Hitler ebook

Dla Katherine

„Ostatecznie człowiek czerpie środki do życia z ziemi, więc to ziemia jest trofeum ofiarowanym przez przeznaczenie narodom, które o nią walczą”.

Adolf Hitler, 1943

cytat za: Helmut Krausnick, Zu Hitler’s Ostpolitik im Sommer 1943, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte”, 2 (1954), s. 311–312

Skróty

W celu zmniejszenia objętości bardzo licznych odnośników dokumenty z poniższych łatwo dostępnych zbiorów będą oznaczane skrótami.

ADAP

Akten zur Deutschen Auswärtigen Politik 1918–1945. Aus dem Archiv des Auswärtigen Amtes

, Serie C (1933–1937), Serie D (1937–1941), Serie E (1941–1945), Göttingen 1950–1981

BAK

Bundesarchiv Koblenz

BayHSTA

Bayerisches Hauptstaatsarchiv, Abt. IV, Kriegsarchiv

BT

Klaus Gerbet (red.),

Generalfeldmarschall Fedor von Bock. Zwischen Pflicht und Verweigerung. Das Kriegstagebuch

, München/Berlin 1995

DVW

Hans-Adolf Jacobsen (red.),

Dokumente zur Vorgeschichte des Westfeldzuges, 1939–1940

, Göttingen/Berlin/Frankfurt 1956

DW

Hans-Adolf Jacobsen (red.),

Dokumente zum Westfeldzug, 1940

, Berlin/Göttingen/Frankfurt 1960

ES

Hildegard von Kotze i Helmut Krausnick (red.),

„Es spricht der Führer”. 7 exemplarische Hitler-Reden

, Gütersloh 1966

ET

Hildegard von Kotze (red.),

Heeresadjutant bei Hitler, 1938–1943. Aufzeichnungen des Majors Engel

, Stuttgart 1974

FE

Martin Moll (red.),

Führer-Erlasse, 1939–1945

, Stuttgart 1997

FK

Willi A. Boelcke (red.),

Deutschlands Rüstung im Zweiten Weltkrieg. Hitlers Konferenzen mit Albert Speer, 1942–1945

, Frankfurt 1969

GT

Die Tagebücher von Joseph Goebbels im Auftrag des Instituts für Zeitgeschichte und mit Unterstützung des Staatlichen Archivdienstes Russlands

, red. Elke Fröhlich, 24 tomy, München 1993–2006

HB

Wolf Rüdiger Hess (red.),

Hess Briefe, 1908–1933

, München 1987

HP

Lothar Gruchmann i Reinhard Weber (red.),

Der Hitler-Prozess 1924. Wortlaut der Hauptverhandlung vor dem Volksgericht München I

, 4 tomy, München 1997–1999

HT

Hans-Adolf Jacobsen (red.),

Franz Halder. Kriegstagebuch. Tägliche Aufzeichnungen des Chefs des Generalstabes des Heeres 1939–1942

, 3 tomy, Stuttgart 1962–1964

HW

Walther Hubatsch (red.),

Hitlers Weisungen für die Kriegsführung, 1939–1945

, Frankfurt 1962

IMT

Der Prozess gegen die Hauptskriegverbrechen vor dem Internationalen Militärgerichtshof

, Nürnberg 1949

KB

Martin Vogt (red.),

Herbst 1941 im Führerhauptquartier. Berichte Werner Koeppens an seinen Minister Alfred Rosenberg

, Koblenz 2002

KP

Willi A. Boelcke (red.),

Kriegspropaganda 1939–1941. Geheime Ministerkonferenzen im Reichspropagandaministerium

, Stuttgart 1966

KTB, OKW

Helmuth Greiner i Percy Ernst Schramm (red.),

Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht

, 4 tomy, 7 części, Frankfurt 1961–1965

LB

Helmut Heiber (red.),

Hitlers Lagebesprechungen. Die Protokollfragmente seiner militärischen Konferenzen, 1942–1945

, Stuttgart 1962

BK

Biblioteka Kongresu

LV

Gerhard Wagner (red.),

Lagevorträge des Oberbefehlshabers der Kriegsmarine vor Hitler 1939–1945

, München 1972

MK

Christian Hartmann, Thomas Vordermayer, Othmar Plöckinger i Roman Töppel (red.),

Hitler. Mein Kampf. Eine kritische Edition

, München/Berlin 2016

RH

Friedrich Hartmannsgruber (red.),

Regierung Hitler. Akten der Reichskanzlei

, 7 tomów, Berlin/München 1983–2015

RSA

Institut für Zeitgeschichte (red.),

Adolf Hitler, Reden, Schriften und Anordnungen. Februar 1925 bis Januar 1933

, 17 tomów, München 1992–2003

RT

Jürgen Matthäus i Frank Bajohr (red.),

Alfred Rosenberg. Die Tagebücher von 1934 bis 1944

, Frankfurt 2015

SA

Eberhard Jäckel i Axel Kuhn (red.),

Adolf Hitler. Sämtliche Aufzeichnungen, 1905–1924

, Stuttgart 1980

SD

Andreas Hillgruber (red.),

Staatsmänner und Diplomaten bei Hitler. Vertrauliche Aufzeichnungen über Unterredungen mit Vertretern des Auslandes 1939–1941

, 2 tomy, Frankfurt 1967–1970

WA

Henry Ashby Turner (red.),

Otto Wagener. Hitler aus nächster Nähe. Aufzeichnungen eines Vertrauten 1929–1932

, Frankfurt 1978

Podziękowania

Dozgonną wdzięczność winien jestem mojej żonie Anicie Bunyan, która wspiera mnie od ponad trzydziestu lat i pomagała mi w realizacji tego projektu. Podziękowania niechaj przyjmą także: Christopher Andrew, Mark Austin, Maximilian Becker, Ilya Berkovich, Tim Blanning, James Boyd, Christopher Clark, Norman Domeier, Alan Donahue, Andreas Fahrmeir, Bill Foster, Eric Frazier, Allegra Fryxell, Bernhard Fulda, Claire Gantet, Manfred Görtemaker, Christian Goeschel, Bobby Grampp, Tom Grant, Neil Gregor, Henning Grunwald, Christian Hartmann, Daniel Hedinger, Winfried Heinemann, Lukas Helfinger, Dorothy Hochstetter, Luisa Hulsroj, Nora Kalinskij, Gerhard Keiper, Jennifer Jenkins, Klaus Lankheit, Charlotte Lee, Clara Maier, Heinrich Meier, Mary-Ann Middlekoop, David Motadel, Marlene Mueller-Rytlewski, William Mulligan, Fred Nielsen, Mikael Nilsson, Jeremy Noakes, Wolfram Pyta, Phillips O’Brien, Darren O’Byrne, William O’Reilly, James Carleton Paget, Nathalie Price, Helen Roche, Gabriel Rolfes, Ulrich Schlie, Klaus Schmider, K.D. Schmidt, Klaus Schwabe, Constance Simms, Daniel Simms, Maja Spanu, Alan Steinweis, Benedict Stuchtey, Hans Ulrich Thamer, Liz Wake, Thomas Weber, Steffen Werther, Jo Whaley, Samuel Garrett Zeitlin oraz Rainer Zitelmann. Książkę tę dedykuję mojej najmłodszej córce Katherine.

Prolog

W lipcu 1918 roku pierwsza wojna światowa trwała już prawie cztery lata. Gefrajter Adolf Hitler z 16 Bawarskiego Rezerwowego Pułku Piechoty brał w niej udział niemal od początku. Był świadkiem tego, jak Rzesza Niemiecka stawia czoło potężnej koalicji złożonej z mocarstw ententy – Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji – oraz licznej grupy pomniejszych państw. U schyłku poprzedniego roku jedno z tych mocarstw, imperium carskie, upadło pod brzemieniem klęsk militarnych i rewolucji. Na horyzoncie pojawił się jednak nowy, jeszcze potężniejszy wróg Rzeszy: Stany Zjednoczone.

