Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu ebook

Żuławy Wiślane

ochrona i kształtowanie

zabytkowego krajobrazu

Bogna Lipińska

Żuławy Wiślane

ochrona i kształtowanie

zabytkowego krajobrazu

Pamięci mojego profesora Janusza Bogdanowskiego, który nauczył mnie kochać krajobraz oraz w podziękowaniu Panu Kazimierzowi Cebulakowi, który nauczył umie kochać Żuławy, a także Panom Markowi Opitzowi i Grzegorzowi Goli, którzy nauczyli mnie kochać krajobrazy żuławskie

Spis treści

O krajobrazie - krótka opowieść o postrzeganiu jego postaci

O Delcie Wisły zwanej Żuławami Wiślanymi

Delta Wisły w opracowaniach naukowych i literaturze

Krótka historia Delty Wisły

Specyfika krajobrazowa Delty Wisły - wprowadzenie

Postać krajobrazu - jak czytać zapis historii w krajobrazie

Inwentaryzacja elementów krajobrazu Delty Wisły

Modelowe jednostki historyczno-krajobrazowe Delty Wisły

Synteza postaci krajobrazu - krajobrazowe zespoły tradycyjne Delty Wisły

Słowo o krajobrazie jutra

Szczegółowa charakterystyka miejscowości w Delcie Wisły

Literatura

I. O krajobrazie - krótka opowieść o postrzeganiu jego postaci

„Krajobraz jest generalnym źródłem informacji - jest obrazem twórczości lub dehumanizacji życia” - są to słowa Zygmunta Novaka, profesora Politechniki Krakowskiej, twórcy nauki o ochronie i kształtowaniu krajobrazu1. Wydaje się, iż słowa te najpełniej oddają potrzebę zastanowienia się nad włączeniem zagadnień krajobrazowych w kształtowanie otaczającej człowieka przestrzeni. Współudział „planu krajobrazowego” w pracach planistycznych czy projektowych, pozwalający na kreowanie pełnej, trójwymiarowej kompozycji krajobrazowej - to dzisiejsza, stale aktualna potrzeba, by móc uczynić gospodarowanie człowieka przestrzenią - świadomym i zachowującym piękno dla następnych pokoleń. Rodzaj i forma studiów krajobrazowych prowadzonych w tym celu, muszą uwzględniać charakter danego regionu, jego wartości historyczne, zabytkowe, estetyczne, ale i współczesne potrzeby, tendencje i kierunki współczesnej gospodarki i współczesnego społeczeństwa. Słowem - musi uwzględniać działanie człowieka w krajobrazie i to zarówno jego dokonania i dotychczasowy udział w kształtowaniu krajobrazu jak i jego dzisiejsze potrzeby i humanistyczne odczucia.

Opisanie żuławskiego krajobrazu i historii jego budowania może pomóc w stworzeniu takiego przestrzennego środowiska człowieka, które będzie dostosowane zarówno do zaspokojenia potrzeb podstawowych jak i potrzeby przebywania w harmonijnych - a jeszcze lepiej - wręcz pięknych krajobrazach.

Istnieje wiele definicji krajobrazu w zależności od profilu nauki, jaka się nim interesuje i zajmuje. Jako definicję najprostszą, podstawową i zrozumiałą ogólnie można przyjąć, iż „krajobraz jest fizjonomią środowiska”2. Takie pojmowanie słowa krajobraz czy inaczej mówiąc - zjawiska, jakim jest postać krajobrazu, ma swoje skutki w wielowiekowej historii człowieka.

Wrażliwość na odbiór form krajobrazu istniała w świadomości człowieka zawsze i wyrażała się między innymi dbałością o malownicze usytuowanie siedzib możnowładców, krajobrazowe formowanie parków i ich otoczenia, nawiązywanie formą architektoniczną do istniejących form krajobrazowych3, była także inspiracją artystów4. Współcześnie zaowocowała tworzeniem parków narodowych i krajobrazowych jako obszarów ochrony piękna krajobrazu naturalnego i kulturowego.

Ujęcie w sposób naukowy tej części doznań ludzkich, które dotychczas opierały się na podświadomej percepcji otaczającego środowiska, było jedynie potwierdzeniem podświadomego dążenia do życia w harmonijnym otoczeniu, uporządkowaniem odczuć oraz dostarczeniem narzędzi do jego świadomego kształtowania. Nauka o krajobrazie pozwala na bardziej obiektywne określenie charakteru istniejącej kompozycji krajobrazowej, opisanie i identyfikację jej cech, właściwości i na koniec wartości, nazwanie przyczyn, z powodu których jedna kompozycja jest dla obserwatora harmonijna zaś druga wprowadza niepokój i czyni niekorzystne wrażenie.

