Kapitał kobiet. Dlaczego równouprawnienie wszystkim się opłaca ebook

Ty­tuł ory­gi­na­łu an­giel­skie­go: The Do­uble X Eco­no­my. The Epic Po­ten­tial of Wo­men’s Em­po­wer­ment

Co­py­ri­ght © by Lin­da Scott, 2020

Co­py­ri­ght © for the Po­lish edi­tion by Wy­daw­nic­two Fil­try, 2021

Co­py­ri­ght © for the Po­lish trans­la­tion by Do­ro­ta Ko­now­roc­ka-Sawa, 2021

Pu­bli­shed by ar­ran­ge­ment with AJA Anna Ja­ro­ta Agen­cy

Pro­jekt okład­ki: Mar­ta Ko­na­rzew­ska / Ko­na­rzew­ska.pl

Opie­ka re­dak­cyj­na: Ewa Wie­le­ży­ńska

Re­dak­cja: Woj­ciech Gór­naś / Re­dak­tor­nia.com

Ko­rek­ty: Re­dak­tor­nia.com

In­deks: Re­dak­tor­nia.com

ISBN 978-83-957973-7-8

Wy­daw­nic­two Fil­try sp. z o.o.

Ul. Fil­tro­wa 61 m. 13

02-056 War­sza­wa

e-mail: re­dak­cja@wy­daw­nic­two­fil­try.pl

www.wy­daw­nic­two­fil­try.pl

Skład i kon­wer­sja do eBo­oka: Ja­ro­sław Ja­bło­ński / jjpro­jekt.pl

SPIS TREŚCI

PRZED­MO­WA DO POL­SKIE­GO WY­DA­NIA

DLA­CZE­GO KO­BIE­TY PO­TRZE­BU­JĄ WŁA­SNE­GO KA­PI­TA­ŁU?

KA­PI­TAŁ KO­BIET

1 | GO­SPO­DAR­KA XX

2 | PRZEZ PRY­ZMAT STA­TY­STY­KI

3 | WE WŁA­DZY PO­TRZEB

4 | NIE­WY­STAR­CZA­JĄCE WY­MÓW­KI, NIE­WY­BA­CZAL­NE TRAK­TO­WA­NIE

5 | Z MI­ŁO­ŚCI, NIE DLA PIE­NI­ĘDZY

6 | UCIECZ­KA Z KUCH­NI

7 | KARA ZA MA­CIE­RZY­ŃSTWO

8 | FA­NA­TY­CY PŁCI MÓ­ZGU

9 | NIE­PO­WO­DZE­NIE RÓW­NEJ PŁA­CY

10 | BOŻE NA­RO­DZE­NIE NA 80 PRO­CENT

11 | STRA­ŻNI­CY SKARB­CA

12 | NA SWO­IM

13 | JAK SIĘ WŁĄCZYĆ W GLO­BAL­NY HAN­DEL

14 | DRO­GA DO OD­KU­PIE­NIA

EPI­LOG | KO­LEJ­NE KRO­KI

PRZY­PI­SY

WY­BRA­NA BI­BLIO­GRA­FIA

PO­DZI­ĘKO­WA­NIA

Dla Jima, Ca­the­ri­ne i Pau­la

Praw­da was wy­zwo­li. Ale naj­pierw was wku­rzy.

— Glo­ria Ste­inem

PRZED­MO­WA DO POL­SKIE­GO WY­DA­NIA

DLA­CZE­GO KO­BIE­TY PO­TRZE­BU­JĄ WŁA­SNE­GO KA­PI­TA­ŁU?

W XX wie­ku dwie fi­lo­zo­fie go­spo­dar­cze, ka­pi­ta­lizm i so­cja­lizm, wal­czy­ły o glo­bal­ny pry­mat. Ka­żda z nich obie­cy­wa­ła uto­pię. Żad­na nie spe­łni­ła zło­żo­nej obiet­ni­cy.

Obie te fi­lo­zo­fie z za­ło­że­nia ne­go­wa­ły ist­nie­nie spe­cy­ficz­nych ba­rier ogra­ni­cza­jących eko­no­micz­nie ko­bie­ty. Obie utrzy­my­wa­ły, że re­pre­zen­tu­ją obiek­tyw­ne spoj­rze­nie na rze­czy­wi­sto­ść, w któ­rej płeć mo­żna było ca­łko­wi­cie po­mi­nąć lub pod­po­rząd­ko­wać „wy­ższym” ce­lom. Ka­żda na swój spo­sób tłu­mi­ła na­ra­sta­jący bunt ko­biet. Ka­pi­ta­lizm i so­cja­lizm – jak wszyst­kie inne sys­te­my stwo­rzo­ne na prze­strze­ni dzie­jów – pod­trzy­my­wa­ły struk­tu­ral­ne nie­rów­no­ści, któ­rych ofia­rą pa­da­ła po­ło­wa miesz­ka­ńców Zie­mi.

W dłu­giej hi­sto­rii wy­klu­cza­nia ko­biet z ży­cia go­spo­dar­cze­go za­pi­sa­ły się ta­kże roz­ma­ite in­sty­tu­cje. Rządy, ale rów­nież uni­wer­sy­te­ty, ar­mie, przed­si­ębior­stwa i ko­ścio­ły – wszyst­kie ode­gra­ły ja­kąś rolę w pod­trzy­ma­niu nędzy i uci­sku ko­biet.

Naj­sil­niej­szą blo­ka­dą eko­no­micz­nej nie­za­le­żno­ści ko­biet było ma­łże­ństwo; w ni­niej­szej ksi­ążce oma­wiam ten te­mat bar­dzo ob­szer­nie. Wspól­no­ty wy­zna­nio­we na ca­łym świe­cie nad­zo­ro­wa­ły in­sty­tu­cję ma­łże­ństwa, okre­śla­jąc, kie­dy i w jaki spo­sób jest ono za­wie­ra­ne i roz­wi­ązy­wa­ne, ja­kie zo­bo­wi­ąza­nia na­kła­da na obie stro­ny i jaki na­rzu­ca im ustrój ma­jąt­ko­wy. W Eu­ro­pie przez wi­ęk­szą część mi­nio­nych 1500 lat rolę tę od­gry­wał Ko­ściół ka­to­lic­ki spra­wu­jący ma­te­rial­ną wła­dzę za­rów­no nad pa­ństwa­mi, jak i po­szcze­gól­ny­mi go­spo­dar­stwa­mi do­mo­wy­mi. Przez kil­ka wie­ków Ko­ściół rządził nie­po­dziel­nie in­dy­wi­du­al­ny­mi prze­ko­na­nia­mi i za­cho­wa­nia­mi, nie­kie­dy eg­ze­kwu­jąc swo­ją wolę przy uży­ciu nie­zwy­kle bru­tal­nych środ­ków. Z cza­sem stał się naj­bo­gat­szą glo­bal­ną or­ga­ni­za­cją, a dzi­ęki po­sia­da­niu 1,2 mi­liar­da wier­nych na ca­łym świe­cie za­pew­ne rów­nież naj­bar­dziej wpły­wo­wą1.

Ani teo­ria ka­pi­ta­li­zmu, ani teo­ria so­cja­li­zmu nie prze­wi­dzia­ły za­ist­nie­nia bar­dzo sil­nej trze­ciej stro­ny zdol­nej in­ge­ro­wać bez­po­śred­nio w ży­cie go­spo­dar­cze zgod­nie z wła­sną fi­lo­zo­fią i in­te­re­sa­mi. Pol­ska zna­la­zła się obec­nie w kry­zy­sie wy­wo­ła­nym przez nie­ocze­ki­wa­ny splot sił sta­no­wi­ących za­gro­że­nie dla ko­biet. Po czter­dzie­stu la­tach so­cja­li­zmu i trzy­dzie­stu la­tach ka­pi­ta­li­zmu hi­sto­rycz­na trze­cia stro­na – Ko­ściół ka­to­lic­ki – po­wsta­ła, by po raz ko­lej­ny na­rzu­cić swo­ją wolę ko­bie­tom, od­bie­ra­jąc im mo­żli­wo­ść za­rządza­nia wła­snym ma­łże­ństwem. Ten sce­na­riusz ma bar­dzo po­wa­żne kon­se­kwen­cje dla wol­no­ści i do­bro­sta­nu ko­biet.

Przed po­wsta­niem biu­ro­kra­cji pa­ństwo­wej z jej ko­dek­sa­mi i try­bu­na­ła­mi o spra­wach ro­dzin­nych roz­strzy­ga­ły w Eu­ro­pie sądy ko­ściel­ne, ma­jące swo­je od­po­wied­ni­ki rów­nież w in­nych re­jo­nach świa­ta, zy­sku­jące dzi­ęki temu nie­pro­por­cjo­nal­ną wła­dzę nad ży­ciem ko­biet. Przez całe wie­ki za­rów­no we wschod­niej, jak i w za­chod­niej Eu­ro­pie ko­bie­ty z chwi­lą za­war­cia zwi­ąz­ku ma­łże­ńskie­go prze­ka­zy­wa­ły mężom ca­ło­ść praw do swo­ich za­rob­ków i ma­jąt­ku. Jako żony nie po­sia­da­ły nic. Je­śli mia­ły ja­kieś pie­ni­ądze, na­le­ża­ły one do ich męża. W wi­ęk­szo­ści kra­jów były wy­łączo­ne z dzie­dzi­cze­nia; po śmier­ci mężczy­zny ca­ło­ść jego ma­jąt­ku prze­cho­dzi­ła na sy­nów, nie na cór­ki. Ko­bie­ty były zwyk­le za­mkni­ęte w domu, a o miej­scu ich po­by­tu de­cy­do­wa­li mężo­wie. Z tego względu ko­bie­ty jako kla­sa spo­łecz­na nie po­sia­da­ły środ­ków fi­nan­so­wych ani żad­ne­go za­bez­pie­cze­nia, a ich za­le­żno­ść od mężczyzn nie­ustan­nie gro­zi­ła im nędzą w ra­zie roz­wo­du, śmier­ci męża lub po­rzu­ce­nia przez nie­go ro­dzi­ny.

Eu­ro­pej­ki chcące za­pew­nić so­bie po­ży­wie­nie i dach nad gło­wą nie mia­ły wiel­kie­go wy­bo­ru poza ma­łże­ństwem. Po­dob­nie jak w in­nych re­jo­nach świa­ta – na­wet dzi­siaj! – za­le­żno­ść od mężczyzn, przy­wi­ąza­nie do miej­sca i ogra­ni­czo­ne mo­żli­wo­ści ży­cio­we czy­ni­ły je nie­rzad­ko ofia­ra­mi prze­mo­cy. Pod rząda­mi Ko­ścio­ła nie mo­gły uciec się do roz­wo­du, bo udzie­la­no go rzad­ko na­wet wte­dy, gdy ko­bie­ta była za­gro­żo­na we wła­snym domu. Wpływ tej jaw­nej nie­spra­wie­dli­wo­ści na ko­bie­ty był po­twor­nie nisz­czący: eks­hu­ma­cje zwłok ze sta­rych gro­bów w Eu­ro­pie Wschod­niej do­wo­dzą, że w po­rów­na­niu z mężczy­zna­mi ko­bie­ty były w znacz­nie gor­szej kon­dy­cji wsku­tek wie­lo­let­nie­go nie­do­ży­wie­nia, ci­ężkiej pra­cy oraz ci­ągłych ciąż i po­ro­dów; wszyst­kie te czyn­ni­ki pro­wa­dzi­ły do przed­wcze­snej śmier­ci.

W mia­rę po­stępu­jącej se­ku­la­ry­za­cji i de­mo­kra­ty­za­cji pra­wo ro­dzin­ne zna­la­zło się na li­ście pre­ro­ga­tyw wła­dzy pa­ństwo­wej, któ­ra stop­nio­wo za­częła ogra­ni­czać dys­kry­mi­na­cję ko­biet. W ci­ągu mi­nio­ne­go wie­ku ko­bie­ty w wie­lu kra­jach wbrew roz­ma­itym in­sty­tu­cjom i fi­lo­zo­fiom ra­dy­kal­nie po­pra­wi­ły swo­je po­ło­że­nie, zy­sku­jąc z cza­sem pra­wo do włas­no­ści, za­wie­ra­nia umów, za­rob­ko­wa­nia poza do­mem, roz­po­rządza­nia swo­im wy­na­gro­dze­niem i de­cy­do­wa­nia o miej­scu swo­je­go po­by­tu. Te zmia­ny za­po­cząt­ko­wa­ły uwal­nia­nie ko­biet, zwłasz­cza żon, ze sta­nu ca­łko­wi­tej eko­no­micz­nej pod­le­gło­ści, w któ­rym męczy­ły się całe wie­ki.

Jed­nak myśl eko­no­micz­na wy­zna­cza­jąca kie­run­ki roz­wo­ju go­spo­dar­cze­go nie od­no­si­ła się do ba­rier struk­tu­ral­nych sta­wia­nych ko­bie­tom. Teo­ria ka­pi­ta­li­zmu w swo­jej naj­czyst­szej for­mie (na­zy­wa­nej często le­se­fe­ry­zmem lub neo­li­be­ra­li­zmem) ne­gu­je ist­nie­nie struk­tu­ral­nych nie­rów­no­ści go­spo­dar­czych jako ta­kich, twier­dząc nie­złom­nie, że czło­wiek sta­jący wo­bec trud­no­ści po­no­si za nie pe­łną od­po­wie­dzial­no­ść, gdyż za­wdzi­ęcza je wła­snym „wol­nym wy­bo­rom” lub ja­kie­jś fun­da­men­tal­nej, jed­nost­ko­wej nie­ade­kwat­no­ści. Mark­sizm za­uwa­ża dys­kry­mi­na­cję ze względu na płeć, ale do­strze­ga w niej po­wa­żny pro­blem tyl­ko o tyle, o ile wi­ąże się ona z czyn­ni­kiem kla­so­wym. Au­to­rzy żad­nej z tych fi­lo­zo­fii nie byli zdol­ni uprzy­tom­nić so­bie go­spo­dar­cze­go wy­klu­cze­nia, ja­kie do­ty­ka ko­bie­ty od se­tek lat.

Mimo to po dru­giej woj­nie świa­to­wej pra­wa ko­biet sta­ły się ele­men­tem mi­ędzy­na­ro­do­wej dok­try­ny. In­sty­tu­cje utwo­rzo­ne jako ele­ment po­wo­jen­ne­go po­rząd­ku mia­ły na celu utrzy­ma­nie po­ko­ju po­przez sze­rze­nie de­mo­kra­cji, roz­wój świa­to­we­go han­dlu, za­wa­ro­wa­nie praw czło­wie­ka i pro­pa­go­wa­nie rów­no­ści płci. Wszyst­kie te cele – zwłasz­cza rów­ne pra­wa ko­biet i mężczyzn – były pie­czo­ło­wi­cie chro­nio­ne sta­tu­ta­mi or­ga­ni­za­cji mi­ędzy­na­ro­do­wych utwo­rzo­nych po 1945 roku, przede wszyst­kim Or­ga­ni­za­cji Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych i Unii Eu­ro­pej­skiej. Kon­sty­tu­cja ZSRR z 1936 roku rów­nież ob­wiesz­cza­ła, że „ko­bie­ta w Zwi­ąz­ku Ra­dziec­kim ma rów­ne z mężczy­zną pra­wa we wszyst­kich dzie­dzi­nach ży­cia pa­ństwo­we­go, po­li­tycz­ne­go, go­spo­dar­cze­go, spo­łecz­ne­go i kul­tu­ral­ne­go”; pol­ska kon­sty­tu­cja z 1952 roku po­słu­gu­je się iden­tycz­nym języ­kiem. Po obu stro­nach że­la­znej kur­ty­ny rządy włącza­ły rów­no­ść płci do swo­ich sys­te­mów praw­nych i od­no­si­ły na­wet pew­ne suk­ce­sy. W ci­ągu mi­nio­nych pi­ęćdzie­si­ęciu lat re­gu­ła rów­no­ści płci była co­raz częściej uwzględ­nia­na w roz­ma­itych umo­wach mi­ędzy­na­ro­do­wych, de­kla­ra­cjach i trak­ta­tach.

Tym sa­mym po­wsta­ła ko­lej­na siła zdol­na wpły­wać na ży­cie ko­biet: mi­ędzy­na­ro­do­wy po­rządek praw­ny i go­spo­dar­czy. Ten układ so­ju­szy sple­cio­ny z trak­ta­tów, po­ro­zu­mień i de­kla­ra­cji od­gry­wa istot­ną rolę w wy­jąt­ko­wej sy­tu­acji, w ja­kiej zna­la­zła się obec­nie Pol­ska. Ko­ściół ka­to­lic­ki – któ­re­mu uda­ło się od­zy­skać wpły­wy, ja­kie miał w Eu­ro­pie przez całe wie­ki w cza­sach so­ju­szu tro­nu i ołta­rza – okre­ślił swo­ją mi­sję jako wal­kę z po­rząd­kiem mi­ędzy­na­ro­do­wym, „ide­olo­gią gen­der” i „ob­cy­mi wpły­wa­mi”. Pol­ski rząd znaj­du­jący się pod wpły­wem du­cho­wie­ństwa za­de­kla­ro­wał, że wy­po­wie kon­wen­cję an­ty­prze­mo­co­wą, pod­pi­sa­ną przez 45 kra­jów. Or­ga­ni­za­cje mi­ędzy­na­ro­do­we, do któ­rych na­le­ży Pol­ska, do­ko­nu­ją prze­glądu swo­ich sta­tu­tów i re­gu­la­mi­nów, pró­bu­jąc zna­le­źć spo­sób na to, by za­wró­cić ten kraj znad prze­pa­ści au­to­ry­ta­ry­zmu i za­po­biec kwe­stio­no­wa­niu z ta­kim tru­dem wy­wal­czo­nych praw ko­biet.

