Zmierzch amerykańskiego stulecia. Świat dryfuje bez lidera ebook

Wstęp

Zbigniew Brzeziński zauważył niegdyś, że „Ameryka jest zbyt słaba, by sama rozwiązywać problemy światowe i zbyt potężna, by można je rozwiązać bez niej”. To trafne spostrzeżenie odzwierciedla dylemat naszych czasów: Stany Zjednoczone, przez dekady pełniące rolę globalnego lidera, znajdują się dziś w punkcie zwrotnym. Ład światowy, który ukształtował się po II wojnie światowej pod ich przewodnictwem – zwany niekiedy „amerykańskim stuleciem” – wyraźnie chyli się ku końcowi. Świat wkracza w epokę niestabilnej wielobiegunowości, w której żadna potęga nie jest w stanie samodzielnie narzucić reguł gry ani zagwarantować porządku.

Przez większą część XX wieku Stany Zjednoczone były latarnią światowej polityki – ekonomicznym gigantem, militarnym hegemonem i propagatorem idei demokratycznych. Po rozpadzie ZSRR na początku lat 90. XX w. amerykańska hegemonia wydawała się niepodważalna. Świat stał się jednobiegunowy, z Waszyngtonem jako „jedynym supermocarstwem”, a wielu wierzyło, że tak pozostanie na długo. Jednak wydarzenia kolejnych dekad przyniosły liczne oznaki zmierzchu amerykańskiej potęgi. Wewnętrzne problemy – głęboka polaryzacja polityczna, erozja instytucji demokratycznych i rosnące nierówności społeczne – podkopały spójność kraju od środka. Jednocześnie seria kosztownych i kontrowersyjnych interwencji zbrojnych nadszarpnęła prestiż USA na arenie międzynarodowej.

Równolegle świat zewnętrzny uległ dramatycznym przeobrażeniom. Wschodzące potęgi, z Chinami na czele, urosły w siłę i rzucają wyzwanie dominacji Zachodu. Rosja, odrzucając porządek poszerzonego Zachodu, sięgnęła po środki rewizjonistyczne – zbrojne aneksje i agresje – by przywrócić sobie utracone wpływy. Międzynarodowe instytucje, które miały stać na straży globalnej współpracy i bezpieczeństwa, przeżywają kryzys skuteczności i zaufania. Pandemia COVID-19 obnażyła brak skoordynowanej odpowiedzi świata na wspólne zagrożenie, a kryzysy migracyjne i klimatyczne ukazały bezradność społeczności międzynarodowej wobec wyzwań przekraczających granice państw.

W rezultacie narasta poczucie, że dotychczasowy ład – oparty na amerykańskim przywództwie – ulega dezintegracji, zaś nowy porządek nie wyłonił się w jego miejsce. Świat dryfuje bez lidera, miotany sprzecznymi interesami mocarstw i regionalnych graczy. Niektórzy obserwatorzy witają zmierzch hegemonii USA z nadzieją na bardziej sprawiedliwy układ sił, inni ostrzegają, że brak jednego stabilizującego lidera może pogrążyć glob w chaosie. W niniejszym ebooku spróbujemy przeanalizować te procesy i ich implikacje. Przyjrzymy się zarówno temu, jak doszło do osłabienia amerykańskiego przywództwa – badając wewnętrzne i zewnętrzne czynniki – jak i temu, co oznacza rodzący się wielobiegunowy świat. Zastanowimy się, czy możliwe jest utrzymanie pokoju i rozwiązywanie globalnych problemów bez jednego wyraźnego przewodnika, a jeśli tak, to na jakich zasadach mógłby opierać się nowy ład międzynarodowy.

Rozważania te prowadzone będą w stylu publicystycznym – przystępnie, lecz wnikliwie i na podstawie faktów. Unikamy zarzucania czytelnika statystykami; zamiast tego stawiamy na logiczną analizę, historyczne paralele oraz głosy znanych polityków i komentatorów, których cytaty pomogą oddać ducha epoki przemian. Odwołamy się do koncepcji hegemonii stabilizacyjnej, która zakłada, że globalny porządek wymaga lidera dostarczającego dobra publiczne (jak bezpieczeństwo i zasady handlu). Zbadamy, na ile ta teoria znajduje potwierdzenie w obecnej sytuacji – a na ile rzeczywistość XXI wieku ją podważa.

