Dług jest dobry ebook

Se­ria ESEJ

· Mi­chał Ta­ba­czyń­ski, Po­ko­le­nie wyżu de­pre­syj­nego

· Łu­kasz Łu­czaj, Seks w wiel­kim le­sie

· Da­wid Ku­jawa, Po­ca­łunki ludu. Po­ezja i kry­tyka po roku 2000

· Mag­da­lena Okra­ska, Nie ma i nie bę­dzie

· Woj­ciech Jóź­wiak, Na­sze zwie­rzęta mocy

· Ad­rianna Alk­snin, Na coś trzeba umrzeć. Ko­lejna książka o raku

· De­rek Jar­man, Współ­cze­sna na­tura, prze­ło­żył Pa­weł Świer­czek

· Paul King­snorth, Wy­zna­nia otrzeź­wia­łego eko­loga i inne eseje,prze­ło­żył To­masz Si­kora

W PRZY­GO­TO­WA­NIU

· Ju­dith Scha­lan­sky, Roz­chwiane ka­narki,prze­ło­żył Ka­mil Idzi­kow­ski

· Mo Wilde, Dzika ku­ra­cja,prze­ło­żył To­masz Si­kora

· De­nis Ka­zan­ski, Ma­rina Wo­ro­tyn­cewa, Jak Ukra­ina tra­ciła Don­bas,prze­ło­żył Ma­ciej Pio­trow­ski

WSTĘP: Dług jest do­bry

Prze­nie­śmy się do ma­łego szte­tla. Gdzieś na kre­sach II Rzecz­po­spo­li­tej. Do mia­steczka przy­jeż­dża bo­gaty re­li­gijny Żyd. Staje w je­dy­nej go­spo­dzie i od­daje wła­ści­cie­lowi na prze­cho­wa­nie bank­not stu­do­la­rowy. Tłu­ma­czy, że wiara nie po­zwala mu na no­sze­nie pie­nię­dzy w sza­bas. Ale na­stęp­nego dnia o świ­cie bo­gacz musi pil­nie wy­je­chać. Robi się za­mie­sza­nie – jak to przy na­głym po­spiesz­nym wy­jeź­dzie. Bank­not przez nie­uwagę zo­staje u obe­rży­sty.

Karcz­marz czeka parę dni. W końcu jest czło­wie­kiem uczci­wym, co to nie swo­jego nie bie­rze. Ale w końcu my­śli so­bie: „Pal li­cho, on już tu nie wróci”. Bie­rze więc bank­not i idzie ure­gu­lo­wać swój dług u rzeź­nika. W końcu od mie­sięcy jest ciężko, więc tro­chę się tego na­zbie­rało. Rzeź­nik cie­szy się sza­le­nie i daje pie­niądz żo­nie, która idzie za­pła­cić za­le­głe zo­bo­wią­za­nia u szwaczki. W końcu od mie­sięcy jest ciężko i tro­chę się tego na­zbie­rało. Szwaczka płaci bank­no­tem za­le­głe ko­morne. Od mie­sięcy tro­chę się tego na­zbie­rało. I tak da­lej. W ciągu za­le­d­wie kil­ku­dzie­się­ciu go­dzin bank­not tra­fia z po­wro­tem do obe­rży­sty, któ­remu ktoś w mia­steczku też był coś tam „krewny”. W końcu od mie­sięcy jest cieżko i tro­chę się tego na­zbie­rało.

Na­stęp­nego dnia do szte­tla zjeż­dża znów ten sam bo­gaty re­li­gijny Żyd. Staje w go­spo­dzie, a obe­rży­sta od­daje mu bank­not. „Ach tak, zu­peł­nie o tym za­po­mnia­łem” – mówi przy­bysz i bie­rze swoją stówkę. Po czym... od­pala od niej grube cy­garo. W jed­nej chwili z setki zo­staje tylko po­piół. Obe­rży­sta nie wie­rzy wła­snym oczom. „Co się pan tak pa­trzysz? I tak był fał­szywy” – wy­ja­śnia bo­gacz onie­mia­łemu karcz­ma­rzowi.

Ta aneg­dota – po­cho­dząca od wiel­kiego pol­skiego eko­no­mi­sty Mi­chała Ka­lec­kiego – po­ka­zuje wiel­kie sprzecz­no­ści i ogromne szanse kry­jące się w sta­rym jak świat me­cha­ni­zmie zwa­nym dłu­giem. Me­cha­ni­zmie wcze­śniej­szym niż wszyst­kie inne spo­soby for­mal­nego re­gu­lo­wa­nia zo­bo­wią­zań mię­dzy­ludz­kich. Hi­sto­rycy go­spo­darki pod­kre­ślają, że dług jest w za­sa­dzie tak stary jak pie­niądz. A pew­nie na­wet i star­szy. W ostat­nich la­tach pi­sał o tym sporo (zmarły w 2020 roku) eko­no­mi­sta i an­tro­po­log Da­vid Gra­eber. W swoim dziele Dług. Pierw­sze pięć ty­sięcy lat prze­ko­nu­jąco roz­pra­wia się z pew­nym uży­tecz­nym mi­tem, do któ­rego wielu do dziś się od­wo­łuje. Był to mit bar­teru – prze­ko­na­nie, że na sa­mym po­czątku lu­dzie wy­mie­niali się na to­wary. Ryba za drewno. Chleb za mięso. I tak da­lej. Ten mit współ­cze­śni po­wta­rzają w ślad za wiel­kim eko­no­mi­stą Ada­mem Smi­them. Smith stwo­rzył tę po­pu­larną do dziś ba­jeczkę w 1776 roku, pi­sząc swoje naj­słyn­niej­sze dzieło, czyli Ba­da­nia nad na­turą i przy­czy­nami bo­gac­twa na­ro­dów. Mit bar­teru miał rze­komo wy­ni­kać z pra­sta­rej i na­tu­ral­nej po­trzeby. Z tej ludz­kiej pre­dy­lek­cji Smith wy­wo­dził cały swój sys­tem fi­lo­zo­ficzny, któ­rego fi­la­rami stały się: sa­kra­li­za­cja rynku i han­dlu, sza­cu­nek dla wła­sno­ści pry­wat­nej, bez któ­rej nie bę­dzie spo­łecz­nego ładu, czy po­dział pracy. Fi­lo­zo­fia Smi­tha z bie­giem czasu stała się ka­mie­niem wę­giel­nym eko­no­mii li­be­ral­nej, która od XIX wieku pre­ten­do­wać bę­dzie do mo­no­polu na praw­dziwą wy­kład­nię rze­czy­wi­sto­ści spo­łecz­nej i go­spo­dar­czej. A na prze­ło­mie XX i XXI wieku bę­dzie tego mo­no­polu bar­dzo bli­ska. Wraz z nią ukształ­to­wało się na­sze ro­zu­mie­nie długu.

Tylko, że ba­da­cze, tacy jak Gra­eber, po­ka­zują, że bar­ter to wy­mysł. I nie ma żad­nych prac, które by po­tra­fiły opi­sać re­al­nie ist­nie­jące spo­łecz­no­ści funk­cjo­nu­jące w opar­ciu o bar­ter. Nie cho­dzi o to, że bar­teru w ogóle nie ma i ni­gdy nie było. Naj­czę­ściej jest on jed­nak uży­wany do ob­sługi kon­tak­tów z ob­cymi. Tymi, któ­rym się nie ufa. Ze swo­imi – oraz tymi, któ­rych już tro­chę po­zna­li­śmy – roz­li­czano się ra­czej przy po­mocy długu. Zresztą nie dało się ina­czej. Zwłasz­cza, że na­wet naj­bar­dziej pry­mi­tywne formy wy­miany obej­mo­wać mu­szą nie tylko to­wary (ryba za chleb, chleb za mięso), ale także usługi. Świad­czone cza­sem tu i te­raz. A cza­sem odło­żone w cza­sie. Na przy­kład w for­mie... no wła­śnie, wy­po­wie­dzia­nego lub nie­wy­po­wie­dzia­nego długu. Cza­sem usank­cjo­no­wa­nego tra­dy­cją i po­czu­ciem obo­wiązku, in­nym znów ra­zem kal­ku­la­cją. Zro­bię coś dla cie­bie dziś. Nie za­pła­cisz? Trudno, kie­dyś mi się ja­koś od­wdzię­czysz. Tak to przez ty­siące lat dzia­łało. I tak działa do dziś. Nie ma sensu uda­wać, że tak nie jest.