Architektura krajobrazu - jako narzędzie - została zdefiniowana przez Janusza Bogdanowskiego: „Architektura krajobrazu jest nauką, ale i sztuką kształtowania przestrzeni w skali krajobrazu, świadomie, racjonalnie i estetycznie pod względem gospodarczym i przestrzennym.”5 Rolę w koncepcjach planistycznych, urbanistycznych i projektowych architektury krajobrazu określił Tadeusz Tołwiński: „(...) kompozycja krajobrazowa kształtuje architekturę krajobrazu z tła przyrody z dzieł inżynierii, z budynków, osiedli, miast, ogrodów i pól uprawnych”6.

W najprostszym ujęciu - w nauce o architekturze krajobrazu przedmiotem badań jest całe otoczenie człowieka, a zwłaszcza fizjonomia środowiska, w którym się znajduje7. Kryteriami, którymi się posługuje są; ukształtowanie terenu, z reguły „dane” człowiekowi jako przejaw sił przyrody, oraz pokrycie terenu - zarówno naturalne (na przykład las) jak i kulturowe (na przykład budowle). W kulturowym zagospodarowaniu terenu mogą również brać udział elementy pochodzenia naturalnego, na przykład aleje czy parki, bo „zbudowane” zostały przez człowieka. Traktowanie elementów pochodzenie naturalnego i kulturowego w gospodarowaniu przestrzenią oraz proporcje i związki między nimi, to ważna dla zrozumienia istoty postaci obserwowanego krajobrazu - tradycja historyczna, obrazująca kierunki i przyczyny wciąż zmieniającej się fizjonomii naszego otoczenia. W zależności od przewagi poszczególnych form występujących w wyżej wymienionych składowych, wyłaniają się różne rodzaje (postaci) krajobrazu8. Podstawowym podziałem jest rozróżnienie na krajobraz „otwarty” - prezentowany przede wszystkim przez obszary wiejskie, czasem także obszary chronione (na przykład parki narodowe, parki krajobrazowe, strefy chronionego krajobrazu) i krajobraz „miejski” - prezentowany przez tereny silnie zurbanizowane. W ramach tego głównego podziału, w zależności od potrzeby szczegółowości badań, wyróżniane są dalsze odmiany. Każdy z tych krajobrazów zawiera w sobie pewien zasób szczególnych form, będących swoistymi wyróżnikami, które decydują o podstawowym charakterze tego fragmentu przestrzeni.

W trakcie badań szczegółowych można je porządkować i systematyzować, w zależności od występowania grup elementów podobnych, ich cech kompozycyjnych i powiązań między nimi. Krajobraz może składać się z pojedynczych elementów (naturalnych i kulturowych), wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (będących formą trójwymiarowej kompozycji przestrzennej) oraz dwuwymiarowych jednostek architektoniczno-krajobrazowych, będących makroprzestrzennym, dwuwymiarowym planistycznym zapisem podobnych sobie zbiorów zarówno elementów jak i wnętrz. Stopień uczestnictwa dzieł człowieka w krajobrazie znajduje odzwierciedlenie w narzędziach badawczych w podziale na: krajobraz pierwotny, naturalny i kulturowy. Z tym, że w zdecydowanej większości mamy do czynienia z mieszanym krajobrazem - naturalno-kulturowym lub kulturowo-naturalnym - w zależności od cechy wiodącej. Generalnie podział powyższy zależny jest od stopnia udziału człowieka w tworzeniu krajobrazu9. Nawet jeśli formy wprowadzone przez człowieka „zbudowane” są z materiału naturalnego, jak drzewo, woda, ziemia - krajobraz ten nazwiemy kulturowym. Taka klasyfikacja okaże się bardzo istotna w przypadku opisu krajobrazu Żuław Wiślanych.

Krajobraz Żuław Wiślanych - jak prawie każdy krajobraz, przechodził trzy generalne fazy10. Pierwszą, kiedy zdecydowaną przewagę mają pierwotne formy przyrodnicze i brak znaczących śladów działalności człowieka, zwłaszcza tych przekształcających jego otoczenie na duża skalę; drugą - kiedy występuje swoista równowaga zasobów naturalnych i wytworzonych przez człowieka elementów kulturowych i trzecią - gdy występuje zdecydowana przewaga kulturowych form zagospodarowania, a w ślad za tym bardzo często spotykana degradacja piękna i harmonijności krajobrazu.

