Historia mundiali. Tom 1. 1930–1974 ebook

Mojej Rodzinie, Agnieszce, Marysi i Piotrowi – jestem Wam wdzięczny za cierpliwość, bo zdaję sobie sprawę, jak wiele czasu poświęciłem na pisanie, zamiast cieszyć się Waszą obecnością.

Wstęp

Konstrukcja tej książki jest prosta. Eseje poświęcone poszczególnym edycjom mistrzostw świata poprzedzone są częścią statystyczną oraz poprzeplatane najrozmaitszymi, wyróżnionymi graficznie, krótkimi opowieściami o rzeczach bardziej i mniej ważnych. W trakcie wielo­letnich badań wielokrotnie ze zdziwieniem stwierdzałem, że wiele spraw i tematów zostało przemilczanych lub po prostu nieopisanych, że częstokroć powielano błędne informacje. Myślę, że zaskoczeniem dla Czytelników będzie na przykład fragment o roku 1974 i możliwym bojkocie przez Polskę mistrzostw w RFN. Sympatycy „Kopalni. Sztuki futbolu” znają już opowieść o naszym meczu z Brazylią w 1938 roku, lecz tutaj wzbogaciłem ją o nowe wątki.

Mam wrażenie, że zgromadziłem unikalny materiał, choć zapewne niewolny od braków. Czekam więc na komentarze czy ewentualne poprawki i z góry dziękuję za wszelkie życzliwe uwagi. Prowadząc na Facebooku stronę Historia Mundiali, niejednokrotnie otrzymywałem wskazówki od wiernych Czytelników. Dziękuję wszystkim, którzy nieśli pomoc i z całego świata przysyłali lub zwozili mi najróżniejsze mundialowe informacje, pamiątki, książki i wszelkie materiały.

Miałem wielkie szczęście pracować przez całe zawodowe życie tylko w dwóch redakcjach, Sekcji Polskiej BBC i TVP Sport. Życzliwość, z jaką traktowano moją pasję, nie tylko gdy o to prosiłem, była onieśmielająca. Lecz nade wszystko tworzenie w towarzystwie najlepszych z najlepszych okazało się nadzwyczajną motywacją. Jestem zaszczycony, że spotkałem takich Dziennikarzy na swojej drodze.

Ponieważ nie jest to rozprawa doktorska, oszczędziłem Czytelnikom tysięcy zbędnych i nudnych przypisów. Nie wykluczam (a sprawia to ogrom materiału), że kiedyś pojawi się książka Historia mundiali – wszystkie mecze. Dokumentacja. Zbyt wiele jest w literaturze nieścisłości, choćby w tak z pozoru oczywistych sprawach jak składy drużyn.

Jednego tylko żałuję. Że to nie ja, a Wojciech Kuczok napisał: „Kiedy patrzę w przyszłość, nie myślę o tym, ile lat jeszcze przeżyję, tylko ile mundiali zdołam zobaczyć”. Niech będzie to mottem tej książki.

Leszek Jarosz

1930 Mundial pierwszy

To była podróż w nieznane, ale finał Urugwaju z Argentyną wynagrodził wszystko.

URUGWAJ 1930

1er Campeonato Mundial de Football

13–30 lipca 1930 (18 dni)

13 zespołów

18 meczów

70 goli (średnia na mecz 3,89)

Zawodnicy: 190

Sędziowie główni: 11 + 4 tylko liniowych

3 stadiony / 1 miasto

Estadio Centenario, Estadio Parque Central oraz Estadio Pocitos Montevideo

Mistrz świata: Urugwaj

Finał: Urugwaj – Argentyna 4:2

Mecz o trzecie miejsce: nie rozgrywano

Król strzelców: Guillermo Stábile (Argentyna) – 8 goli

Uczestnicy (13debiutantów, a grali wszyscy zgłoszeni):

Argentyna, Belgia, Boliwia, Brazylia, Chile, Francja, Jugosławia, Meksyk, Paragwaj, Peru, Rumunia, Stany Zjednoczone, Urugwaj

Grupa 1

FRANCJA – MEKSYK 4:1 (3:0)

ARGENTYNA – FRANCJA 1:0 (0:0)

CHILE – MEKSYK 3:0 (1:0)

CHILE – FRANCJA 1:0 (0:0)

ARGENTYNA – MEKSYK 6:3 (3:1)

ARGENTYNA – CHILE 3:1 (2:1)

1.

ARGENTYNA

3

3

0

0

10:4

6

2.

CHILE

3

2

0

1

5:3

4

3.

FRANCJA

3

1

0

2

4:3

2

4.

MEKSYK

3

0

0

3

4:13

0

Grupa 2

JUGOSŁAWIA – BRAZYLIA 2:1 (2:0)

JUGOSŁAWIA – BOLIWIA 4:0 (0:0)

BRAZYLIA – BOLIWIA 4:0 (1:0)

1.

JUGOSŁAWIA

2

2

0

0

6:1

4

2.

BRAZYLIA

2

1

0

1

5:2

2

3.

BOLIWIA

2

0

0

2

0:8

0

Grupa 3

RUMUNIA – PERU 3:1 (1:0)

URUGWAJ – PERU 1:0 (0:0)

URUGWAJ – RUMUNIA 4:0 (4:0)

1.

URUGWAJ

2

2

0

0

5:0

4

2.

RUMUNIA

2

1

0

1

3:5

2

3.

PERU

2

0

0

2

1:4

0

Grupa 4

USA – BELGIA 3:0 (2:0)

USA – PARAGWAJ 3:0 (2:0)

PARAGWAJ – BELGIA 1:0 (1:0)

1.

USA

2

2

0

0

6:0

4

2.

PARAGWAJ

2

1

0

1

1:3

2

3.

BELGIA

2

0

0

2

0:4

0

Półfinały

ARGENTYNA – USA 6:1 (1:0)

URUGWAJ – JUGOSŁAWIA 6:1 (3:1)

Finał

URUGWAJ – ARGENTYNA 4:2 (1:2)

30.07.1930 (14.15) Montevideo, Estadio Centenario, widzów: 80 000.

Sędziowie: Langenus (Belgia) + Christophe (Belgia), Saucedo (Boliwia).