Na szczęście wspól­no­ta glo­bal­na może li­czyć na znacz­nie wi­ęk­szy suk­ces w wal­ce o sy­tu­ację eko­no­micz­ną ko­biet. W ci­ągu mi­nio­nych pi­ęt­na­stu lat zgro­ma­dzo­no ogrom­ny za­sób da­nych po­twier­dza­jących obec­ną na ca­łym świe­cie dys­kry­mi­na­cję. Ko­bie­ty wszyst­kich klas były sys­te­ma­tycz­nie ogra­ni­cza­ne nie tyl­ko w ob­sza­rze za­trud­nie­nia, lecz rów­nież w do­stępie do ka­pi­ta­łu, kre­dy­tów i ryn­ku. Te dane po­ka­zu­ją jed­no­znacz­nie, że go­spo­dar­cza rów­no­ść ko­biet po­zy­tyw­nie wpły­wa na ro­dzi­nę, śro­do­wi­sko spo­łecz­ne i cały kraj, a wpływ ten jest znacz­nie sil­niej­szy i od­dzia­łu­je sze­rzej, niż do­tąd sądzo­no.

Wie­my już dziś, że je­śli jako ludz­ko­ść sil­niej za­an­ga­żu­je­my ko­bie­ty w go­spo­dar­kę, mo­że­my ocze­ki­wać wzro­stu do­bro­by­tu w ska­li glo­bal­nej i ogra­ni­cze­nia ta­kich nęka­jących ludz­ko­ść plag jak głód, kon­flik­ty zbroj­ne i han­del lu­dźmi. Dane wska­zu­ją bez­sprzecz­nie, że re­ak­ty­wo­wa­nie tra­dy­cyj­nych me­cha­ni­zmów pod­po­rząd­ko­wa­nia ko­biet za­gro­zi po­ko­jo­wi i – ca­łkiem do­słow­nie – ludz­kie­mu ży­ciu. Ak­sjo­mat rów­no­ści ko­biet i mężczyzn musi zo­stać przy­jęty jako fun­da­ment świa­to­wej go­spo­dar­ki. Cały świat po­trze­bu­je Ka­pi­ta­łu dla ko­biet.

Jed­nak we wspó­łcze­snej Pol­sce gro­źny, dzi­wacz­ny splot sił po­li­tycz­nych i re­li­gij­nych sta­wia pod zna­kiem za­py­ta­nia trwa­ło­ść po­stępów osi­ągni­ętych przez ru­chy ko­bie­ce. Ko­ściół ka­to­lic­ki pró­bu­je od­zy­skać wła­dzę, na­rzu­ca­jąc za­sa­dy rządzące nie­gdyś ży­ciem ro­dzin­nym i sek­su­al­nym, jed­nak te dzia­ła­nia i ich mo­żli­we kon­se­kwen­cje sta­no­wią na­ru­sze­nie praw czło­wie­ka opi­sa­nych w po­rząd­ku mi­ędzy­na­ro­do­wym; do­ty­czy to za­rów­no pod­sta­wo­wych praw oby­wa­tel­skich (na przy­kład pra­wa do wol­no­ści sło­wa i re­pre­zen­ta­tyw­ne­go rządu), jak i praw ma­jących wpływ na ko­bie­ty (ta­kich jak pra­wo do pla­no­wa­nia ro­dzi­ny i pra­wo do pra­cy – oba już daw­no uzna­no for­mal­nie za pra­wa czło­wie­ka).

Pol­ski rząd i Ko­ściół ka­to­lic­ki roz­po­częły swo­ją kam­pa­nię od ata­ku na pra­wo do abor­cji. To chy­tra stra­te­gia: wi­ęk­szo­ść lu­dzi wy­cho­wa­nych w tra­dy­cji chrze­ści­ja­ńskiej nie­chęt­nie my­śli o abor­cji, na­wet je­śli po­pie­ra pra­wo ko­bie­ty do po­dej­mo­wa­nia de­cy­zji. Ta kwe­stia po­tra­fi ze­lek­try­zo­wać znacz­ną część oby­wa­te­li, wzbu­dza­jąc ich nie­chęć do wol­no­ści ko­biet i od­wra­ca­jąc uwa­gę od in­nych dzia­łań roz­wa­ża­nych i po­dej­mo­wa­nych przez rząd. W mi­ędzy­cza­sie Ko­ściół za­le­ca po­wrót do „tra­dy­cyj­ne­go” ukła­du ro­dzi­ny, w któ­rym mąż jest jej „gło­wą” i może zgod­nie z pra­wem żądać „po­słu­sze­ństwa” od żony, ta zaś nie kon­tro­lu­je już wła­snej roz­rod­czo­ści, co ogra­ni­cza jej mo­żli­wo­ści za­rob­ko­wa­nia2.

Tak zwa­ne tra­dy­cyj­ne role ko­biet i mężczyzn, krzyw­dzące dla po­ło­wy ludz­ko­ści, uzna­wa­ne są przez Ko­ściół za „na­tu­ral­ne”. W tej ksi­ążce opi­sa­łam ob­szer­nie, co naj­now­sze ba­da­nia na­uko­we mó­wią o „na­tu­ral­nej” do­mi­na­cji mężczyzn, „na­tu­ral­no­ści” za­pew­nia­nia przez nich utrzy­ma­nia ro­dzi­nie, „na­tu­ral­nej” pa­syw­no­ści i wy­co­fa­niu ko­biet. Po­zwól­cie mi do­ko­nać w tym miej­scu zwi­ęzłe­go pod­su­mo­wa­nia: nie mo­że­my już dłu­żej utrzy­my­wać, że dyk­to­wa­ne przez re­li­gię role ko­biet i mężczyzn są na­tu­ral­ne czy ko­rzyst­ne dla ca­łe­go ga­tun­ku.

Wro­gie na­sta­wie­nie Ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go w Eu­ro­pie do przy­jem­no­ści czer­pa­nej z sek­su da­tu­je się od chwi­li, gdy z Bli­skie­go Wscho­du przy­by­li za­ło­ży­cie­le tej re­li­gii. Usta­no­wie­nie mo­no­ga­micz­ne­go, nie­na­ru­szal­ne­go zwi­ąz­ku ma­łże­ńskie­go mia­ło wy­eli­mi­no­wać wszel­kie za­cho­wa­nia sek­su­al­ne, któ­re nie sta­wia­ły so­bie za cel pro­kre­acji. Tu wła­śnie tkwi przy­czy­na tra­dy­cyj­ne­go sprze­ci­wu Ko­ścio­ła wo­bec an­ty­kon­cep­cji, stąd też wy­wo­dzą się su­ro­we re­gu­ły ogra­ni­cza­jące roz­wo­dy. Za­kaz „cu­dzo­łó­stwa” eg­ze­kwo­wa­ny jest bar­dziej sta­now­czo względem ko­biet niż mężczyzn, nie­mniej na­rzu­ca­ny jest nie tyl­ko pra­wem, lecz i oby­cza­jem, któ­ry ka­rze oraz za­wsty­dza ko­cha­jących w spo­sób nie­usank­cjo­no­wa­ny przez Ko­ściół.

Pol­skie ko­bie­ty słusz­nie się oba­wia­ją, że atak na abor­cję jest za­le­d­wie po­cząt­kiem zwia­stu­jącym po­wrót eko­no­micz­nej za­le­żno­ści od mężczyzn, nie­kon­tro­lo­wa­nych ciąż i prze­mo­cy, któ­ra to­wa­rzy­szy zwy­kle wzra­sta­jącej do­mi­na­cji mężczyzn. Ba­rie­ry go­spo­dar­cze, któ­re nie­uchron­nie po­wsta­ją po utra­cie praw re­pro­duk­cyj­nych i przy­wró­ce­niu rze­ko­mo na­tu­ral­nych ról płcio­wych, są nisz­czące dla ko­biet i spo­łe­cze­ństw, w któ­rych żyją. Głów­nym ce­lem tej ksi­ążki jest upo­wszech­nie­nie udo­ku­men­to­wa­nej wie­dzy na te­mat hi­sto­rii pod­po­rząd­ko­wa­nia ko­biet, a ta­kże roz­pro­pa­go­wa­nie no­wych da­nych, któ­re po­zwa­la­ją zro­zu­mieć, że au­to­no­mię przed­sta­wi­cie­lek tej płci na­le­ży roz­sze­rzać, nie zaś ogra­ni­czać.

W ni­niej­szym wpro­wa­dze­niu chcia­ła­bym jed­nak po­ka­zać, że po­ło­że­nie go­spo­dar­cze Po­lek, mimo wy­jąt­ko­wej hi­sto­rii ich kra­ju, sta­no­wi od­bi­cie sy­tu­acji ko­biet z in­nych pa­ństw. Mam na­dzie­ję, że czy­tel­nicz­ki i czy­tel­ni­cy do­strze­gą w tej ksi­ążce wła­sne do­świad­cze­nia. Li­czę na to, iż część pre­zen­to­wa­nych prze­ze mnie fak­tów przy­da się wspó­łcze­snym ak­ty­wi­stom i ak­ty­wist­kom.

Dane glo­bal­ne po­ka­zu­ją jed­no­znacz­nie, że we wspó­łcze­snej go­spo­dar­ce ak­tyw­no­ść za­wo­do­wa ko­biet jest wa­run­kiem ko­niecz­nym do­bro­by­tu. We­dług da­nych z 2020 roku 63 pro­cent Po­lek pra­cu­je za­rob­ko­wo; w przy­pad­ku mężczyzn od­se­tek ten wy­no­si 77. Na­wet na pod­sta­wie tej jed­nej in­for­ma­cji mo­że­my oce­nić, że dla Pol­ski jest już za pó­źno na po­wrót do „tra­dy­cyj­ne­go” mo­de­lu ro­dzi­ny, na któ­rej utrzy­ma­nie za­ra­bia wy­łącz­nie mężczy­zna. Po­wrót do ta­kiej struk­tu­ry go­spo­dar­stwa do­mo­we­go kosz­to­wa­łby pol­ską go­spo­dar­kę pra­wie po­ło­wę jej siły ro­bo­czej i znacz­ny pro­cent PKB (oko­ło 35–40 pro­cent), wsku­tek cze­go rap­tow­nie spa­dły­by wpły­wy po­dat­ko­we do bu­dże­tu, to zaś na­tych­miast od­bi­ło­by się na usłu­gach pu­blicz­nych. Wszel­kie na­dzie­je na do­bro­byt kra­ju leg­łyby w gru­zach. Ta­kie po­su­ni­ęcie bez wąt­pie­nia ska­za­ło­by Pol­skę na trwa­łą nędzę.

We­dle mo­jej wie­dzy wspó­łpra­ca mi­ędzy pol­skim rządem a Ko­ścio­łem nie za­owo­co­wa­ła wy­ra­żo­nym wprost po­stu­la­tem, by ko­bie­ty za­prze­sta­ły pra­cy za­rob­ko­wej, jed­nak za­kaz abor­cji i an­ty­kon­cep­cji w per­spek­ty­wie cza­su oka­że się rów­no­znacz­ny z za­ka­zem po­dej­mo­wa­nia pra­cy za­rob­ko­wej. Ko­bie­ty znaj­dą się w sy­tu­acji, w któ­rej poza opie­ką nad dzie­ćmi – „tra­dy­cyj­na” struk­tu­ra ro­dzi­ny wy­ma­ga, by zaj­mo­wa­ły się nimi sa­mo­dziel­nie – nie­wie­le będą mo­gły zro­bić. W ta­kim ukła­dzie czas ko­bie­ty nie na­le­ży do niej, ona sama sta­je się co­raz bar­dziej wy­czer­pa­na, nie­ustan­ne prze­rwy na ro­dze­nie dzie­ci prak­tycz­nie unie­mo­żli­wia­ją jej re­gu­lar­ną pra­cę, a już z pew­no­ścią ka­rie­rę za­wo­do­wą. Co wa­żne, wsku­tek nie­sta­bil­nej sy­tu­acji fi­nan­so­wej mat­ki i nie­pew­nej przy­szło­ści cier­pią rów­nież dzie­ci. Spo­łecz­no­ść mi­ędzy­na­ro­do­wa dzi­ęki wie­lu ra­por­tom i pro­gra­mom zy­ska­ła prze­ko­na­nie, że naj­lep­szą me­to­dą za­pew­nie­nia dzie­ciom do­bro­sta­nu jest go­spo­dar­cze rów­no­upraw­nie­nie ko­biet, co opi­sa­łam szcze­gó­ło­wo w dal­szej części ni­niej­szej ksi­ążki.

Jak na iro­nię, pod przy­wódz­twem or­ga­ni­za­cji mi­ędzy­na­ro­do­wych Pol­ska sta­ła się go­spo­dar­ką od­no­szącą w Eu­ro­pie naj­wi­ęk­sze suk­ce­sy: zwi­ęk­szy­ła swo­je PKB o 150 pro­cent; bez­ro­bo­cie, któ­re gwa­łtow­nie wzro­sło w pierw­szych la­tach po upad­ku Zwi­ąz­ku Ra­dziec­kie­go, ogra­ni­czo­no do 3 pro­cent3. Po­mi­mo tych osi­ągni­ęć wci­ąż utrzy­mu­je się ró­żni­ca mi­ędzy ak­tyw­no­ścią za­wo­do­wą ko­biet i mężczyzn, co mo­żna przy­pi­sać je­dy­nie go­spo­dar­czej dys­kry­mi­na­cji ko­biet, któ­ra ule­gła­by spo­tęgo­wa­niu, gdy­by przy­wró­cić ro­dzi­nę w jej daw­nym kszta­łcie.

W Pol­sce ist­nie­je rów­nież nie­po­ko­jąca ró­żni­ca wy­so­ko­ści wy­na­gro­dze­nia ko­biet i mężczyzn. Za­rob­ki ko­biet sta­no­wią za­le­d­wie 65 pro­cent za­rob­ków mężczyzn. Luka pła­co­wa może wy­ni­kać z sze­ściu czyn­ni­ków i wszyst­kie one są obec­ne w Pol­sce. Mowa o pra­cy w nie­pe­łnym wy­mia­rze go­dzin, fe­mi­ni­za­cji nie­któ­rych za­wo­dów, ogra­ni­czo­nym do­stępie do edu­ka­cji, tem­pie awan­su, „ka­rze za ma­cie­rzy­ństwo” i po­sta­wach kul­tu­ro­wych.

Pol­skie ko­bie­ty o 60 pro­cent częściej niż mężczy­źni pra­cu­ją w nie­pe­łnym wy­mia­rze go­dzin: za­trud­nio­nych jest w taki spo­sób 32 pro­cent ko­biet i tyl­ko 20 pro­cent mężczyzn. Pra­ca w nie­pe­łnym wy­mia­rze cza­su oczy­wi­ście zmniej­sza sumę prze­pra­co­wa­nych go­dzin, ale do­dat­ko­wo ob­ni­ża staw­kę go­dzi­no­wą. Wy­so­ki od­se­tek ko­biet pra­cu­jących na część eta­tu zwy­kle wska­zu­je na duże ob­ci­ąże­nie obo­wi­ąz­ka­mi do­mo­wy­mi, nie­za­le­żnie od tego, czy cho­dzi o pro­wa­dze­nie domu, czy opie­kę nad dzie­ćmi; w Pol­sce ko­bie­ta wy­ko­nu­je pra­wie dwa razy wi­ęcej nie­płat­nej pra­cy niż mężczy­zna. Te zja­wi­ska, do­ty­czące tyl­ko jed­nej płci, wpły­wa­ją na go­spo­dar­kę w spo­sób struk­tu­ral­ny; po­wrót do tra­dy­cyj­nych ról płcio­wych spo­tęgo­wa­łby to od­dzia­ły­wa­nie.

Gdy ro­dzą się dzie­ci, a żłob­ki i przed­szko­la są nie­do­stęp­ne – rów­nież z po­wo­dów fi­nan­so­wych – ro­dzi­ce de­cy­du­ją zwy­kle, że to mat­ka po­zo­sta­nie w domu, bo oj­ciec le­piej za­ra­bia. Tym spo­so­bem nie­rów­no­ść płac w go­spo­dar­ce utrwa­la tra­dy­cyj­ną struk­tu­rę ro­dzi­ny, a to prze­kła­da się na ni­ższe wy­na­gro­dze­nie. Ów splot czyn­ni­ków nie od­dzia­łu­je na mężczyzn, na­to­miast wpły­wa na ko­bie­ty, i to nie­za­le­żnie od ich kla­sy spo­łecz­nej.

Ko­bie­ty pra­cu­jące w nie­pe­łnym wy­mia­rze go­dzin zwy­kle nie są w sta­nie sa­mo­dziel­nie się utrzy­mać. W przy­pad­ku śmier­ci lub nie­pe­łno­spraw­no­ści mężczy­zny jego żo­nie i dzie­ciom za­gra­ża nędza. Dys­kry­mi­na­cja ko­biet trwa­le wbu­do­wa­na w sys­tem go­spo­dar­czy jest za­tem jed­ną z przy­czyn ubó­stwa.