Specyfika Żuław Wiślanych polega w tym przypadku na tym, iż prawie nie wystąpiła w historii ich zagospodarowania faza druga - faza równowagi form naturalnych i kulturowych. Krajobraz Żuław Wiślanych, po wkroczeniu na ich teren zaawansowanego technologicznie osadnictwa - bo tylko takie mogło zmierzyć się z krańcowo niekorzystnymi warunkami naturalnymi terenu - przekształcony został całkowicie ręką człowieka. A zatem stał się krajobrazem trzeciej fazy - krajobrazem kulturowym. Jest jeszcze jedna okoliczność: ukształtowany przez człowieka krajobraz Żuław Wiślanych nie korzystał - jak gdzie indziej - z naturalnego piękna i harmonii krajobrazu pierwotnego, w który to dopiero wpisywał się ze swoją działalnością człowiek. Otóż krajobraz pierwotny Żuław Wiślanych był fizjonomią środowiska przyrodniczego skrajnie nieprzyjaznego, niebezpiecznego i na pozór zupełnie nieprzydatnego do gospodarczych celów człowieka. Krajobraz pozbawiony wdzięku pierwotnej puszczy czy terenów górskich. W przypadku Żuław Wiślanych, pomimo wystąpienia od razu trzeciej, silnie kulturowej fazy postaci krajobrazu, po pierwsze - nie poskutkowało to degradacją przyrodniczą i wizualną, zaś po drugie, wręcz odwrotnie - zbudowany z nieatrakcyjnych form natury krajobraz kulturowy Żuław Wiślanych stał się przykładem harmonijności.

Formy wprowadzone wówczas przez człowieka potwierdziły słuszność zasady: „harmonia krajobrazu jest wyrazem dobrej gospodarki człowieka, dysharmonia zaś - gospodarki złej”11, Jest to najważniejsza właściwość krajobrazu Żuław Wiślanych, wpływająca na jego unikatowość i wysoką wartość. Istnieje jeszcze jedna cecha krajobrazu, bardzo istotna z punktu widzenia naszego stosunku do dóbr kultury i przejawów rozwoju cywilizacyjno-kulturowego człowieka. Jest nią „zabytkowość” - lub określając może bardziej trafnie - „historyczność” krajobrazu wynikająca z jego „dawności”. Krajobraz taki to historyczna, często zabytkowa w rozumieniu ochrony dóbr kultury, struktura przestrzenna, utworzona w określonym czasie, skończona kompozycyjnie, będąca jednorodnym lub wielowarstwowym dziełem człowieka - zespołu architektonicznego, urbanistycznego lub ruralistycznego. Krajobraz historyczny (w tym o cechach zabytku), to kompozycja będąca wynikiem połączenia bogactwa natury i form wprowadzonych przez człowieka na przestrzeni dziejów, człowieka ówcześnie żyjącego i pracującego12. Jest rzeczą oczywistą, że najważniejszą rolę w uznaniu krajobrazu za historyczny, odgrywa cezura czasowa. Jednakże, o ile w stosunku do dzieła architektonicznego, a nawet przestrzennego - miasto, zespół dworsko-parkowy - określenie czy są historyczne (zabytkowe) czy nie, nie sprawia raczej trudności. Bardziej skomplikowane jest to w stosunku do oceny krajobrazu. Podczas gdy budowla historyczna, zabytkowa, może zostać niejako „zatrzymana” w czasie w momencie jej powstania, jeśli nie będzie następnie przebudowywana, to krajobraz pod względem fizjonomicznym - a tak go głównie odbieramy, wzrokiem - jest zawsze dynamiczny, zmienny.

Najprostszym przykładem są ... pory roku!

Stosunkowo najłatwiej określić historyczność i co za tym idzie bardzo często - zabytkowość krajobrazu kulturowego - na przykład miejskiego, gdzie uznajemy wartości kompozycji urbanistycznej miasta średniowiecznego, renesansowego, niektórych dzielnic epoki modernizmu czy secesji. Stosuje się wówczas uprawnione środki ochronne, rewaloryzacyjne i taki krajobraz zostaje nadal niejako zatrzymany w czasie, stanowiąc o bogactwie kulturowym społeczeństwa. Podobnie postępuje się w stosunku do krajobrazów złożonych z cennych form przyrodniczych, tworząc rezerwaty i parki narodowe o wysokim rygorze ochrony i utrzymania w dobrej kondycji. Natomiast inaczej przedstawia się ocena i docenienie form naturalnych i kulturowych ukształtowanych na przestrzeni dziejów w krajobrazie otwartym - wiejskim. A przecież krajobraz ten, zwłaszcza „pracujący”, uprawowy krajobraz wsi, zachowuje całe bogactwo form zagospodarowania będących śladami minionego czasu. Form tym bardziej cennych, że z uwagi na większą izolację mieszkańców terenów wiejskich prezentujących wspaniałą różnorodność regionalną. Tym samym krajobraz wsi jest bez wątpliwości predestynowany do miana nie tylko krajobrazu historycznego ale i zabytkowego. Jednak krajobraz „otwarty”, wiejski, to krajobraz żyjący, ilustrujący stale naturalny postęp cywilizacyjno-kulturowy społeczeństw, zatem jest zjawiskiem dynamicznym, zmieniającym się często niezauważalnie lecz nieustannie.

