ści narodu żydow­skiego, która upo­wszech­niła się wśród nie-Żydów znacz­nie póź­niej, bo dopiero w epoce Oświe­ce­nia, była, rzecz jasna, warun­kiem sine qua non naro­dzin anty­se­mi­ty­zmu; warto zwró­cić uwagę na to, że doszło do niej naj­pierw wśród samych Żydów, i to mniej wię­cej w tym cza­sie, kiedy euro­pej­skie chrze­ści­jań­stwo podzie­liło się na grupy etniczne, które uzy­skały poli­tyczną samo­dziel­ność w sys­te­mie nowo­żyt­nych państw naro­do­wych.

Histo­ria anty­se­mi­ty­zmu, jak histo­ria nie­na­wi­ści do Żydów, to nie­od­łączna część dłu­gich i zawi­łych dzie­jów rela­cji mię­dzy chrze­ści­ja­nami a żydami żyją­cymi w roz­pro­sze­niu. Dzieje te nie obcho­dziły prak­tycz­nie nikogo aż do połowy XIX w., kiedy to zain­te­re­so­wa­nie nimi zbie­gło się z powsta­niem anty­se­mi­ty­zmu i z jego pełną wście­kło­ści reak­cją na rów­no­upraw­nie­nie oraz asy­mi­la­cję Żydów – układ to naj­gor­szy z moż­li­wych do powsta­nia wia­ry­god­nej histo­rio­gra­fiiK3. Od tej pory wspól­nym błę­dem żydow­skiej i nieżydow­skiej histo­rio­gra­fii – cho­ciaż popeł­nia­nym prze­waż­nie z odmien­nych pobu­dek – było wyod­ręb­nia­nie dowo­dów wro­go­ści w źró­dłach chrze­ści­jań­skich i żydow­skich oraz uwy­pu­kla­nie serii kata­strof, wygnań i rzezi, któ­rymi odzna­czały się dzieje Żydów, tak jak kon­flikty zbrojne i nie­zbrojne, wojny, głód i zarazy zna­mio­no­wały histo­rię Europy. Nie trzeba doda­wać, że to histo­rio­gra­fia żydow­ska, nasta­wiona zde­cy­do­wa­nie pole­micz­nie i apo­lo­ge­tycz­nie, poszu­ki­wała śla­dów nie­na­wi­ści do Żydów w dzie­jach chrze­ści­jań­stwa, pod­czas gdy anty­se­mici skon­cen­tro­wali się na wyszu­ki­wa­niu podob­nych wypo­wie­dzi u sta­ro­żyt­nych powag juda­izmu. Kiedy wyszła na jaw owa żydow­ska tra­dy­cja gwał­tow­nego nie­kiedy nasta­wie­nia prze­ciwko chrze­ści­ja­nom i nie-Żydom, „żydow­ska opi­nia publiczna była nie tylko ura­żona, ale i szcze­rze zasko­czona”K4, tak sku­tecz­nie jej rzecz­nicy prze­ko­ny­wali sie­bie i innych o tym, co nie było prawdą, a więc o tym, że odręb­ność Żydów była spo­wo­do­wana wyłącz­nie wro­go­ścią i ciem­notą nie-Żydów. Juda­izm, jak twier­dzili teraz na ogół żydow­scy histo­rycy, zawsze prze­wyż­sza inne reli­gie tole­ran­cją i wiarą w rów­ność wszyst­kich ludzi. Fakt, że ta samo­oszu­kań­cza teo­ria – któ­rej towa­rzy­szyło prze­ko­na­nie, iż Żydzi zawsze byli bier­nym, cier­pią­cym przed­mio­tem chrze­ści­jań­skich prze­śla­do­wań, w rze­czy­wi­sto­ści ozna­czała kon­ty­nu­ację i uwspół­cze­śnie­nie daw­nego mitu narodu wybra­nego i wywo­ły­wała nowe, czę­sto bar­dzo skom­pli­ko­wane formy odręb­no­ści pod­trzy­mu­jące sta­ro­dawną dycho­to­mię – musi mieć zapewne iro­niczną wymowę dla tych, któ­rzy z roz­ma­itych powo­dów usi­łują upięk­szać prze­szłość i mani­pu­lowć danymi histo­rycz­nymi. Bo jeśli w ogóle Żydzi mieli ze swo­imi nie­ży­dow­skimi sąsia­dami coś wspól­nego, co pod­trzy­my­wa­łoby świeżo uzy­skaną rów­ność, to była tym wła­śnie okre­ślona przez reli­gię wza­jem­nie wroga prze­szłość, rów­nie bogata w osią­gnię­cia kul­tu­ralne na naj­wyż­szym pozio­mie, jak obfi­tu­jąca w prze­jawy fana­ty­zmu oraz pry­mi­tywne prze­sądy na pozio­mie nie­oświe­co­nych mas.