Niemcy ścigali się teraz z czasem, chcąc pokonać Francuzów i wyrzucić Brytyjczyków z powrotem za kanał La Manche, zanim Amerykanie staną do boju w znaczącej liczbie. Początkowo ich wysiłki przynosiły skutek – posuwali się naprzód na całej długości frontu zachodniego. Adolf Hitler maszerował z nimi i wraz z nimi był świadkiem przełomowej chwili: drugiej bitwy nad Marną.

Świeże, liczne i pełne zapału z powodzeniem kompensującego brak doświadczenia siły amerykańskie rozniosły bawarskich rezerwistów. Klęska miała druzgocący wpływ na morale towarzyszy broni Hitlera, a i on sam nie pozostał na nią obojętny. Spotkał się osobiście z co najmniej dwoma z tych nowych wrogów. 17 lipca 1918 roku Fritz Wiedemann, adiutant dowódcy, zanotował, że „gefrajter Hitler przyprowadził dwóch amerykańskich jeńców (wziętych przez R[ezerwowy Pułk] 16) do kwatery głównej 12 Królewskiej Bawarskiej Brygady Piechoty”1.

Kim byli ci żołnierze i co w owym czasie sądził o tym epizodzie sam Hitler – tego nie odnotowano. Wiemy jednak, w jaki sposób później interpretował ów kluczowy moment swego życia i, jak się okazało, całego dwudziestego wieku.

Hitler był przekonany, że owi amerykańscy piechurzy byli potomkami niemieckich emigrantów, utraconych przez ojczyznę, która nie mogła ich wykarmić z braku „przestrzeni życiowej”. Powrócili jako mściciele w szeregach niepowstrzymanej nieprzyjacielskiej armii. W późniejszych przemówieniach wielokrotnie powracał do tej chwili „w lecie 1918 roku, kiedy to na polach bitew we Francji zjawili się pierwsi amerykańscy żołnierze, dorodni mężczyźni, mężczyźni z naszej krwi, których wygnaliśmy na stulecia, a którzy teraz byli gotowi wdeptać ojczyznę w błoto”2.

Właśnie wtedy wszystko się zaczęło: obsesja na punkcie demograficznej słabości Niemiec, na którą jedynym, ostatecznym lekarstwem miała być Lebensraum na Wschodzie; szacunek i strach przed „anglosaskimi” potęgami, dysponującymi jakoby niewyczerpanymi zasobami demograficznymi, terytorialnymi, naturalnymi i gospodarczymi; i wreszcie pragnienie, by za wszelką cenę uniknąć kolejnej rasowej wojny domowej między Anglosasami a Teutonami – do której podżegać miało „światowe żydostwo” – albo przetrwać ją, gdyby się okazała nieunikniona.

Wprowadzenie

Nieco ponad dwadzieścia lat temu pewien niemiecki recenzent naliczył z górą 120 tysięcy książek i artykułów poświęconych Hitlerowi i Trzeciej Rzeszy3, a od tamtego czasu liczba ta znacząco wzrosła. Najlepsze biografie są odzwierciedleniem swoich czasów i tendencji naukowych. Pionierska praca Hitler. Studium tyranii Alana Bullocka, napisana zaledwie dziewięć lat po roku 1945, czyli w szczytowym okresie zimnej wojny, przedstawia Führera jako uosobienie „epoki nieoświeconego despotyzmu”, ale także „oportunistę, całkowicie pozbawionego zasad”4. Celowo czy nie, interpretacja ta współgrała z szerszym kontekstem intelektualnym teorii totalitaryzmu oraz bardziej lokalną skłonnością jego kolegi po piórze A.J.P. Taylora, który nie badał głębszych motywacji i w fenomenie Hitlera dostrzegał głównie rolę przypadku oraz sprzyjających okoliczności. Dwie dekady później Joachim Fest napisał głośną biografię o bardziej literackim niż naukowym charakterze, a mimo to podziwianą przez wielu historyków. Była to pierwsza na tak dużą skalę próba twórczego wytłumaczenia tego, w jaki sposób Hitler zdołał sięgnąć po władzę i utrzymać ją w kraju tak rozwiniętym gospodarczo i kulturalnie jak Niemcy5. Jako ukoronowanie trzydziestoletnich badań historycznych i narodowej refleksji, została uznana za kamień milowy w dziejach Republiki Federalnej. Biografia Festa jest więc tyleż książką o Hitlerze, co o Niemcach.

Minęło kolejne dwadzieścia lat, nim ukazała się następna „klasyczna” biografia. Dwa tomy pióra Iana Kershawa, po dziś dzień uważane za sztandarowe dzieło1, były owocem trwających kilka dziesięcioleci rozległych badań nad nazistowską dyktaturą, a zwłaszcza „zwrotu” w stronę historii społecznej, oraz długotrwałej debaty między „intencjonalistami”, którzy kreślili z grubsza prostą linię od pragmatycznych poglądów Hitlera z lat dwudziestych do schyłkowej fazy jego kariery, i „strukturalistami”, którzy podkreślali znaczenie dynamiki i rywalizacji między instytucjami państwa6. Fest bywał krytykowany za zbytnie odrywanie postaci Hitlera od jego środowiska7. Kershaw postąpił przeciwnie: dyktator był w jego oczach postacią mocno osadzoną w kontekście historycznym. Postanowił, że nie będzie się skupiał „na osobowości Hitlera”, ale na „charakterze jego władzy”, co wymagało odeń, aby „najpierw przypatrzyć się innym, nie samemu Hitlerowi”8. Biografia Kershawa dostrzegła też aspekt „woluntarystyczny”, zgodnie z coraz mocniej lansowaną przez historyków tezą o aktywnym udziale Niemców w działaniach nazistów. Opisała ponadto trwałą siłę instytucji i ugrupowań, nie ujmując znaczenia postaciom historycznym różnego kalibru9. „Mit” Führera ukazany został jako wspólne dzieło osób trzecich i jego samego10. Hitler Kershawa nie sprawował kontroli nad wszystkim, ponieważ nie musiał – główni gracze „pracowali na rzecz Führera” z własnej inicjatywy11. Własna demoniczna energia nie była głównym źródłem jego władzy; była nią współpraca niemieckich elit i całej populacji. Hitler został tu wpasowany w polityczny krajobraz, ale był nadal doskonale widoczny na jego tle.

Od czasów Kershawa powstały kolejne biografie i specjalistyczne analizy12. Volker Ullrich w szczególny sposób zaakcentował osobowość Hitlera13. Wkrótce potem Peter Longerich zwieńczył długoletnie badania historii Trzeciej Rzeszy własną interpretacją wydarzeń, w której uwzględnił liczne szczegółowe opracowania powstałe już po publikacji dwutomowego dzieła Kershawa14. W poczynaniach Hitlera dostrzegł znacznie więcej niż tylko rolę „katalizatora” procesów toczących się już wcześniej w niemieckim społeczeństwie, a jego samego uważał za postać zdecydowanie bardziej dominującą niż „strukturaliści”. Mniej więcej w tym samym czasie książka Wolframa Pyty, niebędąca biografią w ścisłym tego słowa znaczeniu, pokazała czytelnikom, jak „kulturowa” interpretacja badań historycznych może ukazać w nowym świetle samozwańczy „geniusz” Hitlera oraz „performatywną” naturę jego rządów15. Całkiem niedawno zaś krótka biografia pióra Hansa-Ulricha Thamera przypomniała nam raz jeszcze o znaczeniu przemocy i uwiedzenia w relacjach Hitlera z narodem niemieckim16.