Krajobraz tego typu, zatrzymany w czasie, zamknięty dla naturalnych przemian i zamieniony w rodzaj skansenu, utraciłby swoją piękną, najważniejszą cechę: krajobrazu kształtowanego przez i dla człowieka, cechę krajobrazu „pracującego”, żywego. Aby tak się nie stało - także w przypadku cennego historycznego krajobrazu Żuław Wiślanych - należy zastosować szczególne formy ochrony tych wartości umożliwiając jednocześnie tworzenie wartości nowych, które będą kiedyś dobrze świadczyły o mieszkańcach regionu.

Przede wszystkim należy uświadomić sobie jakie cechy stanowią o zabytkowym charakterze krajobrazu, a następnie, które z tych cech mają pierwszoplanowe znaczenie dla identyfikacji postaci krajobrazu i których utrzymanie jest niezbędne. Z reguły cechy wiodące są związane w sposób bezpośredni z tradycyjną funkcją danego obszaru. W przypadku obszarów wiejskich - z funkcją rolniczą. Tym bardziej odnosi się to do regionu żuławskiego. A warto zwrócić uwagę, iż nawet najbardziej cenne historyczne obszary, jeśli zmieniają swą pierwotną funkcję, stają się przedmiotem gwałtownych i najczęściej destrukcyjnych w stosunku do tradycji regionalnej - przemian.

Podsumowując - widziana przez nas postać krajobrazu jest wynikiem procesów zachodzących w przestrzeni. Zatem krajobraz odwzorowuje dynamikę dziejów - historię. Widzialne formy krajobrazu powstają, trwają i zanikają. Te, które trwają, dają świadectwo działań w minionych latach czy nawet stuleciach. Mamy wówczas do czynienia z krajobrazem historycznym. Prawidłowe rozpoznanie sytuacji, czy mamy do czynienia z wartościowym krajobrazem historycznym, który może mieć cechy chronionego zabytku, polega na przeprowadzeniu szczególnych studiów historycznych. Polegają na zebraniu danych dotyczących tradycji historycznej kształtowania się całości środowiska kulturowego, a więc przeprowadzeniu kwerendy archiwalnej materiałów źródłowych tekstowych, ikonograficznych, fotograficznych i kartograficznych; poznaniu opracowań dotyczących historii powszechnej, form osadniczych, form budownictwa i architektury oraz zebraniu w trakcie koniecznych badań terenowych danych dotyczących współczesnego stanu zachowania historycznych elementów krajobrazu. Na tej bazie można opisać główne wydarzenia historyczne oraz na ich tle dające się wyodrębnić znaczące, przełomowe fazy przekształceń krajobrazu, czyli sekwencję przemian krajobrazu. W ten sposób powstanie obraz krajobrazu dynamicznego, żywego. Rodzaj zdarzeń historycznych zwykle stanowi także o rodzaju i znaczeniu ich wpływu na wykształcanie się najbardziej istotnych cech krajobrazu danego obszaru w danym momencie historycznym.

Rejon Delty Wisły - Żuławy Wiślane, jest szczególnym przypadkiem krajobrazu otwartego. W dobie dzisiejszych intensywnych przemian cywilizacyjnych, a także niedawnych ustrojowych, utrzymanie się harmonijnego krajobrazu otwartego, uprawowego, „pracującego”, bez szczególnych objawów poważniejszej dewastacji, i to na tak sporym obszarze, wydaje się być czymś unikatowym. Jeśli do tego dodać wysoki stopnień nasycenia wyrazistymi i specyficznymi cechami form regionalnych, w przypadku Żuław Wiślanych wielokulturowymi i jedynymi na terenie Polski, a także występowanie sporej liczby wysokiej klasy architektonicznych i inżynierskich obiektów zabytkowych oraz - co najważniejsze - dużą czytelność zapisanych i utrwalonych w środowisku historycznych form zagospodarowania, to możemy mówić o obszarze najwyższych wartości kulturowych w krajobrazie. Żuławy Wiślane charakteryzują się także zachowaniem do dzisiaj swojej funkcji wiodącej - wielowiekowej, historycznej funkcji rolniczej; są zatem obszarem bardzo cennym z punktu widzenia zasobu krajobrazu kulturowego, szczególnie predestynowanym do świadomych działań kształtujących - także poprzez ochronę najcenniejszych historycznie cech i właściwości krajobrazu żuławskiego.