W tym sen­sie dług jest czymś bar­dziej pier­wot­nym niż pie­niądz i prze­różne pa­piery war­to­ściowe. Albo ina­czej – dług jest ich oj­cem lub dziad­kiem. Pie­niądz i dług łą­czy to, że oba te na­rzę­dzia oparte są na za­ufa­niu. Ale to dług jest star­szy. Bo dług po­prze­dzał na­wet sam han­del i zwią­zane z nim nie­uchronne uto­wa­ro­wie­nie re­la­cji mię­dzy ludźmi. Czego wdzięcz­nym przy­po­mnie­niem jest prze­cież obecne na­wet w na­szym pol­skim ję­zyku sfor­mu­ło­wa­nie „być ko­muś coś krew­nym”. Co jest gwa­ro­wym i ar­cha­icz­nym na­wią­za­niem do epoki wspól­noty ro­do­wej, czasu, kiedy osoby po­cho­dzące od jed­nego przodka były po­wią­zane wię­zami krwi. A ród miał obo­wią­zek każ­dego swego członka ży­wić; w ra­zie śmierci także go po­mścić. Po­nadto stąd wy­ni­kała kon­cep­cja od­po­wie­dzial­no­ści za winy i zo­bo­wią­za­nia swo­ich „krew­nych”. Czyli też za ich długi. Jesz­cze na­wet ośmio­to­mowy Słow­nik ję­zyka pol­skiego (1900–1927), zwany war­szaw­skim, pod re­dak­cją Kar­ło­wi­cza, Kryń­skiego i Niedź­wiedz­kiego, wy­ja­śnia gwa­rowy przy­miot­nik „krewny” jako „wi­nien, dłużny”.

Ale w hi­sto­rii z Ży­dem i karcz­ma­rzem cho­dzi o coś wię­cej. Z jed­nej strony po­ka­zuje ona, że dług to me­cha­nizm po­ten­cjal­nie dość nie­bez­pieczny, a na­wet nisz­czący. Za­nim do mia­steczka przy­bywa bo­gacz, jest ono po­grą­żone w głę­bo­kim ma­ra­zmie. Rów­nież, a może wła­śnie dla­tego, że każdy jest tam za­dłu­żony u każ­dego. W związku z czym wszy­scy żyją w cią­głym stra­chu przed nie­wy­pła­cal­no­ścią dłuż­nika, po­nie­waż po­cią­gnie to za sobą ich wła­sną nie­wy­pła­cal­ność. Ów sztetl to nie jest więc miej­sce pełne na­dziei i pro­spe­rity. Prze­ciw­nie. Od dawna nie­re­mon­to­wana obe­rża. Ży­jący nad wy­raz oszczęd­nie i ni­gdy „po­nad stan” miesz­kańcy, któ­rych i tak na nic nie stać. Eg­zy­sten­cja odarta z ko­loru i ja­kich­kol­wiek per­spek­tyw na roz­wój. To miej­sce, gdzie dłu­giem stra­szy się dzieci. I mówi się im, że dług to grzech. Wina, prze­jaw sła­bo­ści. Dno.

Z dru­giej strony do­kład­nie ten sam dług po­ja­wia się w tej hi­sto­rii jako... wy­ba­wie­nie. To in­stru­ment, przy po­mocy któ­rego do szte­tla wraca ży­cie. To jakby do­wód na praw­dzi­wość (po­zor­nie prze­cież ab­sur­dal­nej) opo­wie­ści ba­rona Mün­ch­hau­sena prze­ko­nu­ją­cego, że sam wy­cią­gnął się za włosy z ba­gna. I tu też tak było. Uwol­nieni od wza­jem­nych zo­bo­wią­zań miesz­kańcy mogą znów z na­dzieją spoj­rzeć w przy­szłość. Jak im się to udało? Wła­śnie przez ów bank­not. Ka­wa­łek pa­pieru z na­dru­ko­wa­nym wi­ze­run­kiem ja­kie­goś dawno zmar­łego dżen­tel­mena. Świ­stek pa­pieru. A jed­nak to ta stu­do­la­rówka tchnęła ży­cie w za­dłu­żony sztetl. A po­tem się na­gle oka­zało, że nie miała żad­nej war­to­ści. Była fał­szywa. A na­wet gdyby nie była, to też można ją bez trudu spo­pie­lić. Ot tak. Ale prze­cież to nie ma dla na­szej hi­sto­rii żad­nego zna­cze­nia. Fał­szywa czy praw­dziwa, nie­ważne. Ważne, że bank­not przy­niósł re­alną zmianę. Zre­se­to­wał. Tchnął ży­cie. Wy­cią­gnął z ba­gna. To me­ta­fora tego, jak działa dług. Czyli pod­sta­wowy me­cha­nizm roz­woju spo­łecz­nego. Naj­więk­sza in­no­wa­cja w dzie­jach, bez któ­rej biedni na za­wsze po­zo­sta­liby biedni. A in­we­sto­wać, roz­wi­jać się i ma­rzyć mo­gliby tylko ci, co już mają do­stęp do ka­pi­tału. Zna­czy ci, co już są bo­gaci.

Ży­jemy w cza­sach, który swój roz­mach i ol­brzy­mie suk­cesy na wielu po­lach za­wdzię­cza temu, że używa długu. Na­sze wy­na­lazki tech­no­lo­giczne, po­stępy zdro­wia pu­blicz­nego, względ­nie trwały po­kój albo spój­ność spo­łeczna. Wszyst­kie te zdo­by­cze na­szych cza­sów były, są i będą fi­nan­so­wane dłu­giem. Tak pu­blicz­nym, jak i pry­wat­nym.

Ale jed­no­cze­śnie dług przy­pra­wia nas o drże­nie serca. Bywa też raz po raz te­ma­tem zbio­ro­wej me­dial­nej hi­ste­rii. Dzieje się tak dla­tego, że dług jest to­tal­nie zde­mo­ni­zo­wany. Na­zywa się go „ży­ciem na koszt przy­szłych po­ko­leń”. Ko­lejne ge­ne­ra­cje po­li­ty­ków, pu­bli­cy­stów i ak­ty­wi­stów ro­bią ka­riery na­ma­wia­jąc do jego spła­ca­nia. Choćby nie wiem co. Choćby wa­liło się i pa­liło. Choćby bo­lało. A może wła­śnie żeby bo­lało. Jak gdyby współ­cze­sne spo­łe­czeń­stwa – choć tak chęt­nie de­mon­stru­jące swoją la­icy­za­cję – za­cho­wały ja­kąś prze­dziwną skłon­ność do re­li­gij­nych ka­te­go­rii. Do grze­chu i do bo­le­snej po­kuty. Wielu uważa więc dług wręcz za grzech. Obrzy­dliwe mo­ralne zło. Normą jest też to, by­śmy – za­miast z niego ko­rzy­stać – cią­gle się go wsty­dzili i za niego prze­pra­szali.

Nie zga­dzam się z tym.

Uwa­żam, że dług jest... do­bry. I wła­śnie o tym bę­dzie ta książka. Chcę po­ka­zać w niej różne ob­li­cza długu. Zwłasz­cza tego współ­cze­snego: ry­nek chwi­lówki, pro­blem za­dłu­że­nia hi­po­tecz­nego i dług przed­się­biorstw. A także róż­nicę po­mię­dzy dłu­giem pry­wat­nym i pu­blicz­nym. Tak we współ­cze­snej Pol­sce, jak i in­nych kra­jach. Za­równo bied­niej­szych, jak i bo­gat­szych od nas. Nie chcę jed­nak tylko bia­dać, ro­nić łezki, obu­rzać się.

Ce­lem tej książki jest coś wię­cej. Cho­dzi o to, by po­ka­zać, że bez długu nasz świat nie może ist­nieć. Bo dług jest zwy­czajną kon­se­kwen­cją funk­cjo­no­wa­nia w ra­mach zło­żo­nych spo­łe­czeństw i go­spo­da­rek. A każdy, kto prze­ko­nuje was, że jest ina­czej – kto was dłu­giem stra­szy i twier­dzi, że w imię kom­pul­syw­nego uni­ka­nia długu ma­cie zre­zy­gno­wać z ży­cia „tu i te­raz” – ten albo się myli, albo chce was wpro­wa­dzić w błąd.

