Czerń i purpura ebook

Lira Publishing Sp. z o.o.

Wydanie pierwsze

Warszawa 2025

ISBN: 978-83-68342-82-6

PROLOG

MARZEC 1942

Pociąg zatrzymał się z łoskotem przy bocznej rampie dworca kolejowego na stacji o niemieckiej nazwie Auschwitz. Zgrzytnęły rygle. Masywne drzwi pierwszego wagonu otworzyły się z kakofonicznym piskiem. Potężny esesman ryknął:

— Herraus!!!

W transporcie znajdowało się tysiąc kobiet. Żadna z nich nie zdawała sobie jeszcze sprawy, co to za miejsce. Przybyły ze Słowacji — prezydent satelickiego względem Trzeciej Rzeszy kraju, katolicki ksiądz Józef Tiso, zapłacił Niemcom po pięćset marek za każdego Żyda wywiezionego przez nich w nieznane.

Po chwili do wagonu podeszło kilkunastu więźniów ubranych w biało-niebieskie pasiaki. Na rozkaz esesmana podstawili deski, po których — przy odrobinie szczęścia i refleksu — można było bezpiecznie zejść na ziemię.

Dwudziestoletnia dziewczyna w skromnym, podszytym filcem płaszczu wiosennym zeszła po desce na żwir. Za nią ruszyły inne kobiety.

CZĘŚĆ PIERWSZA

ROZDZIAŁ IŻywoty równoległe

CZECHOSŁOWACJA, 1938

Duży pstrąg potokowy o pięknej, zielonkawej skórze, upstrzonej czerwonymi plamkami, chwycił zawieszoną na haczyku tłustą larwę chruścika. Przełknąwszy łakomy kąsek, chciał umknąć w głębinę, ale dziewczyna instynktownie zacięła go na haczyku, podnosząc wędzisko w górę. Energicznymi ruchami zaczęła zwijać żyłkę. Ryba była silna i nie dawała za wygraną. Szarpała się na wszystkie strony. Milena nie zamierzała się jednak poddać. Przeciwnie — siła pstrąga i jego determinacja w walce o życie umacniały dziewczynę w przekonaniu, że to ona musi wyjść zwycięsko z tej walki. Ucieczka przed trudnościami nie leżała w jej naturze, skorej do romantycznych uniesień, ale i asertywnej, kiedy trzeba.

Stojący obok ojciec dawał jej rady. To on nauczył ją łowić ryby. Była dumna z tego, że traktował ją jak syna. Gdy pstrąg wylądował wreszcie na kamienistym brzegu, dziewczyna odetchnęła i odgarnęła z twarzy ciemne, kasztanowe włosy. Wyprostowała się. Była naprawdę piękna — urody zazdrościły jej wszystkie koleżanki w klasie.

Na Słowacji mieszkało wówczas około dziewięćdziesięciu tysięcy Żydów. Żyli na ogół w miastach i trudnili się handlem, choć opanowali także wolne zawody. Ojciec Mileny, sześćdziesięcioletni Elias Zinger, był prawnikiem, prowadził własną praktykę radcowską. Jego zawód dawał prestiż społeczny i stałe dochody — mężczyznę przepełniała duma, że wykonywał go nieprzerwanie od czasów cesarza Franciszka Józefa I. Gdzieś na strychu znajdował się stary, zakurzony portret monarchy. Elias miał ochotę go kiedyś wyjąć i zawiesić na ścianie w reprezentacyjnym pokoju, ale słowaccy klienci zapewne nie przyjęliby tego gestu zbyt miło. A przecież on był po prostu wdzięczny cesarzowi, bo w jego czasach wykształcił się na Uniwersytecie Wiedeńskim i otworzył praktykę na Słowacji, wówczas jeszcze prowincji habsburskiego imperium.

Stary Elias, widząc, jak młodsza córka sprawnie radzi sobie z wędkowaniem, żałował w duszy, że nie urodziła się chłopcem. Dla religijnego mężczyzny, niezależnie od wyznawanej doktryny, nie ma chyba nic ważniejszego niż posiadanie syna. Jednak Najwyższy w swej nieodgadnionej mądrości postanowił nagrodzić dobrego sługę wyłącznie dwiema córkami.

Jak przystało na potomka żydowskiego radcy prawnego, Milena interesowała się książkami, filozoficznymi i religijnymi, co w jej wieku wcale nie przysparzało jej przyjaciółek wśród innych żydowskich dziewcząt. Spotykała się natomiast z chrześcijanami. Elias wprawdzie traktował gojów z należytym dystansem, ale patrzył na życie bardzo pragmatycznie. Dziewięciu na dziesięciu jego klientów było chrześcijanami. Nie zabraniał zatem córce kontaktów z nimi, ale delikatnie starał się ograniczać je do przyzwoitego dla żydowskiej dziewczyny minimum. Był liberalnym żydowskim ojcem, ale ta postawa miała swoje granice. Nie mógł pozostawić córce swobody wyboru człowieka, z którym zapragnęłaby się związać — miała być wierną córką Izraela.

*

Czasami Słowaczki, nie tak dobrze sytuowane jak rodzina Zingerów, zapraszały Milenę na podwieczorki. Na jednym z nich poznała Dawida, osiemnastoletniego brata jej dobrej koleżanki z klasy. Widząc jej zaciekawienie, Jiżka próbowała wytłumaczyć, dlaczego chłopak jest taki rycerski wobec kobiet — powiedziała, że to młody aktywista Gwardii Hlinki.

— Czy to ci ludzie, którzy wybijają w żydowskich sklepach szyby? — zapytała Milena.

— Nie, skądże! — obruszyła się Jiżka. — To bardzo pobożni chłopcy. Niosą baldachim nad biskupem podczas procesji Bożego Ciała.

Wyjaśnienie koleżanki nie było wystarczające. Milena nie mogła zrozumieć, dlaczego niesienie baldachimu nad biskupem stanowi w oczach katolickich rówieśników formę nobilitacji społecznej. Mogła sobie jedynie wyobrażać, że biskup to ktoś równie ważny jak rabin Bratysławy. Ale Dawid, dobrze zbudowany blondyn, nawet jej się podobał. Ze zwykłej dziewczęcej próżności zaczęła potajemnie wymieniać z nim liściki. Ot, niewinny flirt, powiew młodości, a zarazem wyraz tęsknoty za poznaniem ludzi, którzy nie należeli do jej świata.

Milena wielokrotnie sygnalizowała Dawidowi, że jej na nim zależy. Napomykała o jego zręczności oraz o tym, że ujmuje ją sposób, w jaki odnosi się do dziewcząt, oraz że jest bardzo szarmancki, a przy tym dyskretny i czuły. Pisała do niego w taki sposób mimo świadomości, że w środowisku religijnych Żydów zachęcanie mężczyzny do aktywniejszego flirtu skończyłoby się niechybnie skandalem. Miała w sobie skłonność do dość prowokacyjnego zachowania. Podświadomie wyczuwała żal ojca, że nie urodziła się chłopakiem. Niezwykła śmiałość, z jaką podchodziła do swoich spraw, czasami budziła w rodzicach obawy co do kierunku, w jakim zmierza wychowanie córki.

Lato 1938 roku wypełniło Milenie pisanie liścików do Dawida. Bawiły ją te nieznośnie puste słowa. Z wielką uwagą poprawiała każdy list kilka razy, zmieniała jego ton, uwypuklała w treści te cechy adresata, które się jej podobały lub budziły w niej sprzeczne odczucia. Dawid traktował tę korespondencję znacznie poważniej. Często w odpowiedzi dawał wyraz swojemu zaskoczeniu, że ich znajomość tak szybko się rozwija, i przystępował do niezdarnego tłumaczenia, że źle odebrała jakąś jego cechę. Milena — zawsze dwie staje przewagi nad nim — stosowała wówczas osobliwą kobiecą dialektykę. Pisała, że zachwyca ją jego wrodzona skromność, ale on nie rozumie jej serca — starała się przecież tylko wyjaśnić, na czym polegają jego błędy — na przykład to, że nie uczył się francuskiego — albo zwracała mu uwagę, że ciągle przechwala się służeniem do mszy. To wreszcie przechyliło szalę i Dawid z żalem zerwał korespondencję. Znosił delikatne, ale wyczuwalne ironiczne przytyki pod swoim adresem, ale nie tolerował nawet delikatnej drwiny z religii katolickiej.

Na początku września 1938 roku w Czechosłowacji porządek codziennego życia odmierzał już wrzask pewnego malarza pokojowego spod Salzburga, domagającego się poszanowania praw niemieckiej mniejszości w Sudetach. Milena zupełnie się tym nie przejmowała. Była bardzo niezadowolona, że straciła swoją letnią zabawkę — Dawida. I zła na siebie. Mogła przecież pociągnąć ów niewinny żarcik odrobinę dłużej. Ale nie cierpiała wewnętrznie. Zraniona została jedynie jej próżność, ta lekka, nieznośnie irytująca, a przy tym zupełnie naturalna strona kobiecej duszy.

AUSTRIA, 1938 ROK

Drasenhofen — maleńka, zapomniana przez Boga mieścina w Austrii, tuż obok czeskiej granicy. Nad wiejskim ryneczkiem wznosił się kościół, jedyna widoczna z oddali budowla. To truizm, ale austriacka wieś jakby na przekór upływowi czasu zachowała introwertyczną skostniałość życia. Codzienność miała tu jasny i z dawna zaplanowany scenariusz — na mszę wzywał dzwon kościoła parafialnego, a po świeże wędliny chodziło się do sklepu Weimertów.

Babka Franza Weimerta miała osiemdziesiąt lat i zawsze starała się być pierwsza w kościele. Siadała w pierwszej ławce od ołtarza i głośno odmawiała przed mszą różaniec. Jej głęboka, szczera religijność miała wpływ na wnuczka. Szesnastoletni Franz pełnił bowiem w kościele parafialnym funkcję przełożonego ministrantów. Jako ulubieniec babci musiał się podporządkowywać jej religijnym marzeniom i dalekosiężnym planom. Starsza pani, zdobywszy uprzednio ogromny wpływ na syna i synową, decydowała w domu Weimertów o wielu rzeczach. Oczyma duszy widziała wnuczka jako pobożnego księdza, oddanego służbie Bogu i Kościołowi. Jednak marzenia marzeniami — w Austrii, jakby zupełnie na przekór, następowały właśnie nieodwracalne zmiany.