Niniejsza praca pod wieloma względami nie może konkurować z wyżej wymienionymi. Nie jest, rzecz jasna, pierwszym poważnym opracowaniem tego tematu, nie powie też o nim ostatniego słowa. Brak jej literackiej klasy biografii Joachima Festa, skali i głębi dzieła Iana Kershawa, dogłębnego zrozumienia systemu nazistowskiego w wersji Petera Longericha, teoretycznego wyrafinowania Wolframa Pyty czy psychologicznej przenikliwości Volkera Ullricha. Nie jest też próbą ponownego wynalezienia koła. Uwzględnia najnowsze dogłębne badania historii Trzeciej Rzeszy, ale nie jest ich syntezą17. Nie wyjaśnia silnej więzi, która łączyła Hitlera z narodem niemieckim18. Jest to bowiem opowieść nie o Hitlerze, na którego Niemcy głosowali, ale o Hitlerze, którego dostali. Nie o tym, co „osiągnął”, ale o tym, jakie były jego zamiary. I wreszcie pozostawia osobowość oraz prywatne życie Führera w tle, zahaczając jedynie, w dość zaskakujący sposób, o pewne ich aspekty. To rzekłszy, autor pragnie wyrazić nadzieję, iż choć nie przedstawi „całościowego” wizerunku Adolfa Hitlera, zdoła przynajmniej dowieść, że dotychczasowy jego obraz był mocno niepełny.

Biografia ta stawia trzy nowe, mocne i wzajemnie powiązane tezy. Po pierwsze, że tym, co najbardziej zajmowało Hitlera przez całą jego karierę, były świat anglo-amerykański oraz globalny kapitalizm, a nie Związek Radziecki i bolszewizm. Po drugie, że jego poglądy na temat narodu niemieckiego [Volk] – nawet oczyszczonego z Żydów i innych „niepożądanych elementów” – były wysoce dwuznaczne i można w nich znaleźć ślady kompleksu niższości wobec „Anglosasów”. Po trzecie, że zbytnio skupiliśmy się – ze zrozumiałych powodów, rzecz jasna – na morderczej „negatywnej eugenice” Hitlera wobec Żydów i wspomnianych „niepożądanych elementów”, a zbyt mało uwagi poświęciliśmy jego „pozytywnej eugenice”, której celem było „wyniesienie” narodu niemieckiego, tak by dorównał swoim brytyjskim i amerykańskim rywalom19. Wszystko to sprawiło, że nie dostrzegliśmy, jak bardzo dyktator zaangażował się w zmagania nie tylko ze „światowym żydostwem”, ale i z „Anglosasami”. Ambicją autora nie jest jednak to, by praca ta stanowiła dodatek do istniejących ram badawczych, ale by je zastąpiła. Jeśli bowiem uda się obronić postawione w niej tezy, to biografię Hitlera, a być może nawet historię Trzeciej Rzeszy, należy na nowo gruntownie przemyśleć.

Książka ta zrywa więc z obiegowymi opiniami na temat Hitlera. Dowodzi, że nie stawiał on niemieckiej nacji na rasowym piedestale, ale żył w nieustającym lęku, świadom jej kruchości. Nie uważał, że kryzys ekonomiczny był miażdżącym ciosem dla Stanów Zjednoczonych, i przekonanie to było jedną z podstaw jego myślenia już od początku lat dwudziestych. Niniejsza biografia rozprawia się też z powszechnym przekonaniem, jakoby najistotniejszym czynnikiem, który ukształtował światopogląd Hitlera, a także źródłem jego zajadłego antysemityzmu, był strach przed Związkiem Radzieckim czy bolszewizmem. Nie akceptuje też tezy, jakoby front wschodni był dla Führera kluczowym teatrem działań podczas drugiej wojny światowej. Nie dostrzega także znaczących śladów „konceptualnego pluralizmu” w żadnej sferze polityki wewnętrznej i zagranicznej nazistowskiego państwa, którą Hitler uważał za istotną. Führer nie był zakładnikiem żadnej z sił niemieckiego społeczeństwa, żadnego z konkurujących ze sobą ośrodków władzy. Jeżeli niemiecki rząd trwał często w stanie „polikratycznego chaosu”, to z pewnością nie dlatego, że dyktator świadomie wcielał w życie zasadę „dziel i rządź”. To rzekłszy, nadmienić należy, że żadne z cytowanych tu dzieł nie jest ani bezwartościowe, ani bezbłędne – autor niniejszej pracy zgadza się z pewnymi tezami badaczy Trzeciej Rzeszy, a inne odrzuca. Odzwierciedleniem tego faktu są przypisy, generalnie będące wyrazem uznania dla wniosków płynących z innych opracowań tematu; błędy są zwykle korygowane jedynie przez sugestię.

Prawda jest taka, że autor w wielkim stopniu opiera się na dokonaniach poprzedników. Do podjęcia wyzwania zainspirowały go ostatnie trendy historiograficzne. Po pierwsze, koncepcja „transnarodowa” pozwoliła na nowe zrozumienie niemieckiej historii jako elementu szerszych procesów europejskich, a nawet globalnych20. W ramach wyznaczonych przez histoire croisée [historia wzajemnie uwikłana] znacznie łatwiej jest zrozumieć skomplikowane stosunki niemiecko-amerykańskie, które wywarły tak silny wpływ na myślenie i karierę Hitlera21. Po drugie, kwestia „globalizacji”. Hitler z niniejszej biografii jest – przy całej swej specyficzności – produktem sił o zasięgu globalnym22, a jako taki doskonale wpisuje się w najnowsze opracowania na temat światowego kapitalizmu23. Po trzecie, „zwrot środowiskowy” pozwala nam ujrzeć Hitlera jako przede wszystkim maltuzjanistę, „polityka niedostatku”24. Po czwarte, ostatnie badania nad władzą w ujęciu globalnym, a zwłaszcza nad anglo-amerykańskim kartelem, który pojawił się na początku dwudziestego wieku, zwróciły uwagę autora na bunt Hitlera przeciwko temu porządkowi25.

Po piąte, badania historyczne nad migracją i rasą, zwłaszcza dotyczące anglo-amerykańskiego kolonializmu osadniczego, a także nad międzynarodową polityką rasową, ze szczególnym uwzględnieniem „anglosaskich hegemonów”, pozwalają lepiej zrozumieć światopogląd Hitlera26. W takim ujęciu Niemcy mogą być postrzegane – i w owym czasie były tak postrzegane przez swych obywateli, nie wyłączając Führera – jako kraj kolonizujący, ale i kolonizowany; nie było do końca jasne, po której stronie „globalnej linii koloru” (global colour line) należy je umieścić. Rzesza była uważana za stronę „pomnażającą”, a nie „pomnażaną”27, albo – by użyć słów Hitlera – „zapładniającą”, a nie zapładnianą. Przeciwnego zdania był jednak Aimé Césaire, który już w połowie lat pięćdziesiątych zauważył, że imperialne zapędy Hitlera w Europie doprowadziły do odwrócenia tradycyjnego porządku rasowego: przypisały wielu białym niższy status przynależny dotąd ludziom o innym kolorze skóry28. Po szóste, „zwrot przestrzenny” w literaturze historycznej pozwala nam zrozumieć, jak Niemcy, pokonawszy drogę od tradycyjnego Reichu do narodu, przerodziły się na powrót w imperium na skalę globalną29. I wreszcie „zwrot temporalny” w badaniach historycznych skłonił autora do zwrócenia szczególnej uwagi na czas, jego wyczucie, a zwłaszcza chronologiczny porządek wydarzeń w poglądach Hitlera30. To, w jaki sposób w umyśle dyktatora czas ulegał rozciągnięciu lub skróceniu, wydaje się kluczową zmienną.

Kolejne rozdziały niniejszej biografii ukażą, jak wielką pomocą były dla autora te prace na temat nazistowskich Niemiec, które zostały wydane w ostatnich dwudziestu latach31. Mark Mazower stworzył koncepcję, która pozwala zrozumieć rolę Trzeciej Rzeszy jako europejskiego imperium32. Tim Snyder położył nacisk na „środowiskowy” wymiar myśli Hitlera. Adam Tooze ukazał, w jak wielkim stopniu należy uważać Stany Zjednoczone za główny punkt odniesienia dla Trzeciej Rzeszy, zwłaszcza w okresie wojennym, gdy zaczęła się „walka o produkcję”33. Amerykański wymiar dwudziestowiecznej historii Niemiec w bardziej ogólnym ujęciu przedstawiali Mary Nolan, Philipp Gassert oraz Stefan Kühl34. Johann Chapoutot przypomniał nam o trwałym znaczeniu idei zawartych w nazistowskim projekcie35, a Lars Lüdicke o zdumiewającej niezmienności poglądów na kluczowe sprawy Trzeciej Rzeszy w ostatnim dwudziestopięcioleciu36.