Nie ulega wątpliwości, że „wiek amerykański dobiega końca”. Pytanie, co nastąpi potem, pozostaje otwarte. Czy świat pogrąży się w rywalizacji wielkich mocarstw i nieustających kryzysach? A może wyłoni się nowa forma kolektywnego przywództwa, dzielonego między kilka potęg lub zakorzenionego w silniejszych instytucjach międzynarodowych? Czy ludzkość zdoła uniknąć globalnej anarchii i znaleźć sposób na współpracę w imię wspólnego dobra, nawet bez hegemonicznego „żandarma” pilnującego porządku? Te fundamentalne kwestie stanowią oś niniejszej książki.

Zapraszamy do refleksyjnej podróży przez zmieniający się krajobraz geopolityczny. Od triumfu i arogancji jednobiegunowej Ameryki, przez błędy i wstrząsy podkopujące jej potęgę, po wyłaniający się świat wielu ośrodków siły – postaramy się zrozumieć mechanizmy tych zmian. W kolejnych rozdziałach przeanalizujemy genezę amerykańskiej hegemonii i jej znaczenie, a następnie omówimy czynniki składające się na jej zmierzch. Przyjrzymy się aspiracjom i strategiom nowych graczy, jak Chiny i Rosja, oraz kondycji instytucji globalnych. Wreszcie, zastanowimy się nad przyszłością: czy nowy ład światowy będzie możliwy bez jednego lidera, czy też okres przejściowy okaże się długą erą niepewności.

Czas zanurzyć się w tę analizę. Zrozumienie dzisiejszego dryfu bez lidera ma kluczowe znaczenie, by móc odnaleźć drogę ku bardziej stabilnej i sprawiedliwej przyszłości – niezależnie od tego, kto (jeśli ktokolwiek) będzie tę przyszłość przewodził.

Rozdział I: Narodziny amerykańskiego stulecia – świat pod Pax Americana

W połowie XX wieku narodziło się zjawisko, które publicyści i historycy nazwali „amerykańskim stuleciem”. Po II wojnie światowej Stany Zjednoczone wyszły z konfliktu jako najsilniejsze mocarstwo – dysponujące nienaruszonym potencjałem przemysłowym, monopolem na broń atomową (przynajmniej do 1949 r.) oraz olbrzymim kapitałem politycznym zdobytym rolą „arsenału demokracji” w walce z faszyzmem. To wtedy rozpoczęła się era Pax Americana – pokoju i porządku międzynarodowego gwarantowanego przez potęgę USA.

Amerykańskie przywództwo przejawiało się na wielu poziomach. Waszyngton stał się architektem powojennego ładu instytucjonalnego: utworzenie Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1945 r., systemu Bretton Woods (Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy) czy GATT (poprzednika Światowej Organizacji Handlu) to inicjatywy sygnowane przez USA, mające na celu ustanowienie reguł współpracy i odbudowy gospodarczej. Stany Zjednoczone, bogatsze od reszty świata, uruchomiły Plan Marshalla, pompując miliardy dolarów w zrujnowaną Europę – co nie tylko pomogło sojusznikom stanąć na nogi, ale też związało ich ze Stanami więzami wdzięczności i wspólnoty interesów. Hegemonia Ameryki od początku miała więc miękkie oblicze: opierała się nie tylko na sile militarnej i ekonomicznej przewadze, lecz także na atrakcyjności wartości oraz na roli fundatora globalnych dóbr publicznych (bezpieczeństwa, stabilności finansowej, odbudowy).