Anszlusu się spodziewano. Zupełnie przeciętni Austriacy, tacy jak rodzina Weimertów, przyjęli to z obojętnością. Być częścią wielkich Niemiec, a nie tej śmiesznej, dziesięciomilionowej republiki — to jednak „coś” znaczyło. Wielu z nich żyło bowiem wspomnieniem dawnej chwały domu habsburskiego. Jeszcze dwadzieścia lat wcześniej niemieckość została rozpięta jak płachta między dwóch cesarzy, austriackiego i niemieckiego. Upadek republiki nic dla tych ludzi nie znaczył. Ojciec Franza, Josef Weimert, niewiele się tym przejął. W dalszym ciągu rozcinał wieprze dostarczane przez okolicznych gospodarzy, robił z nich salcesony, wędził szynki i w tej codziennej menażerii wędzonych świńskich ogonów, łbów i kiełbas nie miał czasu, żeby przejmować się czymś tak abstrakcyjnym jak republika Austrii. Josef Weimert nie miał głowy do polityki. Bo polityka to sztuka trudnych kompromisów. A on nie lubił kompromisów, gdyż wymagały od niego pewnego napięcia nerwowego, z którym źle się czuł. Dlatego większość ważnych dla domu decyzji spychał na kobiety, w tym szczególnie na swoją matkę, a babkę Franza. Poza tym Josef Weimert nie lubił Prusaków, za których miał wszystkich Niemców mówiących z innym akcentem od tego, jakiego używało się w Górnej Austrii lub — w ostateczności — w okolicach Wiednia. Gdy więc faszyści po raz pierwszy próbowali przejąć władzę w republice za rządów kanclerza Engelberta Dolfussa, skwitował to jedynie stwierdzeniem:

— Co ci okropni Prusacy sobie myślą?

Anszlus z marca 1938 roku postrzegał jako jeden z tych trudnych, nielubianych i niechcianych kompromisów, w czym poważny udział miała jego matka, a babka Franza, rodowita Bawarka znad rzeki Inn. Powiedziała mu, że ich rodzina od trzystu lat budowała swoją pozycję uczciwych i rzetelnych rzeźników. Nigdy żaden z przodków Josefa Weimerta nie sprzedawał ohydnej pasztetówki jako wątrobianki, a krakauer, najsolidniejsza z austriackich kiełbas, nigdy nie miała więcej słoniny, niż wynikało to z przepisu. Jeśli zatem od trzystu lat nikt nie narzekał na wędliny Weimertów, nie było żadnego powodu, by ludzie mieli na nie utyskiwać w Austrii pod panowaniem Hitlera. To był pragmatyzm codzienności. Dlatego ojciec przyjął anszlus jako coś zwyczajnego i włączenie Austrii do Niemiec skwitował lapidarnie:

— Nie pozwólmy, aby ta zmiana zaważyła na naszym życiu.

Rodzina Weimertów była najosobliwszym mizoginicznym patriarchatem, jaki można sobie wyobrazić. Słowo ojca było święte, ale tylko jeśli zaakceptowała je babka. W tej rodzinnej konfiguracji do rangi pierwszorzędnej urastała osoba formalnie drugorzędna — babcia, Anna Teresa Weimert. To ona decydowała, jaki kształt ma mieć strudel na święta Bożego Narodzenia, jak długo należy prażyć na niego jabłka, jaki stół kupić, żeby nie zniszczyć dębowej podłogi w salonie, i wreszcie — jakie lektury powinna czytać synowa w czasie ciąży. Matka Franza, Honorata z domu Aufhauser, nie była jakąś błyskotliwą intelektualistką. Ta pobożna kobieta o wielkim sercu prała, sprzątała, oporządzała dom i rodziła dzieci. Bynajmniej nie została do tego zmuszona — to był jej wolny wybór wynikający z potrzeby serca.

W takim świecie przyszedł na świat Franz Weimert. Miał dwóch starszych braci: Lorenza, lekarza, człowieka uczynnego i oczytanego, oraz jego zupełne przeciwieństwo — Friedricha, robotnika pracującego w Wiedniu, rzadko zaglądającego do Drasenfohen, osobnika z natury samotnego, introwertycznego, zawołanego rodzinnego dziwaka.

Trzecim, najmłodszym synem był właśnie Franz, ukochane dziecko swoich rodziców, grzeczne, uczynne, nigdy nieszukające zwady z rówieśnikami, pomagające ojcu, pilnie się uczące i chodzące codziennie do kościoła. I uwielbiane przez babkę, która widziała we Franzim pobożnego księdza.

SŁOWACJA, 1939

Święta Paschy przypadające wiosną 1939 roku były na swój sposób niezwykłe. Upływały w atmosferze niewytłumaczalnego dla wielu ludzi rozdwojenia. Wiosną tego roku ostatecznie umarła Czechosłowacja. Powstało wolne państwo słowackie, z zasady antyczeskie, ultrakatolickie i zajadle antysemickie, co starano się okazywać Żydom na każdym kroku. Ojciec Mileny przed rozpadem Czechosłowacji był po prostu wziętym prawnikiem. Po jej upadku był dalej dobrym prawnikiem, ale już żydowskim. Ów przymiotnik — „żydowski” — wyznaczający niewidzialną granicę narodowości, zawsze ujemnie wartościował. Mecenas Elias Zinger był „tamtym” prawnikiem, czyli żydowskim krwiopijcą, zabierającym dochody biednym Słowakom, którzy żyli przecież w swoim własnym kraju, zgodnie z nauczaniem świętego Kościoła.

Milena nie przepadała za Paschą, pomimo że święto to stanowiło centrum żydowskiego świata. Nie lubiła sprzątania, gdyż tradycja nakazywała przygotowanie zarówno duszy, jak i mieszkania. Każda, najmniejsza nawet filiżanka miała lśnić. Dziewczyna nie lubiła jajek jadanych w czasie sederu, uroczystej kolacji spożywanej przez rodzinę, oraz gorzkich ziół, chrzanu i cykorii. Jednak w tym roku podświadomie wyczuwała dziwny niepokój, jaki udzielał się ukochanemu ojcu. Nie potrafiła wytłumaczyć źródła tego lęku. Do tej pory rodzice, choć matka w mniejszym stopniu, trzymali ją pod kloszem — żyła w błogiej nieświadomości nadciągającej burzy. I chociaż Słowacja nie była wolna od antysemityzmu, Milena do tej pory była pewna własnej wartości. Nie dostrzegała żadnych zagrożeń. Nic poza nią samą nie wzbudzało jej zainteresowania.

Flirt z Dawidem uzmysłowił jej kruchość relacji między ludźmi pochodzącymi z innych światów. Dotąd łudziła się naiwnie, że może uda jej się przeniknąć do świata katolików, a oni z równym zainteresowaniem odpowiedzą na jej zaproszenie. Zawiodła się. Hermetyczność dwóch światów okazała się zbyt trudną przeszkodą. Do opamiętania wezwał ją ojciec, który słysząc, że córka wymieniała liściki ze Słowakiem — i do tego katolikiem! — rzekł:

— Pamiętaj, że Najwyższy przeznaczył ci życie żydowskiej żony.

Ta nieustępliwość ojca, znamionująca jego skłonność do uszczęśliwiania córki według prawa i zwyczaju ich dumnego ludu, miała owej wiosny drugie dno, którego Milena nie chciała i nie potrafiła dostrzec. Po wieczerzy paschalnej, po wypiciu trzech kielichów wytrawnego koszernego wina (w każdym pobożnym żydowskim domu czwarty kielich był przeznaczony dla proroka Eliasza), ojciec oświadczył:

— Musimy wspólnie zadecydować, czy zostajemy tutaj, na Słowacji, czy wyjedziemy do Palestyny.

Za jego pytaniem stała wielka troska o byt rodziny. Wszyscy głęboko się zastanawiali. Czuli, że nie sposób uniknąć tego wyboru. Ponieważ nikt spośród nich nie był w stanie samodzielnie podjąć decyzji, oczekiwali jej od ojca. Stary Elias Zinger wyznał więc, że pozwolił sobie już porozmawiać na ten temat z rabinem i przyjacielem rodziny, dostojnym Majzelsem. Razem doszli do wniosku, że trzeba zachować spokój. Słowacja była ich krajem, niezależnie od tego, co myśleli o tym Słowacy. Skoro budowali ten kraj za Franciszka Józefa I, a potem w Czechosłowacji Masaryka, to czemuż nie mieliby dalej być słowackimi Żydami za rządów księdza Tiso? Postanowili, że zostaną.

Milena nie chciała wcale jechać do Palestyny. Nie uważała jej za swój kraj. Poza tym bała się ciężkich warunków życia. Docierały do niej wieści, że wielu osadników żydowskich wiodło żywot prawie nomadyczny, a na pewno bardzo ascetyczny. Przerażała ją też odległość do tego pustynnego kraju, z którym nie czuła żadnej więzi. Gdy usłyszała, że zostaną na Słowacji, bardzo się ucieszyła. Miała przynajmniej pewność, że spokojnie rozpocznie studia w bratysławskim konserwatorium muzycznym.

ROZDZIAŁ IIRodzinne szczęście

AUSTRIA, 1938

Najlepszym przyjacielem Franza był Bastian Schilling. Jego rodzice, ludzie nadzwyczaj dobrze sytuowani, byli posiadaczami największego majątku w Drasenhofen. O tej rodzinie mawiano, że to powszechnie szanowani obywatele i dobrzy katolicy. Chłopcy przyjaźnili się od piaskownicy i była to relacja oparta na twardych, męskich podstawach. Razem reperowali drewniane samochodziki, razem kradli najdojrzalsze czereśnie i razem podglądali dziewczyny. Ich przyjaźń w zasadzie przetrwała wszystkie próby dzieciństwa i wczesnej, bardzo niewinnej młodości.

Bastian miał o dziesięć lat młodszego brata — pucołowatego chłopca o imieniu Manfred, który go wprost uwielbiał. Jednak to radosne i pogodne dziecko w wieku lat siedmiu wypowiadało zaledwie kilka słów: mama, tata, Bastian, jeść, kupa, spać. Jego niedorozwój intelektualny stanowił dla rodziny Schillingów delikatny, wstydliwy kłopot. Nawet gdyby zapragnęli ukryć Manfreda przed wścibskimi oczyma dobrotliwych mieszkańców Drasenhofen, byłoby to w zasadzie niemożliwe. W małych miasteczkach wszyscy wiedzą wszystko o wszystkich. Niepełnosprawność umysłowa Manfreda kładła się cieniem na relacjach Schillingów z innymi rodzinami. Gdy nastały nowe, narodowosocjalistyczne czasy, dało się wyczuć większe napięcie. Chłopiec w zasadzie nie opuszczał już sam domu. Mógł wychodzić tylko w towarzystwie matki, ale nawet wtedy obydwoje przemykali tak szybko, jak gdyby kobiecie bardzo się spieszyło.