Po­lki są w du­żej mie­rze za­trud­nio­ne w sfe­mi­ni­zo­wa­nych bra­nżach, w źle opła­ca­nych za­wo­dach, co po­wi­ęk­sza lukę pła­co­wą – i znów: jest to nie­za­le­żne od kla­sy spo­łecz­nej. Choć część ko­biet jest wy­na­gra­dza­na jesz­cze go­rzej od in­nych, re­le­go­wa­nie ich jako gru­py do ni­żej opła­ca­nych za­wo­dów jest udzia­łem wszyst­kich, co wy­ra­źnie wi­dać po tym, jak na ca­łym świe­cie od­bi­ła się pan­de­mia, w pierw­szej ko­lej­no­ści od­bie­ra­jąc pra­cę ko­bie­tom. W rol­nic­twie, któ­re ofe­ru­je zwy­kle naj­ni­ższe i naj­mniej pew­ne za­rob­ki, pra­cu­je nie­wie­lu Po­la­ków – za­rów­no ko­biet, jak i mężczyzn. Pra­ca w prze­my­śle jest na ogół le­piej opła­ca­na i bar­dziej sta­bil­na, na­to­miast pra­ca w usłu­gach jest re­la­tyw­nie ni­sko wy­na­gra­dza­na i sto­sun­ko­wo nie­pew­na. W wi­ęk­szo­ści kra­jów ko­bie­ty częściej pra­cu­ją w usłu­gach, a mężczy­źni w prze­my­śle. Od­no­si się to rów­nież do Pol­ski.

Kon­ser­wa­tyw­ni eko­no­mi­ści neo­li­be­ral­ni lek­ce­wa­żą ten po­dział, wi­dząc w nim oso­bi­sty wy­bór; twier­dzą, że ko­bie­ty po pro­stu „wolą” pra­co­wać w go­rzej płat­nych bra­nżach. Owa ni­czym nie­uza­sad­nio­na su­po­zy­cja, zrzu­ca­jąca winę na ko­bie­ty, jest wy­su­wa­na przez lu­dzi, któ­rzy nie przy­gląda­ją się – i nie chcą się przy­glądać – tej kwe­stii przez pry­zmat płci.

Ba­da­nia wska­zu­ją, że bra­nże zdo­mi­no­wa­ne przez mężczyzn ofe­ru­ją wy­ższe wy­na­gro­dze­nia, po­nie­waż są zdo­mi­no­wa­ne przez mężczyzn. Zda­rza się, że sek­to­ry zma­sku­li­ni­zo­wa­ne się fe­mi­ni­zu­ją i od­wrot­nie; w ta­kiej sy­tu­acji bra­nża przej­mo­wa­na przez mężczyzn jest re­de­fi­nio­wa­na jako „trud­niej­sza” – i pła­ca idzie w górę. Kie­dy dany sek­tor przej­mu­ją ko­bie­ty, pra­ca uzna­wa­na jest na­gle za „lek­ką” i „ła­twą” – a pła­ca spa­da. (Na mar­gi­ne­sie war­to za­uwa­żyć, że pra­ce w prze­my­śle są obec­nie zauto­ma­ty­zo­wa­ne, więc nie są już ani „trud­ne”, ani „ci­ężkie”). Co wi­ęcej, gdy fir­ma lub bra­nża jest skraj­nie zdo­mi­no­wa­na przez mężczyzn, śro­do­wi­sko pra­cy sta­je się bar­dziej pa­triar­chal­ne, wsku­tek cze­go wzra­sta ry­zy­ko prze­mo­cy wo­bec ko­biet i złe­go ich trak­to­wa­nia. Dla­te­go wi­ęk­szo­ść ko­biet de­cy­du­je się trzy­mać z dala od bar­dzo zma­sku­li­ni­zo­wa­nych za­wo­dów. „Ci­ąże­nie” ko­biet ku bra­nżom ofe­ru­jącym ni­ższe wy­na­gro­dze­nia nie jest wy­ni­kiem nie­tra­fio­nych wy­bo­rów. Od­zwier­cie­dla ono uwa­run­ko­wa­nia płcio­we, któ­re ne­ga­tyw­nie od­bi­ja­ją się na ko­bie­tach, ale nie na mężczy­znach.

Apo­lo­ge­ci nie­rów­no­ści płac ko­biet i mężczyzn za­pew­nia­ją często, że ko­bie­ty otrzy­mu­ją ni­ższe wy­na­gro­dze­nie, bo nie są rów­nie wy­kszta­łco­ne i wy­kwa­li­fi­ko­wa­ne jak mężczy­źni. Ta teza już od wie­lu lat nie od­po­wia­da praw­dzie. Od pół wie­ku po­ziom wy­kszta­łce­nia ko­biet bar­dzo szyb­ko ro­śnie. War­to jed­nak za­py­tać, jak do­szło do tego, że kie­dyś ko­bie­ty były fak­tycz­nie go­rzej wy­kszta­łco­ne od mężczyzn. Na ko­lej­nych stro­nach do­wo­dzę, że wy­klu­cze­nie ko­biet z sys­te­mu edu­ka­cji nie było przy­pad­ko­we, nie było też kwe­stią wy­bo­ru. To ko­lej­ny do­wód na to, że sta­tus eko­no­micz­ny ko­biet rządzi się in­ny­mi pra­wa­mi niż mężczyzn.

Po­lki w rów­nej licz­bie co Po­la­cy kszta­łcą się na po­zio­mie pod­sta­wo­wym i śred­nim, rów­nie często uczą się ta­kże w szko­łach po­li­ce­al­nych. W ca­łej po­pu­la­cji wy­kszta­łce­nie wy­ższe po­sia­da o 13 pro­cent mniej ko­biet niż mężczyzn, lecz w obec­nym po­ko­le­niu stu­diu­je 81,9 pro­cent Po­lek i 54,4 pro­cent Po­la­ków, za­tem na ka­żde­go stu­den­ta przy­pa­da pó­łto­rej stu­dent­ki.

Ob­ro­ńcy nie­rów­nej pła­cy lek­ce­wa­żą ko­bie­ty wy­kszta­łco­ne, twier­dząc, że stu­diu­ją one „nie­wła­ści­we przed­mio­ty” – co ozna­cza na­uki hu­ma­ni­stycz­ne za­miast tech­no­lo­gii cy­fro­wych, ma­te­ma­ty­ki, przed­si­ębior­czo­ści, nauk ści­słych i in­ży­nie­rii – i z tego względu po uko­ńcze­niu stu­diów otrzy­mu­ją ni­ższe wy­na­gro­dze­nie. Ten ar­gu­ment brzmi co naj­mniej po­dej­rza­nie w Pol­sce, gdzie czter­dzie­ści pro­cent stu­den­tów uczel­ni tech­nicz­nych sta­no­wią ko­bie­ty i gdzie ko­bie­ty do­mi­nu­ją za­rów­no w ma­te­ma­ty­ce i na­ukach przy­rod­ni­czych, jak i w biz­ne­sie. Ogól­na licz­ba stu­den­tów i stu­den­tek in­for­ma­ty­ki jest tak ni­ska, że nie może tłu­ma­czyć ró­żni­cy w za­rob­kach. Zwy­czaj­nie brak do­wo­dów na po­twier­dze­nie tezy, że uza­sad­nie­niem dla luki pła­co­wej w Pol­sce jest gor­sze wy­kszta­łce­nie ko­biet.

Tym­cza­sem ko­bie­ty prze­wy­ższa­ją li­czeb­nie mężczyzn w za­wo­dach wy­ma­ga­jących kwa­li­fi­ka­cji i spe­cja­li­stycz­nych szko­leń: pra­cę taką wy­ko­nu­je 57 pro­cent ko­biet i 43 pro­cent mężczyzn, co ozna­cza, że na ka­żde­go mężczy­znę przy­pa­da 1,3 ko­bie­ty. Je­śli za­tem ko­bie­ty otrzy­mu­ją ni­ższe wy­na­gro­dze­nie, to nie dla­te­go, że są go­rzej wy­kszta­łco­ne. Nie­rów­ne wy­na­gro­dze­nie po­mi­mo rów­nych kwa­li­fi­ka­cji to dys­kry­mi­na­cja ze względu na płeć – wspól­ne do­świad­cze­nie ko­biet na ca­łym świe­cie.

In­nym istot­nym czyn­ni­kiem po­sze­rza­jącym lukę pła­co­wą są me­cha­ni­zmy awan­su: w wi­ęk­szo­ści kra­jów ko­bie­ty nie awan­su­ją tak wy­so­ko jak mężczy­źni i dla­te­go ni­g­dy nie otrzy­mu­ją naj­wy­ższych wy­na­gro­dzeń. Mimo lep­sze­go wy­kszta­łce­nia i zaj­mo­wa­nia wi­ęk­szej licz­by sta­no­wisk wy­ma­ga­jących spe­cja­li­stycz­nej wie­dzy Po­lki nie awan­su­ją pro­por­cjo­nal­nie do swo­ich kwa­li­fi­ka­cji.

Wy­kre­sy na ilu­stra­cji B po­ka­zu­ją, że im wy­ższy szcze­bel hie­rar­chii, tym mniej na nim ko­biet – i to za­rów­no w sek­to­rze pu­blicz­nym, jak pry­wat­nym. To samo zja­wi­sko wy­stępu­je pra­wie za­wsze rów­nież w in­nych in­sty­tu­cjach, na przy­kład na uczel­niach wy­ższych lub w or­ga­ni­za­cjach wy­zna­nio­wych. Pol­ska in­we­stu­je w wy­kszta­łce­nie ko­biet, a na­stęp­nie mar­no­tra­wi tę in­we­sty­cję, od­ma­wia­jąc im awan­su. To nie­spra­wie­dli­wo­ść, a przy tym do­wód kiep­skie­go za­rządza­nia.

Na ca­łym świe­cie ko­bie­ty są wy­py­cha­ne ze sta­no­wisk kie­row­ni­czych zgod­nie z tym sa­mym sche­ma­tem dys­kry­mi­na­cji, któ­re­go efek­ty wi­dać tak w fa­bry­kach, jak w po­cze­kal­niach dla VIP-ów. Wy­ja­śniam to zja­wi­sko na ko­lej­nych stro­nach, zwra­ca­jąc uwa­gę na dy­na­mi­kę gru­po­wą, któ­ra każe mężczy­znom zwie­rać szy­ki nie­za­le­żnie od ich oso­bi­stych po­glądów, by chro­nić sta­tus męsko­ści po­przez eli­mi­no­wa­nie ko­biet. To za­cho­wa­nie mo­żna przy­pi­sać po­ku­tu­jącym na­dal prze­ko­na­niom na te­mat wzor­ca ide­al­ne­go mężczy­zny.

Naj­bar­dziej kon­se­kwent­nie i sys­te­ma­tycz­nie po­sze­rza lukę pła­co­wą „kara za ma­cie­rzy­ństwo”. To na­zwa wy­stępu­jące­go na ca­łym świe­cie zja­wi­ska ka­ra­nia ma­tek przez ry­nek pra­cy. „Kara” po­le­ga na za­ni­ża­niu im wy­na­gro­dzeń i po­wstrzy­my­wa­niu awan­sów na­wet wów­czas, gdy po uro­dze­niu dziec­ka wra­ca­ją do pra­cy. W 2015 roku prze­pro­wa­dzo­no w Pol­sce ba­da­nie roz­mia­rów tego zja­wi­ska na pod­sta­wie da­nych z Pol­skie­go Ba­da­nia Pa­ne­lo­we­go PO­LPAN obej­mu­jące­go dużą, re­pre­zen­ta­tyw­ną pró­bę do­ro­słych ana­li­zo­wa­ną od 1988 roku. Dane do­wo­dzą po­zy­tyw­ne­go wpły­wu uro­dze­nia pierw­sze­go dziec­ka i ne­ga­tyw­ne­go wpły­wu uro­dze­nia dru­gie­go oraz ko­lej­nych dzie­ci na wy­na­gro­dze­nie ko­biet pra­cu­jących w pe­łnym wy­mia­rze go­dzin. Mężczy­znom nie ob­ni­ża się wy­na­gro­dze­nia nie­za­le­żnie od licz­by po­sia­da­nych dzie­ci.

Ba­da­nia po­ka­za­ły, że Po­lki rza­dziej niż Po­la­cy wra­ca­ją do pra­cy po okre­sie bez­ro­bo­cia; na­to­miast mat­ki ma­łych dzie­ci częściej niż mężczy­źni lub ko­bie­ty bez­dziet­ne tra­cą pra­cę, gdy po­dej­mu­ją ją po okre­sie bez­ro­bo­cia. Chy­ba naj­bar­dziej nie­po­ko­jące jest od­kry­cie, że ko­bie­ty, któ­re po po­wro­cie do pra­cy pra­cu­ją tyle samo go­dzin co ich ko­le­dzy, mimo wszyst­ko pła­cą karę za ma­cie­rzy­ństwo:

[…] wy­gląda na to, że ko­bie­ty na­dal oce­nia się we­dług ste­reo­ty­pów i ka­rze się je na­wet wów­czas, gdy usi­łu­ją być ide­al­ny­mi pra­cow­ni­ca­mi, spra­wu­jąc przy tym opie­kę nad dzie­ćmi. Wi­ęcej go­dzin po­świ­ęca­nych na pra­cę uwa­ża się za wy­raz za­an­ga­żo­wa­nia w przy­pad­ku mężczyzn i ko­biet bez­dziet­nych, na­to­miast w przy­pad­ku ma­tek – za ozna­kę kiep­skiej or­ga­ni­za­cji i ni­skiej efek­tyw­no­ści4.

Wo­bec per­spek­ty­wy ta­kich zmian po uro­dze­niu dziec­ka ko­bie­ta pra­cu­jąca, któ­ra mo­gła­by je uro­dzić, za­czy­na się wa­hać. Jako że ka­żde ko­lej­ne dziec­ko za­gra­ża jej sta­bil­no­ści eko­no­micz­nej, nie­trud­no zgad­nąć, cze­mu może my­śleć z nie­chęcią o uro­dze­niu wi­ęcej niż jed­ne­go. W tych oko­licz­no­ściach ogra­ni­czo­ny do­stęp do an­ty­kon­cep­cji i su­ro­we re­stryk­cje do­ty­czące prze­ry­wa­nia ci­ąży są re­al­nym za­gro­że­niem dla jej fi­nan­so­we­go bez­pie­cze­ństwa. To­też ata­ku na pra­wa re­pro­duk­cyj­ne nie mo­żna sen­ty­men­ta­li­zo­wać jako „bu­do­wy cy­wi­li­za­cji ży­cia”. To atak na ko­bie­ty, któ­ry pod ka­żdym mo­żli­wym względem wpły­wa na ich przy­szły do­bro­stan.

Za tezą o wpły­wie po­staw kul­tu­ro­wych na wiel­ko­ść luki pła­co­wej kry­je się prze­ko­na­nie o wza­jem­nym umac­nia­niu się pu­blicz­nych i pry­wat­nych hie­rar­chii płcio­wych. Do­wo­dy po­zwa­la­ją sądzić, że te hie­rar­chie ist­nie­ją we wszyst­kich kul­tu­rach i opie­ra­ją się na tych sa­mych uprze­dze­niach: prze­ko­na­niu, że mężczy­źni po­win­ni mieć wi­ęk­szy niż ko­bie­ty do­stęp do pra­cy za­rob­ko­wej, że ko­bie­ty po­win­ny pra­co­wać w pew­nych bra­nżach, a w in­nych nie, że mu­szą co­dzien­nie zna­le­źć czas na bez­płat­ne ob­słu­gi­wa­nie męża, że ani w domu, ani w pra­cy nie po­win­ny pia­sto­wać wy­ższych sta­no­wisk niż mężczy­źni, że mu­szą zło­żyć swo­ją fi­nan­so­wą przy­szło­ść i uzy­ska­ne kwa­li­fi­ka­cje na ołta­rzu ma­cie­rzy­ństwa i że bez względu na swo­je osi­ągni­ęcia są mniej war­te od mężczyzn. Te prze­ko­na­nia nie wy­stępu­ją wy­łącz­nie w Pol­sce, nie są funk­cją kla­sy spo­łecz­nej i od­ci­ska­ją się na ko­bie­tach nie­za­le­żnie od ich oso­bi­stych wy­bo­rów.

Opra­co­wa­ny przez Świa­to­we Fo­rum Eko­no­micz­ne wska­źnik rów­nej pła­cy za rów­ną pra­cę od­zwier­cie­dla wpływ po­staw kul­tu­ro­wych na wy­na­gro­dze­nie. Wska­źnik ten opie­ra się na wy­wia­dach z kie­row­ni­ka­mi i kie­row­nicz­ka­mi stu naj­wi­ęk­szych pra­co­daw­ców w da­nym pa­ństwie, któ­rym za­da­je się py­ta­nie o to, ja­kie wy­na­gro­dze­nie otrzy­mu­ją – we­dle ich wie­dzy – ko­bie­ty i mężczy­źni wy­ko­nu­jący w ich kra­ju ta­kie same lub po­dob­ne pra­ce. Nie po­zwa­la to uzy­skać pre­cy­zyj­ne­go osza­co­wa­nia wy­so­ko­ści wy­na­gro­dze­nia, ale jest wska­źni­kiem pa­nu­jących zwy­cza­jów. W Pol­sce kie­row­ni­cy twier­dzą, że ko­bie­ty otrzy­mu­ją 65 pro­cent tego co mężczy­źni; od­po­wia­da to glo­bal­nej śred­niej. I rze­czy­wi­ście, ni­ższe wy­na­gra­dza­nie ko­biet jest zwy­cza­jem, któ­ry w mniej­szym lub wi­ęk­szym stop­niu kul­ty­wu­je się we wszyst­kich kra­jach świa­ta, we wszyst­kich bra­nżach i za­wo­dach.