Jed­nakże nawet iry­tu­jące ste­reo­typy tego rodzaju żydow­skiej histo­rio­gra­fii opie­rają się na solid­niej­szej pod­sta­wie fak­to­gra­ficz­nej niż prze­sta­rzałe aspi­ra­cje spo­łeczne i poli­tyczne Żydów euro­pej­skich w XIX i na początku XX w. Cho­ciaż dzieje kul­tury żydow­skiej były nie­skoń­cze­nie bar­dziej róż­no­rodne, niż to wtedy zakła­dano, a przy­czyny kata­strofy zależne od róż­nych oko­licz­no­ści histo­rycz­nych i geo­gra­ficz­nych, to prawdą jest, że przy­czyny te były bar­dziej zróż­ni­co­wane w śro­do­wi­sku nie­ży­dow­skim niż w żydow­skich wspól­no­tach. O fatal­nych nie­po­ro­zu­mie­niach, wciąż widocz­nych w popu­lar­nych pre­zen­ta­cjach żydow­skich dzie­jów, zade­cy­do­wały dwa bar­dzo istotne czyn­niki. Ni­gdzie i ni­gdy, od chwili znisz­cze­nia świą­tyni1, Żydzi nie mieli wła­snego tery­to­rium ani wła­snego pań­stwa. Ich fizyczne prze­trwa­nie zawsze uza­leż­nione było od ochrony nie­ży­dow­skich władz, mimo że pewne środki samo­obrony – prawo nosze­nia broni – przy­zna­wano „Żydom we Fran­cji i Niem­czech aż do XIII stu­le­cia”K5. Nie ozna­cza to, że Żydzi zawsze byli odsu­nięci od wła­dzy, ale prawdą jest, że przy każ­dym gwał­tow­nym star­ciu, nie­za­leż­nie od jego przy­czyn, nie tylko byli nara­żeni na ataki, ale i bez­silni, toteż było zupeł­nie natu­ralne, zwłasz­cza w cza­sach ich kom­plet­nego odosob­nie­nia poprze­dza­ją­cych przy­zna­nie im rów­no­ści poli­tycz­nej, że skie­ro­wane prze­ciwko sobie wybu­chy prze­mocy odczu­wali jako kolejne nawroty. Co wię­cej, w żydow­skiej tra­dy­cji kata­strofy były roz­pa­try­wane w kate­go­riach mar­ty­ro­lo­gii, to zaś miało uza­sad­nie­nie w wyda­rze­niach pierw­szych stu­leci naszej ery, kiedy to zarówno żydzi, jak i chrze­ści­ja­nie rzu­cili wyzwa­nie potę­dze Cesar­stwa Rzym­skiego, oraz w warun­kach śre­dnio­wiecz­nych, kiedy dawano Żydom moż­li­wość wyra­że­nia zgody na chrzest i tym samym unik­nię­cia prze­śla­do­wań, nawet jeśli prze­moc miała wów­czas pod­łoże poli­tyczne i gospo­dar­cze, a nie reli­gijne. Taka kon­fi­gu­ra­cja fak­tów stwo­rzyła złu­dze­nie, któ­remu do dziś ule­gają żydow­scy i nieżydow­scy histo­rycy. Histo­rio­gra­fia „zaj­mo­wała się dotych­czas bar­dziej oddzie­le­niem się chrze­ści­jan od żydów niż na odwrót”K6, zacie­ra­jąc waż­niej­szy skąd­inąd fakt, że dla dzie­jów Żydów więk­sze zna­cze­nie miało ich oddzie­le­nie się od świata nie-Żydów, szcze­gól­nie od śro­do­wi­ska chrze­ści­jań­skiego, z tego oczy­wi­stego powodu, że samo prze­trwa­nie narodu jako widocz­nej cało­ści uza­leż­nione było od takiej dobro­wol­nej sepa­ra­cji, a nie, jak wów­czas przyj­mo­wano, od wro­go­ści chrze­ści­jan i nie-Żydów. Dopiero w XIX i XX w., po rów­no­upraw­nie­niu i wraz z postę­pami asy­mi­la­cji, anty­se­mi­tyzm zaczął odgry­wać pewną rolę w utrzy­my­wa­niu spój­no­ści narodu, bo dopiero wtedy Żydzi zaczęli prze­ja­wiać chęć wej­ścia do nie-żydow­skiego spo­łe­czeń­stwa.