Ta biografia korzysta także z licznych nowych badań poświęconych najważniejszym okresom i aspektom życia Hitlera. Dirk Bavendamm przyjrzał się uważnie młodości przyszłego Führera, a Brigitte Hamann na nowo przeanalizowała wiedeński okres jego życia i dowiodła niezbicie, że nawet w najmniejszym stopniu nie przejawiał on wówczas antysemickich uprzedzeń37. Anton Joachimsthaler wykazał z kolei, że „ścieżka” Hitlera miała swój początek dopiero w Monachium38. Thomas Weber naświetlił doświadczenia przyszłego kanclerza z czasu pierwszej wojny światowej. Othmar Plöckinger i Thomas Weber przyjrzeli się znacznie bliżej niż ich poprzednicy kluczowym latom okresu monachijskiego, tuż po zakończeniu Wielkiej Wojny. Plöckinger napisał też szczegółową analizę powstania i spuścizny Mein Kampf39. Despina Stratigakos zainteresowała się zaniedbanym wcześniej tematem gustu architektonicznego i działań Hitlera w tej dziedzinie40. Anna Maria Sigmund jako pierwsza przeanalizowała skomplikowany ménage à trois łączący Hitlera z jego siostrzenicą Geli Raubal i szoferem Emilem Maurice’em41. Heike Görtemaker wyczerpująco opisała związek dyktatora z Ewą Braun42. Timothy Ryback zbadał jego nawyki czytelnicze, Bill Niven zaś – gust kinematograficzny43. Fritz Redlich poddał Hitlera poważnej analizie psychiatrycznej44, Johannes Hürter prześledził jego relacje z dowódcami wojskowymi wysokiego szczebla45, a Stephen Fritz dowiódł, że w kwestiach militarnych wódz Rzeszy wcale nie był amatorem46.

Istnieje też kilka ważnych analiz poświęconych roli Hitlera w Trzeciej Rzeszy. Christian Goeschel prześledził ewolucję jego „faszystowskiego sojuszu” z Mussolinim47. Kurt Bauer dowiódł kluczowej roli w nieudanym puczu austriackim z 1934 roku48. Studium Andreasa Krämera poświęcone kryzysowi z maja 1938 roku i jego następstwom ukazało dyktatora reagującego na wydarzenia zewnętrzne, ale w pełni kontrolującego niemiecki aparat służby bezpieczeństwa49. Praca Angeli Hermann na temat kryzysu monachijskiego i jego konsekwencji udowodniła, że „konceptualny pluralizm” w polityce zagranicznej nazistowskich Niemiec funkcjonował jedynie w niższych warstwach władzy, a nie dotyczył samego Hitlera50. Rolf-Dieter Müller przekonująco uargumentował, iż plan Führera na lata 1938–1939 przewidywał atak na Związek Radziecki, a został zmodyfikowany jedynie z powodu niechęci Polski do współpracy51. Centralną rolę kwestii amerykańskiej w latach 1940–1941 zaakcentował Ian Kershaw w swym studium na temat brzemiennych w skutki decyzji Hitlera52. Edward Westermann i Carroll Kakel porównali wojnę niemiecko-radziecką do podboju amerykańskiego Dzikiego Zachodu53. Tomy Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, będące de facto oficjalną niemiecką wersją wydarzeń drugiej wojny światowej, ukazały centralną pozycję Hitlera w przebiegu tego konfliktu54. I wreszcie jego kluczowej roli w zamordowaniu sześciu milionów Żydów dowiedli ponad wszelką wątpliwość Richard Evans, Peter Longerich i inni historycy, którzy zaangażowali się w obalanie tez negacjonisty Davida Irvinga55. Magnus Brechtken i Maximilian Becker z Instytutu Historii Współczesnej w Monachium przygotowują zaś naukowe wydanie kanclerskich przemówień Hitlera56.

Tezy zawarte w niniejszej książce oparte są na licznych i różnorodnych materiałach źródłowych. Niektóre z nich są doskonale znane i zaakceptowane, wartość innych, co zaskakujące, jest podważana, a jeszcze inne – wedle najlepszej wiedzy autora – są zupełnie nowe. Jeśli chodzi o pierwsze trzydzieści lat życia Hitlera, podstawowym źródłem jest kompletne wydanie jego korespondencji, pism i uwag (w tym tych przekazanych przez osoby trzecie) obejmujące okres do 1924 roku; materiały uznawane za falsyfikaty zostały naturalnie pominięte57. Zbiór ten jest w miarę kompletny, gdy chodzi o źródła powstałe po 1919 roku, natomiast wcześniejsze teksty są dość wybiórcze. Nie istnieją na przykład żadne materiały dotyczące okresu między sierpniem 1908 a sierpniem 1909 roku58. Co do okresu od połowy lat dwudziestych, dzieło to opiera się przede wszystkim na Mein Kampf59, tzw. Drugiej książce oraz na obszernym wydaniu mów i pism Hitlera z lat 1925–193360.

Nietrudno zgadnąć, że materiałów dotyczących Hitlera gwałtownie przybyło po objęciu przezeń władzy w roku 1933. Ważnym źródłem dotyczącym Trzeciej Rzeszy jest pionierski zbiór Maksa Domarusa, złożony głównie z przemówień Führera, choć zastrzec należy, że jest on niekompletny, a jego redakcja pozostawia wiele do życzenia61. Istnieje też znacznie skromniejszy, ale lepiej opracowany wybór najważniejszych mów dyktatora stworzony przez Hildegard von Kotze i Helmuta Krausnicka62. Dokumenty poświęcone utworzonym przez Hitlera gabinetom dają cenny wgląd w sposób sprawowania przez niego władzy, a archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych utrwaliło wiele jego wypowiedzi63. Wartościowym źródłem dotyczącym lat wojny są „dekrety” Hitlera zgromadzone przez Martina Molla, zbiór „dyrektyw” zebrany przez Walthera Hubatscha, opracowanie dotyczące spotkań Führera z Albertem Speerem autorstwa Williego Boelckego oraz Lagebesprechungen – zachowane protokoły narad wojskowych z udziałem naczelnego wodza64. Uzupełniają je pamiętniki i wspomnienia świadków wydarzeń, a także niezwykle cenny „zapis podróży” sporządzony przez Haralda Sandnera i inne źródła drukowane65. Choć większość materiałów cytowanych w niniejszej biografii należy od pewnego czasu do domeny publicznej, znaczenie niektórych z nich nie zostało dostatecznie docenione – sporo jest kluczowych wypowiedzi, którymi przez dziesięciolecia nikt się nie zainteresował.

Jak wszystkie źródła historyczne, także te dotyczące Hitlera – zwłaszcza pamiętniki i wspomnienia – należy traktować z dużą ostrożnością. Na przykład Joseph Goebbels pisał swoje dzienniki z myślą o publikacji, toteż biografowie muszą być wyczuleni na grubą przesadę, którą ten nazistowski propagandzista raczy nas zza grobu66. Albert Speer z kolei nie tylko otwarcie przeinaczał fakty i się usprawiedliwiał, ale także wyolbrzymiał znaczenie swojej szczególnej więzi z Hitlerem67. Niektóre źródła, takie jak Aufzeichnungen Ottona Wagenera czy dziennik Gerharda Engla, sprawiają wrażenie pisanych na gorąco, choć w rzeczywistości powstały wiele lat po wydarzeniach, do których się odnoszą. Mimo to szczegółowa analiza faktów pozwala uznać je niemal bez wyjątku za solidne źródła68. Ostrożnie należy traktować również Rozmowy przy stole zawierające wypowiedzi Hitlera z okresu wojny – choć generalnie dobrze oddają one ducha czasu, pełno w nich przeinaczeń i nie mogą być traktowane jako wierny zapis słów Führera69. Dlatego też żadna z nich nie została potraktowana w tej biografii jako źródło cytatu, choć wiele wykorzystano ze stosownymi zastrzeżeniami.