W ostat­nich dzie­si­ęcio­le­ciach dys­kry­mi­na­cja ko­biet spo­ty­ka się z co­raz ostrzej­szą kry­ty­ką. W ba­da­niach an­kie­to­wych w wi­ęk­szo­ści kra­jów bar­dzo wy­so­ki od­se­tek re­spon­den­tów jest prze­ko­na­ny, że rów­no­ść płci jest wa­żna, że nie zo­sta­ła ona jesz­cze osi­ągni­ęta i że na­le­ży zin­ten­sy­fi­ko­wać dzia­ła­nia w tym kie­run­ku. Tyl­ko w kra­jach naj­bied­niej­szych i naj­moc­niej do­świad­cza­nych kon­flik­ta­mi zbroj­ny­mi pra­wa ko­biet wspie­ra mniej­szo­ść oby­wa­te­li. Oka­zu­je się, że Po­la­cy wspie­ra­ją rów­no­ść płci w mniej­szym stop­niu niż miesz­ka­ńcy Eu­ro­py Za­chod­niej i Ame­ry­ki Pó­łnoc­nej, lecz mimo to na­dal wy­ra­źna ich wi­ęk­szo­ść uwa­ża rów­no­ść płci za cel wart urze­czy­wist­nie­nia. Nie­daw­no Pew Re­se­arch Co­un­cil w ra­mach ba­da­nia glo­bal­nych po­staw za­czął śle­dzić za­le­żno­ść po­mi­ędzy re­li­gij­no­ścią i po­gląda­mi pra­wi­co­wy­mi a po­par­ciem dla ró­żno­rod­no­ści, w tym rów­no­ści płci. W kra­jach, w któ­rych re­li­gij­na pra­wi­ca zy­sku­je na po­pu­lar­no­ści, wspar­cie dla ró­żno­rod­no­ści jest ni­ższe i sko­re­lo­wa­ne z prze­ko­na­nia­mi po­li­tycz­ny­mi oraz po­zio­mem re­li­gij­no­ści an­kie­to­wa­nych. Dane dla Pol­ski po­twier­dza­ją wy­stępo­wa­nie tego zja­wi­ska, lecz tyl­ko do pew­ne­go stop­nia; wi­ęk­szo­ść Po­la­ków – choć często bar­dzo re­li­gij­nych – wy­zna­je w od­nie­sie­niu do kwe­stii płci li­be­ral­ne, świec­kie war­to­ści5. Na­le­ży jed­nak zro­zu­mieć, że obec­na kam­pa­nia ma­jąca na celu przy­wró­ce­nie nie­rów­no­ści wła­ści­wych daw­ne­mu mo­de­lo­wi ro­dzi­ny może zmie­nić na­sta­wie­nie Po­la­ków i Po­lek do kwe­stii rów­no­upraw­nie­nia płci, wsku­tek cze­go spad­nie po­par­cie dla wal­ki z dys­kry­mi­na­cją.

Prze­rwa w za­trud­nie­niu na wy­cho­wy­wa­nie dzie­ci od­bi­ja się na wy­so­ko­ści eme­ry­tu­ry i oszczęd­no­ściach, wsku­tek cze­go mat­ki, już jako oso­by star­sze, znaj­du­ją się w trud­niej­szej sy­tu­acji ma­te­rial­nej. W Pol­sce jest to szcze­gól­nie do­tkli­we, bo Po­lki – nie­za­le­żnie od tego, czy są mat­ka­mi, czy nie – prze­cho­dzą na eme­ry­tu­rę o pięć lat wcze­śniej niż Po­la­cy, choć żyją śred­nio sze­ść lat dłu­żej.

Na ca­łym świe­cie przez całe wie­ki ma­jątek mężczy­zny po jego śmier­ci przy­pa­dał jego męskim spad­ko­bier­com, wsku­tek cze­go wdo­wa zo­sta­wa­ła z ni­czym. W wie­lu re­jo­nach świa­ta to na­dal nor­ma. Wy­ma­ga­nie od ko­biet, by prze­cho­dzi­ły na eme­ry­tu­rę wcze­śniej, choć żyją dłu­żej i są zmu­szo­ne ro­bić prze­rwy w za­trud­nie­niu, jest po pro­stu jed­ną z wer­sji sys­te­mu go­spo­dar­cze­go, któ­ry utrzy­mu­je sta­re ko­bie­ty w ubó­stwie.

Pra­wo spad­ko­we po­zba­wia­jące żony i cór­ki pra­wa do dzie­dzi­cze­nia nie­ru­cho­mo­ści, zwłasz­cza zie­mi, leży u pod­staw ma­te­rial­nej nie­rów­no­ści ko­biet. Ta­kie pra­wa obo­wi­ązy­wa­ły już w naj­wcze­śniej­szych ko­dek­sach i były po­wszech­ne we wszyst­kich re­jo­nach świa­ta, rów­nież w Eu­ro­pie Wschod­niej. Na prze­strze­ni dzie­jów naj­licz­niej­szą gru­pą bie­do­ty były wdo­wy. Te re­gu­ły nie od­no­szą się wy­łącz­nie do klas po­sia­da­jących. W trak­cie swo­ich ba­dań te­re­no­wych od­wie­dzi­łam wie­le naj­ubo­ższych wio­sek świa­ta, gdzie owdo­wia­łym ko­bie­tom wci­ąż gro­zi głód, bo cały ma­jątek ich zma­rłe­go męża prze­cho­dzi na jego męskich krew­nych, a ko­bie­ta po­zo­sta­je bez środ­ków do ży­cia.

W Pol­sce, po­dob­nie jak w in­nych kra­jach eu­ro­pej­skich, przez całe wie­ki pra­wo i oby­cza­je przy­zna­wa­ły ca­ło­ść praw ma­jąt­ko­wych mężczy­znom, jed­na­kże w la­tach czter­dzie­stych i pi­ęćdzie­si­ątych w imię rów­no­upraw­nie­nia płci za­rów­no kra­je Eu­ro­py Za­chod­niej, jak i pa­ństwa po­zo­sta­jące w or­bi­cie Zwi­ąz­ku Ra­dziec­kie­go pró­bo­wa­ły stwo­rzyć sys­tem wła­sno­ści ma­łże­ńskiej, któ­ry by­łby spra­wie­dli­wy wo­bec ko­biet.

W pierw­szej de­ka­dzie so­cja­li­zmu w Pol­sce So­wie­ci zna­cjo­na­li­zo­wa­li lub sko­lek­ty­wi­zo­wa­li wi­ęk­szo­ść ma­jąt­ku pry­wat­ne­go, nie­mniej część nie­ru­cho­mo­ści po­zo­sta­ła w rękach pry­wat­nych; po­zo­sta­ła też kwe­stia po­dzia­łu oszczęd­no­ści po roz­wo­dzie lub po śmier­ci ma­łżon­ka. Prze­pi­sy re­gu­lu­jące roz­wo­dy kil­ka­krot­nie zmie­nia­no, sta­ra­jąc się uzy­skać spra­wie­dli­wą rów­no­wa­gę, ale pra­wo spad­ko­we przy­jęło aż na­zbyt do­brze zna­ną wy­kład­nię: wszyst­ko poza przed­mio­ta­mi do­mo­we­go użyt­ku przy­zna­no dzie­ciom zma­rłe­go lub zma­rłej, a nie po­zo­sta­łej przy ży­ciu ma­łżon­ce lub ma­łżon­ko­wi. Je­śli nie było dzie­ci, ma­jątek prze­cho­dził na ro­dzi­ców zma­rłe­go, a po­tem na jego ro­dze­ństwo. Ma­łżo­nek czy ma­łżon­ka mo­gli otrzy­mać po­ło­wę ma­jąt­ku, w ka­żdym ra­zie nie mniej niż jed­ną czwar­tą, acz­kol­wiek po­ło­że­nie wdo­wy czy wdow­ca i tak ule­ga­ło znacz­ne­mu po­gor­sze­niu. Nie był to układ ra­cjo­nal­ny, ozna­czał jed­nak, że w ko­lej­nych po­ko­le­niach ma­jątek prze­cho­dził po rów­no na ko­bie­ty i mężczyzn6.

Po roz­pa­dzie Zwi­ąz­ku Ra­dziec­kie­go i od­zy­ska­niu su­we­ren­no­ści przez kra­je Eu­ro­py Wschod­niej ka­żdy z nich mu­siał pod­jąć de­cy­zję, jak roz­dzie­lić ma­jątek za­własz­czo­ny przez pa­ństwo. Ka­żdy kraj zro­bił to nie­co ina­czej. Pol­ski rząd cze­kał wie­le lat ze zwro­tem ma­jąt­ku jego pier­wot­nym po­sia­da­czom lub ich spad­ko­bier­com, jed­na­kże re­sty­tu­cja w Pol­sce była trud­na, spo­ty­ka­ła się ze sprze­ci­wem i była po­lem do nad­użyć. Do dzi­siaj pro­ces ten nie zo­stał za­ko­ńczo­ny.

Dla­te­go trud­no jest oce­nić dane Or­ga­ni­za­cji Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych do spraw Wy­ży­wie­nia i Rol­nic­twa, zgod­nie z któ­ry­mi 30 pro­cent wła­ści­cie­li ziem­skich w Pol­sce to ko­bie­ty, co z per­spek­ty­wy ca­łe­go świa­ta jest od­set­kiem wy­so­kim. Nie­mniej od­se­tek wła­ści­cie­lek zie­mi w kra­jach daw­ne­go blo­ku wschod­nie­go ge­ne­ral­nie prze­wy­ższa glo­bal­ną śred­nią, któ­ra wy­no­si za­le­d­wie 18,7 pro­cent. W dwóch kra­jach si­ęga nie­mal po­ło­wy: na Ło­twie (47 pro­cent) i na Li­twie (48 pro­cent), w kil­ku in­nych jest znacz­nie po­wy­żej świa­to­wej śred­niej: w Ru­mu­nii (32 pro­cent), Gru­zji (29 pro­cent), Sło­we­nii (27 pro­cent), na Węgrzech (26 pro­cent), w Mo­łda­wii (36 pro­cent) i w Es­to­nii (36 pro­cent). Bu­łga­ria (23 pro­cent) i Chor­wa­cja (22 pro­cent) pla­su­ją się bli­żej śred­niej, a Cze­chy i Sło­wa­cja po­ni­żej (od­po­wied­nio 15 i 17 pro­cent). Jed­nak ogól­nie rzecz bio­rąc, ko­bie­ty z kra­jów by­łe­go blo­ku wschod­nie­go częściej by­wa­ją po­sia­dacz­ka­mi zie­mi niż ko­bie­ty z in­nych re­gio­nów świa­ta. Ten sche­mat po­zwa­la do­mnie­my­wać, że hi­sto­rycz­ny pro­ces ko­lek­ty­wi­za­cji i re­dy­stry­bu­cji fak­tycz­nie w du­żym stop­niu zrów­no­wa­żył udział ko­biet i mężczyzn w po­sia­da­niu nie­ru­cho­mo­ści.

Tyle tyl­ko, że nie jest ła­two zmie­rzyć, do ja­kie­go stop­nia ko­bie­ty kon­tro­lu­ją ka­pi­tał ro­dzi­ny, bo ma­jąt­kiem za­rządza zwy­kle „gło­wa domu”. Taki układ obo­wi­ązy­wał na­wet w Pol­sce uza­le­żnio­nej od Zwi­ąz­ku Ra­dziec­kie­go7. Tam, gdzie ko­bie­ty zgod­nie z pra­wem mają rów­ny udział w ro­dzin­nej wła­sno­ści, zwy­cza­jo­wo ma­jąt­kiem dys­po­nu­ją na ogół ich mężo­wie.

Ten ści­sły zwi­ązek ro­dzin­nej hie­rar­chii i dys­kry­mi­na­cji eko­no­micz­nej ko­biet ma wie­lo­ra­ki wpływ na za­rządza­nie ma­jąt­kiem i za­rob­ka­mi, ale rów­nież na wa­run­ki pa­nu­jące w miej­scu pra­cy. Nie­rów­no­ści na ryn­ku pra­cy ist­nie­ją nie­za­le­żnie od uwa­run­ko­wań kla­so­wych, po części ze względu na kon­flikt in­te­re­sów będący nie­odłącz­nym ele­men­tem ka­żde­go ro­dzin­ne­go ukła­du: aby w ro­dzi­nie pa­no­wał spo­kój, mężczy­zna musi mieć wy­ższe sta­no­wi­sko albo wi­ęcej za­ra­biać. Wsku­tek ta­kie­go za­ko­rze­nio­ne­go prze­ko­na­nia wspó­łpra­ca pra­cow­nic i pra­cow­ni­ków w wal­ce o lep­szą pła­cę rzad­ko przy­no­si ko­rzy­ści ko­bie­tom. Hi­sto­ria ru­chu so­cja­li­stycz­ne­go i ro­bot­ni­cze­go w Eu­ro­pie i Sta­nach Zjed­no­czo­nych po­ka­zu­je, że nie­chęć mężczyzn do skarg for­mu­ło­wa­nych przez ko­bie­ty jest nie­zmien­na, co bar­dziej szcze­gó­ło­wo omó­wi­łam w roz­dzia­le Uciecz­ka zkuch­ni. W przy­pad­ku Pol­ski po­wrót do tra­dy­cyj­ne­go mo­de­lu z mężczy­zną jako gło­wą ro­dzi­ny, co au­to­ma­tycz­nie daje mu pra­wo do kon­tro­lo­wa­nia fi­nan­sów, spo­tęgo­wa­łby nie­rów­no­ści wi­docz­ne już te­raz w sta­ty­sty­kach go­spo­dar­czych. I znów: jest to zja­wi­sko wa­run­ko­wa­ne płcią, struk­tu­ral­ne, nie­za­le­żne od kla­sy i do­ko­ny­wa­nych wy­bo­rów – a przy tym ma­jące klu­czo­we zna­cze­nie dla Ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go.

Am­bi­wa­len­cja względem praw ko­biet w go­spo­dar­ce, po­łączo­na z kon­ser­wa­tyw­ny­mi prze­ko­na­nia­mi re­li­gij­ny­mi, często prze­ja­wia się naj­do­bit­niej w kry­tycz­nym na­sta­wie­niu do pra­cu­jących ma­tek. Zwa­żyw­szy na kary na­kła­da­ne na ko­bie­ty za po­sia­da­nie dzie­ci za­rów­no w Pol­sce, jak i w in­nych kra­jach, trud­no się dzi­wić, że ko­bie­ty od­kła­da­ją ma­cie­rzy­ństwo albo zu­pe­łnie z nie­go re­zy­gnu­ją, ob­ni­ża­jąc wska­źni­ki uro­dzeń.

Dziet­no­ść Po­lek sys­te­ma­tycz­nie spa­da od po­nad dwu­stu lat. Obec­nie, po­dob­nie jak w in­nych kra­jach Eu­ro­py Wschod­niej, spa­dła już po­ni­żej po­zio­mu za­pew­nia­jące­go pro­stą za­stępo­wal­no­ść po­ko­leń (2,1) i si­ęgnęła 1,5; zda­niem de­mo­gra­fów przy tak ni­skim wska­źni­ku dziet­no­ści trend jest nie­od­wra­cal­ny. To zja­wi­sko dłu­go­fa­lo­we i nie­spe­cy­ficz­ne dla Pol­ski, więc nie mo­żna go przy­pi­sać od­dzia­ły­wa­niu czyn­ni­ków lo­kal­nych lub dzia­ła­jących od nie­daw­na.

Co wa­żne, w kra­jach Eu­ro­py Za­chod­niej, po­dob­nie jak gdzie in­dziej na świe­cie, za­zna­cza się to samo zja­wi­sko, więc wy­ja­śnie­niem musi być czyn­nik wspól­ny im wszyst­kim. Naj­praw­do­po­dob­niej za spad­kiem dziet­no­ści stoi ro­snąca od lat sie­dem­dzie­si­ątych XX wie­ku do­stęp­no­ść nie­za­wod­nej an­ty­kon­cep­cji. Nie wy­ja­śnia to jed­nak, dla­cze­go ko­bie­ty zde­cy­do­wa­ły się da­lej ogra­ni­czać wiel­ko­ść swo­jej ro­dzi­ny przez ko­lej­ne trzy­dzie­ści lat wręcz do mo­men­tu, w któ­rym po­pu­la­cja za­częła się kur­czyć. Jak wy­ja­śni­łam w roz­dzia­le Kara za ma­cie­rzy­ństwo, ro­snące kosz­ty ży­cia zmu­sza­ją obo­je ro­dzi­ców do pra­cy, by mo­gli utrzy­mać ro­dzi­nę, lecz ich sy­tu­ację utrud­nia po­wszech­na prak­ty­ka osądza­nia i ka­ra­nia pra­cu­jących ma­tek, zwłasz­cza gdy żłob­ki i przed­szko­la są dro­gie i trud­no do­stęp­ne. Wsku­tek tego pary co­raz częściej de­cy­du­ją się na mniej­szą licz­bę dzie­ci lub zu­pe­łnie z nich re­zy­gnu­ją.