Franz nawet go lubił. Jako starszy ministrant, opiekujący się młodszymi adeptami służby liturgicznej, starał się traktować chłopca z największą delikatnością i zrozumieniem. Manfred był bardzo ufny. Franz czuł wobec niego litość i starał się namawiać przyjaciela do podobnego odnoszenia się do niego. Zauważył bowiem, że mimo bezgranicznego oddania i braterskiej miłości Bastian traktował brata z rezerwą, by nie powiedzieć — z lekceważeniem.

Ta uczuciowa nierówność pogłębiła się, gdy niespodziewanie w czerwcu 1938 roku Bastian wstąpił do Hitlerjugend. Jego rodzice uznali to za naturalne. W przeciwieństwie do bezpartyjnej rodziny Franza rodzice Bastiana dość szybko zorientowali się, że mogą dużo zyskać, jeśli przystąpią do NSDAP1. Partia Hitlera odnotowywała gwałtowny przyrost członków właśnie w dwóch ostatnich latach, na fali sukcesów wodza. Schillingowie, zamożni austriaccy rolnicy, postanowili przeistoczyć się w nowych, nazistowskich ludzi na zasadzie bezideowej i zupełnie koniunkturalnej kontynuacji polityki świętego spokoju, ale i na pragnieniu: „a może coś na tym zyskamy?”. Ich jedyny syn, w którym pokładali nadzieje, po prostu nie mógł nie należeć do najlepszej części niemieckiej młodzieży, jaką była Hitlerjugend. Gdy Bastian wstąpił do organizacji, rodzina nie przestała chodzić do kościoła. Wprawdzie pan Schilling pojawiał się tam rzadziej, ale stopień dewocji pani Schilling pogłębiał się wprost proporcjonalnie do absencji męża. Kobieta szukała w religii ucieczki, odkąd jej mąż powziął trudną, ale zgodną z linią partii decyzję, by powierzyć wychowanie upośledzonego syna narodowosocjalistycznemu państwu.

Gdy spotkali się którejś dusznej niedzieli latem 1938 roku, by nieco odetchnąć od upału, Franz zauważył zakłopotanie Bastiana. Coś się musiało stać. Zawsze to wyczuwał, ilekroć wagarowali lub podkradali czereśnie z czyjegoś ogrodu, lub kiedy Bastian dostawał lanie od ojca. Albo wtedy, gdy kolega zaliczył kolejną dwóję z matematyki, ich ulubionego przedmiotu.

— Co się stało?

Bastian nie miał ochoty na wynurzenia.

— Nie wiem, czy powinienem się tym dzielić.

— Jeśli nie chcesz, to nie mów.

— Ale ja chcę to komuś powiedzieć — odrzekł Bastian z pewną ulgą, tak charakterystyczną dla ludzi pragnących zrzucić z siebie psychiczny balast. — Ojciec wysłał Manfreda do ośrodka opiekuńczo-wychowawczego w Saksonii.

— Co takiego? — Franz nawet nie próbował ukryć zdziwienia.

— Awantura trwała prawie miesiąc, ale w końcu wymógł to na matce. Wiesz, moi starzy bardzo się zmienili, odkąd wstąpili do partii. Ojciec pragnie wieść życie towarzyskie. Poznali dużo ciekawych ludzi.

— Narodowych socjalistów?

— Tak, to w większości partyjni znajomi. Przez Manfreda nie mogliśmy się udzielać. Rodzice się go wstydzili. Teraz mają kłopot z głowy. Pojechał do Saksonii, będą go tam leczyć. Ten ośrodek został przez Führera stworzony specjalnie z myślą o takich dzieciach jak Manfred. Ma tam opiekę dwadzieścia cztery godziny na dobę. — Bastian zamilkł, ale po chwili dodał: — Może to lepiej. W domu nikt nie miał dla niego czasu.

— A ty co o tym myślisz? — zapytał zaniepokojony Franz.

— Będę mógł go widywać razem z rodzicami. To tylko kilka godzin jazdy samochodem — odparł Bastian. Unikał jednak wzroku przyjaciela.

— To nie jest odpowiedź na moje pytanie, Bastian. Chcę wiedzieć, co ty o tym myślisz. Chcę znać twoje zdanie.

— To przecież ojciec zadecydował. Ja nie miałem nic do gadania.

— Nalegam. — Franz nie ustępował.

Bastian popatrzył koledze w oczy.

— Myślę, że rodzice źle zrobili. Manfred jest taki bezbronny. On będzie tam bardzo cierpiał. Ale co mogłem zrobić? Muszę być przecież posłuszny rodzicom. Gdybym się sprzeciwił, ojciec stłukłby mnie na kwaśne jabłko. Mówił, że na pewno znajdą tam jakieś lekarstwo dla Manfreda.

Franz przyjął wyjaśnienie przyjaciela. Pocieszał, jak umiał. Ale nie potrafił sobie wyobrazić, jakie lekarstwo może wyleczyć niedorozwój intelektualny.

SŁOWACJA, 1939

Latem tysiąc 1939 roku, kilka miesięcy po tym, jak wojska Hitlera zajęły Pragę i utworzyły protektorat Czech i Moraw oraz wolną Słowację, Milena dostała się na pierwszy rok konserwatorium muzycznego. Miała wrodzony talent, kochała muzykę i pragnęła oddać się jej profesjonalnie, zawodowo. Oświadczyła więc rodzicom, że nie wyobraża sobie siebie jako kury domowej, zajmującej się domem i doglądającej, czy dzieci mają mokro, albo czy nie są głodne. Najzwyczajniej w świecie nie zamierzała żyć jako pobożna żydowska matka i żona. Ambitna i samodzielnie myśląca dziewczyna upierała się stanowczo przy studiach muzycznych. Matka początkowo w ogóle nie chciała się zgodzić na jakiekolwiek studia. Widząc jednak jej upór, zgodziła się — ale na medycynę. Córka nie miała jednak zamiaru zostać lekarzem. Interesowała ją wyłącznie muzyka. W końcu rodzice musieli się zgodzić i Milena poszła do konserwatorium.

Wkrótce wydano zarządzenie, zgodnie z którym wszyscy studenci Żydzi mieli siedzieć w oddzielnych ławkach. Na bratysławskim uniwersytecie getto ławkowe zostało poparte pięściami Gwardii Hlinki i skłaniających się ku temu władz uniwersyteckich. W konserwatorium studenci żydowskiego pochodzenia stanowili około dwudziestu procent wszystkich studentów i pracowników uczelni. Oni też musieli się podporządkować nowemu prawu. Państwo słowackie, teraz na wskroś katolickie, Żydów — ludzi nieochrzczonych — uznawało za nieprzyjaciół wiary katolickiej lub cel akcji chrystianizacyjnej, co zresztą pozostawało w zgodzie z ówczesną linią Watykanu.

Temperament Mileny nie pozwalał jej podporządkować się nowemu prawu. Na wykładzie zasiadła zatem w pierwszej ławce, obok dwóch słowackich koleżanek i węgierskiego studenta. Na sali zapanowała cisza. Dziewczyna rzuciła wyzwanie wszystkim katolikom i choć ryzykowała upokorzenie, postanowiła, że będzie trwała przy swoim wyborze. Na szczęście tego dnia wykłady z renesansowego madrygału miał profesor Żiżek, marksizujący esteta, kontestator Beneša i ostatnia osoba w konserwatorium, jaką można było uznać za zwolennika rządu księdza Tiso. Profesor wszedł na salę. Łypnął okiem na zebranych i z wyrazem nonszalancji na twarzy ruszył w stronę katedry. Jego zgarbiona postać zdawała się niknąć wśród studentów. Gdy wszedł na katedrę, ściągnął płaszcz i położył go na stojącym obok krześle. Z teczki wyjął plik pokreślonych papierów i położył je na blacie. Założył okulary w grubych oprawach z drzewa wiśniowego. Spojrzał na Milenę, siedzącą tuż obok chrześcijańskich studentów.

— Nie wybaczyłbym sobie, gdyby pani usiadła w ostatniej ławce — powiedział.

Słowa profesora rozładowały atmosferę. Wykład odbył się tak, jak gdyby nie istniał rząd księdza Tiso. Po zajęciach ktoś jednak doniósł władzom uczelni, że profesor Żiżek nie podporządkował się zarządzeniom i pozwolił Żydom na zasiadanie w jednej ławce ze studentami chrześcijańskimi. Wykładowcę natychmiast wezwano na rozmowę do rektora, który argumentował, że swoim nieodpowiedzialnym zachowaniem nie powinien narażać uczelni na ryzyko poważnych konsekwencji. Podsunięto mu także do podpisania zobowiązanie, że w przyszłości nie dopuści się podobnych czynów. Żiżek odmówił. Następnego dnia wysłano go zatem na bezpłatny, przymusowy urlop.

Milena, wiedząc, co stało się z profesorem, nie zrezygnowała z aktywnego negowania polityki katolickiego rządu Słowacji wobec żydowskich obywateli. Na każdych zajęciach, które odbywały się w grupie ćwiczeniowej, zasiadała obok słowackich koleżanek i kolegów. Nie uszło to uwadze władz uczelni ani aktywistów z Młodzieży Hlinki, nacjonalistycznej i ultrakatolickiej organizacji młodzieżowej, jaką ksiądz Tiso zorganizował na wzór niemieckiej Hitlerjugend.

Któregoś dnia, gdy wracała do domu, podbiegł do niej kolega z roku, Jehuda Szopsowitz, żydowski student w klasie skrzypiec. Milena zwróciła na niego uwagę już wcześniej i zawsze rzucała mu długie, pełne pogardy spojrzenie — Szopsowitz zasiadał z innymi żydowskimi studentami w przepisanej im oślej ławce. Był od niej wyższy niemal o głowę. Nosił bistorową szarą marynarkę. Miał ciemną, opalizującą karnację i starannie wymodelowane brylantyną włosy. Goguś, pomyślała Milena. Nie lubiła takich chłopców.

— Jesteś bardzo odważna — powiedział, gdy dopędził ją na bratysławskim trotuarze.

Posłała mu pełne nieufności spojrzenie.

— A ty jesteś tchórzem — wycedziła z pogardą. — Gdybyście wszyscy usiedli ze mną w pierwszym rzędzie, nikt nie odważyłby się przestrzegać tego przepisu.

Przyspieszyła kroku, ale Szopsowitz nie odstępował.

— Odprowadzę cię do domu — zaproponował.

— W żadnym wypadku. W mojej rodzinie, jak chłopak odprowadza dziewczynę do domu, znajomi mają prawo myśleć, że się jej oświadczy.

— A więc dajesz mi kosza na ulicy?

— Naturalnie — odparła całkiem na serio. — Żydowska dziewczyna musi dbać o reputację. To jedyne, co nam zostało.