Za­miast więc z dłu­giem kom­pul­syw­nie wal­czyć oraz za wszelką cenę go uni­kać, na­leży za­cząć czer­pać z niego ko­rzy­ści. Nie tylko in­dy­wi­du­alne, ale także spo­łeczne. Dla siły pań­stwa oraz dla do­bro­bytu jego oby­wa­teli. Wszyst­kich lub przy­naj­mniej licz­nych. A nie tylko naj­bo­gat­szych.

ROZDZIAŁ 1. Naj­więk­sza in­no­wa­cja w dzie­jach

Co to jest dług? Naj­pro­ściej rzecz uj­mu­jąc, dług to spo­sób na zro­bie­nie cze­goś, czego z róż­nych po­wo­dów zro­bić w da­nej chwili nie mo­żemy. Naj­czę­ściej dla­tego, że nas na to nie stać. W tym sen­sie dług jest spo­so­bem na sfi­nan­so­wa­nie ak­tyw­no­ści. Prze­ła­ma­nie pa­syw­no­ści. Na wyj­ście z bez­ru­chu. „Czyń­cie so­bie Zie­mię pod­daną” – mówi Bóg do bi­blij­nego Adama. Na co Adam po­wi­nien w za­sa­dzie od­po­wie­dzieć: „Okej, sze­fie. W ta­kim ra­zie po­życz stówkę na roz­ruch”.

Mo­że­cie pa­trzeć na hi­sto­rię na różne spo­soby: tra­dy­cyj­nie, na lu­dowo, fe­mi­ni­stycz­nie, czy jak tam so­bie chce­cie. Ale jak się bli­żej przy­pa­trzy­cie, to i tak za­wsze dług wy­le­zie wam za­raz na wierzch. Dzieje to jedna wielka hi­sto­ria po­ży­cza­nia. Na wojny, na biz­nesy, cza­sem na prze­ży­cie, cza­sem na zby­tek. Ale tego po­ży­cza­nia nie wy­gum­ku­je­cie. Sam fakt po­życzki jest ba­nalny. Cie­ka­wie robi się do­piero wtedy, gdy za­czy­namy spraw­dzać... za ile.

Jan Bez Trwogi. Ta­kim przy­dom­kiem ob­da­rzyła hi­sto­ria Jana Wa­le­zju­sza, hra­biego Ne­ves. Po­dobno z po­wodu bra­wury na polu walki. Jed­nak bio­rąc pod uwagę wy­so­kość opro­cen­to­wa­nia za kre­dyt, ja­kie zgo­dził się za­pła­cić re­zy­du­ją­cemu w Bru­gii przed­sta­wi­cie­lowi rodu Me­dy­ce­uszy, Fi­lip­powi Ra­pon­diemu, wy­daje się, że w pełni za­słu­żył na swoje miano. Był rok 1397, a kwota po­życzki opie­wała na 13 ty­sięcy bi­tych w An­glii no­bli. Kre­dyt miał zo­stać zwró­cony po roku. Opro­cen­to­wa­nie wy­nio­sło zaś 23,5 proc.

Jan kre­dy­to­wał się też – by tak rzec – biz­ne­sowo. Pie­nią­dze były mu po­trzebne do udziału w trwa­ją­cej wła­śnie woj­nie stu­let­niej. Po­życzka zo­stała spła­cona na czas, oczy­wi­ście z pro­cen­tem. Ścią­gnął na­leż­no­ści w for­mie po­dat­ków ze swo­ich pod­da­nych.

W roku 1450 Lu­dwik IX, książę Land­shut i Ba­wa­rii, po­ży­czył od au­striac­kiej ro­dziny ban­kier­skiej, Paum­gart­ne­rów, okrą­głą sumkę 1800 flo­re­nów. Opro­cen­to­wa­nie po­życzki wy­nio­sło 24 proc. Lu­dwik wła­śnie prze­jął wła­dzę i po­trze­bo­wał pie­nię­dzy na mie­sza­nie się w po­li­tykę ca­łej (wtedy skła­da­ją­cej się z wielu nie­za­leż­nych księstw i kró­lestw) Rze­szy Nie­miec­kiej. Po­życzkę spła­cił. Zresztą do hi­sto­rii prze­szedł jako Lu­dwik Bo­gaty. Jego bo­gac­two opie­rało się na ko­pal­niach sre­bra w Rat­ten­burgu i zna­nym dziś ki­bi­com nar­ciar­stwa Kit­zbu­hel. Po­sia­da­nie znacz­nych środ­ków (wła­snych lub po­ży­czo­nych) po­zwa­lało mu nie tylko na utrzy­ma­nie spraw­nej ar­mii, ale i na pro­wa­dze­nie wy­staw­nego trybu ży­cia, z czego był znany w ca­łej Rze­szy.

A pie­niądz co­raz tań­szy

Przy­to­czone tu przy­kłady po­cho­dzą z pracy eko­no­mi­sty Paula Schmel­zinga z Uni­wer­sy­tetu Ha­rvarda (który pra­cuje także w Banku An­glii). Schmel­zing za­sły­nął tym, że udało mu się jako pierw­szemu wska­zać i opi­sać hi­sto­ryczny trend rzą­dzący sto­pami pro­cen­to­wymi. Czyli mó­wiąc zu­peł­nie po ludzku, po­ka­zać, że kre­dyt i dług są... co­raz tań­sze.

Schmel­zing prze­ko­pał się przez stosy źró­dło­wych da­nych ban­ko­wych. Ale tu do­ku­men­ta­cja sięga tylko XIX wieku. Gdy idzie o czasy wcze­śniej­sze, trzeba było prze­gryźć się przez górę po­moc­ni­czych prze­sła­nek hi­sto­rycz­nych. Na przy­kład sumy po­ży­czek wy­mie­nione przy oka­zji in­nych roz­li­czeń – po­ja­wia­jące się w li­te­ra­tu­rze pięk­nej albo w pa­mięt­ni­kach. Tak po­wstała im­po­nu­jąca baza da­nych do­ty­czą­cych za­dłu­że­nia w dzie­jach. Od dłu­gów ko­rony hisz­pań­skiej, fran­cu­skiej, duń­skiej czy an­giel­skiej, przez długi miast wło­skich, państw nie­miec­kich, długi pa­pie­skie, aż po długi im­pe­riów habs­bur­skiego czy pru­skiego. Są tu po­życzki van Ha­le­nów dla kró­lew­skiego rodu Plan­ta­ge­ne­tów, sprze­daż Dun­kierki przez króla An­glii na rzecz króla Fran­cji (oczy­wi­ście po­trzebny był kre­dyt), po­życzki Ro­th­schil­dów dla Pa­pie­stwa, albo Fran­cji dla wal­czą­cych o nie­pod­le­głość Sta­nów Zjed­no­czo­nych. W ba­zie da­nych znaj­duje się także stale roz­ra­sta­jąca się ilość pa­pie­rów dłuż­nych ge­ne­ro­wana przez rządy współ­cze­snych kra­jów.

Nie cho­dzi jed­nak o to, by wy­mie­niać je w nie­skoń­czo­ność. Ważna jest ten­den­cja. I wła­śnie ona wska­zuje na stały i wy­raźny spa­dek wy­so­ko­ści opro­cen­to­wa­nia. A więc ceny pie­nią­dza w dzie­jach. Oczy­wi­ście mowa tu nie o wszyst­kich po­życz­kach, ale o tych naj­bez­piecz­niej­szych. To zna­czy udzie­la­nych albo su­we­re­nom (czyli re­al­nym wład­com państw), albo moż­nym pre­ten­den­tom do ta­kiego ty­tułu, któ­rzy wła­śnie po to te cięż­kie sumy gul­de­nów, flo­re­nów i in­nych wa­lut po­ży­czali, żeby wła­dzę oraz wpływy zdo­być.

Wła­śnie dla­tego mamy tu więc do czy­nie­nia z ty­pem po­życzki, która w eko­no­mii ucho­dzi za naj­le­piej za­bez­pie­czoną. A to wpły­wami po­dat­ko­wymi, a to zie­mią pod uprawę, a to znów in­nymi skar­bami na­tury moż­li­wymi do spie­nię­że­nia. In­nymi słowy jest to więc li­sta kre­dy­tów naj­bez­piecz­niej­szych. Więc także... naj­tań­szych. Bo – co lo­giczne – wszyst­kie go­rzej za­bez­pie­czone po­życzki mu­siały być (i były) opro­cen­to­wane wy­żej. Jak świat świa­tem, po­życz­ko­dawca uza­leż­niał wy­so­kość pro­centu od praw­do­po­do­bień­stwa spłaty kre­dytu. Gdy zwrot pie­nię­dzy nie ule­gał wąt­pli­wo­ści, ry­zyko było niż­sze, a więc także i od­setki. Wraz ze wzro­stem ry­zyka nie­wy­pła­cal­no­ści, pro­cent, któ­rego do­ma­gali się wie­rzy­ciele, szedł w górę.