W latach zimnej wojny przywództwo USA zostało zakwestionowane przez rywalizację ze Związkiem Radzieckim. Świat podzielił się na dwie antagonistyczne strefy wpływów – dwubiegunowy ład jałtański. Mimo to, już wtedy wizja powojennego ładu przedstawiona przez amerykańskich mężów stanu zakładała odmienny charakter przewodzenia niż imperialna dominacja dawnych mocarstw. Prezydent Harry Truman mówił o „doktrynie Trumana” wspierającej wolne narody przed komunistyczną presją; generał George Marshall oferował pomoc ekonomiczną, a nie kolonialne rządy. Ameryka aspirowała do roli mocarstwa przywódczego, stojącego na straży wspólnych reguł i wartości, w odróżnieniu od starego modelu mocarstwa hegemonicznego, wymuszającego posłuch siłą. Różnicę tę celnie ujął prof. Roman Kuźniar, wskazując: „Mocarstwo przywódcze stoi na straży reguł, które są podzielane przez wszystkich... wpływa na innych poprzez swój potencjał, szczodrość, troskę o interesy całości, ale także przez przykład. Mocarstwo hegemoniczne wymusza posłuch siłą... stawia się ponad regułami, które obowiązują innych”. Stany Zjednoczone w okresie powojennym starały się (przynajmniej w retoryce) być tym pierwszym rodzajem mocarstwa – liderem wolnego świata, „latarnią na wzgórzu” wskazującą kierunek narodom miłującym wolność.

Trzeba przyznać, że Pax Americana przyniosła wiele korzyści światu zachodniemu i nie tylko. Pod parasolem amerykańskiego bezpieczeństwa (gwarantowanego np. przez sojusz NATO od 1949 r.) Europa zachodnia mogła cieszyć się pokojem i rozwojem – coś niebywałego po wiekach wojen wewnątrzeuropejskich. Globalna gospodarka weszła na tory liberalizacji handlu i wzrostu, czemu sprzyjała stabilność zapewniana przez amerykańskiego dolara jako waluty rezerwowej i przez amerykańską marynarkę wojenną strzegącą swobody żeglugi na oceanach. W dekadach powojennych Stany Zjednoczone budowały też swą potęgę kulturową – tzw. soft power. Hollywood, jazz, popkultura, a później Dolina Krzemowa i innowacje technologiczne – to wszystko fascynowało miliony ludzi, kształtując wizerunek USA jako nowoczesnego, dynamicznego centrum cywilizacyjnego.

Oczywiście, ten idealistyczny obraz był w praktyce pełen sprzeczności. Amerykańska hegemonia nie oznaczała braku zimnowojennych konfliktów – wręcz przeciwnie, wiele regionów (Azja Wschodnia, Bliski Wschód, Ameryka Łacińska) stało się areną krwawych wojen zastępczych lub interwencji, w które zaangażowane były USA, ZSRR lub obie strony. Dążąc do powstrzymania komunizmu, Waszyngton nieraz wspierał autokratyczne reżimy (np. w Ameryce Łacińskiej), co kłóciło się z głoszonymi ideałami demokracji. Niemniej jednak w wielkim geopolitycznym bilansie lat 1945–1991 to USA wyszły zwycięsko, a ich system wartości – liberalna demokracja rynkowa – okazał się bardziej atrakcyjny i trwały niż radziecka alternatywa. Gdy w 1991 r. rozpadł się Związek Radziecki, wielu uznało to za ostateczny triumf „amerykańskiego stulecia”. Political-fiction zdawała się rzeczywistością: Stany Zjednoczone pozostały jedynym supermocarstwem, a profesor Francis Fukuyama ogłosił wręcz „koniec historii” – przekonanie, że model liberalny zwyciężył na dobre.

Tak rozpoczęła się krótka, lecz intensywna epoka jednobiegunowej dominacji Ameryki. W kolejnych rozdziałach przyjrzymy się temu okresowi – apogeum potęgi USA – a następnie prześledzimy, jak na horyzoncie tego „jasnego miasta na wzgórzu” zaczęły gromadzić się ciemne chmury wyzwań i błędów, prowadzące do obecnego zmierzchu.

Rozdział II: Jednobiegunowy triumf – apogeum potęgi USA po zimnej wojnie

Koniec zimnej wojny zastał Stany Zjednoczone na szczycie ich potęgi i wpływów. Lata 90. XX wieku to okres, w którym często mówiono o „Pax Americana” jako nowej rzeczywistości globalnej – świat bez rywala, w którym amerykańskie przywództwo zdaje się niekwestionowane. Komentator Charles Krauthammer nazwał to nawet „jednobiegunowym momentem” geopolitycznym. W praktyce oznaczało to, że USA dysponowały bezprecedensowym zestawem atutów: gospodarką stanowiącą około 25% światowego PKB