*

Kilka dni później do mieszkania Zingerów w centrum Bratysławy zapukała Gwardia Hlinki w asyście jednego policjanta — stary Peter Chowanec, Czech mieszkający w Bratysławie od czasów wielkiej wojny, znał świetnie Zingerów. Zmuszony przez hlinkowców do asystowania przy tym hańbiącym zajściu stał ze spuszczonymi oczami, jak gdyby pragnął się zapaść ze wstydu pod ziemię. Miał dopilnować, aby przeszukanie odbyło się zgodnie z prawem.

Na ten dzień zaplanowano rewizje w mieszkaniach wszystkich bratysławskich Żydów. Poszukiwano materiałów wrogich państwu słowackiemu, tudzież szkalujących hitlerowskie Niemcy, sojuszników rządu księdza Tiso, a także kosztowności i — co najważniejsze — „materiałów masońskich”. Katolicki rząd Słowacji wykazywał obsesyjną wręcz chęć demaskowania masonerii. Podobnie jak we frankistowskiej Hiszpanii uznano, że masoneria stanowi jedno z największych zagrożeń dla zdrowego społeczeństwa. Żydzi zostali powiązani z masonerią. Rodzina Mileny również miała się stać ofiarą tej obsesji.

Był ranek dnia szabasowego, kiedy wszyscy w mieszkaniu Zingerów usłyszeli wyraźne, nieustępliwe pukanie. Elias wstał z łóżka, naciągnął szlafrok i podszedł do drzwi. Był przekonany, że to dozorca przyniósł pozostawioną przez gońca prasę. Otworzył i w tej chwili pchnięte z ogromną siłą skrzydło odrzuciło go wprost na ścianę. Gwardziści wpadli do wnętrza.

— Przeszukać tę żydowską norę! — zagrzmiał najstarszy rangą bojówkarz.

Usłyszawszy krzyki, Milena nawet nie nakładała szlafroka. Wstała szybko, aby sprawdzić, co się stało. W międzyczasie hlinkowcy przewracali ich mieszkanie do góry nogami. Wyrzucili wszystkie ubrania z szaf, potłukli zastawę schowaną w kredensie, aby sprawdzić, czy w tym kuchennym meblu Żydzi nie schowali kosztowności — hasło „żydowskie złoto” naprawdę działało na wyobraźnię.

Przerażona Miriam Zinger pomogła wstać poturbowanemu mężowi. Milena była zbyt przerażona, by uczynić cokolwiek. Napastnicy, przy milczącej zgodzie stojącego w przedpokoju policjanta, przeszli do pokoi i kontynuowali swoje dzieło. Jeden z bojówkarzy rzucił Milenie pełne nienawiści spojrzenie i demolując jej pokój, syknął:

— Teraz możesz sobie w domu urządzać demonstracje.

Jasna aluzja do zachowania Mileny w wyższej szkole muzycznej nie pozostawiała cienia wątpliwości, jaki był powód ataku. Napaść nie trwała dłużej jak piętnaście minut. Hlinkowcy zakomunikowali policjantowi, że nie znaleziono żadnych nielegalnych materiałów. W związku z tym Peter Chowanec przeprosił za „uzasadnione naruszenie miru domowego”. Wyszli i zatrzasnęli drzwi.

Milena płakała w objęciach matki. Nikt wcześniej nie zburzył spokoju tego domu i nie odarł jej z intymności w tak ostentacyjny i brutalny sposób. Mimo bólu i upokorzenia Elias Zinger postanowił działać. Był pełen oburzenia i nie zamierzał puścić tego gwardzistom płazem. Nikt przecież nie pozbawił ich praw publicznych, a w normalnym kraju nie nachodzi się ludzi w ich własnych domach. Napisał ostry protest do naczelnika policji, a do prokuratora skierował zawiadomienie o dokonaniu przestępstwa. Nikt jednak nie przyszedł, aby dokonać oględzin mieszkania. Prokurator, choć znał Zingera, również zwlekał z odpowiedzią.

Po dwóch tygodniach policja przysłała list. Stwierdzono w nim, że przeszukania dokonano zgodnie z obowiązującym prawem — tu zacytowano odpowiedni dekret prezydenta Słowacji, księdza Tiso — i że z powodu szkód nie należy się Zingerom żadne odszkodowanie. Bratysławski komendant policji wyraził natomiast ubolewanie z powodu formy, w jakiej rewizja się odbyła. Kiedy rodzina Zingerów przeczytała ten list, wszyscy zdali sobie sprawę, że są obywatelami drugiej kategorii. Pożałowali decyzji o pozostaniu na Słowacji, ale nie zmienili jej — ojciec wciąż pragnął udowodnić swoją przydatność społeczną, nawet jeśli wyraźnie pokazywano mu drzwi.

AUSTRIA, 1938

Proboszcz podszedł do Franza po mszy. Wyraz twarzy starego księdza zwiastował jakąś smutną wiadomość.

— Synu… — rzekł. — Jutro odbędzie się msza pogrzebowa.

Franz nie krył zaskoczenia. Proboszcz nie miał w zwyczaju informować go o pogrzebach, co najwyżej wyrażał pragnienie, aby Franz oraz inni ministranci stawili się na nich jako służba liturgiczna.

— Manfred Schilling nie żyje — dodał ksiądz.

Franz poczuł lodowaty skurcz w sercu. Pamiętał nie tak dawną rozmowę z przyjacielem. Przecież Manfred pojechał do szpitala w Saksonii. Jak to możliwe, że zmarł po niecałym miesiącu pobytu w tym ośrodku? Chłopak pomyślał, że musiał wydarzyć się jakiś straszny i nieprzewidziany wypadek.

— Jak to się stało? — zapytał.

— Podobno umarł na serce. — Ksiądz westchnął. — Wiem to od jego ojca, godzinę temu przyszedł do mnie, aby umówić mszę pogrzebową. Nie zwlekaj i idź do kolegi ze słowem pocieszenia. Tam dzieje się coś niedobrego.

Franz pospieszył do Schillingów. Drasenhofen nie było zbyt rozległe — z jednego krańca na drugi szło się dziesięć minut. Nie udało mu się jednak od razu spotkać z Bastianem, ojciec kolegi mu zabronił. Franz nie dał jednak za wygraną. Poczekał do zmroku i umówionym wcześniej sposobem — mikroskopijnym kamyczkiem rzucanym w okno pokoju przyjaciela — wywołał go na zewnątrz.

Bastian był w strasznym stanie. Bez przerwy płakał.

— Manfred był taki bezbronny — powtarzał.

W końcu Franz zdołał wyciągnąć z niego nieskładną, ale na tyle dokładną opowieść, by samemu móc wyciągnąć wnioski. Ojciec kolegi zabronił w ogóle mówić o młodszym synu, gdy ten wyjechał do Saksonii. Matka próbowała przerwać tę zmowę milczenia, ale była bezradna wobec zatwardziałości starego Schillinga — „pana i męża”, jak kazał siebie teraz nazywać.

— Jak twój ojciec może się tak zachowywać? — dziwił się Franz.

— Może, jak widzisz. Tylko awantura z matką sprawiła, że poszedł do proboszcza dać na mszę.

— Jak się dowiedzieliście o jego śmierci?

— Po prostu na nasz adres przyszła przesyłka ze szpitala w Saksonii. W paczce znajdowała się urna oraz krótki urzędowy list informujący, że Manfred zmarł na ciężką i nieuleczalną wadę serca.

— Proboszcz mówił to samo.

— Wiem to od ojca, ale… — Bastian ściszył głos, jak gdyby wstydził się tego, co powie, lub chciał powierzyć przyjacielowi największej wagi tajemnicę — …ja nie wierzę, że Manfred miał wadę serca. W tym szpitalu mieli go zabić i ojciec wiedział, co robi, gdy decydował się na leczenie w Saksonii. Nienawidzę tego skurwiela.

— To twój ojciec.

— Fakt, spłodził mnie — powiedział ordynarnie Bastian. — Ale od tej chwili nie jest już moim ojcem.

*

Od pogrzebu Manfreda minęły dwa tygodnie. Uroczystość miała nader skromną oprawę, co kontrastowało z możliwościami finansowymi rodziny Schillingów. Urnę z prochami chłopczyka złożono w rodzinnym grobowcu i więcej o nim nie wspominano — stał się absolutnym rodzinnym tabu. Jak gdyby nie tworzył z nimi rodziny, jak gdyby jego ułomność nie dawała im innej, a mimo to tak samo wartościowej postaci dobra, wrażliwości i ciepła. Po prostu wymazano go z pamięci — nigdy nie istniał.

W miasteczku huczało od plotek. Powtarzano wiele wersji historii o śmierci młodszego syna Schillingów. Przeważały jednak opinie, że jego ułomność intelektualna była wynikiem niedorozwoju ogólnego. Chłopiec miał po prostu bardzo słabe serce, które pewnego dnia nie wytrzymało. Ludzie doszli do wniosku, że to musiała być naturalna śmierć. „Równie dobrze umarłby w domu, gdyby rodzice nie wysłali go na leczenie do Saksonii”, uznali.

Franz nikomu nie zwierzył się z tajemnicy powierzonej przez Bastiana. Zachowywał milczenie nawet w domu, kiedy nestorka rodu, wszechwładna babka, powtarzała wszystkie te opowieści, z prawdą niemające zbyt wiele wspólnego.

*

Ten wieczór wyglądał jak wiele innych. Babcia wygrzewała się w fotelu, a ojciec, wielki nieobecny tej rodziny, siedział na werandzie i przy piwie czytał jakąś powieść przygodową.

— Franz — odezwała się babcia. — Masz już siedemnaście lat. Powinieneś pomyśleć o swojej przyszłości.

To oznaczało, że miała jasny plan wobec wnuka. Chłopak był przekonany, że zaraz zacznie się pogawędka o Kościele oraz o tym, że powinien zostać księdzem. Zawiódł się jednak srogo.

— Dobry, grzeczny chłopiec — ciągnęła babcia. — Zawsze pragnęłam, aby twój ojciec został sługą Bożym. Życie jednak samo pisze scenariusze. Twój ojciec nie chciał służyć Kościołowi.

— Do rzeczy, mamo — wtrącił nerwowo ojciec z werandy. Cały czas śledził rozmowę w domu.

— Nie przerywa się starej matce — zwróciła mu uwagę kobieta. — Słuchałam wczoraj w radiu przemówienia Führera na dorocznym zjeździe młodzieży niemieckiej. Pomyślałam sobie wtedy, że byłoby rozsądnie, aby Franz zapisał się do Hitlerjugend.

Cisza. Żadnej reakcji. Ojciec dalej siedział na werandzie, a matka krzątała się po kuchni, przygotowując dla wszystkich ciepłą kolację.

— Co o tym sądzisz, moje dziecko? — Babka zwróciła się z tym pytaniem do wnuka.