Autor uznał jednak, że należy zrezygnować z licznych „klasycznych” źródeł. Jeśli chodzi o wczesny okres życia Hitlera, którego obraz wypaczyły Mein Kampf i późniejsze „wspomnienia” towarzyszy, zdecydował się na dość drastyczny krok: korzystał wyłącznie z materiałów z epoki. Tym sposobem wykluczone zostały między innymi wspomnienia Augusta Kubizka, przyjaciela Hitlera z wczesnej młodości70. Wypowiedzi i cytaty Wernera Masera również zostały uznane za niegodne zaufania71. Źródła takie, jak „rozmowy z Breitingiem” czy wspomnienia Hermanna Rauschninga, od dawna traktowane podejrzliwie, lecz wciąż cytowane przez wielu badaczy, też nie zostały wykorzystane72. I wreszcie, po długim wahaniu, autor postanowił wykluczyć domniemany „testament” Hitlera z początku 1945 roku. Treść tego tekstu wydaje się zgodna z poglądami dyktatora – i z tezami zawartymi w tej biografii – ale ostatnie badania każą wątpić w jego pochodzenie73.

Nowe źródła wykorzystane w tej biografii można podzielić na dwie kategorie. Niektóre tylko wyjaśniają lub szczegółowo omawiają dobrze poznane aspekty kariery Hitlera, inne zaś wspierają tezy stawiane przez autora. Z Bavarian Kriegsarchiv pochodzi nowy materiał dotyczący udziału Hitlera w pierwszej wojnie światowej, w tym jego ważnego spotkania z żołnierzami amerykańskimi oraz – w bardziej ogólnym wymiarze – zmagań jego pułku z nowym przeciwnikiem. Inne źródła monachijskie potwierdziły głęboką troskę Hitlera dotyczącą bawarskiego separatyzmu. Zasoby Ministerstwa Spraw Zagranicznych dostarczyły cennych danych na temat powracających niemieckich emigrantów oraz planu ich „wymiany” na opuszczających kraj niemieckich Żydów. Według wiedzy autora żaden z tych dokumentów nie został dotąd wykorzystany przez biografów Führera – najprawdopodobniej nawet nie wiedzieli oni o ich istnieniu.

Celem stworzenia ze wszystkich tych materiałów spójnej argumentacji autor posłużył się metodą „lejka”. Początek niniejszej biografii, dotyczący czasów i zagadnień słabo udokumentowanych źródłami, jest możliwie pełną analizą. Jednakże w kolejnych rozdziałach, w miarę jak tropy interpretacyjne stają się coraz wyraźniejsze, a materiałów przybywa, autor skupia uwagę na wybranych wątkach. W pewnym sensie odzwierciedla to drogę, jaką pokonał sam Hitler, we wczesnej fazie kariery otwarcie dzielący się swoimi przemyśleniami, a z czasem coraz ostrożniejszy w tej materii. Generalnie rzecz biorąc, autor stara się raczej pokazywać, niż opowiadać – stąd wiele cytatów z wypowiedzi Hitlera i rozległa egzegeza. Dlatego też, w przeciwieństwie do wielu innych biografii, pracę tę można określić jako „minimalistyczną kontekstowo” oraz „hitlerocentryczną”74. Nie stracimy z oczu jej bohatera na więcej niż jeden czy dwa akapity. Nie oznacza to naturalnie, że Hitler jest tu traktowany jako myśliciel sui generis – powszechnie wiadomo, że obficie czerpał z dorobku innych – a jedynie że czytelnik więcej dowie się o tym, w co Führer wierzył, niż o tym, jakie były źródła jego przekonań. Idąc za radą Richarda Evansa, będziemy stawiać „analizę, argumentację i interpretację” wyżej niż „język prokuratora czy kaznodziei moralisty”75. Nie będzie tu więc prób systematycznego negowania przekonań i poczynań Hitlera, naruszyłyby one bowiem zasady przyjęte w tej biografii i gruntownie odmieniły jej oblicze. Dlatego też czytelnicy – jeśli nie mają powodów sądzić inaczej – powinni uważać każde słowo dyktatora za wierutne kłamstwo. Ocena „zawartości prawdy” w pismach i wypowiedziach Hitlera o wiele mniej liczy się w tej biografii niż ich znaczenie i intencje. Autor zamierzał dotrzeć do umysłu Führera, nie pozwalając, by ten przeniknął do jego.

Trzy główne tezy postawione w tej pracy znajdują poparcie w kilku pomniejszych. O wielu z nich słyszeli nawet czytelnicy nieobeznani z tematem, a specjaliści znają je doskonale. Inne być może były już prezentowane, ale nie dostrzeżono ich prawdziwego znaczenia. Są jednak i takie kluczowe wątki proponowanych tu tez, które autor, według swej wiedzy, uważa za zupełnie nowe. Nawet jeśli mania Hitlera na punkcie Wielkiej Brytanii nie jest tajemnicą, a w ostatnich badaniach często przewija się wątek jego żywego zainteresowania Stanami Zjednoczonymi, to do tej pory historycy nie dostrzegali obsesji demograficznej przywódcy Trzeciej Rzeszy – tego, że sprawa niemieckiej emigracji była centralnym punktem jego światopoglądu. Choć często też zauważa się związek między jego antysemityzmem i antykapitalizmem i był on przedmiotem kilku opracowań, to jego kluczowe znaczenie, a także to, z jaką zaciekłością Hitler od początku do końca walczył z „międzynarodową finansjerą” oraz „plutokracją”, do dziś nie zostały w ogóle zrozumiane. Skala jego obawy o rasową spójność narodu niemieckiego, przez stulecia podzielonego politycznie i kulturowo, także nie doczekała się właściwej oceny. Z tego powodu kwestie takie, jak groźba bawarskiego separatyzmu, wyzwanie europejskiej integracji, widmo restauracji Habsburgów czy „czarne” (kościelne) zagrożenie, które zajmowały Hitlera na różnych etapach jego kariery, wymagają stosownego naświetlenia.

Praca niniejsza została podzielona na sześć części. Pierwsza dotyczy młodości Hitlera aż po zakończenie Wielkiej Wojny, kiedy to – po stosunkowo ospałych początkach – zaczęła się w nim budzić świadomość polityczna, choć jeszcze bez śladu politycznego powołania czy potencjału przywódczego. Wojna zgotowała mu traumatyczne spotkanie z wojskową, gospodarczą, finansową i demograficzną potęgą Anglo-Ameryki, która zmiażdżyła starą Rzeszę i jego świat. W latach 1919–1922 pojawiły się pierwsze zarysy światopoglądu Adolfa Hitlera: lęk przed Anglo-Ameryką, powiązana z nim wrogość wobec globalnego kapitalizmu i międzynarodowego żydostwa, a także niepokój o to, że wewnętrzne słabości, takie jak socjalizm, bolszewizm, masowa emigracja, a zwłaszcza bawarski separatyzm, uczynią Rzeszę bezbronną wobec wrogów zewnętrznych. W tym okresie Hitler, jak się wydaje, wychodził z założenia, że na odrodzenie Niemiec potrzeba wielu lat, jeśli nie pokoleń. W części drugiej, poświęconej latom 1923–1927, zobaczymy, jak w jego oczach czas gwałtownie przyspieszył, gdy trzeba było przeciwdziałać groźbie separatystycznego puczu oraz wykorzystać sprzyjające okoliczności w kraju i na świecie. Gdy jego własny pucz zakończył się klęską, Hitler przestał się spieszyć i skupił na rozwijaniu koncepcji Lebensraum, mającej być odpowiedzią na rasową degenerację Niemiec wykrwawiających się z każdym zdrowym emigrantem wybierającym życie w Ameryce. Był to projekt długoterminowy, więc czas przyszłego dyktatora znowu płynął wolniej.