Pod­czas gdy anty­ży­dow­skie uprze­dze­nia roz­po­wszech­nione były sze­roko wśród wykształ­co­nych Euro­pej­czy­ków w minio­nym stu­le­ciu, to anty­se­mi­tyzm jako ide­olo­gia pozo­stał w zasa­dzie, z bar­dzo nie­licz­nymi wyjąt­kami, przy­wi­le­jem eks­cen­try­ków, a zwłasz­cza poli­tycz­nych eks­tre­mi­stów i mania­ków. Nawet wąt­pliwe pro­dukty żydow­skiej apo­lo­ge­tyki, które ni­gdy nie prze­ko­nały nikogo, z wyjąt­kiem już prze­ko­na­nych, sta­no­wiły przy­kłady nie­bo­tycz­nej eru­dy­cji i wie­dzy w porów­na­niu z tym, co w dzie­dzi­nie badań histo­rycz­nych mieli do zaofe­ro­wa­nia ludzie wrogo nasta­wieni do ŻydówK7. Kiedy po zakoń­cze­niu wojny przez ponad dzie­sięć lat gro­ma­dzi­łam mate­riał do tej książki, czer­piąc go z doku­men­tów źró­dło­wych oraz dosko­na­łych nie­kiedy mono­gra­fii, nie było ani jed­nej książki, która przed­sta­wia­łaby temat wszech­stron­nie, w spo­sób odpo­wia­da­jący ele­men­tar­nym wyma­ga­niom nauki. I od tej pory pra­wie nic się nie zmie­niło2. Jest to tym bar­dziej godne ubo­le­wa­nia teraz, kiedy zapo­trze­bo­wa­nie na bez­stronne, uczciwe przed­sta­wie­nie histo­rii Żydów jest więk­sze niż kie­dy­kol­wiek przed­tem. Kon­flikty poli­tyczne XX w. umie­ściły Żydów w cen­trum wyda­rzeń; kwe­stia żydow­ska oraz anty­se­mi­tyzm, sprawy dru­go­rzędne z punktu widze­nia poli­tyki świa­to­wej, stały się kata­li­za­to­rami roz­woju naj­pierw ruchu nazi­stow­skiego i struk­tury orga­ni­za­cyj­nej III Rze­szy, w któ­rej każdy oby­wa­tel musiał udo­wod­nić, że nie jest Żydem, potem toczo­nej z bez­pre­ce­den­so­wym okru­cień­stwem wojny świa­to­wej i wresz­cie naro­dzin w środku zachod­niej cywi­li­za­cji nie­zna­nej dotąd zbrodni ludo­bój­stwa. Wydało mi się oczy­wi­ste, że prócz lamen­tów i oskar­żeń nie­zbędna jest także próba zro­zu­mie­nia. Książka ta jest próbą zro­zu­mie­nia tego, co nawet przy wni­kliw­szym oglą­dzie budziło przede wszyst­kim obu­rze­nie.

Zro­zu­mie­nie jed­nak to nie nego­wa­nie tego, co woła o pomstę do nieba, wnio­sko­wa­nie o bez­pre­ce­den­so­wych wyda­rze­niach na pod­sta­wie pre­ce­den­sów lub wyja­śnia­nie zja­wisk przy uży­ciu takich ana­lo­gii i uogól­nień, że prze­staje się odczu­wać nacisk rze­czy­wi­sto­ści i wstrząs wywo­łany prze­ży­ciami. To raczej bada­nie i świa­dome dźwi­ga­nie cię­żaru, któ­rym obar­czyły nas wyda­rze­nia, bez zaprze­cza­nia przy tym ich ist­nie­niu i bez pod­da­wa­nia się obcią­że­niu z pokorą, tak jakby wszystko, co się prze­cież naprawdę zda­rzyło, skąd­inąd nie mogło się zda­rzyć. Krótko mówiąc, to sta­wia­nie czoła rze­czy­wi­sto­ści, pozba­wione3 uprze­dzeń i pełne uwagi, i prze­ciw­sta­wia­nie się jej, jaka­kol­wiek może lub mogła być.