Je­śli spoj­rzymy na ten po­życz­kowy ry­nek klasy pre­mium, to zo­ba­czymy, że cena tego luk­susu ma w dzie­jach ten­den­cję stale spad­kową. I tak w XV wieku śred­nie re­alne (a więc po od­li­cze­niu in­fla­cji) opro­cen­to­wa­nie po­życzki dla moż­nych wy­no­siło 9 proc.

W wieku XVI już 6 proc.

W XVII stu­le­ciu 4,6 proc.

W wieku XVIII 3,5 proc.

W XIX wieku 3,4 proc.

W XX wieku 2 proc.

Aż po 1,3 proc. w wieku XXI.

Tak było aż do roku 2022. Gdy w oba­wie przed kry­zy­sem in­fla­cyj­nym i ener­ge­tycz­nym cena pie­nią­dza znowu za­częła stale ro­snąć. Ale – jak do­tąd – nie na tyle, by od­wró­cić opi­sane tu 700-let­nie trendy. Na szczę­ście.

Na ta­nim pie­nią­dzu Za­chód zbu­do­wano

Za­nim jed­nak wró­cimy do współ­cze­sno­ści i do py­tań, co da­lej z ceną pie­nią­dza w ota­cza­ją­cym nas świe­cie, zo­stańmy przez chwilę w prze­szło­ści. Wni­kliwa ana­liza tych mi­nio­nych sied­miu wie­ków po­ka­zuje wy­raźne trzy mo­menty, kiedy kre­dyt gwał­tow­nie ta­niał.

Pierw­szym punk­tem zwrot­nym był wiek XVI. Czyli tzw. ko­niec wiel­kiego głodu na złoto i sre­bro, który do­padł Eu­ropę pod ko­niec śre­dnio­wie­cza. Wpły­nęły na to dwa czyn­niki. Po pierw­sze, osta­teczne ode­pchnię­cie Tur­ków wci­ska­ją­cych się przez kilka po­przed­nich stu­leci co­raz moc­niej w kie­runku Eu­ropy Za­chod­niej. Ta re­kon­kwi­sta umoż­li­wiła bo­wiem wzno­wie­nie wy­do­by­cia złota i sre­bra na Bał­ka­nach. Po dru­gie zaś do­szła do tego cią­gła roz­bu­dowa zdol­no­ści wy­do­byw­czych złota i sre­bra w No­wym Świe­cie w wy­niku wiel­kich od­kryć geo­gra­ficz­nych (oraz ra­bun­ko­wej po­li­tyki wo­bec ży­ją­cych w obu Ame­ry­kach). Ten świeży za­strzyk opar­tego na kruszcu pie­nią­dza oży­wił eu­ro­pej­ską wy­mianę han­dlową i całą go­spo­darkę. Im wię­cej bę­dzie pie­nią­dza, tym sta­nie się on tań­szy. Po­dob­nie jak kre­dyt.

Drugi mo­ment po­le­gał na upo­wszech­nie­niu sys­temu po­życz­ko­wego w XVIII-wiecz­nej An­glii. Jego po­cząt­ków eko­no­mi­ści Do­uglas North i Barry We­in­gast do­szu­kują się w tzw. sła­wet­nej re­wo­lu­cji (1688), gdy an­giel­ski par­la­ment w spo­sób bez­kr­wawy do­ko­nał zmiany na tro­nie w Lon­dy­nie. Data ta ucho­dzi za ko­niec kró­lew­skiego ab­so­lu­ty­zmu na Wy­spach i po­czą­tek mo­nar­chii oświe­co­nej, która otwo­rzyła drogę do de­mo­kra­ty­za­cji kraju. Bry­tyj­skie wzorce – zwłasz­cza te do­ty­czące de­mo­kra­ty­za­cji kre­dytu – do­trą także do Eu­ropy kon­ty­nen­tal­nej. To ważna chwila, bo Za­chód za­cznie po­woli ro­zu­mieć, że pie­niądz oparty na kruszcu wcale nie jest taki znowu nie­zbędny. To wów­czas roz­sąd­nie opro­cen­to­wane po­życzki prze­staną być do­stępne tylko dla lu­dzi już uprzed­nio za­sob­nych w ka­pi­tał. Kre­dyt po­woli prze­sta­nie być luk­su­sem. A sta­nie się ko­łem za­ma­cho­wym roz­woju spo­łecz­nego.

Trze­cia chwila po­ta­nie­nia kre­dytu na­de­szła po woj­nach na­po­le­oń­skich, gdy kształ­to­wał się na do­bre sys­tem państw na­ro­do­wych we współ­cze­snym tego słowa ro­zu­mie­niu. A wraz z nimi wy­biła (trwa­jąca do dziś) go­dzina su­we­ren­nych sys­te­mów mo­ne­tar­nych, co­raz bar­dziej opie­ra­ją­cych się na za­ufa­niu. Ale nie cho­dzi o za­ufa­nie do in­nych uczest­ni­ków ob­rotu ryn­ko­wego, tylko na za­ufa­niu do pań­stwa oraz na au­to­ry­te­cie wła­dzy. To za­ufa­nie ba­zuje na fak­cie, że pań­stwa są emi­ten­tami su­we­ren­nych wa­lut. Wa­lut, w któ­rych przyj­mują po­tem zo­bo­wią­za­nia od swo­ich oby­wa­teli. W tym naj­waż­niej­sze zo­bo­wią­za­nie, czyli po­datki. To wła­śnie z faktu, że trzeba je re­gu­lo­wać w pie­nią­dzu emi­to­wa­nym przez pań­stwo, wy­nika, że tej wa­lu­cie mo­żemy za­ufać. Za­wsze bo­wiem bę­dzie na nią po­pyt na­pę­dzany wła­śnie po­dat­ko­wym przy­mu­sem. Im le­piej się bę­dzie wio­dło miesz­kań­com, tym po­pyt bę­dzie bar­dziej pewny. To me­cha­nizm, dzięki któ­remu ów po­dat­kowy przy­mus można także po­strze­gać jako obiet­nicę wspól­nej wy­gra­nej. Wy po­mo­że­cie pań­stwu, to pań­stwo po­może wam. To jak? Po­mo­że­cie?

To wła­śnie jest sedno no­wo­cze­snej umowy spo­łecz­nej. Umowy na pie­niądz. Tego pie­nią­dza nie trzeba już opie­rać na do­dat­ko­wym za­bez­pie­cze­niu w kruszcu. Zło­tym, srebr­nym czy ja­kim­kol­wiek in­nym. To li­nia łą­cząca nas z cza­sami dzi­siej­szymi. Osta­tecz­nym przy­pie­czę­to­wa­niem tego pro­cesu było odej­ście Sta­nów Zjed­no­czo­nych od wy­mie­nial­no­ści do­lara na złoto. Stało się to w roku 1971 za cza­sów pre­zy­den­tury Ri­charda Ni­xona. Więk­szość roz­wi­nię­tych go­spo­da­rek już dużo wcze­śniej po­rzu­ciło am­bi­cje, by trzy­mać się sta­łej war­to­ści swej wa­luty wo­bec złota. De­cy­du­jące stały się do­świad­cze­nia okresu mię­dzy­wo­jen­nego, gdy oka­zało się, że taka za­leż­ność od złota w prak­tyce unie­moż­li­wia pro­wa­dze­nie ak­tyw­nej po­li­tyki go­spo­dar­czej i ra­dze­nie so­bie z za­bój­czymi dla spo­łe­czeń­stwa skut­kami kry­zy­sów go­spo­dar­czych.

W ten spo­sób wkro­czy­li­śmy w okres no­wo­cze­snego pie­nią­dza. Ta­kiego, który po­wstał z ni­czego (jedno klik­nię­cie w banku cen­tral­nym), tra­fił na na­sze wir­tu­alne konto oso­bi­ste, a stam­tąd do banku, w któ­rym mamy kre­dyt. Jak pod­wodny stwór, który ani na mo­ment nie musi wy­nu­rzać się na po­wierzch­nię, żeby za­czerp­nąć świe­żego po­wie­trza.