URUGWAJ: Ballestrero – Mascheroni, Nasazzi (k) – Andrade, Fernández, Gestido – Dorado, Scarone, Castro, Cea, Iriarte.

ARGENTYNA: Botasso – Della Torre, Paternoster – J. Evaristo, Monti, Arico Suárez – Peucelle, Varallo, Stábile, Ferreira (k), M. Evaristo.

1:0 Dorado 12, 1:1 Peucelle 20, 1:2 Stábile 38, 2:2 Cea 58, 3:2 Iriarte 68, 4:2 Castro 89.

FAKTY:

LUDZIE:

MECZE:

GOLE:

CIEKAWE:

1930

Pierwszy mundial, za Oceanem, odbył się także za zgodą Polski, o którym to szczególe chyba nikt do tej pory u nas nie pisał. Na kongresie FIFA w Barcelonie w 1929 roku mieliśmy swojego delegata, był nim referent ds. zagranicznych Polskiego Związku Piłki Nożnej Tadeusz Kuchar, najstarszy ze słynnych braci. Urugwaj wybrano na gospodarza bez sprzeciwu, więc i Polska była za. Biało-Czerwoni w Montevideo jednak nie grali. Brak dokumentów, wszystkie (?) zaginęły, ale PZPN chyba nawet nie debatował nad wysłaniem reprezentacji, bo ważny był wtedy dla nas Puchar Europy Środkowej, amatorów. Pomysłodawcą rozgrywek był właśnie Tadeusz Kuchar. W polskiej prasie pojawiła się jednak korespondencja z mistrzostw świata w Montevideo – słał ją M. Książenicki, a ukazała się na łamach „Stadjonu” z miesięcznym opóźnieniem.

Czy podczas premierowego mundialu pojawiły się polskie wątki? Może zawodnik Rumunii urodzony w Czerniowcach, bo żyło tam sporo Polaków? Był taki piłkarz, Alfred Eisenbeisser, ale nie Polak. Dopiero sprawdzając statki wpływające wówczas do Montevideo, trafiłem na ślady polskiej bytności. Dziesiątego lipca 1930 roku na pokładzie Almanzory przybyło kilku reprezentantów Brazylii. Tym statkiem podróżowało też do stolicy Urugwaju wielu polskich Żydów. Więcej! Tego dnia zawinął do tamtejszego portu także Światowid z Gdyni, na pokładzie którego znajdowały się dziesiątki polskich emigrantów. A wcześniej, 5 lipca, przybił również Manoas z Polakami z Bra­zylii. Tego dnia cumował Conte Verde z piłkarzami Francji, Rumunii i Belgii. Czy nasi widzieli w porcie te europejskie ekipy? I czy Polacy oglądali mecze mistrzostw świata?

A przede wszystkim – kim był ten Książenicki wysyłający List z Urugwaju? Jak się wydaje, był jednym z polskich Żydów, którzy wtedy emigrowali do Ameryki Południowej. Na liście pasażerów Arlanzy, z października 1929 roku, znalazłem wpis: Mosze Ksazenicki (bez „i”, pewnie literówka), a obok Mala Ksiazenicka (ona z „i”). Mieli po 23 lata, byli małżeństwem. Podobno już w Urugwaju urodził im się syn, Ricardo.

To właśnie Mosze Książenicki budował w Polsce legendę egzotycznego turnieju. Na przykład o piłkarzach Rumunii pisał: „(…) goszczeni w pierwszorzędnym hotelu, nie dbają o przygotowania, jedzą, piją, a popuściwszy pasa, uganiają za czarnobrewemi córami Montevidea”.

Zagadkowa premiera

Właściwie nie wiadomo, który mecz był pierwszy. W niedzielę 13 lipca 1930 roku o 15.00 w Montevideo rozpoczęły się dwa spotkania, USA – Belgia i Francja – Meksyk. Nie zorganizowano uroczystego otwarcia mistrzostw i chyba nikt nie zdawał sobie sprawy, że zaczyna się impreza, która kiedyś zawładnie światem. Powszechnie to mecz Francji z Meksykiem uważa się za premierowe, historyczne starcie na mundialu. Nie bardzo jednak wiadomo, z jakich powodów. Bo w jego trakcie padła pierwsza bramka? A może dlatego, że w wydanym już po MŚ oficjalnym albumie spotkanie na Estadio Pocitos opisane jest przed tym z Parque Central?

Rozwiązanie zdaje się, że jest inne. Otóż pierwotny terminarz zakładał, że pierwszego dnia na wielkim Estadio Centenario odbędą się oba mecze, jeden po drugim. O 12.45 (czyli praktycznie o 13.00, ten kwadrans wcześniej to godzina wyjścia zespołów na boisko) Francja – Meksyk, a o 14.45 „danie główne”, USA – Belgia*.Ale zaledwie dwa (!) dni przed startem zmieniono układ gier i musiano grać na stadionach klubów Nacional oraz Peñarol, czyli Parque Central i Pocitos (dziś już nieistniejącym)*. Panowała ponura pogoda, było zimno, chwilami siąpił deszcz, a nawet na kilka chwil rozpętała się gwałtowna burza śnieżna. W Urugwaju była przecież zima. Zawodnicy marzli, potrzebowali grubych swetrów. Gdyby nie ta paskudna aura, prawdopodobnie odbyłby się tylko jeden premierowy mecz i nie byłoby dylematu. Całe mistrzostwa miały przecież zostać rozegrane na jednej arenie! Tyle że Stadion Stulecia nie był gotowy, z powodu silnych deszczów budowy nie skończono na czas. Zagrano tam dopiero szóstego dnia turnieju, 18 lipca. Inna sprawa, że otwarcie obiektu opóźniono celowo, by wypadło w dniu państwowego święta i pierwszego meczu Urugwaju.