Tę tezę po­twier­dzi­ły uru­cho­mio­ne nie­daw­no pro­gra­my, któ­re mia­ły zrów­no­wa­żyć pre­sję spo­łecz­ną i eko­no­micz­ną wy­wie­ra­ną na ro­dzi­ców. Z ilu­stra­cji C wy­ni­ka, że kra­je Eu­ro­py Wschod­niej, w tym Pol­ska, od­no­to­wa­ły lek­ki wzrost dziet­no­ści w ci­ągu mi­nio­nych dzie­si­ęciu lat. Nie­któ­re wpro­wa­dzi­ły pro­gra­my za­chęt fi­nan­so­wych, by skło­nić ro­dzi­ców do po­sia­da­nia dzie­ci. Na przy­kład Węgry mają bar­dzo hoj­ną ofer­tę po­mo­cy fi­nan­so­wej dla ro­dzi­ców przy za­ku­pie domu lub miesz­ka­nia. Lek­kie drgni­ęcie dziet­no­ści w Pol­sce może być po części skut­kiem pro­gra­mu Ro­dzi­na 500+, przy­zna­jące­go mie­si­ęcz­ne świad­cze­nie na ka­żde dziec­ko. Wy­gląda na to, że głów­ną przy­czy­ną ni­ższej dziet­no­ści nie jest upa­dek mo­ral­ny, lecz dys­kry­mi­na­cja fi­nan­so­wa ko­biet.

Licz­ba lud­no­ści Pol­ski spa­da od pra­wie dwu­dzie­stu lat, kon­kret­nie od 2002 roku, i zja­wi­sko to ma dłu­go­fa­lo­wy wpływ na wiel­ko­ść za­so­bu siły ro­bo­czej. Jed­nym z po­wo­dów jest ni­ższa dziet­no­ść, in­nym – mi­gra­cja. Przez wi­ęk­szą część ostat­nich dwóch de­kad z Pol­ski wy­je­żdża­ło wi­ęcej ko­biet niż mężczyzn, ale w ostat­nim cza­sie ta ró­żni­ca za­ry­so­wa­ła się jesz­cze wy­ra­źniej. Zja­wi­sko mi­gra­cji ob­ja­śnia się zwy­kle po­szu­ki­wa­niem przez lu­dzi lep­szych wa­run­ków eko­no­micz­nych, a kon­kret­nie lep­szej i ła­twiej do­stęp­nej pra­cy. To nie tłu­ma­czy jed­nak, dla­cze­go ko­bie­ty mia­ły­by mi­gro­wać częściej niż mężczy­źni.

Pol­ska tra­ci nie tyl­ko miesz­ka­ńców, ale i umie­jęt­no­ści wa­run­ku­jące jej go­spo­dar­czą przy­szło­ść, po­nie­waż wy­kszta­łco­ne ko­bie­ty sta­no­wią co­raz wi­ęk­szy od­se­tek mi­gran­tów z Pol­ski do Nie­miec, Wiel­kiej Bry­ta­nii i Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Emi­gra­cja naj­le­piej wy­kszta­łco­nych ko­biet ma już wi­ęk­sze roz­mia­ry niż emi­gra­cja naj­le­piej wy­kszta­łco­nych mężczyzn. Zja­wi­sko wy­je­żdża­nia wy­kszta­łco­nych pra­cow­ni­ków z kra­ju nosi na­zwę „dre­na­żu mó­zgów” i jest po­wa­żnym pro­ble­mem go­spo­dar­czym.

Jed­nak tyl­ko 15 pro­cent emi­gru­jących Po­lek ma wy­ższe wy­kszta­łce­nie. Kim jest po­zo­sta­łe 85 pro­cent? Ko­bie­ty z do­świad­cze­niem w opie­ce nad dzie­ćmi i nad oso­ba­mi star­szy­mi są bar­dzo po­szu­ki­wa­ne za­rów­no w Niem­czech, jak i w in­nych kra­jach, chęt­nie obie­ra­nych przez Po­lki jako nowe miej­sce za­miesz­ka­nia. W ko­lej­nych de­ka­dach nie­do­bór do­świad­czo­nych pra­cow­nic sek­to­ra opie­ki będzie sys­te­ma­tycz­nie rósł. Ich emi­gra­cję na­zy­wa­my „dre­na­żem opie­ki”. Ko­bie­ty pra­cu­jące w rol­nic­twie emi­gru­ją częściej niż pra­cu­jący na roli mężczy­źni. Se­zo­no­we pra­ce przy zbio­rach po­ja­wia­ją się we wszyst­kich kra­jach gra­ni­czących z Pol­ską, lecz prze­cież Pol­ska po­trze­bu­je pra­cow­ni­ków se­zo­no­wych tak samo jak jej sąsie­dzi.

Wy­da­wa­ło­by się, że do pra­cy przy zbio­rach po­win­no wy­je­żdżać tyle samo ko­biet co mężczyzn. Dla­cze­go ko­bie­ty wy­je­żdża­ją częściej? Prze­wa­ga ko­biet wśród mi­gran­tów w tak ró­żnych sek­to­rach po­zwa­la sądzić, że Pol­ska, nie­rów­no trak­tu­jąc ko­bie­ty, zo­sta­ła w tyle. Ostat­ni lek­ki wzrost mi­gra­cji może być po części spo­wo­do­wa­ny zło­wiesz­czym ata­kiem po­li­ty­ków na rów­no­ść ko­biet i mężczyzn, zwłasz­cza że jego ce­lem sta­ły się kwe­stie tak ży­wot­ne i oso­bi­ste jak abor­cja i an­ty­kon­cep­cja. Wid­mo „tra­dy­cyj­nej ro­dzi­ny” oraz „na­tu­ral­nych ról spo­łecz­nych ko­biet i mężczyzn” może skła­niać ko­bie­ty do wy­jaz­dów; te spra­wy słusz­nie oce­nia­ne są jako za­gro­że­nie dla ko­biet. Ba­da­cze do­pie­ro nie­daw­no za­częli ana­li­zo­wać mi­gra­cję w po­dzia­le na płeć, więc nie zna­my po­wo­dów, dla któ­rych ko­bie­ty wy­je­żdża­ją, na ra­zie dys­po­nu­je­my je­dy­nie wy­ryw­ko­wy­mi da­ny­mi. Dla­te­go mo­że­my się do­my­ślać mo­ty­wa­cji emi­gran­tek i emi­gran­tów je­dy­nie na pod­sta­wie tego, co wie­my o zja­wi­skach za­cho­dzących w ich oj­czy­źnie, czy­li w tym przy­pad­ku: w Pol­sce.

Po­lki, po­dob­nie jak ko­bie­ty w ca­łej Eu­ro­pie, cie­szą się dziś fi­nan­so­wą nie­za­le­żno­ścią, któ­rą nie dys­po­no­wa­ły ich przod­ki­nie. Dzi­ęki temu mogą zde­cy­do­wać się na ma­łże­ństwo lub nie. Wspó­łczyn­nik ma­łże­ństw w po­pu­la­cji Po­la­ków spa­da od wie­lu lat, po­dob­nie jak wspó­łczyn­nik dziet­no­ści, co wi­dać na po­ni­ższym wy­kre­sie, ale pięć za­war­tych ma­łże­ństw na ty­si­ąc osób rocz­nie to i tak nie­co wi­ęcej niż śred­nia dla ca­łej Unii Eu­ro­pej­skiej (4,3).

W prze­szło­ści ogra­ni­czo­ne mo­żli­wo­ści za­rob­ko­wa­nia i gro­ma­dze­nia ma­jąt­ku po­py­cha­ły ko­bie­ty do ma­łże­ństwa jako je­dy­nej do­stęp­nej for­my za­pew­nie­nia so­bie bytu. Naj­wa­żniej­szym efek­tem we­jścia męża­tek w XX wie­ku na ry­nek pra­cy było prze­ła­ma­nie tej ba­rie­ry. Za­ra­bia­jąc wła­sne pie­ni­ądze i po­sia­da­jąc wła­sny ma­jątek, ko­bie­ty mo­gły po raz pierw­szy cie­szyć się nie­ja­ką fi­nan­so­wą au­to­no­mią i bez­pie­cze­ństwem, co osta­tecz­nie dało im mo­żli­wo­ść do­ko­ny­wa­nia in­nych ży­cio­wych wy­bo­rów niż ma­łże­ństwo.

Mo­żna by za­tem ocze­ki­wać ja­kie­jś sta­ty­stycz­nej za­le­żno­ści po­mi­ędzy wspó­łczyn­ni­kiem ma­łże­ństw a po­zio­mem fi­nan­so­wej nie­za­le­żno­ści ko­biet w da­nym kra­ju. Wła­śnie to po­ka­zu­je wy­kres na ilu­stra­cji E. Wy­bra­łam trzy­na­ście kra­jów daw­ne­go blo­ku wschod­nie­go: Al­ba­nię, Ru­mu­nię, Ło­twę, Li­twę, Ser­bię, Sło­wa­cję, Ma­ce­do­nię, Chor­wa­cję, Węgry, Ukra­inę, Bu­łga­rię, Cze­chy i Es­to­nię. Do­da­łam Niem­cy jako bez­po­śred­nio sąsia­du­jące z Pol­ską. Na­stęp­nie po­łączy­łam na jed­nym wy­kre­sie wska­źni­ki ma­łże­ństw dla da­ne­go kra­ju z in­dek­sem mo­żli­wo­ści fi­nan­so­wych ko­biet opra­co­wa­nym przez Eco­no­mist In­tel­li­gen­ce Unit. Wska­źnik EIU łączy oczy­wi­ste wska­źni­ki eko­no­micz­ne ta­kie jak wspó­łczyn­nik ak­tyw­no­ści za­wo­do­wej ze sta­ty­sty­ka­mi do­ty­czący­mi zdro­wia, wy­kszta­łce­nia, re­pre­zen­ta­cji po­li­tycz­nej i praw za­gwa­ran­to­wa­nych usta­wo­wo w je­den wska­źnik, któ­ry na­stęp­nie mo­żna wy­ko­rzy­stać do po­rów­na­nia wa­run­ków, w ja­kich żyją ko­bie­ty w ró­żnych kra­jach.

Roz­rzu­co­ne krop­ki two­rzą li­nię tren­du sy­gna­li­zu­jącą od­wrot­ną za­le­żno­ść ma­łże­ństwa i mo­żli­wo­ści fi­nan­so­wych: im wi­ęk­sze mo­żli­wo­ści fi­nan­so­we ko­biet, tym ni­ższy wspó­łczyn­nik ma­łże­ństw i od­wrot­nie: wi­ęcej ko­biet za­wie­ra zwi­ąz­ki ma­łże­ńskie, gdy dys­po­nu­ją mniej­szy­mi mo­żli­wo­ścia­mi fi­nan­so­wy­mi.

Jed­nym sło­wem, nie­we­so­ła sy­tu­acja ma­te­rial­na ko­biet ma swo­je źró­dło w oby­cza­jach – często wie­lo­wie­ko­wych – rządzących ży­ciem ro­dzin­nym: od sto­so­wa­nia an­ty­kon­cep­cji do po­dzia­łu ma­jąt­ku. Wpływ prak­tyk od­no­szących się kon­kret­nie do ko­biet i do mężczyzn prze­ja­wia się w nie­mal wszyst­kich aspek­tach za­trud­nie­nia i wpły­wa w znacz­nej mie­rze na to, czy i w ja­kim za­kre­sie ko­bie­ty same mogą być pra­co­daw­czy­nia­mi.

Upraw­nio­ne jest stwier­dze­nie, że dys­kry­mi­na­cja ko­biet na ryn­ku pra­cy to po­chod­na spra­wo­wa­nia kon­tro­li nad ka­pi­ta­łem przez mężczyzn. W ko­ńcu, je­śli po­mi­nąć nie­licz­ne wy­jąt­ki, to mężczy­źni byli po­sia­da­cza­mi ma­jąt­ków i przed­si­ębiorstw za­trud­nia­jących pra­cow­ni­ków. Co wi­ęcej, aż do po­ło­wy XX wie­ku w wie­lu częściach Eu­ro­py ko­bie­ty, któ­re chcia­ły za­ło­żyć wła­sne przed­si­ębior­stwo, na­po­ty­ka­ły ogrom­ne trud­no­ści. Jak wy­gląda­ła­by sy­tu­acja pra­cu­jących ko­biet, gdy­by wi­ęcej pra­co­daw­ców sta­no­wi­ły wła­śnie ko­bie­ty? Dane na ten te­mat gro­ma­dzi się od nie­daw­na, ale mo­żna sądzić, że wła­ści­ciel­ki przed­si­ębiorstw stwa­rza­ją ko­bie­tom lep­sze wa­run­ki pra­cy, rza­dziej na­ra­ża­jąc je na dys­kry­mi­na­cję (pi­szę o tym ob­szer­nie w dal­szej części ksi­ążki).

W ska­li świa­ta ko­bie­ty po­sia­da­ją oko­ło 30 pro­cent ma­łych i śred­nich firm. Prze­ci­ęt­nie za­trud­nia­ją mniej pra­cow­ni­ków niż mężczy­źni, bo ko­bie­ce fir­my nie osi­ąga­ją ta­kiej ska­li jak fir­my na­le­żące do mężczyzn. Oczy­wi­stym po­wo­dem ogra­ni­czo­ne­go wzro­stu tych przed­si­ębiorstw jest fakt, że na star­cie nie dys­po­nu­ją rów­nie wy­so­kim ka­pi­ta­łem, a na eta­pie roz­wo­ju nie otrzy­mu­ją rów­nie wy­so­kie­go do­fi­nan­so­wa­nia ze źró­deł ze­wnętrz­nych. Mniej oczy­wi­ste jest to, że ko­bie­ty ze względu na „zo­bo­wi­ąza­nia” ro­dzin­ne nie mogą po­świ­ęcić swo­im fir­mom tyle cza­su co mężczy­źni. Zo­sta­ło to udo­ku­men­to­wa­ne wie­lo­let­ni­mi ba­da­nia­mi, więc mo­że­my śmia­ło po­wie­dzieć, że ro­snące ob­ci­ąże­nie ro­dzi­ną ma wpływ na wszel­kie struk­tu­ral­ne prze­su­ni­ęcia wła­sno­ści przed­si­ębiorstw, ana­li­zo­wa­ne przez pry­zmat płci.

W okre­sie trans­for­ma­cji po upad­ku Zwi­ąz­ku Ra­dziec­kie­go ko­bie­tom było znacz­nie trud­niej za­ło­żyć fir­mę niż mężczy­znom. Na­wet dziś Po­la­cy po­sia­da­ją dwa razy wi­ęcej firm niż Po­lki. Przy­czy­ni­ła się do tego skłon­no­ść by­łych spo­łe­cze­ństw blo­ku so­cja­li­stycz­ne­go do utrwa­la­nia daw­nych wzor­ców re­li­gij­nych oraz tra­dy­cyj­nych ról ko­biet i mężczyzn. Moje ba­da­nia te­re­no­we w Mo­łda­wii wska­zu­ją na po­wrót daw­nych sche­ma­tów eko­no­micz­nych. Mo­łda­wian­ki mia­ły mniej firm i były one mniej­sze niż fir­my na­le­żące do mężczyzn ze względu na ogra­ni­czo­ny do­stęp do ka­pi­ta­łu. Do­świad­cza­ły dys­kry­mi­na­cji ze stro­ny ban­ków tak jaw­nej i bez­czel­nej, ja­kiej nie wi­dzia­łam ni­g­dzie in­dziej na świe­cie. Nie­rów­ne ob­ci­ąże­nie ko­biet w ro­dzi­nie szyb­ko stor­pe­do­wa­ło wy­si­łki mo­łdaw­skie­go rządu, któ­ry na eta­pie pry­wa­ty­za­cji za­so­bów pa­ństwo­wych pró­bo­wał roz­dać ma­jątek po rów­no ko­bie­tom i mężczy­znom.

Szcze­gól­nie cie­ka­wym przy­kła­dem nie­ko­rzyst­ne­go po­ło­że­nia ko­biet w biz­ne­sie była nie­rów­no­mier­no­ść wy­stępo­wa­nia przy­pad­ków ko­rup­cji. Glo­bal­ne ba­da­nia po­ka­za­ły, że ko­rup­cja władz moc­niej ob­ci­ąża ko­bie­ty niż mężczyzn. By­łam jed­nak za­sko­czo­na, wi­dząc ska­lę pro­ble­mu w mo­łdaw­skich fir­mach na­le­żących do ko­biet. Było ja­sne, że nie­mal ka­żda kon­tro­la urzędu skar­bo­we­go, ka­żde spraw­dze­nie sta­nu ochro­ny prze­ciw­po­ża­ro­wej, ka­żde zwol­nie­nie to­wa­rów z ko­mo­ry cel­nej wi­ąza­ło się z żąda­niem od ko­bie­ty „pre­zen­tu”, któ­re­go pra­wie ni­g­dy nie żąda­no od mężczy­zny. Nie­rów­no­wa­ga była tak skraj­na, że wy­wnio­sko­wa­łam, iż za wie­lo­ma z tych żądań sta­ło ocze­ki­wa­nie usług sek­su­al­nych.