Nie można jednak zapominać, że także Żuławom Wiślanym może grozić nagminne ostatnio zjawisko, a mianowicie zanik odrębności regionalnej. Zjawisko to jest wynikiem postępującej globalizacji i powszechnego acz bezkrytycznego korzystania z obcych wzorców kulturowych, do których jest coraz łatwiejszy dostęp w wyniku zmian ustrojowych i postępu w komunikacji medialnej. Zachowanie odrębności regionalnej - widoczne nie tylko w krajobrazie, ale również we wzorcach zachowań, strukturach społecznych, zajęciach mieszkańców - jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na komfort psychiczny człowieka. Czynnik ten, to świadomość tożsamości przestrzennej z krajem, regionem, miejscem zamieszkania i pracy. Taki uświadomiony związek z otoczeniem jest ostatnio, w dobie uniformizacji zarówno struktur przestrzennych jak i życia społecznego, bardzo cennym i poszukiwanym elementem dobrego samopoczucia we własnym miejscu na ziemi.

W przypadku Żuław Wiślanych, doświadczonych tragedią zerwania ciągłości kulturowej w wyniku wysiedlenia po II wojnie światowej wszystkich mieszkańców tego obszaru, mieszkańców, którzy byli potomkami pierwszych osadników i budowniczych ziemi żuławskiej, kontynuowanie poczucia tożsamości z krajobrazem miejsca zamieszkania nowych osadników jest wyjątkowo trudnym procesem. Nowi mieszkańcy Żuław Wiślanych przeszli długą drogę do odnalezienia „kodu” tej nowej, obcej początkowo ziemi, na której przyszło im żyć i pracować. Jednak obecnie na Żuławach mieszkają już rdzenni żuławiacy tu urodzeni, i dzisiaj to oni zawiadują i gospodarują żuławskim krajobrazem. Warto, aby ta działalność była oparta na wiedzy o przeszłości ziemi żuławskiej i jej charakterystycznych cechach kulturowych.

II. O Delcie Wisły zwanej Żuławami Wiślanymi

1. Położenie i granice.

Dla Żuław Wiślanych przyjmuje się granice przebiegające wzdłuż rzędnej około 10 m n.p.m., jako że rozgranicza ona tereny o ewidentnie odmiennej charakterystyce przestrzennej z punktu widzenia cech geomorfologicznych13.

Generalnie granice tego obszaru przebiegają następująco: granica wschodnia - strefą krawędziową Wyżyn Gdańskich wzdłuż drogi krajowej nr 1 Gdańsk - Łódź, dalej wzdłuż Wisły do miejscowości Biała Góra, gdzie następuje rozwidlenie Wisły i Nogatu; granica południowo-zachodnia przebiega wzdłuż Nogatu do Malborka, następnie kieruje się nieco bardziej na południe i biegnie wzdłuż rzeki o nazwie Tina, około 2 do 5 km na południe od jej koryta, obejmując Następnie całą nieckę jeziora Druzno od południa i wschodu, dochodząc na koniec do Elbląga; granicą północną są wody Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego. W opisie krajobrazów żuławskich znalazły się także tereny odmienne w swoje budowie geomorfologicznej, a mianowicie pas wydm nadmorskich - Mierzeja Wiślana.

Na wydzielonym w ten sposób obszarze 1700 km2 znajduje się w całości 11 i częściowo 7 gmin. Gminy całkowicie położone w obrębie Żuław Wiślanych, to:

I.NaŻuławach prawobrzeżnych, zwanych też Żuławami Gdańskimi lub Steblewskimi:

Suchy Dąb

Cedry Wielkie

II. Na Żuławach prawobrzeżnych:

Stegna

Sztutowo

Ostaszewo

Lichnowy

Nowy Dwór Gdański

Nowy Staw

Miłoradz

Gronowo Elbląskie

Markusy

Gminy częściowo położone na terenie Żuław:

III. Na Żuławach lewobrzeżnych:

Pruszcz Gdański

Pszczółki

Miłobądz

Tczew

IV. Na Żuławach prawobrzeżnych:

Malbork

Stary Targ

Dzierzgoń

Elbląg.