Po przekopaniu źródeł można skłaniać się ku tezie, że nieoficjalnym otwarciem pierwszego mundialu był ten drugi mecz, USA – Belgia. Na Estadio Parque Central oglądało go kilka razy więcej widzów niż spotkanie Francja – Meksyk. Dane są jednak różne, na trybunach zasiadło od 10 do 20 tysięcy widzów, przyjmuje się więc średnio około 15 tysięcy. Na konkurencyjnym spotkaniu było zaś od tysiąca do sześciu tysięcy kibiców, średnio trzy tysiące. Precyzyjne są za to dane finansowe. Przychód ze sprzedaży biletów na stadionie Parque Central wyniósł 11 239 pesos wobec zaledwie 1482 pesos na Pocitos. Co więcej, na mecz USA – Belgia zaproszenia dostali urugwajscy politycy, liczni parlamentarzyści, wiele znanych osobistości. Na trybunach była także drużyna gospodarzy. Studiując urugwajską prasę z 1930 roku, można wręcz nabrać pewności, że inauguracją mundialu był właśnie ten mecz, choć zawsze jest jakieś „ale”. Na przykład prezydent FIFA Jules Rimet pierwszą połowę oglądał podobno na Pocitos, a Amerykanów z Belgami dopiero po przerwie. Jak to tłumaczyć? Rimet był Francuzem i z urzędu musiał chyba zobaczyć rodaków, potem jednak wycofał się na ważniejsze spotkanie.

Amerykanie skarżyli się, że boisko było jak „mokra, lepka glina z wielkimi kałużami”. Pokonali jednak Belgów 3:0, a bramki zdobyli McGhee (40. i 43. minuta) oraz Patenaude (89. minuta). McGhee zapisał się w historii jako pierwszy strzelec dwóch goli w meczu, a Patenaude jako pierwszy zawodnik, który trafił, uderzając piłkę głową. Inna rzecz, że drugi gol McGhee przypisywany jest często Floriemu, a Belgowie mocno po nim protestowali, twierdząc, że nawet trzech Amerykanów było wtedy na pozycji spalonej. Nie ma jednak zapisu filmowego tych meczów i wielu kontrowersji nigdy się już nie rozstrzygnie.

Najważniejsze zdjęcie

Pewne jest natomiast, że pierwszy bramkę zdobył Francuz Lucien Laurent, który trafił do siatki już w 19. minucie równolegle rozgrywanego spotkania. Piłkę przed pole karne podał mu Ernest Libérati, a Laurent strzelił z woleja, lewą nogą. Wiele lat poszukiwałem zdjęcia, nie wierzyłem, że jest jakiekolwiek ujęcie. A jednak! Fotografię, na której uwieczniono moment zdobycia pierwszej mundialowej bramki, zamieścił chilijski tygodnik „Los Sports”. To unikat. Potem znalazłem drugą. Być może to najważniejsze zdjęcia z mundiali. Według czasu lokalnego w Montevideo była 15.19.

Pierwszym pokonanym bramkarzem był Meksykanin Óscar Bonfiglio. Potem strzelali mu Marcel Langiller (40. minuta) i dwa razy André Maschinot (43. i 87. minuta). Z Meksyku odpowiedział tylko Juan Carreño (70. minuta). Francja wygrała 4:1, choć przez większość meczu grała w dziesiątkę! W 24. minucie doszło bowiem do pierwszej poważnej, mundialowej kontuzji, na dodatek do dziś stwarzającej sporo kłopotów statystykom. Bramkarz Alexis Thépot został kopnięty w głowę podczas szarży jednego z Meksykanów, Dionisio Mejíi, wskutek czego golkiper musiał zejść z boiska. Zmian wtedy nie było, więc między słupkami zastąpił go gracz z pola, pomocnik Augustin Chantrel, i jego też trzeba w statystykach zaliczać do bramkarzy. Do dziś jest jedynym graczem w historii MŚ, który wystąpił jako zawodnik z pola i jako bramkarz. Kontuzja Thépota okazała się niegroźna, zagrał w kolejnych dwóch meczach Francji.

Uwaga na fałszywki!

Paradoksalnie z premierowych mistrzostw jest sporo pamiątek, więcej niż z kilku kolejnych. Wydawane są nawet kilkudziesięciostronicowe katalogi wyliczające odznaki dla dziennikarzy i zawodników czy medale, prezentujące plakaty itd. Osobnych monografii doczekały się też bilety z Urugwaju. Wejściówki drukowano bowiem w kilku seriach, w różnych kolorach, było kilka wzorów graficznych, edycje specjalne, różne były też ceny, w zależności od trybuny. Literatura opisuje proces drukowania i dystrybucji tych biletów. To jedne z droższych pamiątek, kosztują minimum tysiąc dolarów za sztukę. Ale uwaga! Te z premierowego turnieju, a także z roku 1950, to najczęściej podrabiane mundialowe relikwie. Na aukcjach internetowych 99 procent to falsyfikaty.

Jednocześnie o pierwszych mistrzostwach wciąż wiemy za mało, wiele rzeczy jest niejasnych. Prawie nie ma zapisów filmowych, niewiele jest zdjęć, a nawet gdy znajdą się jakieś fotografie, to trudno na nich odróżnić zawodników, bo ci nie mieli numerów na koszulkach. Wiele relacji jest sprzecznych – wówczas nie za bardzo przywiązywano wagę nawet do tego, kto zdobył bramkę. Ale niekiedy niespodziewanie pojawiają się dowody.

Brutalny turniej

Nie tylko Steiner z Rumunii złamał nogę. W rozegranym 17 lipca meczu Jugosławia – Boliwia spotkało to także boliwijskiego prawoskrzydłowego Gumercindo Gómeza. Już na początku spotkania (w ósmej lub dziewiątej minucie, choć natknąłem się też na relacje, że w 15., a nawet, że stało się to na początku drugiej połowy – przyjmijmy jednak, że ok. dziesiątej minuty) zderzył się z kapitanem Jugosławii Ivkoviciem. To było podwójne złamanie prawej nogi. Encyklopedia piłkarskich mistrzostw świata Andrzeja Gowarzewskiego podaje, że zawodnik mógł opuścić Urugwaj dopiero po sześciu tygodniach. Nigdy na mundialu nie widziano tak strasznej kontuzji. Gómez otrzymywał setki wyrazów sympatii. W szpitalu odwiedzili go m.in. zawodnicy Urugwaju. Boliwijczyk złamał nogę przy stanie 0:0, jego drużyna jeszcze wytrwała do przerwy (powtórzmy – nie było wtedy zmian!), ale ostatecznie uległa Jugosławii aż 0:4.