Warun­kiem koniecz­nym, choć nie­wy­star­cza­ją­cym, osią­gnię­cia takiego zro­zu­mie­nia jest pewna zna­jo­mość dzie­jów Żydów i rów­no­le­głego roz­woju anty­se­mi­ty­zmu w dzie­więt­na­sto­wiecz­nej Euro­pie. W kolej­nych roz­dzia­łach zaj­muję się tylko tymi zja­wi­skami i wyda­rze­niami z ubie­głego stu­le­cia, które wiążą się bez­po­śred­nio z „korze­niami tota­li­ta­ry­zmu”. Wyczer­pu­jąca histo­ria anty­se­mi­ty­zmu nie została jesz­cze napi­sana i wykra­cza poza pro­ble­ma­tykę tej książki*. Dopóki ist­nieje owa luka, ten frag­ment książki jest uspra­wie­dli­wiony nawet z punktu widze­nia wyma­gań nauki, jako nie­za­leżny wkład do peł­niej­szego uję­cia histo­rii, mimo że pier­wot­nie pomy­ślany był jako ele­ment opisu prehisto­rii tota­li­ta­ry­zmu. Poza tym to, co jest cha­rak­te­ry­styczne dla histo­rio­gra­fii anty­se­mi­ty­zmu – zdo­mi­no­wa­nie jej przez nie­ży­dow­skich sza­leń­ców oraz żydow­skich apo­lo­ge­tów i sta­ranne uni­ka­nie tej pro­ble­ma­tyki przez reno­mo­wa­nych histo­ry­ków – doty­czy, muta­tis mutan­dis, nie­mal wszyst­kich czyn­ni­ków, z któ­rych wykry­sta­li­zo­wało się póź­niej nowe zja­wi­sko tota­li­ta­ry­zmu. Pra­wie nie dostrzegł ich świat nauki ani opi­nia publiczna, ponie­waż nale­żały do pod­skór­nego nurtu histo­rii Europy, gdzie, ukryte przed spo­łe­czeń­stwami i uwagą świa­tłych ludzi, potra­fiły nabrać zupeł­nie nie­ocze­ki­wa­nej zja­dli­wo­ści.

Ponie­waż dopiero osta­teczna kata­strofa ujaw­niła i uświa­do­miła ludziom obec­ność tych pod­skór­nych nur­tów, ist­niała skłon­ność do utoż­sa­mia­nia tota­li­ta­ry­zmu z jego skład­ni­kami i korze­niami – jak gdyby każdy wybuch anty­se­mi­ty­zmu, rasi­zmu czy impe­ria­li­zmu można było utoż­sa­miać z „tota­li­ta­ry­zmem”. Złu­dze­nie to jest tyleż mylące przy usta­la­niu prawdy histo­rycz­nej, ileż szko­dliwe przy fero­wa­niu ocen poli­tycz­nych. Tota­li­tarna poli­tyka – nie będąc by­naj­mniej po pro­stu poli­tyką anty­se­micką, rasi­stow­ską, impe­ria­li­styczną bądź komu­ni­styczną – używa i nad­używa zaczerp­nię­tych z rze­czy­wi­sto­ści, wybra­nych ele­men­tów skła­do­wych tych ide­olo­gii, takich jak walka kla­sowa czy kon­flikt inte­re­sów mię­dzy Żydami a ich oto­cze­niem, do chwili aż zupeł­nie zatracą swoją pier­wotną siłę oddzia­ły­wa­nia oraz war­tość pro­pa­gan­dową. Nie­do­ce­nia­nie roli, jaką w Sta­nach Zjed­no­czo­nych odgry­wał i na­dal odgrywa czy­sty rasizm w rzą­dze­niu połu­dnio­wymi sta­nami, byłoby na pewno poważ­nym błę­dem, lecz popeł­ni­li­by­śmy jesz­cze więk­szy błąd wycią­ga­jąc z tego wnio­sek, że przez ponad sto lat ta część kraju znaj­do­wała się pod wła­dzą tota­li­tarną. Jedy­nym bez­po­śred­nim i nie­za­fał­szo­wa­nym następ­stwem dzie­więt­na­sto­wiecz­nych ruchów anty­se­mic­kich nie był nazizm, ale prze­ciw­nie, syjo­nizm, który – przy­naj­mniej w for­mie ide­olo­gicz­nej, jaką przy­brał na Zacho­dzie był rodza­jem kontride­olo­gii, „odpo­wie­dzią” na anty­se­mi­tyzm. Nie ozna­cza, to nawia­sem mówiąc, że samo­świa­do­mość Żydów była po pro­stu wytwo­rem anty­se­mi­ty­zmu; prze­cież choćby pobieżna zna­jo­mość histo­rii Żydów, któ­rej osią, od cza­sów babi­loń­skiego wygna­nia, było pra­gnie­nie prze­trwa­nia jako odręb­nego narodu wbrew przy­gnia­ta­ją­cym realiom roz­pro­sze­nia, powinna wystar­czyć do roz­wia­nia tego naj­now­szego mitu, który stał się dość modny w krę­gach inte­lek­tu­al­nych po „egzy­sten­cja­li­stycz­nej” inter­pre­ta­cji Żyda przez Sar­tre’a jako kogoś postrze­ga­nego i okre­śla­nego jako Żyd przez innych.