— Bastian jest w Hitlerjugend. — Franz powiedział pierwszą rzecz, jaka pojawiła mu się w głowie.

— To się świetnie składa! — Chyba się ucieszyła. — Będziesz miał kolegę. Jesteście przecież najlepszymi przyjaciółmi, prawda?

Chłopak potwierdził ruchem głowy. Matka nie przerwała pracy w kuchni, teraz siekała cebulę, ale ojciec wycedził z werandy:

— A może byś tak nie decydowała za chłopaka, co, mamo? Za mnie też chciałaś decydować.

— Twój ton, mój drogi, jest nie do przyjęcia — zauważyła babka. Użycie formuły „mój drogi” oznaczało, że jest bardzo przejęta i stanowczo nie godzi się na żaden opór syna. Jej wola była święta, tak jak wola Pana Boga w niebie.

— Ja też uważam, że nie powinieneś tak mówić do matki, Josef — odezwała się matka, która kroiła właśnie w kuchni świeżą cielącą wątróbkę.

Josef Weimert więcej się nie odezwał. Przypieczętował tym samym los syna. Gdyby ostro się sprzeciwił, gdyby zaryzykował awanturę, być może życie Franza potoczyłoby się inaczej. Ale nic takiego się nie stało.

— Czy chciałbyś być członkiem Hitlerjugend? — zapytała babka.

Zaraz potem jednak, nie czekając na odpowiedź wnuka, przeszła w typowy dla siebie monolog, skierowany pośrednio do wszystkich członków rodziny. Argumentowała, że udział Franza w Hitlerjugend byłby korzystny dla rodziny.

— Wy nie jesteście w partii jak Schillingowie i inni sąsiedzi — mówiła do syna i synowej. — Lorenz mieszka w Wiedniu i na pewno się do partii nie zapisał, nie mówiąc już o tym nicponiu Friedrichu, skaranie boskie z tym chłopakiem, z jakimiś socjalistami się skumał, mój Boże, takie bezbożne lektury czyta, a ja się tak codziennie modlę, żeby został dobrym katolikiem i służył naszej wielkiej ojczyźnie!

— A jaką mama ma ojczyznę na myśli? — wtrąciła matka Franza, wrzucając pokrojoną wątróbkę wraz z talarkami cebuli na skwierczące masło.

Babka odwróciła głowę.

— Oczywiście naszą wielką niemiecką ojczyznę.

Powiedziała to najspokojniej w świecie, bo wiedziała, że synowa nigdy się jej nie sprzeciwi. Tydzień później Franz został członkiem Hitlerjugend.

ROZDZIAŁ IIIPokuta

SŁOWACJA, 1939

— Nie mogę znaleźć pracy — westchnął któregoś dnia mecenas Zinger. — Wszyscy klienci, z którymi teraz rozmawiam, bardzo mi współczują. Mówią, że gdyby były bardziej spokojne czasy… Nikt nie chce mi dać zlecenia.

— Ile mamy oszczędności? — zapytała Miriam.

— Na rok życia. Może półtora.

— Na dwa. Będziemy oszczędzali na wszystkim. — Wypowiedziawszy to niewyobrażalnie trudne zdanie, zaniosła się płaczem.

Elias zaczął pocieszać żonę. Pani Zinger, mając za męża prawnika, zazwyczaj dobrze zarabiającego, nigdy nie martwiła się o dom ani o jego potrzeby. Na zakupy nigdy nie brakowało. I zawsze ich było stać, by raz lub dwa razy do roku pojechać do Pragi lub do Wiednia. Teatr, eleganckie ubrania, ekskluzywne słodycze, dobry alkohol — nie musieli sobie odmawiać niczego. Teraz Miriam z trudem dopasowywała się do nowej sytuacji, w której trzeba było rozważać każdy, nawet najmniejszy wydatek. Z oszczędności musiała zwolnić gosposię. Od razu odczuła, że inaczej prowadzi się dom z pomocą osoby, która posprząta i ugotuje, a inaczej, gdy trzeba to robić samemu.

Więcej życiowej twardości miała Milena, która powiedziała:

— Jesteśmy w lepszej sytuacji niż inni Żydzi. Rodzina rabina Majzelsa musi pożyczać na jedzenie.

Na Słowacji formalnie nic złego się Żydom nie działo. Nikt nie kazał im mieszkać w gettach, nie skazywał ich na izolację. Jednak stopniowo zamykała się wokół nich niewidzialna granica, która oddzielała ich od reszty społeczeństwa. Nieopodal kamienicy, w której mieszkali, znajdował się sklep prowadzony przez dawną znajomą matki, panią Semotanową. Jej syn, Dawid, skrycie podkochiwał się w Milenie latem zeszłego roku. Miriam przez wiele lat często tam zaglądała. I w tym właśnie sklepie doszło do sceny, która znów dała Zingerom do myślenia.

Matka Mileny chciała kupić cukier. Semotanowa dłuższą chwilę przyglądała się znajomej. Po głębokim namyśle rzekła:

— Pani Zinger, nie sprzedam pani ani cukru, ani jajek, ani mąki, ani niczego innego. Po prostu nic już pani nie sprzedam.

— Ależ… Pani Semotanowa, nie rozumiem. Przecież my zawsze płaciliśmy.

Sprzedawczyni przybrała smutny wyraz twarzy.

— Pani Zinger, ja do pani nic nie mam. Pani i szanowny mąż byliście zawsze mile widzianymi klientami. Coś pani powiem… — Nachyliła się i zniżyła głos. — Mój Dawid mi zabronił. Dlatego, kochanie, nie sprzedam, choćbym chciała.

— Jak to: zabronił? Czego konkretnie?

— Powiedział, że nie mogę sprzedawać Żydom towaru. Niech pani mnie zrozumie, to Gwardia Hlinki zabrania. Mój syn jest gwardzistą. Powiedział, że sklepy prowadzone przez katolików mogą sprzedawać tylko katolikom. A jak nie, to mają być bojkotowane. Ja się na tej całej polityce nie znam, ale towaru pani nie sprzedam.

Miriam nie była przyzwyczajona do takiego tonu. Zazwyczaj dostawała to, co chciała. Naraz sprzedawczyni stała się dla niej tak odrażającą postacią, że pozostało jej tylko jedno: natychmiast wyjść ze sklepu. Semotanowa, widząc jej ogromne zdenerwowanie, rzuciła jeszcze, że na targu nie ma ograniczeń w handlu i że na pewno jest tam taniej.

Gdy matka Mileny opuściła sklep, Semotanowa powiedziała z rozbrajającą szczerością do innych kobiet, które znajdowały się wtedy w sklepie:

— Mój Dawid mówił, że Żydzi Pana Jezusa ukrzyżowali. A ja, głupia, nie wiedziałam, że ci Zingerowie to tacy źli ludzie!

*

Sytuacja rodziny uległa chwilowej poprawie, gdy do Bratysławy przybyła Róża, starsza siostra Mileny. Razem z mężem Chaimem Redererem mieszkali w Czechach do marca 1939 roku. W Protektoracie Czech i Moraw, ustanowionym przez Niemców po zajęciu Pragi, ustawodawstwo przeciw Żydom było jeszcze bardziej bezwzględne. Postanowili zatem wrócić do rodzinnej Bratysławy. Rodzina męża Róży przebywała już od jakiegoś czasu na emigracji w Budapeszcie.

Niespodziewana wizyta starszej córki na moment rozładowała trudną psychicznie sytuację w rodzinie Zingerów. Pojawiły się natomiast inne problemy — do trzech pokoi zajmowanych przez Milenę, ojca oraz matkę dołączyły teraz kolejne cztery osoby. Róża miała syna, sześcioletniego Natana, oraz trzyletnią córkę Esterę. Jej mąż Chaim był nauczycielem rysunku. Pochodził z żydowskiej rodziny, której członkowie żyli zarówno na Słowacji, jak i na Węgrzech.

— Dobrze, że przyjechaliście! — Ojciec się ucieszył. — Choć nie uważam, żeby żydowskiemu nauczycielowi rysunku mogło tu być łatwiej niż żydowskiemu prawnikowi.

— Jakoś sobie poradzę, tato — powiedział Chaim.

— Jesteś nieznośny, Eliasie. — Miriam próbowała znaleźć w tej sytuacji coś pozytywnego, choćby to, że spotkała się z córką i dawno niewidzianymi wnukami. — Jak można tak od razu mówić o rzeczach nieprzyjemnych.

Cieszyła się z tej wizyty tylko połowicznie. Róża i jej mąż nie mieli praktycznie żadnych oszczędności. Wszystko musieli zdeponować w banku przed opuszczeniem Protektoratu Czech i Moraw.

— Niemcy was okradli! — Ojciec był wstrząśnięty, usłyszawszy opowieść córki i jej męża.

To wprawiło wszystkich w zakłopotanie. Cztery osoby więcej oznaczały dodatkowe wydatki — wyższe rachunki i konieczność przeznaczania większych kwot na żywność. Wyglądało na to, że oszczędności Zingerów stopnieją znacznie szybciej, niż planowała matka Mileny. W końcu to ona zdobyła się na odwagę, by powiedzieć głośno prawdę:

— Jest z nami źle i będzie jeszcze gorzej. Musicie znaleźć pracę.

Atmosfera w domu gęstniała z dnia na dzień. Drobiazgi stawały się powodem poważnych napięć. Ojciec codziennie wychodził szukać pracy i wracał z poczuciem kolejnej porażki. Róża musiała zajmować się dziećmi, które zaczęły chorować. Chaim próbował dawać lekcje, ale mało było w Bratysławie chętnych na lekcje rysunku u Żyda. Milena próbowała w tym zwariowanym, coraz bardziej bezwzględnym świecie kontynuować studia, ale przychodziło jej to z dużym trudem. Nie chodziło już nawet o getto ławkowe, ale o ową niewidzialną i wszechobecną obręcz, jaką dziewczyna wyczuwała wokół siebie. Powoli docierała do niej świadomość, że cokolwiek by zrobiła, w jakikolwiek sposób się zachowała — inaczej ubrała, zaprzyjaźniła się z katolikami — nic nie zmieni tego, że jest Żydówką, a więc kobietą pośledniejszego gatunku, obywatelem drugiej kategorii, morderczynią Chrystusa, wyjętą spod prawa, i w rezultacie przeklętą istotą, skazaną przez Kościół na piekło. O ile się nie ochrzci. Bardzo z tego powodu cierpiała.

Po długich naradach z ojcem młodzi Róża z Chaimem postanowili, że nie pojadą do Polski, jak pierwotnie planowali (bynajmniej nie dlatego, że Żydzi byli w Polsce kochani bardziej niż gdzie indziej). Latem 1939 roku gwałtownie zaostrzyła się sytuacja międzynarodowa. Wojna, która mogła w każdej chwili wybuchnąć między Polską i Niemcami, zagrażała też ich planom. Wybrali więc Węgry — wszak w Budapeszcie mieszkali krewni Chaima.