W ramach ogólnej nazwy „Żuławy Wiślane”, wymieniane są poszczególne ich fragmenty zwane: na Żuławach lewobrzeżnych Żuławami Gdańskimi bądź Steblewskimi, a na Żuławach prawobrzeżnych - Wielkimi Żuławami Malborskimi, Małymi Żuławami Malborskimi, Żuławami Elbląskimi oraz Szkarpawą.

Opowieść o Żuławach Wiślanych rozpoczyna się od pierwszych, zorganizowanych form osadnictwa. Za dolną granicę przyjęto powstanie pierwszych osad na przełomie XII/XIV wieku. Górna granica czasowa opisania etapów kształtowania się krajobrazu żuławskiego, to połowa XX wieku. Uzasadnieniem jest wspomniany już wcześniej fakt nagłego i jednorazowego zniszczenia ciągłości wielowiekowego, tradycyjnego rozwoju społeczno-gospodarczego Żuław Wiślanych w wyniku II wojny światowej. Okres po 1945 roku do dnia dzisiejszego dopiero oczekuje na opracowanie, tym istotniejsze i ważniejsze, że poruszające trudne zagadnienie adaptacji i asymilacji nowych mieszkańców i ich własne działania kształtujące współcześnie krajobraz żuławski.

2. Specyfika fizjograficzna i osadnicza.

Żuławy Wiślane, zwane również Deltą Wisły14, znajdujące się u ujścia Wisły do Bałtyku - to obszar o bardzo specyficznym charakterze. Powstał w wyniku deltotwórczej działalności Wisły, która nanosząc przez wieki utwory rzeczne, kształtowała powoli ziemię żuławską. Charakteryzując ten proces należy podkreślić, że w przypadku Żuław Wiślanych przebiegał on odmiennie niż to najczęściej się zdarza na obszarach ujściowych wielkich rzek. Mianowicie, delta rzeczna nie wysuwała się tutaj w głąb morza, lecz odwrotnie - była i jest to delta wewnętrzna. Powstawała na zatoce, objętej istniejącymi wyniesieniami terenowymi - Wysoczyzną Gdańską (Wyżynami Gdańskimi) i Wyniesieniem Elbląskim. Od otwartego morza delta była oddzielona pasem lądu - mierzeją. Na obszarze obecnego Zalewu Wiślanego w rejonie ujściowym Nogatu, omawiany proces w formie szczątkowej występuje do dzisiaj. Generalnie - zanikanie naturalnego procesu deltotwórczego spowodowane zostało przede wszystkim odcięciem koryta Nogatu od głównych wód niesionych przez Wisłę. Nastąpiło to w wyniku zbudowania w latach 1912-1916 w rejonie miejscowości Piekło - kanału, jazu i śluzy - regulujących przepływ wód wiślanych do Nogatu. Podobny proces, jaki miał miejsce na całych Żuławach, występuje jeszcze w rejonie basenu jeziora Druzno, gdzie obserwuje się powolne zamulanie i wypłycanie tego zbiornika. Jest to archaiczny proces, który tworzył Żuławy Wiślane, a który jednocześnie jest możliwy do obserwowania współcześnie. Żuławy Wiślane to teren prawie całkowicie równinny, wznoszący się nieznacznie w kierunku południowym. Jednocześnie występują spore obszary wyraźnie depresyjne (około 28% powierzchni), jak i niewielkie, pojedyncze wyniesienia terenowe. Największy z obszarów depresyjnych to basen jeziora Druzno, gdzie najniższy punkt wynosi 1,8 m n.p.m. Drugim co do wielkości obszarem depresyjnym jest rejon Nowego Dworu Gdańskiego, z rzędną 0,7 m n.p.m. Obie te depresje położone są po prawej stronie Wisły. Po lewej stronie obszar depresyjny występuje na południe od koryta Wisły Martwej i ma rzędną do 0,5 m n.p.m. Jedyne istotniejsze wyniesienie terenowe na Żuławach Wiślanych, to wyniesienie dyluwialne w miejscowości Grabiny Zameczek (około 6 km na wschód od Pruszcza Gdańskiego), o rzędnej 14,6 m n.p.m. oraz w miejscowości Jegłownik (ok. 7 km na południowy zachód od Elbląga), o rzędnej 11 m n.p.m. Są to wyniesienia powstałe w czasach glacjalnych i jako formy ostańcowe stanowią pewną osobliwość geomorfologiczną Delty Wisły.