Naj­lep­szej ilu­stra­cji zarówno odręb­no­ści, jak i powią­zań mię­dzy pre­to­ta­li­tar­nym i tota­li­tar­nym anty­se­mi­ty­zmem dostar­cza chyba absur­dalna sprawa Pro­to­ko­łów mędr­ców Syjonu. Posłu­gi­wa­nie się przez nazi­stów tym fal­sy­fi­ka­tem jako pod­ręcz­ni­kiem do nauki pod­boju świata na pewno nie należy do dzie­jów anty­se­mi­ty­zmu, ale tylko ten fakt może wyja­śnić, dla­czego ta nie­praw­do­po­dobna opo­wieść oka­zała się dosta­tecz­nie wia­ry­godna, aby czer­pała z niej pożywkę anty­ży­dow­ska pro­pa­ganda. Nato­miast nie może to wyja­śnić, dla­czego tota­li­tarne rosz­cze­nia do rzą­dów nad świa­tem przy pomocy człon­ków i z udzia­łem taj­nych sto­wa­rzy­szeń w ogóle stały się atrak­cyj­nym celem poli­tycz­nym. Ta ostat­nia funk­cja, o wiele istot­niej­sza z poli­tycz­nego (cho­ciaż nie pro­pa­gan­do­wego) punktu widze­nia, ma źró­dła w impe­ria­li­zmie w ogóle, w jego wybu­cho­wej kon­ty­nen­tal­nej wer­sji, szcze­gól­nie zaś w postaci „pan-ruchów” (pan move­ments).

Książka ta jest zatem ogra­ni­czona nie tylko w cza­sie i prze­strzeni, ale także w zakre­sie przed­miotu. Zaj­muje się histo­rią Żydów w Euro­pie Środ­ko­wej i Zachod­niej, od cza­sów dwor­skich Żydów po sprawę Drey­fusa, z punktu widze­nia jej zna­cze­nia dla naro­dzin anty­se­mi­ty­zmu i wpływu na niego. Przed­sta­wia ruchy anty­se­mic­kie, sil­nie zako­rze­nione w ówcze­snej rze­czy­wi­sto­ści na tle spe­cy­ficz­nych sto­sun­ków łączą­cych Żydów z nie-Żydami, a więc z jed­nej strony na tle roli, jaką Żydzi odgry­wali w roz­woju pań­stwa naro­do­wego, a z dru­giej – ich związ­ków z nie­ży­dow­ską czę­ścią spo­łe­czeń­stwa. Poja­wie­nie się pierw­szych par­tii anty­se­mic­kich w latach sie­dem­dzie­sią­tych i osiem­dzie­sią­tych XIX w. wyzna­cza moment, w któ­rym sprawa wykra­cza poza ogra­ni­czony, kon­kretny kon­flikt inte­re­sów zwią­zany z doświad­cze­niem jed­no­stek i wcho­dzi na drogę wio­dącą do „osta­tecz­nego roz­wią­za­nia”. Od tej chwili, w erze impe­ria­li­zmu, po któ­rej nastą­pił okres ruchów i rzą­dów tota­li­tar­nych, nie spo­sób odizo­lo­wać kwe­stii żydow­skiej lub ide­olo­gii anty­se­mic­kiej od pro­ble­mów zupeł­nie niezwią­zanych z realiami nowo­żyt­nej histo­rii Żydów. I to nie tylko dla­tego ani nawet nie zasad­ni­czo dla­tego, że sprawy te odgry­wały główną rolę w poli­tyce świa­to­wej, ale dla­tego, że sam anty­se­mi­tyzm stał się teraz narzę­dziem słu­żą­cym do wyż­szych celów. Cele te zde­cy­do­wa­nie prze­ra­stały par­ty­ku­larne inte­resy zarówno Żydów, jak i wrogo do nich nasta­wio­nych śro­do­wisk, mimo że ich osią­gnię­cie wyma­gało, aby Żydzi wystę­po­wali w roli głów­nych ofiar.

Impe­ria­li­styczne i tota­li­tarne wer­sje dwu­dzie­sto­wiecz­nego anty­se­mi­ty­zmu znaj­dzie czy­tel­nik w dru­giej i trze­ciej czę­ści tej pracy.