Nie ma nic od­kryw­cze­go w stwier­dze­niu, że to gro­źba prze­mo­cy ze stro­ny mężczyzn utrzy­mu­je pod­le­gło­ść ko­biet, ale je­ste­śmy tak nie­na­wy­kli do my­śle­nia o go­spo­dar­ce w ka­te­go­riach płci, że nie­wie­le osób uwa­ża prze­moc sek­su­al­ną za czyn­nik od­dzia­łu­jący w biz­ne­sie. Ruch #me­too jak ni­g­dy do­tąd zwró­cił uwa­gę na mo­le­sto­wa­nie ko­biet w miej­scach pra­cy, obec­ne w ka­żdej bra­nży i w ka­żdym za­wo­dzie. Nie­za­le­żnie od tego, czy ko­bie­ty są pra­cow­ni­ca­mi, pra­co­daw­czy­nia­mi, klient­ka­mi czy do­staw­ca­mi, prze­moc od­bi­ja się na wszyst­kim: od wy­na­gro­dzeń po spo­sób pro­wa­dze­nia od­praw cel­nych. Nie­rów­no­ść płci wy­sta­wia ko­bie­cie ra­chu­nek, któ­re­go nie otrzy­mu­je mężczy­zna. Dys­kry­mi­na­cję ob­ser­wu­je się w ca­łym sys­te­mie i nie jest to kwe­stia kla­sy spo­łecz­nej ani „wol­ne­go wy­bo­ru”. Ko­ściół i pol­ski rząd po­ka­za­ły, że nie we­zmą ko­biet w obro­nę.

Naj­mrocz­niej­szym prze­ja­wem prze­mo­cy i nie­rów­no­ści fi­nan­so­wej jest han­del lu­dźmi. Jak od­no­to­wu­ję w tej ksi­ążce, w hi­sto­rii ludz­ko­ści han­del ko­bie­ta­mi sta­no­wił wstrząsa­jącą nor­mę. Wspó­łcze­sne nie­wol­nic­two osi­ągnęło nie­spo­ty­ka­ną do­tąd ska­lę. Po­nad 70 pro­cent wszyst­kich nie­wol­ni­ków to ko­bie­ty. Po upad­ku Zwi­ąz­ku Ra­dziec­kie­go han­del ko­bie­ta­mi stał się po­wa­żnym pro­ble­mem w Eu­ro­pie Wschod­niej – i jest nim na­dal. Po­lki są prze­han­dlo­wy­wa­ne do do­mów pu­blicz­nych w ich wła­snym kra­ju, a ta­kże „eks­por­to­wa­ne” do Bel­gii, Nie­miec, Włoch, Ni­der­lan­dów, Hisz­pa­nii, Por­tu­ga­lii i Szwe­cji. Z ko­lei ko­bie­ty z in­nych kra­jów wschod­nio­eu­ro­pej­skich – Mo­łda­wii, Ukra­iny, Bu­łga­rii, Ru­mu­nii, Bia­ło­ru­si i Ro­sji – są sprze­da­wa­ne do Pol­ski i zmu­sza­ne do pro­sty­tu­cji. Rów­nież ko­bie­ty i mężczy­źni z bied­niej­szych kra­jów są przy­wo­że­ni do Pol­ski do przy­mu­so­wej pra­cy.

Lu­dzie będący przed­mio­tem han­dlu mają jed­ną ce­chę wspól­ną: są w bar­dzo trud­nej sy­tu­acji fi­nan­so­wej. Jako że ko­bie­ty znaj­du­ją się w mniej ko­rzyst­nym po­ło­że­niu ma­te­rial­nym, częściej sta­ją się nie­wol­ni­ca­mi. Nie­wol­nic­two ko­biet ma swo­je ko­rze­nie w sta­ro­żyt­no­ści i – jak do­wo­dzę w tej ksi­ążce – jest ko­lej­nym fun­da­men­tem, na któ­rym opie­ra się ich dys­kry­mi­na­cja eko­no­micz­na.

Przez ty­si­ąc­le­cia mężczy­źni po­słu­gi­wa­li się prze­mo­cą wo­bec ko­biet, by nimi han­dlo­wać. Wspó­łcze­śnie w kra­jach, w któ­rych ko­bie­ty są naj­bar­dziej pod­po­rząd­ko­wa­ne mężczy­znom, prze­moc i nie­wol­nic­two wy­stępu­ją częściej niż gdzie in­dziej, a dziet­no­ść jest znacz­nie wy­ższa, bo ko­bie­ty nie mają kon­tro­li nad wła­sny­mi cia­ła­mi. Wy­so­ki wska­źnik dziet­no­ści jest za­tem do­brym przy­bli­że­niem stop­nia pod­po­rząd­ko­wa­nia ko­biet w da­nym kra­ju. Kra­je, w któ­rych dziet­no­ść jest wy­so­ka, a dys­kry­mi­na­cja po­wszech­na, są znacz­nie częściej po­grążo­ne w kon­flik­cie, mają nie­sta­bil­ne wła­dze pa­ństwo­we lub są rządzo­ne au­to­kra­tycz­nie. Jak wy­ja­śniam w dal­szej części tej ksi­ążki, hi­sto­ria ludz­ko­ści i naj­now­sze dane sta­ty­stycz­ne do­wo­dzą, że złe trak­to­wa­nie ko­biet, wszel­kie­go ro­dza­ju prze­moc i au­to­ry­ta­ryzm idą zwy­kle ra­mię w ra­mię.

Nie­ste­ty, nie­daw­na eks­pan­sja pra­wi­co­wych au­to­ry­ta­ry­zmów pod­ko­pu­je pra­wa ko­biet i re­gu­ły de­mo­kra­cji na­wet w kra­jach sta­bil­nych. To zja­wi­sko za­cho­dzące w ca­łej Eu­ro­pie Wschod­niej, ale i w Ame­ry­ce Ła­ci­ńskiej, nie­któ­rych kra­jach Eu­ro­py Za­chod­niej i Sta­nach Zjed­no­czo­nych. Ko­ściół ka­to­lic­ki sprzy­mie­rzył się z pra­wi­cą i rów­nież w Pol­sce stał się siłą na­pędo­wą tych zja­wisk. Pra­wi­co­we ru­chy przy­oble­ka­ją się w sen­ty­men­tal­ne wy­obra­że­nia o tra­dy­cyj­nej ro­dzi­nie i od­wo­łu­ją do męskich ma­rzeń o ule­głych ko­bie­tach, przy­ci­ąga­jąc w ten spo­sób rze­sze zwo­len­ni­ków – przy czym mają za­pew­nio­ną wia­ry­god­no­ść i wspar­cie in­sty­tu­cjo­nal­ne ze stro­ny or­ga­ni­za­cji ko­ściel­nych.

Au­to­ry­tar­ne rządy nie­uchron­nie przyj­mu­ją bar­dzo agre­syw­ną po­sta­wę męsko­ści, okre­śla­ną w nie­któ­rych re­jo­nach jako ma­chi­smo, a w in­nych jako tok­sycz­na męsko­ść. Kraj opar­ty na ta­kim wzor­cu męsko­ści znacz­nie częściej po­pa­da w kon­flik­ty we­wnętrz­ne i mi­ędzy­na­ro­do­we, znacz­nie częściej do­świad­cza też skraj­nej nędzy. Ta­kie kra­je nie in­we­stu­ją w do­bro­byt oby­wa­te­li, lecz w uzbro­je­nie, i zbyt szyb­ko od­po­wia­da­ją prze­mo­cą na ka­żdy in­cy­dent w sto­sun­kach mi­ędzy­na­ro­do­wych. Ide­olo­gia męskiej do­mi­na­cji two­rzy spo­łe­cze­ństwa an­ty­de­mo­kra­tycz­ne i wo­jow­ni­cze, a przy tym nie­sta­bil­ne i ubo­gie.

W za­mierz­chłej prze­szło­ści Eu­ro­py, po­dob­nie jak we wspó­łcze­snym świe­cie, nie­wo­li ko­biet to­wa­rzy­szy­ły przez całe wie­ki woj­ny, za­ra­zy, głód i ty­ra­nia. Orędo­wa­nie za po­wro­tem do tra­dy­cyj­nych ról ko­bie­cych i męskich to pro­mo­wa­nie po­rząd­ku spo­łecz­ne­go, któ­ry rządzi się nędzą i prze­mo­cą, gwa­łcąc przy tym pra­wa czło­wie­ka. To nie cy­wi­li­za­cja ży­cia, lecz cy­wi­li­za­cja okru­cie­ństwa.

Świat rów­no­ści płci jest szczęśliw­szym miej­scem. Ba­da­nia kon­se­kwent­nie po­ka­zu­ją, że w kra­jach, w któ­rych sza­no­wa­ne są pra­wa ko­biet, za­rów­no ko­bie­ty, jak i mężczy­źni są bar­dziej za­do­wo­le­ni z ży­cia – może dla­te­go, że wznió­słszy się po­nad gro­zę prze­szło­ści, zy­ska­li wol­no­ść, zdro­wie, za­mo­żno­ść i po­kój.

Nie­do­strze­ga­nie przez spo­łe­cze­ństwo, że tra­dy­cyj­ne role ko­bie­ce po­ci­ąga­ją za sobą znie­wo­le­nie, ubó­stwo i bez­rad­no­ść, ma bar­dzo ne­ga­tyw­ne skut­ki. Stan cy­wil­ny, do­stęp­no­ść an­ty­kon­cep­cji, żłob­ków i przed­szko­li, gro­źba prze­mo­cy i oby­cza­je pa­nu­jące w ro­dzi­nie okre­śla­ją po­zy­cję eko­no­micz­ną ko­biet w nie mniej­szym stop­niu niż ich zdol­no­ści i za­wo­do­we wy­bo­ry. Ani Ka­rol Marks, ani Adam Smith nie zaj­mo­wa­li się ni­g­dy me­cha­ni­zma­mi struk­tu­ral­ny­mi, za spra­wą któ­rych po­ło­wa ludz­ko­ści sta­no­wi kontr­przy­kład nie­wy­tłu­ma­czal­ny w ra­mach ich teo­rii. Kon­se­kwen­cje igno­ro­wa­nia kwe­stii płci w eko­no­mii nie są by­naj­mniej bła­he, a mimo to pra­wi­co­we i re­li­gij­ne śro­do­wi­ska ak­tyw­ne w pol­skim rządzie pró­bu­ją przy­wró­cić eko­no­micz­ne pod­da­ństwo ko­biet.

Per­spek­ty­wa płci w na­ukach eko­no­micz­nych rzu­ca świa­tło na pro­ble­my dys­kry­mi­na­cji, któ­rych nie da się roz­wi­ązać za po­mo­cą apa­ra­tu dwu­dzie­sto­wiecz­nej eko­no­mii obo­jęt­nej wo­bec tego zja­wi­ska, a przy tym wska­zu­je kie­run­ki po­li­ty­ki go­spo­dar­czej sprzy­ja­jącej do­bro­by­to­wi wszyst­kich oby­wa­te­li. In­ny­mi sło­wy, ja­sno wy­ty­cza dro­gę do po­ko­ju i za­mo­żno­ści, a ta­kże po­zwa­la opra­co­wać plan ulże­nia ludz­ko­ści w jej naj­do­tkliw­szych cier­pie­niach.

Mam na­dzie­ję, że z tą świa­do­mo­ścią pol­skie rzecz­nicz­ki spra­wy ko­bie­cej i ich so­jusz­ni­cy będą mo­gli prze­mó­wić do opi­nii pu­blicz­nej w zgo­ła od­mien­ny spo­sób. Ko­ściel­na re­to­ry­ka przed­sta­wia li­be­ral­ne, świec­kie war­to­ści jako „cy­wi­li­za­cję śmier­ci”, ale praw­da jest inna – i dziś już o tym wie­my. Role tra­dy­cyj­nie przy­pi­sy­wa­ne ko­bie­tom i mężczy­znom nie tyl­ko od­czło­wie­cza­ją ko­bie­ty, ska­zu­jąc je po raz ko­lej­ny na bez­rad­ne ży­cie w sta­nie nie­pew­no­ści i ci­ągłe­go za­gro­że­nia, lecz rów­nież wpro­wa­dza­ją całe spo­łe­cze­ństwa na dro­gę prze­mo­cy, ty­ra­nii, nie­wo­li, gło­du i woj­ny. We wspó­łcze­snym świe­cie kraj, któ­ry kry­tycz­nie od­no­si się do ko­biet ak­tyw­nych za­wo­do­wo, nie roz­kwit­nie, lecz utra­ci miesz­ka­ńców – zwłasz­cza wy­kszta­łco­nych – oraz za­so­by fi­nan­so­we. Cy­wi­li­za­cja okru­cie­ństwa pro­mu­jąca dys­kry­mi­na­cję ko­biet jest krzyw­dząca dla wszyst­kich, na­wet dla mężczyzn, któ­rzy są prze­ko­na­ni, że dzi­ęki swo­jej do­mi­na­cji zy­ska­ją wła­dzę.

Wi­zja rów­no­ści płci pro­wa­dzącej do lep­sze­go, bez­piecz­niej­sze­go, pe­łniej­sze­go ży­cia może być atrak­cyj­ną al­ter­na­ty­wą dla kon­ser­wa­tyw­nej wi­zji sta­ro­mod­nej ro­dzi­ny, for­so­wa­nej obec­nie w Pol­sce. W tego ro­dza­ju kon­flik­tach wa­żne jest „utrzy­ma­nie środ­ka” – mil­czącej wi­ęk­szo­ści, któ­ra wci­ąż wie­rzy w rów­no­ść ko­biet i mężczyzn – po­przez pro­mo­wa­nie sta­bil­nych, po­zy­tyw­nych wy­bo­rów. „Utrzy­ma­nie środ­ka” ozna­cza ko­niecz­no­ść za­wie­ra­nia so­ju­szy z roz­ma­ity­mi in­sty­tu­cja­mi, na przy­kład z przed­si­ębior­stwa­mi, w któ­rych śro­do­wi­ska le­wi­co­we mogą się czuć nie­swo­jo. Jed­nak przy­wo­ły­wa­ne prze­ze mnie w tej ksi­ążce ar­gu­men­ty eko­no­micz­ne do­strze­ga­ją w rów­no­ści płci mo­tor wzro­stu i sta­bil­no­ści, co czy­ni ją atrak­cyj­ną za­rów­no z per­spek­ty­wy biz­ne­so­wej, jak i ma­kro­eko­no­micz­nej. Ar­gu­men­ty te po­win­ny sta­no­wić ele­ment sta­łej stra­te­gii wspar­cia dla ko­biet i wszyst­kich tych, któ­rzy wal­czą o za­cho­wa­nie no­wo­cze­snych, ludz­kich wa­run­ków ży­cia z nie­zby­wal­ną rów­no­ścią płci.

Ta­kie ar­gu­men­ty mo­żna też wy­ko­rzy­stać, by zy­skać sze­ro­kie rze­sze zwo­len­ni­ków i stwo­rzyć so­ju­sze nie­zbęd­ne do utrzy­ma­nia roz­sąd­ne­go, po­zy­tyw­ne­go kie­run­ku roz­wo­ju, będące­go prze­ci­wie­ństwem po­wro­tu do śre­dnio­wie­cza. Prze­ana­li­zo­wa­ne prze­ze mnie dane opi­su­jące sy­tu­ację Pol­ski po­zwa­la­ją sądzić, że zna­ko­mi­ta wi­ęk­szo­ść miesz­ka­ńców, choć nie po­pie­ra kie­run­ku ob­ra­ne­go przez rząd, czu­je się za­stra­szo­na po­sta­wą Ko­ścio­ła i jego de­ma­go­gicz­ny­mi ape­la­mi o po­wrót do prze­szło­ści. Być może to, cze­go po­trze­bu­ją, to al­ter­na­tyw­na wi­zja, któ­ra po­zwo­li im być „za” czy­mś, a nie tyl­ko „prze­ciw­ko” nie­spra­wie­dli­wo­ści.

Rzecz­ni­cy spra­wy ko­biet w Pol­sce na­wi­ąza­li już wstęp­ne kon­tak­ty z ko­bie­ta­mi biz­ne­su, a ta­kże pra­cu­ją z mi­ędzy­na­ro­do­wy­mi gru­pa­mi ko­bie­cy­mi. Ich kon­tak­ty po­win­ny si­ęgać da­lej, do ta­kich or­ga­ni­za­cji mi­ędzy­na­ro­do­wych jak Amne­sty In­ter­na­tio­nal czy Rada Eu­ro­py. Jak opi­su­ję w tej ksi­ążce, na­wet wśród człon­ków Świa­to­wej Or­ga­ni­za­cji Han­dlu wi­dać obec­nie skłon­no­ść do pod­pi­sy­wa­nia po­ro­zu­mień hand­lo­wych, któ­re zo­bo­wi­ązu­ją stro­ny do ochro­ny i roz­sze­rza­nia praw ko­biet – zwłasz­cza eko­no­micz­nych, ale rów­nież ludz­kich. Bank Świa­to­wy za­an­ga­żo­wał się w wie­le pro­jek­tów, któ­rych ce­lem jest prze­ciw­dzia­ła­nie dys­kry­mi­na­cji ko­biet. Może uda­ło­by się wy­wrzeć na pol­ski rząd pre­sję eko­no­micz­ną ze stro­ny or­ga­ni­za­cji mi­ędzy­na­ro­do­wych w taki spo­sób, by przy­czy­nić się do ochro­ny zdo­by­czy wy­wal­czo­nych przez ko­bie­ty.