— Będzie nam łatwiej — przekonywał wszystkich.

Milena była niepocieszona. Łączyła ją z siostrą głęboka relacja. Róża wiele razy, gdy jeszcze wychowywały się razem, zastępowała jej matkę. Dziewczęta odczuwały także silną więź z ojcem. Matka natomiast stała zwykle na uboczu. Chłodna, zdystansowana nawet wobec członków własnej rodziny — Miriam sprawiała wrażenie wielkiej pani, porcelanowej laleczki, zbyt delikatnej i zbyt wyniosłej, by zajmować się domem, a już na pewno niestworzonej do czułości. Całe dnie spędzała w garderobie albo w łazience, wypróbowując maseczki ze świeżego ogórka albo z czekolady lub rozkoszując się kolejnym zestawem kosmetyków, które ojciec sprowadzał dla niej z Wiednia albo z Paryża. Łazienka stanowiła przed wojną sanktuarium matki, a teraz, kiedy beztroskie życie się skończyło, zupełnie sobie nie radziła. Wprawdzie próbowała coś robić, organizować życie rodziny, wygłaszać kazania o moralności, ale zazwyczaj sprowadzało się to do poganiania ojca, by ten pilnie szukał pracy. W końcu znalazł — stróżowanie za pięćdziesiąt koron tygodniowo. Wielki adwokat cieciował w fabryce naczyń emaliowanych, choć czuł się tym upokorzony.

Pewnego dnia żona wypaliła z rozbrajającą szczerością.

— Pieniądze nie śmierdzą. — Próbowała właśnie domyć ręce, które przybrały ciemną barwę po obieraniu kartofli.

— Jaka ty się zrobiłaś pragmatyczna — odparł Elias, dotknięty jej tonem. — Ale ten pragmatyzm wymyślił rzymski cesarz Wespazjan, nie ty, moja droga duszko.

Kobieta natychmiast się rozpłakała. Nie znosiła, kiedy mąż mówił do niej „moja droga duszko”. Nigdy dotąd nie oddawał jej niezdarnych ciosów. A w dodatku tak bardzo pragnęła, by zwrócił uwagę, że to ona musi obierać ziemniaki, choć zawsze robiła to służąca.

Z takich scenek składało się gęstniejące rodzinne piekiełko Zingerów. Milena szukała azylu w rozmowach z siostrą, ale teraz miało zabraknąć i tego. Wymogła jednak na Róży obietnicę, że ta zaraz do niej napisze, gdy tylko dotrze do Budapesztu.

AUSTRIA, NA PRZEŁOMIE 1938/1939

Sylwestra 1938 roku Franz spędził razem z kolegami z Hitlerjugend. Rodzina, a w szczególności babcia, przyklasnęła temu pomysłowi. Uznano za naturalne, że młody człowiek pragnie spędzić ostatni dzień roku ze swoimi rówieśnikami.

Zabawa miała się odbyć na terenie remizy strażackiej w Drasenhofen. Nadzór nad moralnym zachowaniem młodzieży męskiej powierzono komórce partyjnej, której przewodniczył nauczyciel wychowania fizycznego, niejaki Herr Schneider. Nad odpowiednim zachowaniem dziewcząt miały natomiast czuwać gospodynie z miejscowego koła rzemiosła i rękodzielnictwa. W sali, gdzie postawiono przybrane ozdobami drzewko bożonarodzeniowe, powieszono też na ścianie duży portret Führera.

To miała być pierwsza poważna impreza Franza. Dał się zatem porwać stanowi lekkiego podekscytowania. Bastian postanowił go nie oszczędzać i stanowczo nalegał, by przyjaciel zatańczył z jego kuzynką Elke, dziewczyną zdeterminowaną w poszukiwaniach chłopaka. To jednak wcale nie deprymowało Franza — nawet się cieszył, ponieważ uważał, że Elke może się podobać. Jednak bardziej od dziewczyny jego umysł zaprzątała druga część pomysłów Bastiana na wieczór sylwestrowy.

— Będziemy pić alkohol oraz oglądać zdjęcia moich spoconych kuzynek na tańcach — powiedział przed imprezą Bastian.

Franz poczuł, że robi mu się gorąco.

— Mówisz o grzechu — zaoponował. — Jak po czymś takim miałbym pójść do kościoła?

— Czy ty masz zamiar spełniać wolę babci? Koniec z tym! Gdzie ty masz, chłopie, jaja?

Pytania Bastiana dotyczyły czegoś niezwykle delikatnego i podawało w wątpliwość poczucie męskiej dumy Franza. Musiał udowodnić, że „ma jaja”. Przyjaciel zakwestionował jego męskość — to bardzo skuteczny szantaż emocjonalny. Franz miał jakieś tam, choć dość mgliste, pojęcie o tym, skąd się wziął na świecie, ale generalnie ta część życia była raczej owiana tajemnicą. Nagle uzmysłowił sobie, że jest całkowicie podporządkowany prawom domu i Kościoła, a nie koleżeńskiej sztamie. Pomysł Bastiana jak najbardziej zaprzeczał tak zwanej moralności narodowosocjalistycznej — o ile w ogóle istniało coś tak osobliwego — ale im bardziej Franz uświadamiał sobie wagę tego „przeciw”, tym chętniej myślał o przekroczeniu owej niewidzialnej granicy i zakosztowaniu zakazanego owocu.

Bastian oczywiście wtajemniczył w swoje amoralne dzieło jeszcze kilku chłopców z Hitlerjugend. Ukrył w ubikacji owe zdjęcia, między innymi ze zmęczoną Elke podczas bawarskich tańców. Chłopcy powołali więc coś w rodzaju sprzysiężenia mającego chronić sekretne spotkanie przed nauczycielami z miejscowej szkoły i rodzicami przybyłymi na uroczystość.

Matka i ojciec uznali zdenerwowanie Franza przed zabawą za typowe młodzieńcze zachowanie, ale babcia pilnie obserwowała najmłodszego wnuka. Staruszka miała bowiem obsesję na punkcie czystości. Jej zapał podsycały radiowe przemówienia doktora Goebbelsa, w których piętnował wszelkie przejawy moralnego brudu, w tym tego roznoszonego przez Żydów. Chłopak nieraz widział, jak rano pilnie oglądała jego prześcieradło i kołdrę.

— Idź, idź już, zrobiłam ci bawarkę, zaraz ci ostygnie — mówiła i niecierpliwym gestem wypraszała go z jego własnej sypialni.

Nie wiedział tylko, czego mogła tam szukać.

*

Spotkanie członków sprzysiężenia odbyło się w szczelnie zamkniętej łazience. Jeden z chłopców został na czatach, aby ostrzec towarzyszy w razie niebezpieczeństwa. Na sali balowej grasował bowiem Herr Schneider, ze swastyką w klapie, który wszędzie węszył przejawy braku porządku i moralnego brudu.

Zdjęcia kuzynek zrobione podczas tańców zostały uznane przez wszystkich za nadzwyczaj interesujące. Chłopcy pociągali tęgo z butelki koniaku, którą Bastian przemycił wcześniej do łazienki. Franz czuł dziwne podniecenie, jakiego nigdy wcześniej nie doświadczył. Pił dziś po raz pierwszy w życiu alkohol i oglądał zdjęcia kuzynek Bastiana. Na równi z fotografiami interesowało go jednak zachowanie przyjaciela, który zmienił się nie do poznania, odkąd został najstarszym rangą członkiem Hitlerjugend w Drasenhofen. Jego wypowiedzi były buńczuczne, a pewność siebie ocierała się o pychę. Franz jako najbliższy kolega wiedział o tragedii, jaka spotkała Manfreda. Podejrzewał zatem, że gwałtowna aktywność w hitlerowskiej młodzieżówce stanowi jakąś formę odreagowania po śmierci brata. Zapytał przyjaciela o to, gdy zostali sam na sam.

— Wiem, kto jest winny śmierci Manfreda — oznajmił spokojnie Bastian.

Palili papierosy. Franz ukradł je matce, która jako jedyna w ich domu popalała, oczywiście w tajemnicy przed ojcem i babką.

— A to coś nowego. Powiesz mi kto?

— Żydzi — odparł Bastian.

Franz parsknął z niedowierzaniem.

— To nic śmiesznego, stary. — W głosie Bastiana brzmiała twarda pewność. — Wiesz, że śmierć Manfreda bardzo mnie zabolała. Wszystkiemu winny jest doktor Schreiber.

— Przecież to jedyny lekarz w miasteczku! — zaoponował Franz. — Wszyscy go znają i tylko do niego chodzą.

— No właśnie. Wszyscy do niego chodzą, a jemu zależy tylko na pieniądzach. Skoro jest takim dobrym lekarzem, to dlaczego nie zdiagnozował wcześniej wady serca Manfreda, żeby rodzice mogli podjąć odpowiednie leczenie? Wiesz, że forsa nie grała dla nas roli. Wysłalibyśmy go na leczenie choćby i do Szwajcarii. Ale ten Żyd nie powiadomił nas wcześniej. To on jest winny jego śmierci.

— Przecież mówiłeś, że Manfred nigdy nie chorował na serce.

— Skoro w Saksonii stwierdzili, że był chory, to musiało tak być. Nie mieli powodu kłamać.

Bastian wypowiedział ostatnie zdanie tonem nieznoszącym sprzeciwu, ale Franz był zbyt bystry, by nie dostrzec, że pod tym pozornym wyjaśnieniem kryje się dramat przyjaciela. Wiedział, że powód śmierci brata był nieprawdziwy, i właśnie dlatego usiłował znaleźć proste wyjaśnienie. Franz zrozumiał, że dla Bastiana Żydzi są tak samo dobrym obiektem nienawiści jak każdy inny — byle tylko zrzucić z siebie przytłaczające poczucie winy, jakie go trawiło. Franz wiedział także, że nie powinien wkraczać w intymność tej rodziny. To nie moja sprawa, pomyślał.

— Skoro tak mówisz…

— Powiem ci więcej — rzekł Bastian, widząc wahanie przyjaciela. — Ojciec twierdzi, że Żydzi rządzą światową finansjerą i zależy im tylko na pieniądzach. Saul Schreiber, ta stara świnia, jest tego najlepszym przykładem.

*

Po imprezie Franz poczuł wyrzuty sumienia. Katolickie wychowanie, ale też jego własna decyzja o oddaniu się Kościołowi skłoniły go do udania się do spowiedzi. Nie chciał żyć w grzechu.