Jako teren zajmowany przez osadnictwo, zagospodarowany przez i dla człowieka, Żuławy Wiślane mają również wysoce specyficzne cechy. Kilkuletniemu procesowi zagospodarowania towarzyszyła bezustannie walka ludzi z przyrodą. Wymagająca - jak niegdzie indziej na ternie Polski - szczególnych umiejętności technicznych, cech osobowościowych mieszkańców, umiejętności organizowania sprawnie funkcjonujących struktur społecznych. Bez tego wszystkiego człowiek nigdy nie mógłby skutecznie zapanować nad siłami przyrody na tak nieprzyjaznym dla siebie terenie. Ów wymagany charakter osadników wpłynął niezaprzeczalnie na specyfikę kulturową i w konsekwencji krajobrazową Żuław jako specyficznego organizmu osadniczego. Środowisko przyrodnicze zostało całkowicie zdominowane przez tworzone ręką człowieka formy kulturowe. W zależności od potrzeb przybywających osadników powstawały rożne typy rozplanowania wis, rozłogu, formy budownictwa, a także spektakularne formy zabezpieczenia przeciwpowodziowego. Zbudowane zostały drogi i trakty wraz z przeprawami przez cieki i na koniec systemy zieleni osłonowej i wspomagającej - alejowe obsadzenie dróg i rzędowe rowów odwadniająco-nawadniających systemu melioracyjnego. Jednocześnie budowanie krajobrazu żuławskiego przebiegało harmonijnie i pozostawiło harmonijne cechy przestrzenne. Harmonijnie przebiegały kolejne przemiany, rozwój i uzupełnianie się istniejących form. Nad wszystkim górowała logika przyjmowanych rozwiązań i doskonała funkcjonalność.

W ten sposób stworzona została jedna z istotniejszych cech Żuław - środowisko umiejętnie przetworzone, zorganizowane, tworzące niepodzielną makrojednostkę osadniczą i funkcjonalną.

Żuławy Wiślane nie były i nie są jednakże jednostką całkowicie jednorodną. W wyniku uwarunkowań naturalnych i idących częściowo w ślad za tym podziałów administracyjnych, dzielą się na: - Żuławy Lewobrzeżne, zwane Gdańskimi lub Steblewskimi (od centralnie położonej miejscowości Steblewo) oraz Żuławy Prawobrzeżne. Odrębną jednostką jest Mierzeja Wiślana. W skład Żuław Prawobrzeżnych wchodzą: obszar zwany Szkarpawą - zajmujący teren przy Ujściu Wisły elbląskiej do Zalewu Wiślanego, następnie Żuławy Malborskie, dzielące się na Wielkie i Małe, gdzie granicą jest rzeka Nogat, oraz - Żuławy Elbląskie zajmujące obszar między północnym odcinkiem Nogatu a wschodnią krawędzią Wyniesienia Elbląskiego.

III. Delta Wisły w opracowaniach naukowych i literaturze

Żuławy Wiślane były od dawna przedmiotem zainteresowania badaczy i naukowców różnych specjalności. Do 1945 roku były to opracowania przede wszystkim badaczy niemieckich. Największą część stanowiły prace z zakresu historii i stosunków społeczno-politycznych, ale były i prace z zakresu nauk przyrodniczych: geografii, hydrologii, biologii. Najwcześniejsze, dotyczące ogólnego zarysu geograficzno-historycznego, jest opracowanie Abrahama Hartwicka15. Obszerniejszą pracę na podobny temat przedstawił później Maks Toeppen16.

O zagadnieniach osadnictwa w XIII wieku na Wielkich Żuławach Malborskich pisał Arthur Semrau17, a o Żuławach Elbląskich, omawiając ich historię, cytując dokumenty lokacyjne, przywileje, itp. Christoph Eduard Rhode, Michael Gottlieb Fuchs, Eugen G. Kerstan18.