W części trzeciej, opowiadającej o latach 1928–1932, widzimy Hitlera rozwijającego wielki projekt odnowy i wzmocnienia Rzeszy w obliczu wyzwania rzuconego przez Amerykę, zwłaszcza utraty „najlepszego elementu” niemieckiego społeczeństwa związanej z emigracją do Nowego Świata, i zaoferowanie alternatywy dla bardzo popularnej idei integracji europejskiej. Wykorzystując niepokoje wywołane przez Wielki Kryzys, opracował też wtedy strategię znacznie szybszego, niż dotąd uważał za możliwe, przejęcia władzy. Część czwarta, obejmująca lata 1933–1936, jest analizą projektu transformacji społecznej, gospodarczej i rasowej, który miał według Hitlera wyeliminować z niemieckiego społeczeństwa „negatywne elementy” – na przykład Żydów i niepełnosprawnych – i przyczynić się do rozwinięcia bardziej „pozytywnej” struktury rasowej. O ile kwestie rasowe były, ze swej natury, planem na długie lata, o tyle polityka wojskowa i dyplomacja Hitlera podążały znacznie krótszymi ścieżkami. Na tym etapie nie było jeszcze mowy o światowej dominacji – chodziło tylko o powiększenie terytorium Niemiec, co uważał za niezbędne do ich przetrwania w świecie globalnych mocarstw.

W części piątej, poświęconej okresowi 1937–1940, czas Hitlera raz jeszcze przyspieszył w odpowiedzi na wrogość Anglo-Ameryki. Przekonamy się, jak doszło do tego, że choć Führer pierwotnie nie marzył o władzy nad światem, a nawet o okupowaniu tak wielkiej części Europy, dał się ponieść logice wojny i ekspansji i doprowadził do rozszerzenia konfliktu. I wreszcie w części szóstej, obejmującej lata 1941–1945, kariera Hitlera osiągnęła punkt kulminacyjny w konfrontacji z Ameryką doby Roosevelta, czego rezultatem były walka o Lebensraum oraz unicestwienie europejskich Żydów. Gdy anglosaskie potęgi zwierały szyki przeciwko niemu, Führer nabrał przekonania, że tylko prawdziwie globalna polityka może obronić Rzeszę przed jej wrogami. Niemieckie armie były już na dwóch kontynentach i sposobiły się do wkroczenia na trzeci. Hitler planował też inwazję – a przynajmniej ataki z powietrza – na zachodnią półkulę. Przez chwilę zdawało się, że ma w zasięgu ręki cały świat, lecz właśnie wtedy rozpoczął się nieunikniony upadek, którego kulminacją była druga, jeszcze bardziej druzgocąca klęska Rzeszy w starciu z – jak to postrzegał jej przywódca – Anglosasami, Żydami i ich sojusznikami.

Część pierwsza

UPOKORZENIE

Pierwsze trzy dziesięciolecia życia Adolfa Hitlera to czas trudny i w dużej mierze zapomniany. Kilkanaście lat po tym, jak przyszedł na świat w niezamożnej, ale i niebiednej rodzinie na zachodnim krańcu cesarstwa Habsburgów, jego sytuacja gwałtownie się pogorszyła. Utracił rodziców – matka zmarła po ciężkiej chorobie – i szybko roztrwonił skromną schedę po nich. Jego talent artystyczny nie został doceniony w Wiedniu. Hitler pokonał wiele trudności, zanim przeniósł się do Monachium, wówczas drugiego co do wielkości miasta Niemiec. Tam także nie było mu łatwo. Nie licząc otwartej pogardy dla cesarstwa Habsburgów, do dwudziestego piątego roku życia nie zdradzał wyraźnego zainteresowania polityką. Wielka Wojna okazała się dla niego doświadczeniem zarówno traumatycznym, jak i wyzwalającym. Podczas czteroletniej służby wojskowej był ranny, przeżył wstrząsające ostrzały artyleryjskie, został odznaczony, oślepiony i pokonany – jak wielu jego rodaków. Zakończył tę wojnę tak, jak ją rozpoczął – jako osamotniona postać na marginesie dziejów Niemiec i świata.

1

Szkic o młodości dyktatora

Historycznym zrządzeniem losu Adolf Hitler przyszedł na świat 20 kwietnia 1889 roku jako Austriak. Jego rodzinne miasto, Braunau am Inn, przez setki lat było częścią Księstwa Bawarii, zanim na mocy pokoju cieszyńskiego, który w 1779 roku zakończył wojnę o sukcesję bawarską, przypadło w udziale monarchii Habsburgów. W niespokojnych czasach wojen rewolucyjnej Francji i wojen napoleońskich kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk, by na dobre powrócić do Austrii w roku 1815. W sensie kulturowym i etnograficznym biegnąca wzdłuż Innu granica między Niemcami a tym, co znamy dziś jako Austro-Węgry, była raczej symboliczna – przynajmniej w okolicach Braunau. Dialekt niemiecki, tradycje i obyczaje niewiele się różniły po obu stronach rzeki. Choć Hitler przeprowadził się wkrótce dalej na wschód, a i tam długo nie zagrzał miejsca, pozostał mieszkańcem Górnej Austrii i używał dialektu bawarskiego76. W późniejszych latach często określał siebie mianem Bawarczyka77.

W sensie politycznym różnica była jednak ogromna. Przez niemal tysiąc lat mieszkańcy Braunau należeli do Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, łączącej większość Niemców wspólnoty, która istniała do 1806 roku. Proniemiecką orientację utrzymali też po roku 1815 jako członkowie Związku Niemieckiego. Jednakże w latach 1866–1871 pruski premier Otto von Bismarck wyparł z Niemiec Austrię i pokonał Francję, dążąc do „małego zjednoczenia Niemiec” pod szyldem Drugiej Rzeszy. Habsburgowie z kolei skierowali uwagę na południe i na wschód w poszukiwaniu kompromisu z niepokornymi Węgrami. Na skutek nowego statusu korony węgierskiej mieszkańcy Braunau byli odtąd cesarsko-królewskimi poddanymi wielonarodowego imperium, a nie obywatelami czysto niemieckiego tworu politycznego. Granica z Cesarstwem Niemieckim przebiegała ledwie trzysta metrów od ich domów, w Simbach na drugim brzegu Innu. Rodzina Hitlerów zapewne spoglądała na nią każdego dnia. Alois, ojciec przyszłego dyktatora, przejawiał rzekomo pangermańskie ciągoty, jednocześnie zaś miał dość liberalne, a przynajmniej racjonalnie sceptyczne poglądy na Kościół rzymskokatolicki78. Nie ma natomiast żadnych dowodów na to, że był nielojalny wobec Habsburgów, że był antysemitą, że nadużywał alkoholu albo dopuszczał się przemocy wobec swoich dzieci.

Adolf był jednym z młodszych dzieci w licznej rodzinie79. Z poprzedniego małżeństwa ojca, z Franziską Matzelsberger, miał przyrodniego brata Aloisa juniora, a także przyrodnią siostrę Angelę. Po śmierci żony Alois poślubił swą kuzynkę Klarę Pölzl, z którą spłodził jeszcze sześcioro dzieci. Dzieciństwo przeżyło tylko dwoje z nich – Adolf i jego młodsza siostra Paula. Troje z pięciorga rodzeństwa Hitlera zmarło, zanim przyszedł na świat, a jedno, gdy miał ledwie dziesięć lat. Ważną postacią w ich życiu była Johanna, siostra Klary, zwana przez bliskich „Hanitante”. Obowiązki zawodowe Aloisa sprawiły, że rodzina musiała się przeprowadzić z domu przy Salzburger Vorstadt do Hafeld w gminie Lambach. Przez pewien czas pracował też w niemieckim mieście granicznym Passau. Na emeryturze osiadł w Leondingu80, gdzie zmarł 3 stycznia 1903 roku, po tym jak zasłabł nad porannym kieliszkiem wina w miejscowej oberży.