Kontuzji zdarzało się co niemiara, na przykład w półfinale z Argentyną odniosło je aż kilku Amerykanów. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy było marne sędziowanie. Arbitrzy różnili się w interpretacji przepisów. Jedna z gazet wspomniała nawet o „sędziowskiej wieży Babel”. Popełniano rażące błędy. Na przykład Gilberto de Almeida Rêgo z Brazylii zakończył mecz Argentyna – Francja aż sześć minut za wcześnie. Argentyna prowadziła wtedy 1:0 po rzucie wolnym Luisa Montiego z 81. minuty, lecz Francja atakowała. Sędzia przerwał mecz, gdy akurat na bramkę rywala mocno nacierał Marcel Langiller. W 84. minucie! Zawrzało, Francuzi protestowali, a część miejscowych widzów, liczących na porażkę Argentyny, wbiegła na boisko. Interweniowała policja, niektórzy gracze pobiegli do szatni. Sędzia Rêgo przyznał się do błędu i postanowił wznowić spotkanie. Grano więc dalej, ale bramki już nie padły. Po meczu publiczność zgotowała owację zespołowi z Europy i nieprzychylnie odnosiła się do reprezentacji sąsiada znad La Platy, „odwiecznego wroga”. Z tego względu działacze z Buenos Aires zagrozili nawet wycofaniem drużyny z turnieju.

W sędziowaniu tego meczu było jeszcze coś niespotykanego, dziś wprost niewyobrażalnego. Na liniach biegali bowiem Ulises Saucedo i Costel Rădulescu, czyli… trenerzy, bo pierwszy prowadził Boliwię, a drugi Rumunię. Z kolei inny sędzia, Urugwajczyk Francisco Matteucci, zatrudnił się jako… masażysta ekipy Meksyku. Chlubnym wyjątkiem wśród arbitrów okazał się Belg John Langenus, który sędziował mecz Urugwaj – Peru, na otwarcie stadionu Centenario, a potem trudne spotkanie Argentyna – Chile (kiedy to doszło do wielkiej bójki zawodników) oraz półfinał Argentyna – USA. Robił to tak dobrze, że powierzono mu także prowadzenie finału.

Podstawa Pucharu Świata – odkrycie z 2014 roku

Nagrodą dla zwycięzcy był Coupe du Monde de Football Association, statuetka przez Francuzów nazwana Victoire ailée, czyli Skrzydlatą Nike, w Polsce znana bardziej jako Złota Nike. Miała 30 centymetrów wysokości, ważyła 3800 gramów (w tym 1800 gramów 18-karatowego złota). Wykonał ją francuski rzeźbiarz Abel Lafleur, a do Urugwaju przywiózł osobiście Jules Rimet. Drużyna, która trzy razy wygra mistrzostwa świata, miała ją zdobyć na własność. W 1970 roku dokonała tego Brazylia, ale już wcześniej puchar stracił oryginalną podstawę, wykonaną z półszlachetnego kamienia lapis lazuli. Nikt nie potrafił stwierdzić, co się z nią stało, a w 1954 roku puchar zyskał nową „bazę”. Tym większym szokiem było znalezisko z 2014 roku. „To jak odkrycie egipskiej mumii” – powiedział David Ausseil, jeden z dyrektorów powstającego wtedy w Zurychu World Football Museum (otwarto je w 2016 roku). To właśnie przy okazji tworzenia muzeum przeszukiwano magazyny i piwnice w siedzibie FIFA. Dziś oryginalny fragment Złotej Nike jest jednym z głównych eksponatów – ma dziesięć centymetrów wysokości i ośmioboczny kształt.

Losy Pucharu Świata są bardzo tajemnicze. Został skradziony w 1983 roku z siedziby federacji Brazylii i podobno złodzieje przetopili go na złoto. Nie ma jednak pewności, że… był to oryginał. Przez dziesięciolecia wykonano bowiem kilka kopii, zrobili to na przykład Anglicy, gdy trofeum skradziono przed mistrzostwami w 1966 roku. Wciąż pojawiają się też spekulacje, że domniemani złodzieje wcale Złotej Nike nie przetopili.

Treningi na pokładzie

Do legendy pierwszych mistrzostw świata przeszła podróż liniowcem Conte Verde. Na pokładzie tego transatlantyku przypłynęły do Monte­video cztery reprezentacje: Rumunii, Francji, Belgii oraz Brazylii, która dosiadła się w Rio. Z Europy płynęło się dwa tygodnie, ale trzeba doliczyć jeszcze podróż pociągiem; na przykład Belgowie, żegnani przez ambasadora Urugwaju Enrique Buero, wyruszyli z Brukseli aż do Barcelony, gdzie zaokrętowali się 22 czerwca.

Wcześniej, 21 czerwca w Genui, na pokładzie zagościła Rumunia (pociągiem wyjechała 18 czerwca). Potem w Villefranche-sur-Mer pojawili się Francuzi. Ten port był za mały, by wpłynął tam ogromny Conte Verde, zawodnicy podpłynęli więc na statek barkami. Towarzyszył im prezydent FIFA Jules Rimet, który miał ze sobą statuetkę dla zwycięzcy, Złotą Nike. Był też Węgier Mór Fischer, wiceprezydent światowej federacji, oraz sędzia Claude Georges Balvay. Z Belgami dosiedli się kolejni sędziowie, John Langenus i Henri Christophe. Obok trenerów reprezentacji byli też nieliczni działacze, a Francuzi zabrali również masażystę (popularny Raphaël Panozetti).

Drużyny próbowały trenować na pokładzie, a kapitan statku, Giuseppe Rizzo, nie tylko nie miał nic przeciwko, ale jeszcze dopingował zawodników. Oczywiście o grze w piłkę nie było mowy, za to gracze robili przebieżki i wykonywali rozmaite ćwiczenia, w siłowni podnosili ciężary, z krzeseł robili tory przeszkód. „Ćwiczyliśmy – rozciąganie, skakanie, bieganie po schodach, podnoszenie ciężarów. Były tam również baseny, z których wszyscy korzystaliśmy. Przypominało to obóz wakacyjny. Tak naprawdę nie zdawaliśmy sobie sprawy, na jak ważną imprezę płyniemy do Urugwaju. Dopiero po latach doceniliśmy nasze miejsce w historii” – opowiadał Lucien Laurent.