Han­nah ArendtLipiec 1967

Roz­dział I. Anty­se­mi­tyzm jako znie­waga dla zdro­wego roz­sądku

ROZ­DZIAŁ I

Anty­se­mi­tyzm jako znie­waga dla zdro­wego roz­sądku

Wielu ludzi wciąż jesz­cze uważa za przy­pa­dek, że rdze­niem ide­olo­gii nazi­stow­skiej był anty­se­mi­tyzm, że poli­tyka nazi­stów, kon­se­kwent­nie i bez­kom­pro­mi­sowo, zmie­rzała do prze­śla­do­wań i wresz­cie do zagłady Żydów. Dopiero zgroza na widok roz­mia­rów kata­strofy, a bar­dziej jesz­cze bez­dom­ność i poczu­cie wyko­rze­nie­nia tych, któ­rzy prze­trwali, spra­wiły, że „kwe­stia żydow­ska” stała się tak widoczna w życiu poli­tycz­nym. To, co sami nazi­ści uwa­żali za swoje naj­waż­niej­sze odkry­cie, tj. rolę Żydów w poli­tyce świa­to­wej, oraz dzie­dzinę, na któ­rej kon­cen­tro­wała się ich uwaga, czyli prze­śla­do­wa­nie Żydów na całym świe­cie, opi­nia publiczna uwa­żała za pre­tekst do pozy­ska­nia mas albo za inte­re­su­jący przy­kład dema­go­gii.

Można zro­zu­mieć tę nie­chęć do poważ­nego potrak­to­wa­nia tego, co gło­sili sami nazi­ści. Trudno o aspekt histo­rii współ­cze­snej bar­dziej iry­tu­jący i nie­zro­zu­miały od faktu, że spo­śród wszyst­kich wiel­kich nie­roz­strzy­gnię­tych zagad­nień poli­tycz­nych naszego stu­le­cia aku­rat ów pozor­nie drobny i nie­istotny pro­blem żydow­ski ma wąt­pliwy zaszczyt wpra­wie­nia w ruch całej tej pie­kiel­nej machiny. Taka roz­bież­ność przy­czyny i skut­ków obraża nasz zdrowy roz­są­dek, nie wspo­mi­na­jąc już o poczu­ciu rów­no­wagi i har­mo­nii histo­ry­ków. W zesta­wie­niu z samymi wyda­rze­niami wszyst­kie wyja­śnie­nia anty­se­mi­ty­zmu spra­wiają wra­że­nie pośpiesz­nie i przy­pad­kowo wymy­ślo­nych dla przy­kry­cia sprawy, która tak poważ­nie zagraża naszemu poczu­ciu pro­por­cji i zaufa­niu do roz­sądku.

Jedno z tych pośpiesz­nych wyja­śnień polega na utoż­sa­mia­niu anty­se­mi­ty­zmu z wybu­ja­łym nacjo­na­li­zmem i jego kse­no­fo­bicz­nymi wybu­chami. Tym­cza­sem, nie­stety, współ­cze­sny anty­se­mi­tyzm nasi­lał się w miarę słab­nię­cia tra­dy­cyj­nego nacjo­na­li­zmu, a osią­gnął punkt szczy­towy aku­rat w tym cza­sie, kiedy zała­mał się euro­pej­ski sys­tem państw naro­do­wych i ich chy­bo­tliwa rów­no­waga.

Jak już zauwa­żono, nazi­ści nie byli zwy­czaj­nymi nacjo­na­li­stami. Nacjo­na­li­styczną pro­pa­gandę kie­ro­wali do swo­ich sym­pa­ty­ków, a nie do prze­ko­na­nych człon­ków par­tii. Prze­ciw­nie, tym ostat­nim ni­gdy nie wolno było rezy­gno­wać z kon­se­kwent­nie ponadna­ro­do­wego podej­ścia do poli­tyki. „Nacjo­na­lizm” nazi­stów pod nie­jed­nym wzglę­dem był podobny do sze­rzo­nej ostat­nio pro­pa­gandy nacjo­na­li­stycz­nej w Związku Radziec­kim, rów­nież słu­żą­cej wyłącz­nie do pod­trzy­my­wa­nia uprze­dzeń mas. Ogra­ni­czony cha­rak­ter nacjo­na­li­zmu, pro­win­cjo­na­lizm pań­stwa naro­do­wego, wzbu­dzał u nazi­stów auten­tyczną, ni­gdy nie­prze­zwy­cię­żoną odrazę. Wciąż powta­rzali, że ich „ruch”, mający zasięg mię­dzy­na­ro­dowy, tak jak ruch bol­sze­wicki, jest dla nich waż­niej­szy niż jakie­kol­wiek pań­stwo zwią­zane z koniecz­no­ści z okre­ślo­nym tery­to­rium. Zresztą nie tylko nazi­ści, ale i pięć­dzie­siąt lat dzie­jów anty­se­mi­ty­zmu to dowody prze­ciwko utoż­sa­mia­niu anty­se­mi­ty­zmu z nacjo­na­li­zmem. Pierw­sze par­tie anty­se­mic­kie dzia­ła­jące w ostat­nich dzie­się­cio­le­ciach XIX w. były zara­zem jed­nymi z pierw­szych, które nawią­zy­wały kon­takty mię­dzy­na­ro­dowe. Od samego początku zwo­ły­wały mię­dzy­na­ro­dowe kon­gresy i dbały o koor­dy­na­cję dzia­łań w skali mię­dzy­na­ro­dowej lub przy­naj­mniej euro­pej­skiej.