Spójrzmy jesz­cze raz na te trzy ważne mo­menty w dzie­jach. Ode­pchnię­cie Tur­ków/ko­lo­ni­za­cja Ame­ryk, roz­wój an­giel­skiej ban­ko­wo­ści ko­mer­cyj­nej i po­wsta­nie sil­nych państw na­ro­do­wych. Tak się bo­wiem składa, że są to jed­no­cze­śnie trzy fi­lary świata, w któ­rym ży­jemy dziś. Świata po­le­ga­ją­cego na bez­pre­ce­den­so­wej do­mi­na­cji jed­nego re­gionu (Za­chodu) nad resztą pla­nety. Czy jest to do­mi­na­cja do­bra i spra­wie­dliwa, to już zu­peł­nie inna hi­sto­ria. Chcąc nie chcąc – jako oby­wa­tele za­chod­niego świata – je­ste­śmy dziećmi tego pro­cesu. A także, co tu kryć, jego be­ne­fi­cjen­tami. My, Po­lacy, nie kro­czymy może w pierw­szym rzę­dzie wy­gra­nych mi­nio­nego mil­le­nium. Nie je­ste­śmy An­gli­kami czy Bel­gami, któ­rzy do­ro­bili się na set­kach lat ko­lo­nial­nego wy­zy­sku. Ani Niem­cami, któ­rym na su­cho uszły nie­wia­ry­godne zbrod­nie XX wieku. Ale bądźmy spra­wie­dliwi. Można było tra­fić dużo go­rzej. Uro­dzić się na przy­kład w Ame­ryce Ła­ciń­skiej, która – jak za­uwa­żył z prze­ką­sem uru­gwaj­ski pi­sarz Edu­ardo Ga­le­ano – „wy­spe­cja­li­zo­wała się w prze­gry­wa­niu w mię­dzy­na­ro­do­wym po­dziale pracy”.

Tak czy ina­czej, także my je­ste­śmy dzie­dzi­cami do­mi­na­cji Za­chodu. Do­mi­na­cji, na któ­rej opiera się nasz do­bro­byt. Na­wet je­śli nie chcemy tego przy­znać. Cho­dzi także o to, by... nie po­pa­dać w skraj­no­ści. Nie mó­wić, że za­chodni do­bro­byt to wy­łącz­nie efekt ko­lo­nial­nych zbrodni. Ani nie uda­wać, że wszystko to za­sługa wy­łącz­nie wyż­szo­ści, pra­co­wi­to­ści i po­my­sło­wo­ści sta­rego świata.

Na tym tle dług jawi się jako coś, co może obie te skraj­no­ści ja­koś po­go­dzić. Po­nie­waż prze­waga Za­chodu opiera się wła­śnie na długu. Na co­raz tań­szym pie­nią­dzu i kre­dy­cie. Co­raz tań­szym – ozna­cza rów­nież, że co­raz bar­dziej do­stęp­nym i de­mo­kra­tycz­nym. Tym dłu­giem Za­chód sfi­nan­so­wał do­mi­na­cję ko­lo­nialną. Tym dłu­giem Za­chód roz­krę­cił re­wo­lu­cję prze­my­słową. Na tym długu oparł się wy­ścig zbro­jeń, który do­pro­wa­dził do dwóch świa­to­wych wo­jen. Ale też na długu oparta była po­wo­jenna od­bu­dowa. A także wszel­kie sen­sowne próby ra­dze­nia so­bie z na­wra­ca­ją­cymi kry­zy­sami ka­pi­ta­li­zmu. To dłu­giem fi­nan­so­wane było XX-wieczne pań­stwo do­bro­bytu, które za­pew­niło kilku po­ko­le­niom Eu­ro­pej­czy­ków i Ame­ry­ka­nów ży­cie w szczę­ściu i po­koju. To na długu oparty był ten cały „we­lfare”, któ­rego – tkwiąc po dru­giej stro­nie że­la­znej kur­tyny, albo jeż­dżąc tam na saksy – za­zdro­ścili Niem­com Za­chod­nim, Szwe­dom albo Au­stria­kom nasi ro­dzice i dziad­ko­wie przed ro­kiem 1989. To wszystko je­den i ten sam dług.

Nie lę­kaj się długu

Wielu ten tani pie­niądz prze­raża. Na­zy­wają go „pu­stym”. A dług uwa­żają za „ży­cie na koszt przy­szłych po­ko­leń”. Nie mają ra­cji. Tę­sk­nota do cza­sów, gdy pie­niądz miał opar­cie w kruszcu, jest zwy­czaj­nie nie­roz­sądna. Trzeba so­bie bo­wiem uświa­do­mić, że to wiel­kie po­ta­nie­nie kre­dytu (na­wet mimo se­rii ostat­nich pod­wy­żek stóp pro­cen­to­wych) to nie tylko jedno z naj­więk­szych osią­gnięć na­szej cy­wi­li­za­cji. To także na­tu­ralny kie­ru­nek, w któ­rym na­sza cy­wi­li­za­cja ma­sze­ruje od do­brych kilku stu­leci. Ta­kie są prawa dzie­jów, mo­żemy z nimi oczy­wi­ście wal­czyć. Nie­stety skutki uboczne ta­kiego za­wra­ca­nia Wi­sły ki­jem mogą być bar­dzo bo­le­sne. I to na wielu po­zio­mach.

Za­łóżmy, że ma­cie po­mysł na biz­ne­sowe przed­się­wzię­cie. Albo po pro­stu (jak to czę­ściej bywa) po­sia­da­cie tzw. smy­kałkę do roz­krę­ca­nia róż­nego typu przed­się­wzięć, na któ­rych da się za­ro­bić. Py­ta­nie za sto punk­tów. Jak za­cząć? Jak po­sta­wić pierw­szy krok? Jak zdo­być pierw­szy mi­lion? Oczy­wi­ście mo­że­cie go ukraść. Ale to ry­zy­kowne. Poza tym czasy „pier­wot­nej aku­mu­la­cji”, gdy ta­kie zdo­by­wa­nie ka­pi­tału jest ła­twe, to ra­czej wą­skie okienka w dzie­jach niż stała re­guła (aku­rat na to ostat­nie w Pol­sce – w oko­li­cach roku 1989 – tro­chę się spóź­ni­li­ście). Oczy­wi­ście jesz­cze le­piej ka­pi­tał odzie­dzi­czyć. Wtedy po­ra­dzi­cie so­bie wszę­dzie i za­wsze. No, chyba że bę­dzie­cie mieli pe­cha. Ale do­świad­cze­nie uczy, że lu­dzie przed­się­bior­czy pe­cha igno­rują. Po pro­stu szu­kają ko­lej­nej oka­zji. A je­śli sły­szy­cie ko­goś, kto wciąż tłu­ma­czy się pe­chem, to praw­do­po­dob­nie... nie jest to osoba zbyt­nio przed­się­bior­cza. Tak też bywa.

No ale za­łóżmy, że ka­pi­tału nie ma­cie. Bo źle – jak ma­wiał po­noć Jan Kul­czyk – wy­bra­li­ście so­bie ro­dzi­ców. Albo nie mie­li­ście tyle szczę­ścia, by otrzy­mać te­le­fon od zna­jo­mego mi­ni­stra, który daje wam cynk o moż­li­wo­ści ku­pie­nia fa­bryki por­ce­lany albo ty­tułu pra­so­wego za bez­cen i spła­ce­nia tego in­te­resu sprze­dażą ak­ty­wów na­le­żą­cych do wa­szego no­wego na­bytku (tak, tak, ta­kie rze­czy się zda­rzały nad Wi­słą jesz­cze cał­kiem nie­dawno). Nie­stety.

Co de­cy­duje wów­czas o wa­szym suk­ce­sie lub po­rażce? Kul­tura i men­tal­ność? Geo­gra­fia? Re­li­gia? Po­ziom dziet­no­ści? Hi­sto­ria my­śli eko­no­micz­nej – od Tho­masa Mal­thusa (tego od słyn­nej pu­łapki), przez Maxa We­bera (wia­domo, duch etyki pro­te­stanc­kiej), po współ­cze­snego izra­el­skiego eko­no­mi­stę Odeda Ga­lora (au­tora tzw. zu­ni­fi­ko­wa­nej teo­rii wzro­stu) – pełna jest ta­kich roz­wa­żań. Nie je­stem ich zwo­len­ni­kiem. Nie dla­tego, że są nie­cie­kawe. Tylko ra­czej dla­tego, że nie dają nam od­po­wie­dzi pew­nej i uni­wer­sal­nej.