Zajęcia prowadzili sami piłkarze. Z Francji na mundial nie wyruszył selekcjoner Gaston Barreau. Pracował w paryskim Konserwatorium Muzycznym i tłumaczył się, że nie dostał urlopu. Było wszak jasne, że sprzeciwiał się wyjazdowi reprezentacji. Zastępował go Jacques Caudron, urzędnik francuskiej federacji, a treningi prowadzili Edmond Delfour albo Émile Veinante, więc statystycy także ich powinni chyba zaliczać do grona szkoleniowców, jako „grających trenerów”. Podobnie ćwiczenia w przypadku Rumunów prowadził kapitan reprezentacji, Rudy Wetzer. Ale dopiero w Urugwaju drużyny zaczęły intensywnie się przygotowywać, rozegrano nawet sparing Francja – Rumunia (4:2).

Conte Verde wpłynął do portu w Montevideo 5 lipca, a piłkarzy witały tłumy. Ciekawostką jest fakt, że Rumunia nie utrzymywała jeszcze stosunków dyplomatycznych z Urugwajem i jej zawodnicy przechodzili odprawę… w biurach konsulatu Argentyny. Czwarta drużyna z Europy podróżowała osobno. Jugosławia wyruszyła na turniej 17 czerwca pociągiem z Belgradu, a 20 czerwca zaokrętowała się w Marsylii na pokładzie Floridy. W Urugwaju zameldowała się 8 lipca, jej podróż trwała więc trzy tygodnie.

Najdłużej w drodze była jednak reprezentacja Meksyku, która wystartowała już 3 czerwca pociągiem, by 5 czerwca wypłynąć z Veracruz przez Hawanę do… Nowego Jorku. Dopiero stamtąd, razem z ekipą USA, Meksykanie udali się we właściwy rejs do Montevideo, przez Bermudy, Rio i Santos, a metę osiągnęli 1 lipca. Eskapada trwała więc prawie miesiąc. Morzem początkowo podróżowała też ekipa Peru.

Króciutki rejs przez La Platę odbyła Argentyna, a drogą lądową przybyły ekipy Chile (pociągiem przez Andy, razem z kadrą Peru) i Paragwaju. W ostatniej chwili zdążyła Boliwia. W tym kraju doszło do zamachu stanu, w La Paz i Oruro toczyły się walki, a władzę przejęło wojsko pod dowództwem generała Carlosa Blanco Galindo. Drużyna pojawiła się w Montevideo dopiero 11 lipca, zaledwie dwa dni przed turniejem. Serdecznie witani piłkarze wykonali nader sympatyczny gest wobec gospodarzy. Przed pierwszym meczem, z Jugosławią, wyszli na boisko w prawdopodobnie najbardziej oryginalnych strojach w dziejach MŚ – koszulkach z namalowanymi wielkimi literami. Gdy Boliwijczycy ustawili się w szeregu do zdjęcia, powstał napis „Viva Uruguay”.

Jak to się zaczęło?

FIFA, czyli Fédération Internationale de Football Association, powstała w 1904 roku przy rue Saint-Honoré 229 w Paryżu*. Zebranie założycielskie (nazwane potem I Kongresem) było więcej niż skromne, całkiem inne niż o dziesięć lat wcześniejsze założenie MKOl, w roku 1894. Wtedy na Sorbonie zebrało się około dwóch tysięcy osób z 13 krajów, spoza Europy przybyli delegaci ze Stanów Zjednoczonych i Australii. FIFA zakładało zaś… ośmiu ludzi, na dodatek odbyło się to bez udziału przedstawicieli „ojczyzny futbolu”, czyli Anglii. Już sam ten fakt świadczył o słabości organizacji. MKOl ledwie dwa lata po swoim powstaniu zorganizował igrzyska olimpijskie, a FIFA czekała na swoje mistrzostwa świata aż 26 lat.

Pierwotny statut, składający się ledwie z dziesięciu artykułów, głosił, że jedynie FIFA „ma prawo organizować międzynarodowe mistrzostwa”*. Ale pierwszy prezydent światowej federacji, Francuz Robert Guérin, początkowo miał w planach nie tyle mistrzostwa świata, co Europy*. II Kongres FIFA, który odbył się w dniach 10–12 czerwca 1905 w Paryżu, opracował szczegóły tego przedsięwzięcia. Piętnaście zespołów miało grać w czterech grupach. W pierwszej, tożsamej z British International Championship, czyli mistrzostwami brytyjskimi, miały rywalizować Anglia, Walia, Irlandia i Szkocja (choć wtedy nie były członkami FIFA!). Drugą miały tworzyć Belgia, Francja, Hiszpania i Holandia, trzecią – Austria, Szwajcaria, Węgry i Włochy, w czwartej zaś widziano Danię, Niemcy i Szwecję. Finałowe rozgrywki grupowych zwycięzców miały być częścią III Kongresu w szwajcarskim Bernie, w roku 1906. Oczywiście nic z tego nie wyszło. FIFA była nawet nie raczkującą, a embrionalną organizacją, a decydująca okazała się głęboka rezerwa Anglików wobec tych pomysłów. Ich federacja powstała już w 1863 roku, czyli 41 lat (!) przed FIFA. Chyba słusznie twierdzili, że na kontynencie futbol musi najpierw okrzepnąć, a dopiero potem można myśleć o rozgrywkach międzynarodowych. Na dodatek mieli swoje coroczne British International Championship, rozgrywane regularnie już od 1884 roku*.

W tej sytuacji pierwszym poważnym turniejem, w którym uczestniczyły drużyny z kontynentu, były mecze w ramach Igrzysk Olimpijskich w roku 1908*. Reprezentacja amatorów Anglii* pokonała w finale Danię 2:0. Obok złotych medali zwycięzcy dostali też Challenge Cup, ufundowany przez organizującą rozgrywki The Football Association (puchar znany też jako The Football Association’s Trophy). Było to pierwsze trofeum międzynarodowe, przechodnie, bo miało zostać zwrócone przed kolejnymi igrzyskami. Co ciekawe, jego głównym elementem był posążek Nike – także pierwszy Puchar Świata będzie przedstawiał skrzydlatą boginię zwycięstwa.