W niedzielę przed mszą, do której miał służyć jako ministrant, poprosił proboszcza o spowiedź. Ksiądz znał Franza od lat i wyraził pewne zdziwienie — był człowiekiem surowym i stanowczo potępiał praktykę spowiedzi podczas mszy czy w przypadkowych momentach. Według niego należało się spowiadać w czasie do tego przewidzianym. Mimo wahania przychylił się jednak do prośby swego najlepszego ministranta.

Franz miał do swego księdza całkowite zaufanie. Szedł do spowiedzi za głosem serca, które nakazywało mu niezwłocznie oczyścić się z grzechu w świętym sakramencie. Chłopak ufał Bogu — czuł, że tylko krata konfesjonału dzieli go od radości Jego przebaczenia. Wyznał wszystko, niczego nie zatajając.

— Synu — rzekł ksiądz w konfesjonale. — Rzeczywiście bardzo zgrzeszyłeś! Oglądałeś haniebne zdjęcia dziewcząt, najwyraźniej zapominając, że to najprostsza droga do wzgardzenia szóstym przykazaniem i popadnięcia w grzech nieczystości. Równie ciężkie grzechy to picie kradzionego alkoholu i palenie papierosów! Nie, nie ma znaczenia, że to nie ty go ukradłeś. Piłeś go, a to tak, jakbyś go ukradł. Poza tym podebrałeś matce papierosy. Będziesz w stanie łaski uświęcającej dopiero wtedy, gdy odprawisz pokutę. Nie możesz dziś służyć do mszy świętej.

— Jaka będzie moja pokuta? — zapytał chłopiec.

— Muszę być surowy. Jako pokutę zadaję ci przyznanie się do popełnionych grzechów przed rodzicami oraz przed dyrektorem szkoły. Musisz wskazać także wszystkich uczestniczących w tym niezwykłym zgorszeniu.

— Błagam, proszę księdza! — Franz wpadł w panikę. — Nigdy nie przekroczyłem Bożego prawa w żaden haniebny sposób. Nie boję się lania od ojca. Boję się napiętnowania przed wszystkimi. Bastian, chłopcy… Nie mogę ich zdradzić. Ojciec Bastiana go zabije, jak się dowie! Proszę księdza, błagam o inną pokutę!

— Niech on sam się martwi o swoją duszę — rzekł oschle proboszcz. — Ty masz martwić się o własną. Ale widzę dziś niezwykłą hardość twego serca. Powinieneś był z pełną pokorą przyjąć nakazaną pokutę, bez słowa sprzeciwu!

— Proszę księdza, błagam, ksiądz mnie źle zrozumiał…

— Nie, rozumiem cię doskonale. Zawiodłem się na tobie. Nie będziesz służył do mszy, dopóki nie odprawisz pokuty. Wydaje mi się, że nie jesteś dziś gotowy na rozgrzeszenie. Cóż za demoralizacja!

Franz nic już nie rozumiał. Przystąpił do spowiedzi z czystym żalem i pragnieniem ekspiacji. Msza święta była dla niego bardzo ważna. Gdyby był zdemoralizowany, nie przyszedłby w ogóle przed kratę konfesjonału. Chłopiec poczuł straszliwy ciężar odrzucenia. Spróbował po raz ostatni namówić księdza do zmiany pokuty.

— Proszę księdza, błagam! Nie mogę wyznać tego przed dyrektorem, bo zdradzę innych. Wyznałem szczerze wszystko. Proszę o rozgrzeszenie…

Był bliski rozpaczy. Nie spodziewał się aż takiej surowości. Odpowiedź księdza nie pozostawiła jednak żadnych złudzeń.

— Milcz. Nie udzielam ci rozgrzeszenia. Odtąd żyjesz w grzechu.

Straszliwy żal chwycił Franza za serce. W tej chyba najtrudniejszej chwili w jego młodym i niewinnym życiu zaczęła się przemiana. Pragnął spotkać dobrego i wybaczającego Boga, a czekał na niego bezlitosny, surowy ludzki sędzia. Rozpłakał się. Ale nie był to płacz wyzwolenia, tylko odtrącenia. Franz poczuł, że coś bezpowrotnie utracił. Nie liczyła się jego szczerość. Nie liczyło się jego poświęcenie dla Kościoła. To miała być sprawiedliwość? Chłostę od ojca zniósłby bez słowa sprzeciwu, ale na zadenuncjowanie kolegów nie mógł się zgodzić. Nie zasłużył na los kapusia, na upokorzenie przed społecznością całego miasteczka. Zerwał się z klęczek i z płaczem uciekł z kościoła. Ale to nie był jeszcze koniec sprawy.

Tydzień później ojciec zlał go tak straszliwie rzemieniem, że Franz zsikał się przy tym z bólu. Ojciec nawet nie próbował ustalać, jaka była prawda. Nie zapytał syna o nic. Chłopak był pewien, że sam też mu o niczym nie powiedział. Skąd więc ojciec wiedział? Może któryś z chłopaków się wygadał? Zastanawiając się nad biegiem wypadków, doszedł w końcu do innego, nie mniej zaskakującego wniosku — jedyną osobą, która mogła powiedzieć o wszystkim ojcu, był ksiądz proboszcz. Nie dotrzymał tajemnicy konfesjonału, którą miał bezwzględny obowiązek chronić. Tak, tylko od niego ojciec mógł się dowiedzieć prawdy. Tej zdrady Franz księdzu nie wybaczył. Jeśli on zgrzeszył, to jakże głębiej zgrzeszył proboszcz, ujawniając tajemnicę spowiedzi!

Ku zdumieniu rodziców, mniemających, że po sprawiedliwym laniu posłuszny syn będzie jak co tydzień służył do mszy, Franz wśród ministrantów już się nie pojawił. Babce się to bardzo nie podobało. Oczywiście chodził na nabożeństwa, ale nigdy więcej nie widziano, aby Franz Weimert przystępował do komunii świętej ani by pełnił zaszczytną służbę przy ołtarzu Pańskim.

ROZDZIAŁ IVNowa wiara

WIEDEŃ, POCZĄTEK LATA 1939

Bastian i Franz, ubrani w mundury Hitlerjugend, wysiedli z pociągu na dworcu. Przybyli do Wiednia, dawnego miasta cesarskiego, a teraz — prowincjonalnego miasta wielkiej Rzeszy malarza pokojowego, na spotkanie z Baldurem von Schirachem, szefem Hitlerjugend. W Drasenhofen do organizacji należało już trzydziestu chłopców, czyli wszyscy, którzy mogli być przyjęci. Bastian pojechał do Wiednia jako najstarszy stopniem członek organizacji, a Franz — jako jego zastępca.

Franz bardzo się zmienił przez ostatnich kilka miesięcy, jakie upłynęły od incydentu noworocznego i spowiedzi, która tak dramatycznie wywróciła do góry nogami całe jego dotychczasowe życie religijne. Wkładał teraz całe serce w działalność organizacji. Spajał ją. Organizował apele i pogadanki. Wpadł nawet na pomysł napisania przez wszystkich chłopców z Drasenhofen listu do Führera na jego urodziny obchodzone dwudziestego kwietnia. Pomysł bardzo spodobał się Herr Schneiderowi, szefowi lokalnego NSDAP, który towarzyszył chłopcom w wyprawie do Wiednia. Był to osobnik pod każdym względem upierdliwy i obaj przyjaciele za wszelką cenę pragnęli się pozbyć jego natrętnego towarzystwa. Chcieli się urwać gdzieś w Wiedniu.

Zaangażowanie Franza w działalność ruchu narodowosocjalistycznego zachwycała w równym stopniu babcię, jak rodziców. Ojciec był przekonany, że to efekt ostatniego tęgiego lania i jego wielki sukces wychowawczy. Syn miał w tej materii diametralnie inne zdanie i unikał ojca, jak mógł. Nie ufał mu, podobnie jak księdzu, który zdradził tajemnicę spowiedzi. Odrzucenie przy wyznaniu grzechów mógł jeszcze jakoś znieść i przystąpić jakiś czas potem do sakramentu pokuty, ale tego, co się stało, nie potrafił przebaczyć. Nie wiedział nawet, jak miałby tego dokonać. Czując się odtrąconym zarówno przez Boga, jak i Kościół katolicki, postanowił żarliwością służby w nazistowskiej młodzieżówce odzyskać utraconą godność i poczuć się lepiej wśród rówieśników. Inni uczestnicy spisku też zostali ukarani i podejrzewali Franza o sypanie. Nikt przecież nie lubi kapusiów. Z tego powodu chłopak obiecał sobie solennie, że nigdy więcej nie pójdzie do spowiedzi.

Według Franza chodziło tutaj o fundamentalne zasady. Skoro ksiądz nie dotrzymał tajemnicy spowiedzi, do czego był zobowiązany, on sam poczuł się zwolniony z lojalności wobec proboszcza. Jednak rana, która powstała wskutek tego odtrącenia, nie chciała się goić. Mijały dni i tygodnie, a w sercu chłopaka wciąż tkwiła zadra i powoli, systematycznie, dzień po dniu zatruwała go jadem. Skrzywdzony niewiernością człowiek powoli zaczyna się zmieniać. Franz nie wierzył już w ludzi. Nie ufał im. Potrzebował nowej religii. Idea narodowego socjalizmu nadawała się do pełnienia tej funkcji jak żadna inna. Oferowała bowiem złudne poczucie bliskości i przynależności do szerszej, łatwo definiowalnej wspólnoty. Franz pragnął ukojenia. Nie chciał się już upokarzać przed chrześcijańskim Bogiem — chciał poczucia bezgrzeszności. I znalazł je w ruchu nazistowskim. Nie zdawał sobie jednak sprawy, że rozpoczął drogę ku samotności, rozpaczy i pustce.

W mieście Herr Schneider nie pozwalał im na zbyt wiele. Po wielu prośbach Franz uzyskał jedynie zgodę na to, by po uroczystym spotkaniu z Baldurem von Schirachem wybrać się do brata. Friedrich Weimert mieszkał w Wiedniu i rzadko dawał znać rodzinie, jak mu się żyje. Franz zabrał z domu zanotowany na jakimś świstku jego adres w jednej z robotniczych dzielnic Wiednia.

Herr Schneider był zaskakująco sprytnym prostakiem. Walczył po zakończeniu wielkiej wojny we freikorpsach na Śląsku. Miał kontakty z nacjonalistami w Niemczech. Po gwałtowanym załamaniu gospodarczym pod koniec lat dwudziestych wrócił do rodzinnej Austrii, gdzie dzięki koneksjom politycznym dostał posadę w szkole w Drasenhofen. Ruch pronazistowski w kraju był silny, a Schneider po anszlusie poczuł wiatr w żaglach — tym razem Niemcy przyszły do niego. Jego lekcje były przepełnione duchem militaryzmu. Chłopcy musieli się uczyć o typach broni i uczestniczyć w długich, wyczerpujących marszach na orientację. Ćwiczenia fizyczne ograniczały się do morderczych biegów i ostrego trenowania pompek, co nawet zdrowych młodzieńców doprowadzało na skraj rozpaczy.