Za­miast tych hi­po­tez warto sku­pić się na bar­dzo kon­kret­nej in­sty­tu­cji, która od wie­ków umoż­li­wia, wspiera i to­wa­rzy­szy roz­wo­jowi go­spo­dar­czemu. Tą in­sty­tu­cją jest wła­śnie zdol­ność do za­cią­ga­nia kre­dytu.

Ma prze­cież ogromne zna­cze­nie, czy ży­je­cie w kraju o roz­bu­do­wa­nej in­fra­struk­tu­rze kre­dy­to­wej. Na przy­kład w po­staci pręż­nych in­sty­tu­cji ban­ko­wych albo mniej for­mal­nych grup ka­pi­ta­ło­wych wy­spe­cja­li­zo­wa­nych w in­we­sto­wa­niu w ta­kie przed­się­wzię­cia, jak wa­sze. Czy też znaj­du­je­cie się na kre­dy­to­wej pu­styni, w miej­scu, gdzie po­ten­cjal­nych kre­dy­to­daw­ców jest nie­wielu i do­ma­gają się oni roz­licz­nych za­bez­pie­czeń po­ży­czo­nych pie­nię­dzy. A naj­chęt­niej to po­ży­czą wam, je­śli już ma­cie ka­pi­tał. A jak nie ma­cie za­bez­pie­cze­nia, to nie­stety nic z roz­woju nie bę­dzie.

Mu­simy so­bie wy­obra­zić także taką sy­tu­ację, w któ­rej za­cią­gnię­cie długu jest nie tylko moż­li­wo­ścią, ale wręcz ko­niecz­no­ścią. To zna­czy, że mu­si­cie się za­dłu­żać, żeby w ogóle prze­żyć. Albo przy­naj­mniej po­zo­stać na po­wierzchni i jako tako god­nie funk­cjo­no­wać. W na­stęp­nych roz­dzia­łach tej książki po­zna­cie lu­dzi mie­rzą­cych się z ta­kimi wła­śnie sy­tu­acjami. Za­kre­dy­to­wa­nych hi­po­tecz­nie, uwi­kła­nych w kre­dyty in­we­sty­cyjne albo z zo­bo­wią­za­niami się­ga­ją­cymi kil­ku­dzie­się­ciu mi­lio­nów. I można oczy­wi­ście na­rze­kać, ile się da, na to „ob­cią­że­nie”, „uwią­za­nie” i „ka­mień u szyi”. Jed­nak za­wsze na­leży pa­mię­tać, że jest także druga strona tego sa­mego me­dalu. Że kre­dyt po­zwala lu­dziom, któ­rzy nie mają (i mieć pew­nie nie będą) od­po­wied­niej ilo­ści środ­ków po­trzeb­nych do spła­ce­nia więk­szej in­we­sty­cji, by taką in­we­sty­cję mimo wszystko zre­ali­zo­wać. Dług daje im taką moż­li­wość. Dług jest ich tram­po­liną. Dług po­zwala mieć ma­rze­nia. Dług jest do­bry.

A te­raz spójrzmy na to samo z jesz­cze jed­nej per­spek­tywy. Bę­dzie to per­spek­tywa pań­stwa. Po co nam w ogóle pań­stwo? Przed­po­to­powy li­be­rał, ga­tu­nek ra­czej wy­mie­ra­jący, po­wie wam pew­nie, że pań­stwo jest po to, by nas chro­nić od wro­gów ze­wnętrz­nych i we­wnętrz­nych. No ewen­tu­al­nie zbu­do­wać au­to­strady, żeby biz­nes miał jak do­je­chać do swo­ich fa­bryk ulo­ko­wa­nych w szcze­rym polu spe­cjal­nej strefy eko­no­micz­nej.

Ale prze­cież współ­cze­sny czło­wiek – a zwłasz­cza oby­wa­tel Za­chodu – ma wo­bec pań­stwa dużo więk­sze wy­ma­ga­nia. „Kie­dyś, dawno temu, kraje były noc­nymi stró­żami, ma­chi­nami do pod­bo­jów albo spo­so­bem spra­wo­wa­nia to­ta­li­tar­nej kon­troli nad oby­wa­te­lami. Ale dziś ży­jemy w cza­sach, gdy głów­nym za­da­niem pań­stwa jest pro­du­ko­wa­nie i roz­dzie­la­nie do­bro­bytu po­mię­dzy swo­ich oby­wa­teli” – pi­sał już w 1990 roku duń­ski so­cjo­log Go­sta Esping-An­der­sen w fun­da­men­tal­nym i wie­lo­krot­nie wzna­wia­nym tek­ście Trzy światy ka­pi­ta­li­stycz­nego pań­stwa do­bro­bytu. Mam wra­że­nie, że dziś ta­kie sta­wia­nie sprawy wy­daje się – na­wet u nas w Pol­sce – sprawą zu­peł­nie nie­kon­tro­wer­syjną. Co­raz wię­cej ba­dań po­ka­zuje, że mo­żemy się róż­nić jak noc i dzień, ale co­raz bar­dziej łą­czy nas cały ze­staw wy­śru­bo­wa­nych ocze­ki­wań wo­bec do­brego pań­stwa. Chcie­li­by­śmy, żeby pań­stwo dbało o do­bra wspólne: dar­mową edu­ka­cję, do­stęp do służby zdro­wia, ta­nie po­łą­cze­nia ko­le­jowe, miesz­ka­nia w do­brej ce­nie, ochronę przed pa­to­de­we­lo­perką, czy­ste po­wie­trze i tani prąd. No i po­li­tykę kul­tu­ralną oraz me­cha­ni­zmy wspar­cia dla sztuki wy­so­kiej. Po­trzeba nam tych za­so­bów, bo dzięki nim chcemy re­ali­zo­wać swoje po­trzeby i po pro­stu god­nie żyć.

Ale to nie jest prze­cież tak, że gdyby pań­stwa na­gle znik­nęły, to znik­nę­łyby rów­nież te na­sze po­trzeby, z któ­rych re­ali­za­cji co­raz chęt­niej roz­li­czamy rzą­dzą­cych. Róż­nica by­łaby jed­nak za­sad­ni­cza. W świe­cie bez pań­stwa każdy mu­siałby te do­bra zor­ga­ni­zo­wać so­bie na wol­nym rynku. Za­moż­nych by­łoby na to stać. Ro­bili tak przez wieki. Słali dzieci do pry­wat­nych szkół, mieli oso­bi­stych le­ka­rzy, flotę trans­por­tową i ochronę. A co z po­zo­sta­łymi? Po­zo­stali go­dzili się z tym, że szczy­tem ich ma­rzeń o god­nym ży­ciu jest eg­zy­sten­cjalne mi­ni­mum. Albo mo­gli pró­bo­wać re­ali­zo­wać te po­trzeby się­ga­jąc po me­cha­nizm za­dłu­że­nia.

Im wyż­szy dług pu­bliczny, tym niż­szy dług pry­watny

Na na­szych oczach w bo­ga­tym za­chod­nim świe­cie te­sto­wany jest wła­śnie ten drugi sce­na­riusz. Tak wła­śnie ro­śnie tzw. dług pry­watny. A jesz­cze bar­dziej pre­cy­zyj­nie, za­dłu­że­nie go­spo­darstw do­mo­wych. Czyli dług pry­watny mi­nus zo­bo­wią­za­nia dłużne pry­wat­nych firm.

O ja­kiej skali mó­wimy?

Za­nim lu­dzie na Za­cho­dzie prze­szli neo­li­be­ralną tre­surę, dług go­spo­darstw do­mo­wych w Ho­lan­dii wy­no­sił 50 proc. PKB, w Au­stra­lii 40 proc. PKB, a w Da­nii 70 proc. PKB. Dziś w Au­stra­lii za­dłu­że­nie do­mowe to 120 proc. PKB, w Da­nii 111 proc., w Ho­lan­dii 105 proc., w Ka­na­dzie 110 proc., w Szwe­cji 95 proc., a w USA 80 proc. Wszyst­kie te wskaź­niki uro­sły wła­śnie w ostat­nich trzech de­ka­dach. A więc w cza­sie, gdy bo­gaty Za­chód pod­da­wany był se­rii neo­li­be­ral­nych po­li­tyk eko­no­micz­nych. Zmie­niali się rzą­dzący. Po ge­ne­ra­cji That­cher i Re­agana przy­szli Clin­ton z Bla­irem i Schröde­rem. Tych zaś zlu­zo­wało po­ko­le­nia Obamy i Mer­kel. Ale mo­dus ope­randi neo­li­be­ra­li­zmu po­zo­stał ten sam. Po­le­gał on głów­nie na mie­szance bu­dże­to­wych oszczęd­no­ści, ob­ci­na­niu zdo­by­czy pań­stwa do­bro­bytu i li­be­ra­li­za­cji ryn­ków pracy. Dług pry­watny jest wła­śnie ta­kim skut­kiem ubocz­nym neo­li­be­ra­li­zmu.