W 1912 roku Anglicy obronili tytuł na igrzyskach w Sztokholmie, ponownie pokonując w finale Danię 4:2. Wtedy po raz pierwszy wprowadzono zasadę, że mogą startować tylko członkowie FIFA. W turnieju zmierzyło się 11 reprezentacji, wszystkie z Europy, a za organizację odpowiadał Szwedzki Związek Piłki Nożnej*. Jako trenerzy pojawili się wówczas najwięksi z wielkich, Pozzo z Włoch i Meisl z Austrii, którzy mocno zapiszą się w historii futbolu.

Nadchodziły przełomowe decyzje. Na kongresie w 1913 roku Holendrzy zgłosili propozycję, by rozgrywki olimpijskie były organizowane przez FIFA, pod jej pełną kontrolą, co mogło torować drogę do uznania ich za mistrzostwa świata. W roku 1914, na kolejnym zjeździe, w Kristianii (obecnie Oslo), delegat Szwajcarii wnioskował, by igrzyska uznać za mistrzostwa świata amatorów. Ale kolejne zawody, które miały odbyć się w Berlinie w 1916 roku, nie doszły do skutku z powodu wojny światowej. Temat na wiele lat umarł, a kolejny kongres FIFA odbył się dopiero w 1923 roku. W efekcie światowa federacja zajęła się organizacją zawodów piłkarskich w ramach IO dopiero w Paryżu (1924). Dodajmy, że wcześniej, w Antwerpii w roku 1920, na pierwszych powojennych igrzyskach olimpijskich, wygrała Belgia. Zresztą w kontrowersyjnych okolicznościach, Czechosłowacja bowiem, przegrywając w finale 0:2, zeszła z boiska i została zdyskwalifikowana (srebrny medal zdobyła Hiszpania, a brązowy Holandia). Turniej został poszerzony do 14 krajów, za organizację odpowiadała federacja belgijska, a po raz pierwszy grała drużyna spoza Europy, czyli Egipt*. Nieco ponad pięć miesięcy po tych zawodach szefem FIFA został Jules Rimet.

W 1924 roku w Paryżu turniej olimpijski stał się de facto mistrzostwami świata, a startowali wszyscy chętni, bez eliminacji (Polska przegrała w pierwszej rundzie z Węgrami 0:5). Na turnieju nie pojawiła się Anglia, która twierdziła, że jej prawdziwi amatorzy nie będą rywalizować z „fałszywymi” amatorami z kontynentu. Ale – zauważmy! – zgłosiły się aż 22 drużyny* z czterech kontynentów. Dopiero na mundialu w 1982 roku będzie więcej drużyn! Spoza Europy przybyły USA, Egipt, Turcja, a przede wszystkim Urugwaj.

Nieznana siła w Paryżu

Nikt w Europie nie znał drużyny, która przypłynęła z Ameryki Południowej. Nikt nie spodziewał się, że Urugwaj wywróci hierarchię sił w futbolu. Szokiem był już pierwszy mecz, z Królestwem SHS (Królestwem Serbów, Chorwatów i Słoweńców, czyli pierwotną Jugosławią). Przybysze wygrali na Stade Olympique w Paryżu aż 7:0 (26 maja 1924 roku). Była to pierwsza runda turnieju, a na trybunach zasiadło tylko trzy tysiące widzów, bo „jakiś Urugwaj” nie stanowił przecież żadnej atrakcji. Anegdota głosi, że Jugosłowianie wysłali przed meczem szpiegów na trening rywali. Ci podobno się o tym dowiedzieli i udawali nieudaczników, którzy nie potrafią celnie podać piłki. Wysłannicy specjalni drużyny z Bałkanów orzekli więc, że nie ma się czego bać, bo zza Atlantyku przypłynęli „kelnerzy”.

W istocie, drużyna Urugwaju była w Europie anonimowa. Słyszano o niej, ale przecież nikt nie widział, jak gra. Nigdy nie występowała na Starym Kontynencie (rozegrała tylko treningowe mecze przed IO z hiszpańskimi klubami). Pytano, jak malutki, wtedy ledwie dwumilionowy kraj może być dobry w futbolu? Na nikim nie robiło wrażenia, że to aktualny mistrz Ameryki – Urugwaj wygrał bowiem pod koniec 1923 roku Copa América na własnym terenie, pokonując w decydującym meczu Argentynę 2:0.

Ernesto Fígoli, ówczesny trener Urugwaju, stawiał na mieszankę rutyny i młodości. Z jednej strony w ataku grali doświadczeni Héctor Scarone i przede wszystkim Ángel Romano, dziś zapomniany. Był już za stary, by w roku 1930 zagrać na premierowym mundialu. W reprezentacji występował w latach 1911–1927, w 70 meczach zdobył 28 bramek, a obok złota olimpijskiego wywalczył aż sześć razy mistrzostwo Ameryki Południowej. Wielkie kariery zaczynali młodsi: José Pedro Cea, Pedro Petrone, José Nasazzi i przede wszystkim José Leandro Andrade. Nazywany Czarnym Cudem lub Czarną Perłą zawodnik był pierwszym czarnoskórym piłkarzem, który wspiął się na szczyt, a na paryskich igrzyskach został uznany najlepszym graczem. Warto też odnotować, że w bramce Urugwaju debiutował wówczas Andrés Mazali. On, tak jak Romano, nie zdobył potem w rodzinnym Montevideo mistrzostwa świata w 1930 roku. Ale nie dlatego, że skończył karierę – został wyrzucony z reprezentacji.