Ogólne ten­den­cje, takie jak jed­no­cze­sny schy­łek państw naro­do­wych i nasi­le­nie się anty­se­mi­ty­zmu, nie dają się prze­ko­nu­jąco wyja­śnić przez wska­za­nie jedy­nej przy­czyny. W takich przy­pad­kach histo­ryk ma zwy­kle do czy­nie­nia z bar­dzo skom­pli­ko­waną sytu­acją histo­ryczną, w któ­rej wyod­ręb­nie­nie jakie­goś czyn­nika jako „ducha epoki” spra­wia mu nie­sły­chaną trud­ność. Ist­nieją jed­nak pewne przy­datne zasady ogólne. Dla naszych celów naj­waż­niej­szą z nich jest wiel­kie odkry­cie przez Tocqu­eville’aK8 moty­wów gwał­tow­nej nie­na­wi­ści ludu fran­cu­skiego do ary­sto­kra­cji w przeded­niu rewo­lu­cji, nie­na­wi­ści, która nasu­nęła Burke’owi spo­strze­że­nie, że rewo­lu­cja fran­cu­ska doty­czyła bar­dziej „kon­dy­cji dżen­tel­mena” niż insty­tu­cji króla. Zda­niem Tocqu­eville’a, Fran­cuzi nie­na­wi­dzili tra­cą­cych wła­dzę ary­sto­kra­tów bar­dziej niż kie­dy­kol­wiek przed­tem wła­śnie dla­tego, że gwał­tow­nej utra­cie rze­czy­wi­stego zna­cze­nia nie towa­rzy­szył dostrze­galny upa­dek ich for­tun. Dopóki ary­sto­kraci zacho­wy­wali ogromne wpływy w sądow­nic­twie, byli nie tylko tole­ro­wani, ale i sza­no­wani. Kiedy szlachta utra­ciła swoje przy­wi­leje, a wśród nich przy­wi­lej wyzy­sku i uci­sku pod­da­nych, lud dostrzegł w niej paso­żyta, nie­speł­nia­ją­cego żad­nej rze­czy­wi­stej funk­cji w rzą­dze­niu kra­jem. Innymi słowy, ni­gdy sam ucisk czy wyzysk nie jest główną przy­czyną nie­chęci; bogac­two bez widocz­nych funk­cji jest zde­cy­do­wa­nie bar­dziej nie­zno­śne, ponie­waż nikt nie rozu­mie, dla­czego powinno być tole­ro­wane.

Podob­nie anty­se­mi­tyzm osią­gnął punkt szczy­towy, kiedy Żydzi utra­cili już funk­cje publiczne i wpływy, a pozo­stało im tylko bogac­two. Kiedy Hitler doszedł do wła­dzy, banki nie­miec­kie były już pra­wie juden­rein (a prze­cież w tej wła­śnie dzie­dzi­nie Żydzi dzier­żyli klu­czowe pozy­cje przez ponad sto lat), a nie­mieccy Żydzi jako całość, po dłu­gim okre­sie sys­te­ma­tycz­nej poprawy sta­tusu spo­łecz­nego i wzro­stu liczeb­nego, zni­kali tak szybko, że sta­ty­stycy prze­wi­dy­wali ich cał­ko­wite znik­nię­cie w ciągu kil­ku­dzie­się­ciu lat. Co prawda, sta­ty­styka nie­ko­niecz­nie odbija rze­czy­wi­ste pro­cesy histo­ryczne, jed­nak zasta­na­wia­jące jest, że z punktu widze­nia ludzi zaj­mu­ją­cych się nią zawo­dowo, nazi­stow­skie prze­śla­do­wa­nia i eks­ter­mi­na­cje mogą spra­wiać wra­że­nie bez­sen­sow­nego pro­cesu, który praw­do­po­dob­nie i tak by nastą­pił.