A prze­cież tak nie musi być. Zmniej­szyć dług pry­watny można wła­śnie w ten spo­sób, że pań­stwo bie­rze na sie­bie część obo­wiąz­ków i ry­zyka fi­nan­so­wego zwią­za­nego z re­ali­za­cją po­trzeb swo­ich oby­wa­teli, za­pew­nia­jąc im do­bry sys­tem edu­ka­cji, który spra­wia, że nie trzeba już od naj­młod­szych lat dziecka tra­pić się, skąd wziąć pie­nią­dze na jego wy­kształ­ce­nie. Bu­du­jąc do­stępne miesz­ka­nia na wy­na­jem, pań­stwo daje lu­dziom moż­li­wość, by nie wcho­dzili w wie­lo­let­nią re­la­cję za­leż­no­ści kre­dy­to­wej od banku. Dzięki wy­so­kiej płacy mi­ni­mal­nej zwięk­sza pole ma­newru sła­biej za­ra­bia­ją­cych. Po­przez do­chód pod­sta­wowy dla ro­dzi­ców po­maga im się nie za­dłu­żać. I tak da­lej.

I od­wrot­nie. Ni­ski dług pu­bliczny to fa­sada, za którą kryją się ty­siące za­dłu­żo­nych oby­wa­teli. Ta­kich, co mu­szą sal­wo­wać się li­chwiar­ską po­życzką, by mieć za co ku­pić dzie­ciom pre­zent pod cho­inkę.

Albo dług, albo Hi­tler

Nie ro­zu­mie­jąc tej spo­łecz­nej in­no­wa­cji, jaką jest za­dłu­że­nie, i stra­sząc nim albo nad­mier­nie dług fe­ty­szy­zu­jąc, sami spro­wa­dzamy na sie­bie nie­li­che kło­poty. Nie wie­rzy­cie? To spójrz­cie na Niemcy w la­tach 30. XX wieku.

Uprosz­czona wer­sja nie­miec­kiej hi­sto­rii głosi, że fe­no­men Hi­tlera oraz na­zi­zmu wziął się z trau­ma­tycz­nego do­świad­cze­nia hi­per­in­fla­cji, która na­wie­dziła Re­pu­blikę We­imar­ską w la­tach 20. XX wieku. Ale to nie­prawda. Ten mit warto oba­lić.

Zro­biło to w prze­szło­ści wielu ba­da­czy. Ostat­nio zaś eko­no­mi­ści, Gre­gori Ga­lo­fré Vilà, Chri­sto­pher Me­is­sner, Mar­tin McKee i Da­vid Stuc­kler. Po­ka­zali oni, że bez­po­średni wpływ na szybki i spek­ta­ku­larny suk­ces wy­bor­czy na­zi­stów miała fa­talna po­li­tyka eko­no­miczna kanc­le­rza He­in­ri­cha Bru­ninga z Par­tii Cen­trum, re­ali­zo­wana w la­tach 1930–1932. To wła­śnie ona spra­wiła, że NSDAP z 2 proc. po­par­cia w roku 1928 sko­czyła w przed­ter­mi­no­wych wy­bo­rach roku 1932 do 38 proc. Na czym po­le­gała owa fe­ralna bru­nin­gow­ska „te­ra­pia szo­kowa”? Otóż na tym, że cen­trowy kanc­lerz po­sta­wił so­bie wów­czas za cel zrów­no­wa­że­nie wy­dat­ków fi­skal­nych nie­miec­kiego pań­stwa. Było to nic in­nego jak wła­śnie ob­se­syjna i nie­prze­my­ślana walka z dłu­giem. Oczy­wi­ście dłu­giem pu­blicz­nym.

Kanc­lerz Bru­ning ro­bił to – po pierw­sze – z po­mi­nię­ciem par­la­mentu i ja­kiej­kol­wiek de­baty pu­blicz­nej, rzą­dząc przy po­mocy „nad­zwy­czaj­nych de­kre­tów”. Czyli kom­plet­nie za­prze­cza­jąc du­chowi racz­ku­ją­cej re­pu­bliki. Po dru­gie zaś jego po­li­tyka była sil­nie de­fla­cyjna. To zna­czy po­le­gała na jed­no­cze­snym cię­ciu wy­dat­ków spo­łecz­nych oraz pod­wyż­sza­niu po­dat­ków. Czy Bru­ning nie wie­dział, co robi? W świe­tle do­stęp­nych do­ku­men­tów wy­gląda na to, że wie­dział. Ale źle usta­wił prio­ry­tety i fa­tal­nie umiej­sco­wił za­gro­że­nia. Ważną czę­ścią planu Bru­ninga było więc uzy­ska­nie zła­go­dze­nia re­pa­ra­cji spła­ca­nych przez Niemcy po pierw­szej woj­nie świa­to­wej. Warto przy­po­mnieć, że zgod­nie z po­ro­zu­mie­niem z roku 1929 (czyli tzw. pla­nem Younga) Ber­lin miał pła­cić swoje zo­bo­wią­za­nia do roku... 1988.

I plan Bru­ninga na­wet wy­pa­lił! W la­tach 1931–32 wie­rzy­ciele zgo­dzili się naj­pierw na za­wie­sze­nie, a po­tem skre­śle­nie nie­miec­kiego długu wo­jen­nego. Cóż jed­nak z tego, skoro w mię­dzy­cza­sie Bru­ning zdo­łał do­słow­nie za­gło­dzić sporą część swo­jego spo­łe­czeń­stwa. A w efek­cie jego de­fla­cyj­nej po­li­tyki mi­liony Niem­ców zna­la­zły się w eko­no­micz­nym po­trza­sku. Płace spa­dały lub sta­gno­wały. Bez­ro­bo­cie było wy­so­kie. Ceny to­wa­rów, na które po­pyt jest naj­bar­dziej sztywny (czyli taki, z któ­rego nie można zre­zy­gno­wać), szły w górę. Lu­dziom grunt usu­wał się spod nóg. Ma­rze­nia były luk­su­sem. Resztę hi­sto­rii znamy. Od­były się wy­bory (a na­wet se­ria wy­bo­rów), w wy­niku któ­rych do wła­dzy do­szli na­zi­ści. I nie dali so­bie już tej wła­dzy ode­brać – aż do to­tal­nej klę­ski wo­jen­nej w roku 1945.

We wspo­mnia­nej pracy eko­no­mi­ści nie po­zo­sta­wiają wąt­pli­wo­ści, że mamy tu do czy­nie­nia z bez­po­śred­nim wy­ni­ka­niem. Prze­ba­dali bo­wiem pre­fe­ren­cje wy­bor­cze (z lat 1930, 1932 i 1933) z uwzględ­nie­niem po­szcze­gól­nych okrę­gów. Na­stęp­nie spraw­dzili wpływ po­li­tyki Bru­ninga na sy­tu­ację eko­no­miczną (bez­ro­bo­cie, płace, pro­duk­cja) w tych sa­mych re­gio­nach. Zwią­zek wy­daje się eko­no­mi­stom oczy­wi­sty. Wszę­dzie, gdzie efekty de­fla­cyj­nej po­li­tyki kanc­le­rza były naj­bar­dziej an­ty­spo­łeczne, tam wła­śnie wy­gry­wała opo­zy­cyjna NSDAP.