In­ge­ren­cje Ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go w pol­skie prze­pi­sy i w ży­cie co­dzien­ne gra­ni­czą z po­gwa­łce­niem praw czło­wie­ka. Jak już wspo­mnia­łam wcze­śniej w tej przed­mo­wie, pla­no­wa­nie ro­dzi­ny – w tym do­stęp do an­ty­kon­cep­cji – uzna­no w 1968 roku za pra­wo czło­wie­ka. Pra­wo do pra­cy zo­sta­ło za­wa­ro­wa­ne w Po­wszech­nej de­kla­ra­cji praw czło­wie­ka (1948). Być może Po­lki mo­gły­by sku­tecz­nie wy­wrzeć na­cisk na or­ga­ni­za­cje mi­ędzy­na­ro­do­we, aby te ostat­nie pod­jęły dzia­ła­nia zgod­nie z ha­słem: „pra­wa ko­biet są pra­wa­mi czło­wie­ka”.

War­to przyj­rzeć się in­nym kra­jom, w któ­rych nie­daw­no do­szły do wła­dzy re­żi­my au­to­ry­tar­ne w so­ju­szu z or­ga­ni­za­cja­mi wy­zna­nio­wy­mi. Wie­dzę o tych do­świad­cze­niach mo­żna prze­kuć we wspó­łpra­cę i so­ju­sze oby­wa­te­lek ró­żnych na­ro­do­wo­ści, ta­kże Po­lek, by stwo­rzyć zjed­no­czo­ne „pa­ństwo ko­biet”, prze­ciw­wa­gę dla to­ta­li­tar­nych ru­chów re­li­gij­nych. Zwró­ce­nie uwa­gi na po­do­bie­ństwo do­świad­czeń go­spo­dar­czych ko­biet, bez pod­kre­śla­nia ró­żnic, po­mo­gło­by zbu­do­wać jed­no­ść na­wet z miesz­kan­ka­mi tych pa­ństw, gdzie pra­wa ko­biet nie są bez­po­śred­nio za­gro­żo­ne.

Wspó­łcze­śnie skłon­ni je­ste­śmy za­kła­dać, że zdo­by­cze ru­chu ko­bie­ce­go zo­sta­ły wy­wal­czo­ne raz na za­wsze, a dro­ga może pro­wa­dzić tyl­ko na­przód, ale hi­sto­ria ludz­ko­ści zna wie­le przy­pad­ków, gdy ko­bie­tom uda­ło się wy­wal­czyć sze­ro­ki za­kres praw i utrzy­mać je przez set­ki lat, po czym wy­star­czył je­den wro­gi re­żim, by ze­pchnąć ko­bie­ty z po­wro­tem w nie­wo­lę i za­le­żno­ść od mężczyzn. Praw ko­biet, w tym ich swo­bód go­spo­dar­czych, na­le­ży bro­nić i strzec nie­prze­rwa­nie.

W imię ochro­ny i obro­ny praw wszyst­kich ko­biet oby­wa­tel­ki ca­łe­go świa­ta po­win­ny się wspól­nie za­an­ga­żo­wać w prze­ko­nu­jący, co­dzien­ny ak­ty­wizm, da­jąc od­pór na­rzu­ca­nym im dziś ogra­ni­cze­niom. Mam na­dzie­ję, że do Po­lek przy­łączą się inne gru­py z kra­ju i za­gra­ni­cy oraz że uda im się prze­zwy­ci­ężyć trud­no­ści. Mam też na­dzie­ję, że to, co na­pi­sa­łam w tej ksi­ążce, oka­że się dla nich przy­dat­ne.

Lin­da Scott

KA­PI­TAŁ KO­BIET

1 | GO­SPO­DAR­KA XX

Samo­chód klu­czył po nie­oświe­tlo­nych ulicz­kach Akry, a mnie ser­ce wa­li­ło jak mło­tem. Kie­row­ca ob­ja­śniał sce­ny, któ­re roz­gry­wa­ły się za szy­bą. W jego gło­sie sły­chać było smu­tek i gniew.

W ciem­no­ściach po­ru­sza­ły się set­ki bez­dom­nych na­sto­la­tek. Nie­któ­re, na wpół ob­na­żo­ne, myły się w wia­drach, po­zba­wio­ne ja­kiej­kol­wiek pry­wat­nej prze­strze­ni. Część spa­ła na ku­pie. „Ucie­kły ze swo­ich wsi – po­wie­dział kie­row­ca. – Ro­dzi­ce chcie­li je wy­dać za ob­ce­go, by jak zwie­rzęta ha­ro­wa­ły za dnia i jak zwie­rzęta od­da­wa­ły się nocą. Zbie­gły do mia­sta, bo my­śla­ły, że się wy­mkną”.

Nie­jed­na z nich była w ci­ąży lub trzy­ma­ła na rękach dziec­ko. Kie­row­ca tłu­ma­czył, że na wsiach gwa­łty to co­dzien­no­ść, ale w mia­stach wca­le nie jest bez­piecz­niej. „Ro­śnie po­ko­le­nie, któ­re od uro­dze­nia wy­cho­wu­je się na uli­cy – tłu­ma­czył zre­zy­gno­wa­nym gło­sem. – Nie wie­dzą, czym jest ro­dzi­na czy wspól­no­ta. Jak na­uczą się od­ró­żniać do­bro od zła? Co się sta­nie z Gha­ną, gdy te dzie­ci do­ro­sną?”

Wie­le dziew­cząt pra­co­wa­ło na tar­gach, no­sząc lu­dziom za­ku­py w ko­szach dźwi­ga­nych na gło­wie, ale część sto­czy­ła się w pro­sty­tu­cję, inne zaś schwy­ta­no w pu­łap­kę z kosz­mar­nej prze­szło­ści: pad­ły ofia­rą han­dlu lu­dźmi, pro­ce­de­ru na­dal upra­wia­ne­go w Afry­ce Za­chod­niej i za­pew­nia­jące­go wpły­wy or­ga­ni­za­cjom prze­stęp­czym z ca­łego świa­ta.

W ho­te­lo­wym lob­by po­czu­łam się tak, jak­bym wró­ci­ła z in­ne­go wy­mia­ru. Od daw­na pra­co­wa­łam z ubo­gi­mi ze wszyst­kich za­kąt­ków Zie­mi, ale ni­g­dy nie ogląda­łam cze­goś, co po­ru­szy­ło­by mnie tak bar­dzo jak ob­ra­zy wi­dzia­ne tego pierw­sze­go wie­czo­ru w Gha­nie.

Przy­le­cia­łam tu w ra­mach obie­cu­jące­go pro­jek­tu: mój ze­spół z Oxfor­du chciał prze­te­sto­wać pro­gram wspar­cia dziew­czy­nek ze wsi, by mog­ły bez prze­szkód kon­ty­nu­ować na­ukę. Po­my­sł był pro­sty: za­pew­nić im dar­mo­we pod­pa­ski. Wie­dzie­li­śmy już, że w ubo­gich kra­jach kszta­łce­nie dziew­cząt w szko­łach śred­nich daje go­spo­dar­ce sil­ny im­puls do roz­wo­ju. Wy­kszta­łco­ne ko­bie­ty pod­no­szą ja­ko­ść do­stęp­nej puli za­so­bów ludz­kich i znacz­nie ją po­sze­rza­ją, a to sty­mu­lu­je wzrost go­spo­dar­czy, przy czym ko­bie­ty z wy­kszta­łce­niem co naj­mniej śred­nim pó­źniej ro­dzą pierw­sze dziec­ko i mają mniej licz­ne po­tom­stwo; w ten spo­sób spo­wal­nia­ją bar­dzo szyb­ki przy­rost na­tu­ral­ny. Po­nad­to wy­kszta­łco­ne ko­bie­ty ina­czej wy­cho­wu­ją swo­je dzie­ci: pil­nu­ją, by te uko­ńczy­ły szko­ły, do­brze się odży­wia­ły i mia­ły od­po­wied­nią opie­kę zdro­wot­ną. Wy­kszta­łco­ne mat­ki prze­ry­wa­ją ruj­nu­jący Afry­kę cykl dzie­dzi­cze­nia bie­dy.

Tego wie­czo­ru zo­ba­czy­łam na wła­sne oczy, co się dzie­je, gdy me­cha­ni­zmy eli­mi­nu­jące dziew­częta z sys­te­mu kszta­łce­nia skła­nia­ją je do uciecz­ki. Zde­spe­ro­wa­ne na­sto­lat­ki wcho­dzą na rów­nię po­chy­łą, obar­cza­jąc nędzą i re­al­nym ry­zy­kiem wie­le ko­lej­nych po­ko­leń w ca­łym re­gio­nie. Wie­dzia­łam, że te nisz­czy­ciel­skie siły roz­prze­strze­nia­ją się po ca­łym świe­cie, za­ra­ża­jąc ko­lej­ne kra­je prze­mo­cą i po­li­tycz­ną nie­sta­bil­no­ścią, bo han­del lu­dźmi to je­den z naj­bar­dziej in­trat­nych biz­ne­sów mi­ędzy­na­ro­do­wych grup prze­stęp­czych. Tam­tej nocy zmie­ni­ło się moje my­śle­nie o wła­snej pra­cy. Po­jęłam, że nie ma cza­su do stra­ce­nia.

Głów­na teza tej ksi­ążki jest zgo­ła nie­praw­do­po­dob­na: rów­no­upraw­nie­nie eko­no­micz­ne ko­biet zbu­do­wa­ło­by pod­sta­wy po­wszech­ne­go do­bro­by­tu i wy­eli­mi­no­wa­ło przy­naj­mniej część ne­ga­tyw­nych zja­wisk, za któ­re świat pła­ci hor­ren­dal­ną cenę. W ko­lej­nych roz­dzia­łach opo­wiem wi­ęcej hi­sto­rii po­dob­nych do tej z mro­ków Akry. Będę czer­pać z wła­snych ob­ser­wa­cji zgro­ma­dzo­nych w afry­ka­ńskich wsiach i azja­tyc­kich slum­sach, ale też w lon­dy­ńskich kor­po­ra­cjach oraz na ame­ry­ka­ńskich uni­wer­sy­te­tach. Udo­wod­nię, że w ka­żdym z tych miejsc po­wta­rza się po­dob­ny sce­na­riusz ma­te­rial­ne­go wy­klu­cze­nia, któ­ry za­wsze jest nie­ko­rzyst­ny.

Bez­pre­ce­den­so­wy przy­rost ilo­ści da­nych, któ­re za­częto gro­ma­dzić w 2005 roku, ujaw­nił nagą praw­dę: cha­rak­te­ry­stycz­ny wzo­rzec go­spo­dar­czej dys­kry­mi­na­cji do­ty­ka ko­bie­ty we wszyst­kich kra­jach, a me­cha­ni­zmy utrwa­la­jące nie­rów­no­ści są wszędzie ta­kie same. Na ca­łym świe­cie dys­kry­mi­na­cja ze względu na płeć wy­kra­cza poza pra­cę i pła­cę, obej­mu­jąc pra­wo do po­sia­da­nia nie­ru­cho­mo­ści i ka­pi­ta­łu oraz do­stęp do ryn­ków i kre­dy­tów. Prze­szko­dy eko­no­micz­ne i kul­tu­ro­wy gor­set, w któ­ry wci­ska­na jest po­ło­wa spo­łe­cze­ństwa – brak swo­bo­dy prze­miesz­cza­nia się, ry­zy­ko nie­chcia­nej ci­ąży, gro­źba gwa­łtu, ci­ężar ma­cie­rzy­ństwa, wszech­obec­ne za­gro­że­nie prze­mo­cą – stwa­rza­ją sza­rą stre­fę obej­mu­jącą wła­śnie ko­bie­ty. Na­zy­wam ją „go­spo­dar­ką XX”.

Gdy­by świat prze­stał rzu­cać ko­bie­tom kło­dy pod nogi, na­sta­ła­by epo­ka nie­zna­ne­go do­tąd po­ko­ju i do­bro­by­tu. W ci­ągu mi­nio­nej de­ka­dy ukon­sty­tu­ował się nie­wiel­ki ruch sta­wia­jący so­bie za cel wła­śnie usu­ni­ęcie ba­rier. Ten ruch go­spo­dar­cze­go rów­no­upraw­nie­nia, choć wci­ąż nie­licz­ny, ma już za­si­ęg glo­bal­ny, a ro­snąca sieć jego so­jusz­ni­ków obej­mu­je naj­bar­dziej wpły­wo­we pod­mio­ty: wła­dze pa­ństwo­we, in­sty­tu­cje mi­ędzy­na­ro­do­we, wiel­kie fun­da­cje, glo­bal­ne or­ga­ni­za­cje do­bro­czyn­ne, ko­ścio­ły i kor­po­ra­cje dzia­ła­jące na wszyst­kich kon­ty­nen­tach.

Na­le­żę do tego ru­chu od jego za­ra­nia. Naj­pierw te­sto­wa­li­śmy po­my­sły na wspar­cie ko­biet dążących do fi­nan­so­wej au­to­no­mii. Po­cząt­ko­wo pra­co­wa­łam na wsiach, głów­nie w Afry­ce. Wy­pró­bo­wy­wa­łam w prak­ty­ce wła­sne i cu­dze kon­cep­cje, w bez­po­śred­nim kon­tak­cie z ko­bie­ta­mi z wie­lu kra­jów, znaj­du­jący­mi się w bar­dzo ró­żnym po­ło­że­niu. Or­ga­ni­zo­wa­łam do­rocz­ną kon­fe­ren­cję spe­cja­li­stów z dzie­dzi­ny rów­no­upraw­nie­nia eko­no­micz­ne­go (Po­wer Shift Fo­rum for Wo­men in the World Eco­no­my). W 2015 roku zmie­ni­łam nie­co pro­fil za­in­te­re­so­wań. Wci­ąż pro­wa­dzę ba­da­nia w od­le­głych re­jo­nach świa­ta, lecz te­raz do­dat­ko­wo bio­rę udział w roz­mo­wach na naj­wy­ższym szcze­blu, któ­re do­ty­czą glo­bal­nych re­form, więc po­ja­wiam się rów­nież w sto­li­cach.

I to, co wi­dzę, na­pa­wa mnie prze­ra­że­niem. Mi­ni­stro­wie fi­nan­sów za­rządza­jący świa­to­wą go­spo­dar­ką sa­bo­tu­ją dzia­ła­nia rzecz­ni­czek spra­wy ko­bie­cej, trak­tu­jąc je jak zwy­kłe przy­staw­ki. Wspól­no­ta Go­spo­dar­cza Azji i Pa­cy­fi­ku (APEC) oraz gru­pa G20 mogą so­bie or­ga­ni­zo­wać „ty­dzień ko­biet”, za­in­au­gu­ro­wać dzia­ła­nie ja­kie­jś „gru­py ini­cja­tyw­nej”, a na­wet umie­ścić jed­no zda­nie o ko­bie­tach w swo­im ko­mu­ni­ka­cie, lecz nie uwzględ­nią w swo­ich pla­nach szcze­gól­nych po­trzeb po­ło­wy oby­wa­te­li. Nie do­pusz­cza­ją my­śli, że eko­no­micz­ne wy­klu­cze­nie ko­biet szko­dzi go­spo­dar­ce, a ich uwzględ­nie­nie w wy­dat­kach bu­dże­to­wych spo­wo­do­wa­ło­by wzrost PKB, któ­re­go de­cy­den­ci tak roz­pacz­li­wie łak­ną. Mar­gi­na­li­zu­ją go­spo­dar­kę XX wy­łącz­nie ze względu na wła­sne uprze­dze­nia.

Dla­te­go Was po­trze­bu­je­my. Tą ksi­ążką mam na­dzie­ję po­zy­skać nie­je­den głos, nie­jed­ną parę rąk i nie­je­den umy­sł dla spra­wy rów­no­upraw­nie­nia eko­no­micz­ne­go. Pro­po­nu­ję kon­kret­ne, re­al­ne, sku­tecz­ne dzia­ła­nia. Pro­szę Was, by­ście przy­łączy­li się do tego ru­chu nie­za­le­żnie od swo­jej płci, orien­ta­cji czy po­cho­dze­nia; nie­za­le­żnie od tego, czy pra­cu­je­cie w biu­rze, w fa­bry­ce, na roli, w domu czy zdal­nie. Za ka­żdym ra­zem, gdy pi­szę „po­win­ni­śmy…” albo „mo­że­my wy­wnio­sko­wać…”, mam na my­śli nas wszyst­kich.