To samo odnosi się do pra­wie wszyst­kich kra­jów Europy Zachod­niej. Sprawa Drey­fusa wybu­chła nie za cza­sów II Cesar­stwa, kiedy Żydzi fran­cu­scy osią­gnęli szczyty powo­dze­nia i wpły­wów, lecz w III Repu­blice, gdy wła­ści­wie znik­nęli z eks­po­no­wa­nych sta­no­wisk (cho­ciaż nie ze sceny poli­tycz­nej). Anty­se­mi­tyzm austriacki przy­brał gwał­towne formy nie za rzą­dów Met­ter­ni­cha i Fran­ciszka Józefa, lecz w powo­jen­nej Repu­blice Austriac­kiej, kiedy było zupeł­nie oczy­wi­ste, że żadna inna grupa nie odczuwa tak sil­nie jak Żydzi utraty wpły­wów i pre­stiżu wsku­tek znik­nię­cia monar­chii habs­bur­skiej.

Prze­śla­do­wa­nia grup odsu­nię­tych od wła­dzy lub tra­cą­cych ją nie są zapewne zbyt miłym wido­wi­skiem, ale nie sama nik­czem­ność ludzka jest ich przy­czyną. To wła­śnie sen­sowne prze­świad­cze­nie, że siła powinna być funk­cjo­nalna i cze­muś słu­żyć, instynk­tow­nie naka­zuje ludziom oka­zy­wać posłu­szeń­stwo rze­czy­wi­stej wła­dzy lub tole­ro­wać ją, a nie­na­wi­dzić ludzi posia­da­ją­cych bogac­two bez wła­dzy. Spo­łe­czeń­stwo funk­cjo­nuje i utrzy­muje swo­isty porzą­dek nawet w warun­kach uci­sku i wyzy­sku. Jedy­nie bogac­two bez wła­dzy lub chłodna obo­jęt­ność uprzy­wi­le­jo­wa­nych wywo­łuje wra­że­nie ich zbęd­no­ści, paso­ży­to­wa­nia, a w kon­se­kwen­cji nie­zno­śno­ści ist­nie­ją­cej sytu­acji, gdyż wtedy prze­cięte zostają wszyst­kie nici wią­żące ludzi ze sobą. Bogac­twu, które nie wyzy­skuje, brak nawet takich więzi jak te, które ist­nieją mię­dzy wyzy­ski­wa­czem a wyzy­ski­wa­nym; chłodna obo­jęt­ność nie pociąga za sobą nawet mini­mum zain­te­re­so­wa­nia uci­ska­ją­cego uci­ska­nym.

Jed­nak schy­łek zachod­nio- i środ­ko­wo­eu­ro­pej­skiego żydo­stwa stwa­rza jedy­nie atmos­ferę, w któ­rej roz­gry­wają się dal­sze wypadki. Sam ten schy­łek tłu­ma­czy je w rów­nie małym stop­niu, jak fakt utraty wła­dzy przez fran­cu­ską ary­sto­kra­cję mógłby tłu­ma­czyć rewo­lu­cję fran­cu­ską. Zna­jo­mość takiej pra­wi­dło­wo­ści przy­datna jest wyłącz­nie do odrzu­ce­nia zdro­wo­roz­sąd­ko­wej suge­stii, jakoby gwał­towną nie­na­wiść lub nagłą rebe­lię mogło spo­wo­do­wać tylko ist­nie­nie wiel­kiej potęgi bądź popeł­nie­nie wiel­kich nad­użyć i że wsku­tek tego zor­ga­ni­zo­wana nie­na­wiść do Żydów musiała być reak­cją na ich zna­cze­nie i siłę.

Poważ­niej­sze, ponie­waż wydaje się słuszne bar­dziej war­to­ścio­wym ludziom, jest inne zdro­wo­roz­sąd­kowe złu­dze­nie: Żydów jako cał­ko­wi­cie pozba­wioną zna­cze­nia grupę wplą­taną w ogólne nie­roz­wią­zy­walne kon­flikty epoki można było obcią­żyć odpo­wie­dzial­no­ścią i osta­tecz­nie przed­sta­wić jako ukry­tych spraw­ców wszel­kiego zła. Naj­le­piej ilu­struje i zara­zem dema­skuje takie wyja­śnie­nie, dro­gie ser­com wielu libe­ra­łów, dow­cip opo­wia­dany po pierw­szej woj­nie świa­to­wej. Anty­se­mita stwier­dza, że Żydzi spo­wo­do­wali wojnę. Odpo­wiedź brzmi: tak, Żydzi i cykli­ści. Dla­czego cykli­ści? – pyta pierw­szy. A dla­czego Żydzi? – odpo­wiada drugi.