Owdowiała Klara przeniosła się z rodziną najpierw do Linzu, a potem do Urfahr po drugiej stronie Dunaju. Hitler kontynuował naukę w Staats Realschule w Linzu81 znanej z niemieckiego nacjonalizmu oraz niechęci do Habsburgów. Po pierwszym, niezłym roku w nowej szkole przyszły Führer wyraźnie obniżył loty – rzadziej bywał na lekcjach i choć nadal otrzymywał dobre stopnie z wychowania fizycznego i rysunku, jego zaangażowanie w naukę oceniano jedynie jako „satysfakcjonujące”82. Choć w Linzu i Urfahr Hitler należał do rozmaitych organizacji kulturalnych, takich jak Oberösterreichischer Musealverein, Oberösterreichischer Musikalverein i Oberösterreichischer Volksbildungsverein83, nie ma dziś dowodów na to, by w owym czasie angażował się politycznie. Nic nie sugeruje też, by znał Ludwiga Wittgensteina, ucznia tej samej szkoły, a później słynnego filozofa. Tak czy owak, słabo się uczył i był zmuszony powtórzyć klasę, zanim jako szesnastolatek opuścił szkolne mury.

Nie wiadomo, jaki wpływ na młodego Adolfa miał ten pochód śmierci i zmian. To, co go spotkało, nie było jednak w żadnym sensie wyjątkowe – emocjonalne i finansowe problemy, których doświadczył, były typowe dla tamtych czasów, a może i dla wszystkich. Faktem jest natomiast, że obaj – ojciec i syn – wdali się w związki ze swoimi kuzynkami, choć i to, przynajmniej na terenach wiejskich, nie było niczym nadzwyczajnym. Wydaje się, że Hitler nawiązywał w tym czasie normalne przyjaźnie, choćby z innym wielbicielem Wagnera Augustem Kubizkiem, którego poznał podczas koncertu i który podzielał jego artystyczne zainteresowania. Innymi słowy, w jego dzieciństwie i wczesnej młodości, o których wiemy bardzo niewiele, nie wydarzyło się nic, co można by uznać za zwiastun burzliwej przyszłości.

Po ukończeniu szkoły Hitler skupiał się przede wszystkim na zapewnieniu sobie bytu, sprawach uczuciowych, karierze artystycznej oraz problemach zdrowotnych matki. Jego pierwszy znany nam list, podpisany także przez jego siostrę Paulę, powstał w lutym 1906 roku. Była to skierowana do Finanzdirektion Linz prośba o wypłatę renty sierocej84. Młody Hitler kilkakrotnie odwiedził Wiedeń i wreszcie przeprowadził się do stolicy, gdzie łatwiej mu było o kontakt z twórczością operową Richarda Wagnera. Latem 1906 roku zobaczył Tristana i Izoldę oraz Holendra tułacza. Odwiedzał również Stadttheater. Pochłaniała go nie tylko muzyka, ale i architektura opery. Na pocztówce z Operą Wiedeńską wspominał o „majestacie” gmachu z zewnątrz, ale krytykował wnętrze „przeładowane” aksamitem i złoceniami85.

Na początku 1907 roku u matki Hitlera wykryto nowotwór. Operacja nie przyniosła poprawy. Choć Klara nie miała ubezpieczenia zdrowotnego, rachunki za opiekę medyczną nie były wysokie dzięki wyrozumiałości jej żydowskiego lekarza Eduarda Blocha. Hitler opiekował się matką w trakcie jej choroby i wydaje się, że był zdruzgotany, gdy zmarła pod koniec grudnia 1907 roku. Podczas leczenia pozwolił sobie jednak na wypad do Wiednia, a wczesną jesienią nawet wynajął tam pokój86. Pewne jest, że Hitler ani nie obwiniał Blocha o śmierć matki, ani nie stał się antysemitą w następstwie rodzinnej tragedii. Przeciwnie, jakiś czas utrzymywał jeszcze przyjazne kontakty z lekarzem, a nawet wysłał mu ręcznie malowaną kartkę z życzeniami noworocznymi87. Po latach pozwolił mu też uciec z Austrii na warunkach znacznie korzystniejszych niż te, które musiała zaakceptować większość nieszczęsnych Żydów.

Tymczasem artystyczne aspiracje Hitlera pozostały niespełnione. Na początku września 1907 roku wraz ze stu jedenastoma kandydatami zgłosił się do wiedeńskiej Akademie für Bildende Künste. Mniej więcej jedną trzecią chętnych odrzucono już w pierwszej fazie selekcji, ale Hitler wytrwał jeszcze miesiąc, do drugiego etapu. Tym razem jednak nie miał już szczęścia: jego rysunki oceniono jako „niezadowalające” i nie znalazł się w gronie dwudziestu ośmiu przyjętych do Akademii88. Mimo to postanowił przeprowadzić się na stałe do Wiednia w lutym 1908 roku. Aby utrzymać się w stolicy, pożyczył sporą kwotę od swej „Hanitante”, resztę jego przychodów zaś stanowiła renta sieroca89. Magdalena Hanisch, przyjaciółka rodziny, próbowała ułatwić mu życie, organizując wsparcie Alfreda Rollera, wpływowego profesora Kunstgewerbeschule. Hitler bardzo cenił jego scenografie do oper Wagnera; nazywał go nawet „wielkim mistrzem ilustracji scenicznej”. List Hanisch do jej przyjaciółki Johanny Motloch, która pośredniczyła w kontaktach z Rollerem, jest jedynym dokumentem opisującym położenie Hitlera w tamtych czasach. „Z przyjemnością pomogłabym temu młodemu człowiekowi”, pisała, „nie ma on nikogo, kto by się za nim wstawił lub służył mu radą i pomocą. Pojechał sam do Wiednia, musiał sam, bez niczyich wskazówek, wszędzie dotrzeć, by zostać przyjętym”90. Tym, co jeszcze zatrzymywało Hitlera w Linzu, jak pisała, była kwestia renty sierocej. Roller zgodził się na rozmowę z kandydatem, za co Hitler wylewnie podziękował Johannie Motloch, ale do spotkania nigdy nie doszło.

Pierwszym lokum przyszłego Führera w Wiedniu był pokój przy Stumpergasse. Właścicielka mieszkania, Maria Zakreys, była Czeszką i, jak wspominał Hitler, nie najlepiej mówiła po niemiecku. W owym czasie interesowały go przede wszystkim muzyka i architektura. W połowie lutego 1908 roku oznajmił, że zamierza kupić pianino, a gdy dwa miesiące później jego przyjaciel Kubizek oznajmił, że przyniesie skrzypce, młody Adolf żartobliwie zagroził, że kupi bawełny za dwie korony, by zatkać sobie uszy. W połowie lata jego nastrój znacznie się pogorszył. Twierdził, że żyje „jak pustelnik”, a odkąd pani Zakreys wyjechała, ze snu budzą go jedynie dokuczliwe pluskwy. Niemniej znalazł sobie nowe hobby: pochłonęły go architektura i urbanistyka Linzu91. Miesiąc później wciąż był przygnębiony – przepraszał Kubizka za długotrwałe milczenie, tłumacząc: „nie przychodzi mi do głowy absolutnie nic, o czym mógłbym ci opowiedzieć”. Czas spędzał na czytaniu gazet (wspomniał o prenumeracie) i pisaniu, zapewne na temat urbanistyki i architektury: „Ostatnio dużo piszę, zwykle popołudniami i wieczorami”92. Jedną z przyczyn tej apatii mogła być jego sytuacja finansowa. Z pewnością żył w owym czasie w ubóstwie, czego dowodzą późniejsze słowa skierowane do Kubizka: „Nie musisz już przywozić mi sera i masła, ale dziękuję, że o tym pomyślałeś”. Co ciekawe, nie był jednak aż tak biedny, by zrezygnować ze spektaklu Lohengrina93.