Dla­cze­go do­pie­ro te­raz do­wia­du­je­my się o tej sza­rej stre­fie? Ist­nia­ły dwie prze­szko­dy: brak da­nych i wąskie poj­mo­wa­nie na­szych sys­te­mów wy­mia­ny dóbr. Wska­źni­ki go­spo­dar­cze sku­pia­ły się na trans­ak­cjach fi­nan­so­wych, lecz wi­ęk­szo­ść ko­bie­ce­go wkła­du w go­spo­dar­kę – jak pra­ca w domu czy w go­spo­dar­stwie rol­nym – jest nie­wy­na­gra­dza­na. Co wi­ęcej, naj­mniej­szą jed­nost­ką opi­sy­wa­ną za po­mo­cą da­nych eko­no­micz­nych jest go­spo­dar­stwo do­mo­we, a za­rob­ki ko­biet zwy­kle przy­pi­su­je się do mężczy­zny będące­go gło­wą ro­dzi­ny. Już cho­ćby z tych dwóch po­wo­dów na­sze sys­te­my sta­ty­stycz­ne zwy­kle nie re­je­stru­ją ak­tyw­no­ści go­spo­dar­czej ko­biet.

Co gor­sza, ani in­sty­tu­cje pa­ństwo­we, ani ośrod­ki na­uko­we za­sad­ni­czo nie gro­ma­dzą i nie ana­li­zu­ją da­nych w po­dzia­le na płeć. W la­tach sie­dem­dzie­si­ątych, w okre­sie roz­kwi­tu ru­chów ko­bie­cych, stu­dio­wa­ło nie­wie­le ko­biet, wsku­tek cze­go żad­na z dys­cy­plin na­uko­wych nie po­świ­ęca­ła im spe­cjal­nej uwa­gi. W ci­ągu mi­nio­ne­go pó­łwie­cza, gdy licz­ba na­ukow­czyń i ich re­no­ma sys­te­ma­tycz­nie ro­sły, ko­lej­ne dys­cy­pli­ny – cho­ćby hi­sto­ria, an­tro­po­lo­gia, psy­cho­lo­gia, so­cjo­bio­lo­gia, ar­che­olo­gia, me­dy­cy­na czy na­uki bio­lo­gicz­ne – do­świad­cza­ły grun­tow­nych prze­obra­żeń, za spra­wą jed­ne­go pro­ste­go py­ta­nia: co z ko­bie­ta­mi? Wci­ąż jed­nak ist­nie­je kil­ka dys­cy­plin nie­tkni­ętych in­te­lek­tu­al­nym fer­men­tem – i jed­ną z nich jest eko­no­mia.

Bar­dzo dłu­go za spra­wą bra­ku da­nych w po­dzia­le na płeć sys­te­ma­tycz­ne po­rów­ny­wa­nie do­bro­sta­nu ko­biet „tu” z do­bro­sta­nem ko­biet „tam”, a na­wet „te­raz” z „kie­dyś”, było zwy­czaj­nie nie­mo­żli­we. Jed­nak tym, co przede wszyst­kim po­wstrzy­my­wa­ło eko­no­mi­stów od pod­jęcia tej kwe­stii, była głębo­ka wzgar­da ży­wio­na przez nich do ko­biet. Ci, któ­rzy za­rządza­ją me­cha­ni­zma­mi kra­jo­wej go­spo­dar­ki, dok­to­ry­zu­ją się na wy­dzia­łach eko­no­mii, gdzie uczy się ich my­śleć o go­spo­dar­ce jako obo­jęt­nej ma­szy­nie dzia­ła­jącej na po­zio­mach tak wy­so­kich, że nie do­cie­ra tam pro­za­icz­no­ść dys­kry­mi­na­cji ze względu na płeć. Wła­śnie na uni­wer­sy­te­tach eko­no­mi­ści uczą się de­pre­cjo­no­wać i lek­ce­wa­żyć ko­bie­ty jako gru­pę spo­łecz­ną.

Nie­chęć eko­no­mi­stów płci męskiej do ko­biet była ostat­nio przed­mio­tem ob­szer­nych ar­ty­ku­łów opu­bli­ko­wa­nych w ta­kich ty­tu­łach pra­so­wych jak „The New York Ti­mes”, „Wa­shing­ton Post”, „Fi­nan­cial Ti­mes” czy „The Eco­no­mist”. Uwa­gę dzien­ni­ka­rzy przy­ku­ło ba­da­nie od­sła­nia­jące z bul­wer­su­jącą szcze­gó­ło­wo­ścią mi­zo­gi­nię nie­for­mal­nych roz­mów eko­no­mi­stów. Prze­ana­li­zo­wa­no mi­lio­ny po­stów z in­ter­ne­to­wych grup dys­ku­syj­nych, na któ­rych stu­den­ci i wy­kła­dow­cy eko­no­mii plot­ku­ją o wspó­łpra­cow­ni­kach. Ce­lem ba­da­nia było spraw­dze­nie, czy eko­no­mi­ści – kie­dy się nie pil­nu­ją – ina­czej mó­wią o ko­bie­tach, a ina­czej o mężczy­znach. Oka­za­ło się, że sło­wa i sfor­mu­ło­wa­nia uży­wa­ne naj­częściej w kon­te­kście wspó­łpra­cu­jących z nimi ko­biet to: go­rąca, les­bij­ka, sek­sizm, cyc­ki, anal, wy­cho­dzi za mąż, fe­mi­na­zist­ka, szma­ta, sek­sow­na, cipa, ba­lo­ny, wci­ąży, ci­ąża, słod­ka, że­nić się, wy­dy­mać ko­goś na kasę, wspa­nia­ła, na­pa­lo­na, le­cieć na ko­goś, ślicz­na, se­kre­tar­ka, rzu­cić, za­ku­py, rand­ka, non pro­fit, za­mia­ry, atrak­cyj­na, by­łem na rand­ce, pro­sty­tut­ka. Sło­wa uży­wa­ne w kon­te­kście wspó­łpra­cu­jących z nimi mężczyzn to ma­te­ma­tyk, wy­ce­na, opie­kun na­uko­wy, pod­ręcz­nik, zmo­ty­wo­wa­ny, Whar­ton, cele, No­bel, fi­lo­zof. Jed­na z eko­no­mi­stek po­wie­dzia­ła dzien­ni­ka­rzom, że ta li­sta słów od­zwier­cie­dla spo­sób, w jaki star­si eko­no­mi­ści uczą młod­szych de­pre­cjo­no­wać ko­bie­ty1.

Eko­no­mia jest tą dzie­dzi­ną wie­dzy aka­de­mic­kiej, któ­rą w naj­wi­ęk­szym stop­niu – bar­dziej na­wet niż na­uki po­li­tech­nicz­ne – zdo­mi­no­wa­li mężczy­źni, i to na ca­łym świe­cie. Ze względu na przy­rost licz­by ko­biet w śro­do­wi­sku aka­de­mic­kim, w kra­jach ta­kich jak Sta­ny Zjed­no­czo­ne uzy­sku­ją one po­nad po­ło­wę wszyst­kich ty­tu­łów dok­tor­skich, pod­czas gdy w dzie­dzi­nie eko­no­mii – mniej niż jed­ną trze­cią2. Ten od­se­tek nie zwi­ęk­szył się od dzie­si­ęcio­le­ci, bo eko­no­mi­stom taki roz­kład w ogó­le nie prze­szka­dza. Jak wy­ja­śni­ła eko­no­mist­ka Shel­ly Lund­berg: „W wi­ęk­szo­ści dzie­dzin pa­nu­je po­wszech­na zgo­da, że ró­żno­rod­no­ść jest z de­fi­ni­cji ko­rzyst­na. Eko­no­mia głów­ne­go nur­tu od­rzu­ca tę tezę, co wy­ni­ka z przy­wi­ąza­nia do po­glądu, iż brak ró­żno­rod­no­ści to efekt dzia­ła­nia spraw­ne­go ryn­ku. Eko­no­mi­ści znacz­nie częściej uwa­ża­ją, że je­śli w tej dzie­dzi­nie nie ma zbyt wie­lu ko­biet, to dla­te­go, iż nie są nią szcze­gól­nie za­in­te­re­so­wa­ne lub też są nie­zbyt pro­duk­tyw­ne”3.

Jed­nak kli­mat pa­nu­jący na wy­dzia­łach eko­no­mii pod­po­wia­da inne wy­ja­śnie­nie. 48 pro­cent wy­kła­dow­czyń eko­no­mii twier­dzi, że są w pra­cy dys­kry­mi­no­wa­ne ze względu na płeć. Po­wszech­ny pro­blem sta­no­wi nęka­nie. Wie­le osób zwra­ca uwa­gę na pre­zen­ta­cje wy­ni­ków ba­dań eko­no­micz­nych, któ­rych wy­ma­ga się od osób świe­żo za­trud­nio­nych, młod­szych pra­cow­ni­ków na­uko­wych i dok­to­ran­tów. Ta­kie pre­zen­ta­cje za­wsze sta­ją się przed­mio­tem nie­przy­ja­znej, skru­pu­lat­nej ana­li­zy do­ko­ny­wa­nej przez wy­kła­dow­ców płci męskiej, „któ­rzy sta­ra­ją się przy­szpi­lić pre­zen­tu­jące­go do ta­bli­cy”. 46 pro­cent ko­biet uczest­ni­czących w kon­fe­ren­cjach na­uko­wych de­kla­ru­je, że nie od­po­wia­da na py­ta­nia i nie pre­zen­tu­je włas­nych kon­cep­cji z oba­wy przed nie­uza­sad­nio­nym ata­kiem. W 2018 roku Ame­ry­ka­ńskie To­wa­rzy­stwo Eko­no­micz­ne przy­zna­ło, że mi­zo­gi­nia od­czu­wal­na w tej dys­cy­pli­nie ba­dań pro­wa­dzi do „za­cho­wań nie­ak­cep­to­wal­nych, któ­re mil­cząco się to­le­ru­je”. Leah Bo­ustan, eko­no­mist­ka z Prin­ce­ton, wy­ja­śnia, że star­si wy­kła­dow­cy uzna­ją ko­bie­ty za kla­sę ni­ższą, któ­ra za­gra­ża sta­tu­so­wi mężczyzn, wkra­cza­jąc w ich dys­cy­pli­nę. Dla­te­go za­stra­sza­ją ko­bie­ty w na­dziei, że te odej­dą, nie na­ru­sza­jąc ich pre­sti­żu4.

Eko­no­mia jako dzie­dzi­na wie­dzy ma po­tężne od­dzia­ły­wa­nie na spo­łe­cze­ństwo, bo na pod­sta­wie wy­ni­ków jej ba­dań wła­dze pa­ństwo­we pro­wa­dzą po­li­ty­kę go­spo­dar­czą. „Je­śli sys­te­mo­wy brak obiek­ty­wi­zmu znie­kszta­łca per­spek­ty­wę ba­daw­czą – czy­ta­my w „The Eco­no­mist” – wy­wie­ra to kon­kret­ny wpływ na au­to­rów po­li­ty­ki go­spo­dar­czej i inne oso­by, któ­re si­ęga­ją po pra­ce eko­no­mi­stów w po­szu­ki­wa­niu rze­tel­nych ana­liz, pro­po­zy­cji czy w ogó­le wie­dzy”5. Uprze­dze­nia aka­de­mi­ków względem ko­biet prze­kła­da­ją się na ne­ga­tyw­ny sto­su­nek do eko­no­mii wi­dzia­nej z ich per­spek­ty­wy, co utrud­nia go­spo­dar­ce XX prze­bi­cie się w glo­bal­nym pro­gra­mie go­spo­dar­czym.

Po­wa­żną ba­rie­rą jest sama fi­lo­zo­fia, na któ­rej opie­ra się to nie­prze­jed­na­ne sta­no­wi­sko. Pierw­sze jej przy­ka­za­nie gło­si, że go­spo­dar­ka jest sumą in­dy­wi­du­al­nych po­su­ni­ęć ra­cjo­nal­nych i do­brze po­in­for­mo­wa­nych osób, któ­re – dzia­ła­jąc nie­za­le­żnie – swo­bod­nie po­dej­mu­ją de­cy­zje zgod­ne ze swo­im in­te­re­sem. Utrzy­mu­je się, że taka go­spo­dar­ka, po­zo­sta­wio­na sama so­bie i wie­dzio­na słyn­ną „nie­wi­dzial­ną ręką” Ada­ma Smi­tha, przy­no­si za­gre­go­wa­ny efekt opty­mal­ny dla wszyst­kich, cho­ćby wy­da­wał się skraj­nie nie­spra­wie­dli­wy. I je­śli ktoś nie ko­rzy­sta na funk­cjo­no­wa­niu tego spraw­ne­go me­cha­ni­zmu, to albo ma wro­dzo­ne ułom­no­ści, albo z wła­sne­go wy­bo­ru zna­la­zł się w tak nie­ko­rzyst­nej sy­tu­acji.

Go­spo­dar­ka XX dzia­ła w wa­run­kach tak sprzecz­nych z tym za­ło­że­niem, że sta­wia­ją one pod zna­kiem za­py­ta­nia całą po­wy­ższą fi­lo­zo­fię. Jak prze­ko­na­my się pod­czas dal­szej lek­tu­ry, ko­bie­ty jako kla­sa spo­łecz­na mają po­wa­żnie ogra­ni­czo­ny wy­bór i ce­lo­wo utrud­nia­ny do­stęp do wa­żnych in­for­ma­cji, a przy tym są ka­ra­ne za chęć dzia­ła­nia we wła­snym in­te­re­sie. Co wi­ęcej, gdy przy­cho­dzi do wy­bo­rów eko­no­micz­nych, rzad­ko mogą dzia­łać nie­za­le­żnie – prze­ciw­nie, często zmu­szo­ne są po­dej­mo­wać de­cy­zje nie­ra­cjo­nal­ne (pod tym okre­śle­niem ro­zu­miem de­cy­zje sprzecz­ne z ich in­te­re­sem). Zmo­rą ko­biet jest nie tyl­ko dys­kry­mi­na­cja, ale często ca­łko­wi­te wy­klu­cze­nie eko­no­micz­ne, wy­pa­czo­na na­uka zaś nie do­star­cza na­wet na­rzędzi opi­su tego zja­wi­ska. Je­dy­ne pro­po­no­wa­ne przez nią dziś wy­ja­śnie­nia brzmią na­stępu­jąco: (a) ko­bie­ty są bio­lo­gicz­nie gor­sze z per­spek­ty­wy udzia­łu w go­spo­dar­ce lub (b) ko­bie­ty same pod­jęły takąde­cy­zję, by po­sta­wić się w gor­szym po­ło­że­niu we wszyst­kich kra­jach i we wszyst­kich dzie­dzi­nach go­spo­dar­ki, co jest tezą rów­nie nie­prze­ko­nu­jącą, jak sek­si­stow­ską. Za­tem fi­lo­zo­fia go­spo­dar­cza rządząca glo­bal­nym ryn­kiem od po­cząt­ku po­mi­ja po­ło­wę lud­no­ści świa­ta. Jak ostrze­ga eko­no­mist­ka pi­sząca dla „Fi­nan­cial Ti­me­sa”: „Zma­sku­li­ni­zo­wa­na eko­no­mia i zma­sku­li­ni­zo­wa­na po­li­ty­ka go­spo­dar­cza są rów­nie złe jak pro­wa­dze­nie ba­dań me­dycz­nych głów­nie na mężczy­znach. Wy­ni­ki szko­dzą przy­naj­mniej po­ło­wie po­pu­la­cji”6.

Wsku­tek upo­ru aka­de­mi­ków ana­li­zę da­nych po­zwa­la­jących opi­sać go­spo­dar­kę XX pro­wa­dzą nie uni­wer­sy­te­ty, lecz gru­py ko­biet, któ­re dzia­ła­ją w ra­mach in­sty­tu­cji mi­ędzy­na­ro­do­wych. Na po­cząt­ku wie­ku duże or­ga­ni­za­cje, ta­kie jak Pro­gram Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych do spraw Roz­wo­ju (UNDP) czy Świa­to­we Fo­rum Eko­no­micz­ne, za­częły po­rów­ny­wać wska­źni­ki sy­tu­acji ko­biet (zdro­wie, pra­wa, wy­kszta­łce­nie, za­trud­nie­nie, re­pre­zen­ta­cja na sta­no­wi­skach kie­row­ni­czych) z da­ny­mi na te­mat sy­tu­acji go­spo­dar­czej da­ne­go kra­ju7. Wo­bec głów­nych punk­tów na­uko­we­go kon­sen­su­su do­ty­czące­go go­spo­dar­ki pew­nym zdu­mie­niem na­pe­łni­ło ba­da­czy od­kry­cie ude­rza­jącej ko­re­la­cji po­mi­ędzy wska­źni­ka­mi rów­no­ści płci a kon­dy­cją go­spo­dar­ki (ilu­stra­cja 1). Tam, gdzie rze­czo­ne wska­źni­ki były wy­so­kie, rów­nie wy­so­ki był przy­chód kra­jo­wy i stan­dard ży­cia, tam zaś, gdzie pa­no­wa­ła nie­rów­no­ść, kra­je tkwi­ły w po­trza­sku bie­dy i kon­flik­tów.

Z po­cząt­ku mó­wio­no: „No tak, w kra­jach ubo­gich lu­dzie mar­twią się, jak prze­żyć dzień, więc mężczy­źni z ko­niecz­no­ści przej­mu­ją wła­dzę. W kra­jach za­mo­żnych żyje się bar­dziej kom­for­to­wo, więc oby­wa­te­li stać na to, by po­zo­sta­wić ko­bie­tom wi­ęcej swo­bo­dy”8