Pierwszym, w pewnym sensie kompleksowym opracowaniem, jest „Zeszyt 11” wychodzący w ramach publikacji „Źródeł i opracowań do historii Prus Zachodnich”, zawierający prace dotyczące Delty Wisły trzech autorów: Hugo Bertrama - o zagadnieniach fizjograficznych w ujęciu historycznym, Wolfganga la Baume’a - o osadnictwie prehistorycznym i nowożytnym, oraz Otto Kloeppela - o rozwoju formy architektonicznej domu i zagrody oraz o planowaniu wsi19. Praca ta zawiera ogólną charakterystykę Delty Wisły z punktu widzenia znakomitego hydrografa, historyka oraz architekta. Posłużyli się oni opisem występujących zjawisk, prezentując dzieje, zabytki i formy krajobrazowe tego obszaru. Całość ma charakter raczej popularnonaukowy. Niemniej jeden z autorów - H. Bertram, zainteresował się wyraźnie także zagadnieniem form krajobrazowych występujących na Żuławach. W przywołanej powyżej publikacji zamieścił na początku swojego artykułu wyróżnione przez siebie typy krajobrazu, ilustrując je fotografiami20.

W zakończeniu zaś umieścił cały zestaw ilustracyjny, odnosząc go do poszczególnych fragmentów tekstu - na przykład przedstawił w formie widoków z lotu ptaka (fotografował z wież kościołów) oraz opatrzył komentarzem: „typ krajobrazu z terenów o zwartych, dużych, średniowiecznych wsiach lokacyjnych” oraz „typ krajobrazu obszarów osadnictwa »olęderskiego«”. Ponadto wyróżnił typy krajobrazu: nowych, „młodych” obszarów, świeżo pozyskanych; krajobrazu obszarów ujściowych w delcie Nogatu, jeszcze o charakterze pierwotnym; krajobrazu fragmentów terenów z pierwotną roślinnością; oraz krajobraz tak zwanego Kanału Drzewnego - czyli zarastającej rynny w naturalnej, wypłycającej się zatoce między miejscowością Osłonka a miejscowością Marzęcino, jako wyjściowej formy krajobrazowej dla późniejszych przekształceń.

H. Bertram przedstawił także formy pojedynczych elementów przestrzennych, według niego charakterystycznych dla Żuław Wiślanych, takich jak: śluza w miejscowości Grabiny Zameczek, gdzie kanałem o drewnianej konstrukcji płyną wody Kłodawy nad korytem Motławy, a także malownicze wnętrza krajobrazowe dróg alejowych i traktów komunikacyjnych czy też typ narożny zagrody „olęderskiej”21. H. Bertram podjął również próbę zrekonstruowania krajobrazu Żuław Wiślanych z okresu sprzed osadnictwa krzyżackiego, czyli z około XIII wieku22.

[brak stron]

dynie wyciąg zawierający sporo ilustracji i fragmenty tekstu. Jest to rozdział dotyczący rozwoju budownictwa sakralnego od czasów krzyżackich do czasów reformacji. Z zestawu ilustracji dotyczących całości zamierzonej pracy można częściowo zorientować się w jej projektowanym profilu. Między innymi na wstępie autor umieścił parę ujęć z terenu Żuław, prezentując charakterystyczne motywy krajobrazowe, komentując to w podpisach pod zdjęciami.

Zirkwitz zamieścił również serię ujęć przedstawiających wiatraki żuławskie. W dziele tym można zapoznać się z opisami zabytków żuławskich - kościołów, domów podcieniowych i zabudowań gospodarczych. Interesującym uzupełnieniem jest krótki rozdział opisujący ówczesne podejście do nowego zagospodarowania ziem żuławskich, starające się kontynuować - już wtedy! - tradycje architektoniczne tego terenu. Z prac dotyczących zagadnień społecznych i historii osadnictwa warto wymienić opracowania na temat osadnictwa „olęderskiego”, a w szczególności mennonickiego23, opublikowane przez B. Schumachera, R.A.H. Nordmanna, H. Pennera24.

Bardzo obszerną literaturę pozostawił wymieniany już wielokrotnie H. Bertram, publikując opracowania dotyczące zagadnień związanych z osuszaniem, pozyskiwaniem terenów, osadnictwem i gospodarką wodną na Żuławach Wiślanych25.

Sporo informacji można uzyskać także z Atlasu Wolnego Miasta Gdańska, wydanego w 1936 roku26, gdyż w skład terytorium WMG wchodziła znaczna część Żuław Wiślanych. W atlasie tym, w formie tablic wraz z komentarzem, opracowane zostały między innymi następujące zagadnienia: budowa geologiczna, struktura gleb, osadnictwo prehistoryczne i nowożytne, system melioracyjny, formy użytkowania terenu, typy rozplanowania wsi, zaludnienie, rodzaj wyznania ludności, pochodzenie ludności (język ojczysty), wyniki plebiscytu z 16 maja 1920 r. oraz 25 maja 1933 r., struktura zasiewów i upraw polowych, wielkość gospodarstw rolnych.