Ktoś może oczy­wi­ście po­wie­dzieć, że to żadna no­wość. Otóż dla Niem­ców ow­szem tak! U na­szych za­chod­nich są­sia­dów do­mi­nuje bo­wiem od lat nar­ra­cja, w myśl któ­rej za osza­ła­mia­jący suk­ces par­tii na­zi­stow­skiej winę po­nosi do­świad­cze­nie hi­per­in­fla­cji z pierw­szej po­łowy lat 20. Chyba naj­bar­dziej wpły­wowy nie­miecki eko­no­mi­sta (o sil­nym li­be­ral­nym na­chy­le­niu) Hans-Wer­ner Sinn jest zwo­len­ni­kiem ta­kiej wła­śnie tezy i po­wta­rza ją przy każ­dej moż­li­wej oka­zji. I nie jest to wcale błahy spór o hi­sto­rię. Owo sko­ja­rze­nie „in­fla­cja równa się hi­per­in­fla­cja równa się Hi­tler równa się wia­domo co” do dziś bar­dzo mocno wpływa na re­alną po­li­tykę eko­no­miczną Nie­miec jako eu­ro­pej­skiego mo­car­stwa, spra­wia­jąc, że Niem­com za rzą­dów An­geli Mer­kel w cza­sie kry­zysu w stre­fie euro w la­tach 2011–2015 bli­żej do po­li­tyki de­fla­cyj­nej a’la Bru­ning niż do eko­no­micz­nych al­ter­na­tyw ze szkoły key­ne­sow­skiej, które do­pusz­czają trak­to­wa­nie in­fla­cji jako wen­tylu bez­pie­czeń­stwa przed spo­łecz­nym ka­ta­kli­zmem. Niemcy nie chcą tego ro­bić, bo we­dług nich to in­fla­cja jest ka­ta­kli­zmem. A uwa­żają tak wła­śnie z po­wodu błęd­nego po­dej­ścia do lek­cji z lat 1930–1932.

Ten sche­mat znaj­dzie­cie rów­nież współ­cze­śnie w wielu miej­scach. Także u nas w Pol­sce. Także w Eu­ro­pie.

ROZDZIAŁ 2. Dług to (nie jest) grzech

Je­stem zda­nia, że na na­szych oczach umiera Unia Eu­ro­pej­ska. Nie bę­dzie to śmierć na­tych­mia­stowa, ra­czej – jak to w tego typu przy­pad­kach bywa – po­wolny roz­kład. Przy­czyn tego stanu rze­czy jest wiele. Ale jedną z naj­waż­niej­szych jest wła­śnie kom­pletne nie­zro­zu­mie­nie przez li­be­ralny es­ta­bli­sh­ment na­tury długu we współ­cze­snym świe­cie.

Pierw­szy akt tego dra­matu ro­ze­grał się w la­tach 2007–2012. To był po­czą­tek końca Unii, która miała być oparta na za­sa­dzie so­li­dar­no­ści, sub­sy­diar­no­ści i sa­mo­sta­no­wie­nia. Dla Pol­ski jest to szcze­gól­nie bo­le­sne. Bo to wła­śnie była ta Unia, w którą wie­rzy­li­śmy w Pol­sce, gre­mial­nie idąc gło­so­wać w re­fe­ren­dum ak­ce­syj­nym w roku 2003. To za­ła­ma­nie wiary w ideę zjed­no­czo­nej Eu­ropy nie wstrzą­snęło nami w Pol­sce aż tak mocno. Jesz­cze nie. To za­czyna się do­piero te­raz. Ale w kra­jach tzw. Sta­rej Unii szok spo­wo­do­wany la­tami 2007–2012 był ogromny. To wła­śnie w la­tach 2007–2012 za­ufa­nie oby­wa­teli państw człon­kow­skich do Unii Eu­ro­pej­skiej spa­dło z 57 do 31 proc. Jesz­cze w roku 2018 aż 86 proc. Gre­ków było zda­nia, że Unia Eu­ro­pej­ska nie ro­zu­mie po­trzeb swo­ich oby­wa­teli. Po­dob­nego zda­nia było 65 proc. Wło­chów i Fran­cu­zów.

Eu­ro­en­tu­zja­ści bar­dzo nie lu­bią mó­wić o tym okre­sie. Tym­cza­sem to wła­śnie lata 2007–2012 były pierw­szym praw­dzi­wym te­stem doj­rza­ło­ści zjed­no­czo­nej Eu­ropy. Z etapu mie­siąca mio­do­wego wkro­czy­li­śmy wtedy w fazę tur­bu­len­cji, wza­jem­nych roz­cza­ro­wań i utraty złu­dzeń. Na­gle koł­dra unij­nego do­bro­bytu stała się zbyt krótka. A ner­wowa – mo­men­tami na­wet bru­talna – re­ak­cja Eu­ropy na tam­ten kry­zys ka­zała po­wąt­pie­wać w praw­dzi­wość de­kla­ra­cji, że je­ste­śmy ze sobą „na do­bre i na złe”.

A dług? Dług ode­grał tu rolę klu­czową. Pierw­szy raz w hi­sto­rii Unii stał się na­rzę­dziem opre­sji i re­ali­za­cji par­ty­ku­lar­nych in­te­re­sów. Ostat­nio emo­cje po tam­tym kry­zy­sie tro­chę już opa­dły. Sprawa nie zo­stała jed­nak prze­pra­co­wana. Wróci na ko­lej­nym wi­rażu. Jak pa­mięć po nie­wy­ba­czo­nej zdra­dzie i kłu­jący cierń utra­co­nego za­ufa­nia.

I od­puść nam na­sze długi...

Dług ma w wielu ję­zy­kach ten sam źró­dło­słów, co wina albo grzech. W Niem­czech na okre­śle­nie „długu” i „grze­chu” jest jedno i to samo słowo: Schuld. Utoż­sa­mie­nie długu i grze­chu po­ja­wia się także w Ewan­ge­lii. Choć trzeba od razu do­dać, że Je­zus jest wo­bec tego utoż­sa­mie­nia zde­cy­do­wa­nie kry­tyczny. Oto w przy­po­wie­ści o nie­mi­ło­sier­nym dłuż­niku (Mt 18, 23-35) po­zna­jemy urzęd­nika, który ma u króla nie­zwy­kle wy­soki dług. 10 ty­sięcy ta­len­tów. Bio­rąc pod uwagę za­robki w Pa­le­sty­nie w I wieku, jest to dług nie­spła­calny. Równa się bo­wiem do­cho­dom ro­bot­nika na które trzeba by pra­co­wać przez... kilka ty­sięcy lat. Praw­do­po­dob­nie Je­zus (a bar­dziej pre­cy­zyj­nie au­tor owej Ewan­ge­lii – kim­kol­wiek był) chciał w ten spo­sób po­ka­zać ab­sur­dalną wy­so­kość za­dłu­że­nia. „Bim­ba­liony” – jak to dziś nie­je­den z nas pew­nie by po­wie­dział. Ale co się tu­taj u li­cha dzieje? Król ten bim­ba­lio­nowy dług urzęd­ni­kowi... da­ruje. Zu­peł­nie. Uwol­niony od długu urzęd­nik idzie za­raz... ścią­gnąć dług od swego wła­snego dłuż­nika. Ten dług jest mniej­szy. To tylko 100 de­na­rów. Rów­no­war­tość rocz­nej pracy ro­bot­nika. Ale urzęd­nik nie chce da­ro­wać. Jego dłuż­nik błaga go o li­tość. „Miej cier­pli­wość nade mną, a od­dam to­bie” – za­rzeka się. Nic z tego. „On jed­nak nie chciał, lecz po­szedł i wtrą­cił go do wię­zie­nia, do­póki nie odda długu”. Gdy król się o tym do­wie­dział, wpadł w szał. Ka­zał wy­dać urzęd­nika ka­tom. Bi­bli­ści po­wia­dają, że wy­wro­to­wość je­zu­so­wej przy­po­wie­ści po­le­gała do­kład­nie na tym, że pod­wa­żony tu zo­stał do­gmat sta­wia­jący znak rów­no­ści po­mię­dzy dłu­giem a winą. Je­zus po­le­mi­zuje z kon­wen­cjo­nalną (dziś po­wie­dzie­li­by­śmy pew­nie, że miesz­czań­ską) mo­ral­no­ścią. Uczy, że wi­nien jest nie ten, co ma dług. Tylko ten, co nie umie długu da­ro­wać.

Po pol­sku też mó­wimy, że je­ste­śmy ko­muś „winni”. A wina to prze­cież, jak wia­domo, nic chwa­leb­nego. Ow­szem, cza­sem każ­demu się może przy­tra­fić. Ale po­rządny czło­wiek po­wi­nien ją jak naj­szyb­ciej zma­zać. To zna­czy spła­cić za­dłu­że­nie. Dla­czego tak jest? Skąd to po­wią­za­nie długu z grze­chem? Skąd ta­kie prze­mie­sza­nie war­to­ści eko­no­micz­nych z po­rząd­kiem mo­ral­nym?

We wspo­mnia­nej już książce Dług. Pierw­sze pięć tysięcy