Futbol z innego świata

W Paryżu z Jugosławią gole strzelili Vidal, Scarone, Petrone (2), Cea (2) i Romano. Urugwajczycy byli nie tylko szybcy, ale przede wszystkim świetni technicznie. Ich dryblingi zaskakiwały, rywali i widzów szokowały też podania z pierwszej piłki i zmiany tempa gry. Francuska prasa piała z zachwytu, a podziwiano nie tylko atak Urugwajczyków. Podkreślano, że gra obronna Nasazziego to klasa sama w sobie. W kolejnych rundach Urugwajczycy pokonali USA 3:0, gospodarzy z Francji aż 5:1, Holandię 2:1 i w finale Szwajcarię 3:0. Na stadionie w Colombes (przedmieścia Paryża) oglądało ich już nie trzy, a ponad 40 tysięcy widzów. A w Montevideo, gdy ze złotymi medalami triumfalnie wpływali statkiem do portu, witało ich 100 tysięcy ludzi.

Urugwaj uznaje sukcesy z Paryża, a potem z Amsterdamu za równoznaczne ze zdobyciem mistrzostwa świata. Ma swoje racje. Były to wówczas jedyne ogólnoświatowe turnieje piłkarskie, a za ich organizację odpowiadała już FIFA, nie MKOl. I były to zawody masowe. W 1928 roku na igrzyskach wystąpiło 17 drużyn*, czyli – ponownie! – więcej niż na jakimkolwiek mundialu do 1982 roku. Urugwajczycy więc twierdzą, że igrzyska były de facto mistrzostwami świata. Jednak nie! Po pierwsze mogli grać w nich wyłącznie amatorzy, po drugie nie zdobywało się na nich żadnego tytułu „mistrza świata”. Można co najwyżej powiedzieć, że igrzyska były odpowiednikiem światowego czempionatu. Urugwaj na takie dictum kontruje, że w 1924 roku profesjonalnie grało się w piłkę nożną jedynie na Wyspach (i to już od 1885 roku!), więc oprócz federacji brytyjskich prawo startu miały wszystkie najsilniejsze drużyny. Ale zapomina o jednym: w 1914 roku sama FIFA, na wspomnianym już kongresie w Kristianii, stanowiła: „Pod warunkiem że turniej olimpijski odbędzie się zgodnie z regulaminem FIFA, uzna ona to za mistrzostwa świata w piłce nożnej dla amatorów”. Słowo „amatorów” jest oczywiście kluczowe. Dla Urugwaju to bez różnicy, bo zawodowstwo wprowadzono tam dopiero w 1932 roku i reprezentacje olimpijskie z lat 1924–1928 to najsilniejsze ekipy, jakie ten kraj mógł wystawić. Ale nie dla wszystkich ten znak równości istniał. W kontynentalnej Europie profesjonalizm wprowadzono w Austrii, Czechosłowacji i na Węgrzech już w latach 1924–1926, więc przynajmniej turniej olimpijski w 1928 roku na pewno nie był dla nich w pełni otwarty. To tak, jakby mistrza olimpijskiego w boksie traktować wtedy jak mistrza świata – przecież byłoby to fałszywe, bo najlepsi byli wtedy zawodowcy, a oni bili się w swoim gronie.

Wielki mecz FIFA – MKOl

Zbyt często zapomina się, że organizacja pierwszego mundialu w 1930 roku była wynikiem ostrej wojny FIFA z Międzynarodowym Komitetem Olimpijskim. Po drugie – także wewnątrz FIFA toczyły się gorące spory. A po trzecie – wyznaczenie na gospodarza Urugwaju również było efektem gry sił i misternych operacji dyplomatycznych, a opozycja do ostatniej chwili chciała storpedować rozgrywki.

W opowieściach o mundialach obowiązuje zazwyczaj prosty schemat: FIFA chciała zorganizować turniej, ale nie za bardzo wiedziano, jak się do tego zabrać, na szczęście z nieba spadł chętny Urugwaj, na dodatek była to nagroda za jego zwycięstwa olimpijskie, a wszystko zawdzięczamy Jules’owi Rimetowi, który wszystko obmyślił, a potem uratował całe przedsięwzięcie, choć Europa nie chciała płynąć za ocean. Brzmi to jak bajka dla dzieci, i nie bez przyczyny – w rzeczywistości sprawy były znacznie bardziej skomplikowane.

Punktem spornym stała się oczywiście kwestia amatorskiego statusu piłkarzy, a konkretnie „zwrotu utraconych zarobków”. MKOl zdecydowanie sprzeciwiał się jakimkolwiek gratyfikacjom dla sportowców, bronił „czystości” rywalizacji*. FIFA z kolei skłonna była uznać pewną formę wypłat dla zawodników.

Zaczęło się od Kongresu Olimpijskiego w Pradze, który odbył się w maju 1925 roku. Na czele MKOl stał już belgijski hrabia Henri de Baillet-Latour. Był bardzo zasadniczy, tak jakby chciał być świętszy od swojego poprzednika, słynnego francuskiego barona Pierre’a de Coubertina. W Pradze przyjęto jednoznaczną, ostrą definicję amatorstwa. Sportowcy nie mogli przyjmować żadnych pieniędzy, także „zwrotu utraconych zarobków” za okres startu w igrzyskach.

Choć FIFA jeszcze nie akceptowała w pełni zawodowstwa (stanie się to dopiero w 1931 roku), to wielu jej działaczy zaczęło protestować. Turnieje piłkarskie są dość długie, piłkarze muszą brać urlopy z pracy, nie zarabiają wtedy i trzeba im to zrekompensować. Gdyby FIFA zatwierdziła „zwrot zarobków” na swoim kongresie w Rzymie w 1926 roku, oznaczałoby to zerwanie więzi z MKOl i piłkarze nie mogliby uczestniczyć w igrzyskach olimpijskich. Na razie przyjęto więc zapis, że „rekompensaty za utracone zarobki są niedozwolone”, ale zostawiono furtkę do płatności, bo dodano: „z wyjątkiem szczególnych przypadków, które zostaną ustalone przez każdą federację narodową”. To nie zadowoliło Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego, który jednak przecenił swoją siłę.

Ocal Amsterdam!

To był prawdziwy mecz stulecia, który na zawsze zmienił piłkę nożną. Więcej! Pojedynek Baillet-Latour kontra Rimet okazał się jednym z najważniejszych w całej historii sportu. Doszło do mnóstwa zgniłych kompromisów i nieoczekiwanych zwrotów akcji, a w efekcie futbol wyemancypował się i powstały osobne mistrzostwa świata.