Teraz przyprowadził Bastiana i Franza do jednego z najpiękniejszych secesyjnych teatrów w Wiedniu — Teatru Dworskiego, którego imponujący gmach wynajęto na potrzeby spotkania austriackiej młodzieży męskiej z szefem Hitlerjugend. Na sali było gwarno i tłoczno. Setki chłopców w brunatnych mundurach wesoło rozmawiało, wymieniało uwagi lub po prostu żartowało. Zjechali tu z Wiednia, Dolnej Austrii, Tyrolu, Burgerlandu i innych krain austriackich, teraz złączonych z resztą Niemiec. Franz chyba po raz pierwszy w życiu zrozumiał, że tak naprawdę nie istnieje funkcjonujący do niedawna podział na Austrię i Niemcy. Był już pewien, że Austriacy to też Niemcy, wprawdzie nie tacy sami jak ci z Berlina czy Hanoweru, ale zawsze Niemcy. W 1938 roku było to prawdą bardziej niż kiedykolwiek wcześniej.

Franz czuł się także dość onieśmielony. W głębi serca skrywał kompleks wiejskiego pochodzenia. Nie bywał dotąd w wielkich miastach. Do Wiednia trafił teraz po raz trzeci w życiu. Przy nieprzyjemnym uczuciu wstydu, wynikającym z małomiasteczkowego zahukania, pewnej otuchy dodawało mu to, że otaczający go młodzi ludzie — jego rówieśnicy, nieomal partyjni towarzysze — w większości też nie urodzili się pod baldachimem.

Schneider, witający się z nazistowskimi oficjelami, gdzieś zniknął, a chłopcy zajęli miejsca w obszernym i eleganckim audytorium. Usiedli pośrodku, by mieć dobry widok na scenę. Wkrótce zgasły światła. Zagrał werbel — długi, ostry, potężny. Ów dźwięk przenikał na dno duszy i wprawiał w stan ekstatycznego, pełnego napięcia oczekiwania. Spotkania narodowych socjalistów były zawsze perfekcyjnie wyreżyserowane. Pośrodku wielkiej sali, w ciszy zmąconej jedynie niepokojącym werblem zwiastującym nowy porządek świata, chłopcy utworzyli szpaler — zapłonęły pochodnie, oznaki gotowości i oddania. Niecodzienny widok zrobił wielkie wrażenie na zgromadzonych.

W końcu zagrała trąbka, mocno i donośnie, trzy razy. Przybyła delegacja — kilku esesmanów w brunatnych mundurach, a także nazistowski namiestnik Austrii, Arthur Seyss-Inquart, oraz dwóch esesmanów w czarnych mundurach z jego osobistej obstawy. Za nimi szybkim i zdecydowanym krokiem, z prawą ręką uniesioną w hitlerowskim pozdrowieniu szedł Baldur von Schirach, szef Hitlerjugend. W przeciwieństwie do kanclerza Inquarta, ubranego w nienaganny garnitur, von Schirach nosił czarny mundur SS. Franz widział go dość dobrze i w tamtej chwili wydał mu się on nadczłowiekiem, kimś ulepionym z lepszej gliny. Mroczne piękno antracytowo czarnego munduru uświadamiało chłopcu, że decyzja o wstąpieniu do młodzieży nazistowskiej była właściwa — wybrał dobrą drogę do pozbycia się wszelkich kompleksów, które tak boleśnie raniły jego duszę. Franz nade wszystko pragnął się uwolnić od dojmującego poczucia winy i strachu przed katolickim Bogiem. I wtedy tam, w wiedeńskim teatrze, nagle zrozumiał, jak może się przeobrazić w nowego człowieka, który już niczego nigdy nie będzie musiał się wstydzić.

Tymczasem von Schirach wszedł na mównicę. Po jego prawej i lewej stronie miejsce zajęli dwaj chłopcy z pochodniami, osobliwi akolici nazistowskiej wiary. Werble zagrały raz jeszcze i umilkły. Rozpoczęło się przemówienie. Mężczyzna mówił dość długo i mętnie o wielkim niemieckim patriotyzmie, ale dla Franza słowa nie były najważniejsze. W tamtej chwili uświadomił sobie, że stał się częścią czegoś większego, nieskończenie potężniejszego — idei, która sprawowała niepodzielną władzę nad osiemdziesięcioma milionami Niemców. Przynależność do niemieckiego kręgu języka i kultury Franz odczuwał zawsze, ale tego wieczoru jego austriacka niemieckość z pogranicza ustąpiła miejsca mitycznej sile pierścienia Nibelungów i antracytowego połysku na mundurze Schiracha. Dotąd nie do końca świadomy, uciekający przed samym sobą chłopak teraz poczuł, że narodowy socjalizm jest także jego ideą. Utraciwszy wiarę w cierpiącego i współczującego Boga z kościoła w Drasenhofen, znalazł inne bożyszcze. Oczywiście nie mógł jeszcze przypuszczać, jak wielką cenę przyjdzie mu zapłacić. Liczyło się jednak tylko tu i teraz. Jak chciał poeta — niech ta chwila trwa, niech będzie wieczna!2

Gdy Schirach skończył, wszyscy chłopcy wstali z miejsc. Franz poczuł dziwne podniecenie. Stało się coś doniosłego. Fluid udzielił się wszystkim i cała sala zaczęła śpiewać pieśń:

Uns’re Fahne flattert uns voran

Uns’re Fahne ist die neue Zeit

Und die Fahne führt uns in die Ewigkeit

Ja, die Fahne ist mehr als der Tod3.

SŁOWACJA, 1939

Milena była bardzo zaskoczona, kiedy pewnego wieczoru złożył jej wizytę Dawid, dawna wakacyjna sympatia. Prawie zdążyła już o nim zapomnieć, choć przecież nawet go lubiła. Dawid natomiast czuł się nieswojo, odwiedzając Żydówkę w jej własnym domu.

— Czego chcesz? — zapytała dziewczyna.

— Czy możemy porozmawiać sam na sam?

Słysząc to, miała ochotę mu powiedzieć, że jeśli pragnie się jej oświadczyć, to nic z tego, bo ona musi zostać żydowską matką i żoną. Ale ugryzła się w porę w język. Spostrzegła, że Dawid przyszedł z poczuciem jakiejś misji. Był bardzo spięty i najwyraźniej przywiązywał tak wielką wagę do tej rozmowy, że z czystej ciekawości się na nią zgodziła.

— Tylko nie odchodź daleko — powiedział z drugiego pokoju ojciec.

— Ależ ojcze… — zaoponowała dziewczyna.

Wiedziała, że i on był ciekawy, o co chodzi. Z pewnością też nie spuści jej z oka, kiedy wyjdą przed kamienicę. Było chłodno, toteż narzuciła lekką jesionkę. Chłopak zabrał się do rzeczy bardzo nieporadnie. Zawsze ją śmieszyło, jak wielką wagę przywiązywał do konwenansów. W swych skrupułach był tak śmiesznie mieszczański. Dziewczyna, górująca nad młodym Słowakiem inteligencją, postanowiła poczekać, aż wreszcie wydusi on z siebie, z czym przyszedł.

— Chciałem ci powiedzieć… To znaczy… Ponieważ wciąż mi na tobie zależy… To znaczy, ja chciałem ci powiedzieć, że… Chciałbym, żebyś dalej ze mną chodziła.

Milena parsknęła śmiechem. Nigdy przecież nie brała go na poważnie.

— No i co? Bo chyba to nie wszystko, co chciałeś powiedzieć, prawda?

Dawid podniósł na nią wzrok. W dłoniach miętosił czapkę.

— Chciałem powiedzieć, że chciałbym, żebyś ze mną chodziła, bo sama wiesz, że wy, to znaczy Żydzi, nie macie łatwo… Chciałem cię ochronić, ale to będzie wymagało od ciebie pewnego wysiłku.

— Jakiego wysiłku? Wybacz, ale nie pojmuję.

— Musisz się ochrzcić — powiedział z całą mocą Dawid. — Będę mógł cię wówczas ochraniać i nawrócę jedną zbłąkaną duszę.

— Uważasz, że jestem zbłąkaną duszą?

— Tak, bo jesteś nieochrzczona, a ludzie nieochrzczeni idą po śmierci do piekła — rzekł Dawid z całym przekonaniem, na jakie było go stać.

Tego się uczył na katechezie — źli ludzi idą po śmierci do piekła, tak jak ludzie nieochrzczeni. Skoro Żydzi byli nieochrzczeni, to szli do piekła. Katolicka teologia Dawida była nadzwyczaj prosta i funkcjonalna.

— A ty nie chcesz, żebym poszła do piekła, tak?

— Tak — odpowiedział chłopak. — Ja chcę, żebyś poszła ze mną do nieba, jak dobrzy katolicy.

Propozycja zdumiała dziewczynę. Nigdy wcześniej nie rozważała możliwości przyjęcia chrztu. Nie był jej do niczego potrzebny. A teraz Dawid wyskakiwał z czymś takim. Ciekawe, czy katolicy akceptują tancerki w nocnym klubie? Milena doszła do wniosku, że nie, podobnie jak rabin. Propozycja konwersji nie była dla niej zupełnie istotna. Dziewczyna zdała sobie jednak sprawę, że Dawid był szczery. Teraz wiedziała już, że podobała mu się nie na żarty, ale jako członek Gwardii Hlinki nie mógł sobie pozwolić na chodzenie z Żydówką.

— Przykro mi, ale nie. Mogłabym się ochrzcić, gdybym wierzyła w twojego Boga, ale nie podzielam twojej wiary i nie mogę tego zrobić.

— Zastanów się — naciskał Dawid. — To dla ciebie jedyna szansa.

— Szansa? Grozisz mi?

— Nie, chciałem tylko, żebyś miała z tego jakąś korzyść — powiedział.

— Korzyść? Miałabym ochrzcić się dla korzyści? To obrzydliwe, nie uważasz?

— Chrzest nie jest obrzydliwy. To sakrament.

— Hmm… Sakrament — rzekła z przekąsem Milena. — To znaczy, że muszę się zastanowić.

Odwróciła się na pięcie i ruszyła w stronę domu.

— Nie wiesz, co robisz! — zawołał za nią Dawid. — Bóg ci tego nie wybaczy.

Po powrocie do mieszkania Milena przekazała ojcu propozycję Dawida — żeby się ochrzciła i wtedy on z nią będzie chodził.

— Nie skorzystam z tej oferty — zaznaczyła od razu, nie zauważając, jakie wrażenie wywarły jej słowa na ojcu.