Wkrótce wyprowadził się ze Stumpergasse i miasto wchłonęło go na ponad rok. Do sierpnia 1909 roku mieszkał u Helene Riedl przy Felberstrasse. Z tego okresu jego życia znane jest tylko jedno ważne wydarzenie: druga, równie nieudana próba dostania się do Akademii. Następnie Hitler wynajął – mniej więcej na miesiąc – pokój u Antonii Oberlerchner przy Sechshauserstrasse, by opuścić go w połowie września 1909 roku. O kolejnych wydarzeniach wiemy jeszcze mniej. Bez wątpienia przechodził wtedy kryzys finansowy, a może i psychiczny – mówiąc kolokwialnie, stoczył się. Kilka lat później, na długo przed tym jednak, nim stał się sławny, Hitler wyznał przed władzami Linzu, że jesień 1909 roku była dlań „gorzkim czasem”94. Z zeznania, które złożył przed wiedeńską policją na początku sierpnia 1910 roku, wynika, że spędził jakiś czas w noclegowni dla bezdomnych w dzielnicy Meidling. Nie wiadomo, jak wydostał się z tarapatów, ale od lutego 1910 roku mógł sobie pozwolić na łóżko w bardziej szacownym przybytku – domu dla mężczyzn przy Meldemannstrasse w dzielnicy Brigittenau95. Tam zaczął malować pocztówki i obrazy, które jego kumpel i „wspólnik w interesach” Reinhold Hanisch sprzedawał handlarzom. Ich stosunki popsuły się, gdy Hitler doniósł władzom na Hanischa, oskarżając go o rzekome oszustwo finansowe96.

Raz jeszcze pozwolił, by pochłonęło go miejskie życie. Sam obszernie opisał swoje ówczesne poczynania i przemyślenia, znane są też relacje tych, którzy go zapamiętali. Źródła te mają jednak wspólny słaby punkt: powstały znacznie później, w czasach, gdy Hitler był już osobą publiczną i starał się – zwłaszcza w Mein Kampf – aktywnie kreować własną biografię. Pewne jest tylko to, że musiał pozostać w Austro-Węgrzech do dwudziestego czwartego roku życia, by nie utracić prawa do renty sierocej. Jego sytuacji nie poprawił spór z przyrodnią siostrą Angelą Raubal o rodzinny spadek, rozstrzygnięty na jej korzyść przed wiedeńskim sądem na początku marca 1911 roku97. Możliwe, że pod koniec marca 1912 roku słuchał Karola Maya, słynnego autora powieści o Dzikim Zachodzie98. Wiosną 1913 roku po raz ostatni odebrał zasiłek i od tej pory już nic nie trzymało go w Wiedniu.

Gdy w maju wyruszał do Monachium, cały jego dobytek mieścił się w niewielkiej walizce. Jego bagaż mentalny, o ile nam wiadomo, był jeszcze skromniejszy99 i zasadniczo negatywny. W postawie przyszłego dyktatora nie było nawet cienia antysemityzmu względem doktora Eduarda Blocha z Linzu. Nieco później utrzymywał on też przyjazne stosunki z co najmniej dwoma innymi Żydami, którym nachalnie sprzedawał swoje obrazy w Wiedniu: z pochodzącym z Moraw Siegfriedem Löffnerem, przesłuchiwanym przez policję w związku z domniemanym oszustwem popełnionym przez Hanischa, oraz z Węgrem Samuelem Morgensternem, który sumiennie notował każdą z tych transakcji100. Nie istnieją także żadne dowody na to, że Hitler źle odbierał wielonarodowościowy charakter stolicy Austro-Węgier. Przez niemal rok mieszkał szczęśliwie pod dachem Marii Zakreys, starej panny z Czech, nie zdradzając śladu poirytowania faktem, że jej znajomość niemieckiego była dość ograniczona. Dokumenty każą nam wierzyć, że interesował się architekturą, urbanistyką i muzyką, a w szczególności związkami między nimi. Bez wątpienia w jego głowie działo się znacznie więcej, ale brakuje informacji na ten temat.

Opinie Hitlera o sobie zmieniały się z upływem czasu, ale wydaje się, że ich wspólny mianownik można by opisać jednym słowem: kreatywność. W połowie lutego 1908 roku zameldował się na Stumpergasse jako „artysta”, w połowie listopada tegoż roku mieszkał przy Felberstrasse jako „student”, na Sechshauserstrasse pod koniec sierpnia 1909 roku podał się za „pisarza”, a „malarzem” był na Meldemannstrasse na początku lutego 1910 roku i ponownie pod koniec czerwca owego roku101. Nieustanne zmiany adresu nie mogły być motywowane głównie chęcią uniknięcia służby wojskowej, Hitler bowiem za każdym razem meldował się i wymeldowywał. Dla osoby o takim pochodzeniu i takich zainteresowaniach było to zresztą zachowanie typowe. Dryfowanie na krawędzi wypłacalności i pozostawianie po sobie śladów tylko wtedy, gdy dochodziło do zatargów z prawem oraz zmiany zameldowania, cechowało miliony ludzi w Europie przed pierwszą wojną światową.

Gdy pod koniec maja 1913 roku Hitler przybył do Monachium, po raz pierwszy został odnotowany w dokumentach policyjnych. Wraz ze swym nowym towarzyszem Rudolfem Häuslerem wynajął pokój u krawca Josefa Poppa przy Schleissheimerstrasse. Zameldował się jako „bezpaństwowiec”, co należy uznać za przejaw wrogości wobec ojczystych Austro-Węgier. Nie można też wykluczyć, że chciał w ten sposób zmylić władze cesarskie, które zgodnie z prawem zamierzały powołać go do służby wojskowej, odkąd w kwietniu 1909 roku skończył dwadzieścia lat. W sierpniu 1913 roku magistrat w Linzu poszukiwał go już w związku z podejrzeniem o dezercję, a w październiku uzyskał od jego krewnych informację, że Hitler przeniósł się do Wiednia. Opuszczając stolicę, przyszły dyktator nie poinformował urzędów o swoich planach, ale przepytanie personelu domu dla mężczyzn w Brigittenau pozwoliło ustalić, że udał się do Monachium. Dopiero w styczniu 1914 roku przedstawiciele władz ustalili, że zamieszkał przy Schleissheimerstrasse102. Wkrótce doręczono mu nakaz stawienia się w magistracie w Linzu. Zareagował na niego sążnistą epistołą, w której skarżył się na ubóstwo i zapewniał, że zgłosił się już do służby w lutym 1910 roku, podczas pobytu w Wiedniu. Gdy wreszcie na początku lutego 1914 roku stanął przed komisją poborową w Salzburgu, został uznany za fizycznie niezdolnego do służby103. Jego podstawowym źródłem utrzymania, podobnie jak w Wiedniu, była wciąż sprzedaż obrazów104.

Wszystko to tworzy raczej szkic niż szczegółowy portret młodego Hitlera. Z pewnością jednak już wtedy nie był jedynie cyfrą w statystykach. Wiemy, że konsekwentnie wiązał swój los ze sztuką i żywił niechęć do cesarstwa Habsburgów, choć jej przyczyny nie są nam znane. Nic wszakże w jego postawie nie zwiastowało idei i ambicji, z których miał zasłynąć105. Czy mogło być inaczej? Nie sposób wykluczyć, że życie w Linzu i Wiedniu ukształtowało jego poglądy na temat polityki krajowej, kwestii rasowych i kultury. Jednakże młodemu Hitlerowi brakowało, jak się wydaje, szerszej perspektywy – niewiele wiedział o świecie otaczającym Austro-Węgry i ich niemieckiego sojusznika. Nie ma dowodów na to, że był świadomy sytuacji panującej we Francji, carskiej Rosji, Imperium Brytyjskim czy Stanach Zjednoczonych. Ale to właśnie miało się zmienić. W 1914 roku Hitler niewiele wiedział o świecie, lecz świat już wkrótce miał odcisnąć na nim swoje piętno.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Tytuł oryginału: Hitler: Only the World Was Enough

Original English language edition first published by Penguin Books Ltd, London

Text copyright © Brendan Simms 2019

All rights reserved

Copyright © for the Polish e-book edition by REBIS Publishing House Ltd., Poznań 2022

Informacja o zabezpieczeniach