FIFA miała znacznie mocniejsze karty. Turniej piłkarski w Paryżu w 1924 roku gromadził na trybunach tysiące kibiców i stał się podstawą finansowania igrzysk (mecze piłkarskie przyniosły jedną trzecią całego dochodu). Dlatego nawet wewnątrz MKOl ukuto hasło „Ocal Amsterdam!” i wzywano Bailleta-Latoura do porozumienia z piłkarską centralą. Chwilami wydawało się bowiem, że rozgrywek piłkarskich w 1928 roku nie będzie.

Baillet-Latour ostatecznie skapitulował, wedle zasady, że hipokryzja zawsze wygrywa. MKOl de facto pozwolił na udział piłkarskich „pozornych amatorów”. W sierpniu 1927 roku ustalono, że „rekompensaty za czasowe opuszczenie miejsc pracy na czas zawodów” są możliwe, ale (uwaga!) pod warunkiem, że… nie będą przekazywane zawodnikom, a ich pracodawcom. „Na papierze” piłkarze pozostali więc amatorami, bo nie mogli dostać żadnych pieniędzy do ręki bezpośrednio od FIFA czy związków piłkarskich. Ale dla wszystkich było oczywiste, że pieniądze wypłacą im ich macierzyste zakłady pracy. Ta magiczna formuła była de facto ultimatum postawionym przez FIFA Międzynarodowemu Komitetowi Olimpijskiemu, który stał pod ścianą. Turniej piłkarski w Amsterdamie został w ten sposób uratowany, a złoty medal ponownie zdobył Urugwaj, który w finale pokonał Argentynę (pierwszy mecz zakończył się wynikiem 1:1 po dogrywce, w powtórce Urusi wygrali 2:1, a zwycięską bramkę zdobył Héctor Scarone).

Utrata dziewictwa a narodziny mundialu

Dochodzimy do kluczowego momentu. Baillet-Latour wybrał sukces ekonomiczny igrzysk kosztem wartości, o które podobno zabiegał. Ta utrata dziewictwa była jednak dla niego tak bolesna, że jeszcze przed amsterdamskimi zawodami, w maju 1928 roku, poinformował FIFA, że kompromis nie jest w żadnym wypadku ostateczny i musi zostać ratyfikowany przez Kongres Olimpijski. Nie wykluczał przy tym, że piłki nożnej może nie być na kolejnych igrzyskach, w 1932 roku. Doprowadziło to do ostatecznego rozłamu. Rimet jeszcze się wahał, za to mocno za osobnymi mistrzostwami świata optował jego rodak Henri Delaunay. Ten już w 1926 roku stwierdził: „Dzisiaj rywalizacji w międzynarodowym futbolu nie sposób już rozstrzygać w ramach igrzysk, bo wiele krajów, w których profesjonalizm jest uznawany i zorganizowany, nie może być reprezentowanych przez najlepszych graczy”.

Zwróćmy uwagę na termin najważniejszego wydarzenia – FIFA podjęła decyzję o organizacji niezależnych mistrzostw świata zaledwie dzień przed turniejem piłkarskim w Amsterdamie. Dwudziestego szóstego maja 1928 roku Henri Delaunay zgłosił rezolucję i przegłosowano, co następuje: „Kongres FIFA postanawia zorganizować w roku 1930 mistrzostwa otwarte dla reprezentacji wszystkich stowarzyszonych związków. Komisja wyznaczona przez kongres zbada warunki organizacji tych rozgrywek. Projekt musi być przedstawiony podczas następnego kongresu do ostatecznej akceptacji”. Głosowanie zakończyło się wynikiem 23:5, przeciwko były tylko Dania, Estonia, Finlandia, Norwegia i Szwecja, optujące za „czystym amatorstwem”. Od głosu wstrzymały się Niemcy, gdzie także zawodowstwo było zakazane.

Rozstanie z MKOl stało się nieodwołalne. Rozgrywki olimpijskie ruszały następnego dnia, ale było już wiadomo, że po raz ostatni odbywają się w takiej formule, bo narodził się mundial. A gdy w 1931 roku FIFA w pełni uznała profesjonalizm, przepaść z MKOl była już nie do zasypania, wobec czego na igrzyskach w Los Angeles (1932) turnieju piłkarskiego nie zorganizowano.

Dokąd zmierzamy i po co?

Wypada cofnąć się w czasie, gdyż na spór z MKOl nakładał się spór wewnątrz FIFA. W samych szeregach światowej federacji piłkarskiej nie było jasnej wizji międzynarodowych rozgrywek. Na scenie znajdowali się już wielcy działacze, jak Hugo Meisl z Austrii czy Giovanni Mauro i Vittorio Pozzo z Włoch. W listopadzie 1926 roku Austria, Czechosłowacja, Węgry oraz Włochy i Szwajcaria ogłosiły, że zorganizują własny turniej – Puchar Międzynarodowy, czyli International Cup, zwany później Pucharem Europy Środkowej. Hugo Meisl był też orędownikiem rozgrywek klubowych i w 1927 roku zainaugurowano Mitropa Cup*.

FIFA musiała szybko reagować, chodziło wszak o kraje stanowiące o jej sile. A pojawiały się głosy, że Austriacy i Włosi będą dążyć do stworzenia mistrzostw całej Europy. W Ameryce Południowej już od 1916 roku istniała CONMEBOL i organizowała własny turniej, Copa América. Dlatego już 10 grudnia 1926 roku powołano w FIFA komisję ds. mistrzostw, na jej czele stanął Szwajcar Gabriel Bonnet, a obok niego znaleźli się Meisl i Delaunay, a także Mario Ferretti z Włoch i Felix Linnemann z Niemiec. Piątego lutego 1927 roku w Zurychu doszło do przełomowego spotkania tej komisji z Rimetem, a także innymi działaczami, Carlem Hirschmanem i Giuseppe Zanettim. Rozpisano ankietę wśród członków FIFA i na poważnie zaczęto studiować możliwość organizacji własnego turnieju.

Uniwersalna wizja Delaunaya