Zakazany owoc ebook

Charlesowi Arthurowi i Cathy Runciman

Przeszłość każdego człowieka jest w nim zamknięta jak karty książki, którą on zna na pamięć, a przyjaciele mogą przeczytać tylko tytuł.

Virginia Woolf

Prolog

Mama powiedziała mi kiedyś, że można poznać imię przyszłego męża, jeśli się obierze jabłko tak, by skórka pozostała w całości, i rzuci się ją za siebie przez ramię. Padając, utworzy literę. Przynajmniej czasem. Mama tak bardzo pragnęła, by to się sprawdziło, że nie dopuszczała do siebie myśli, iż skórka przypomina bardziej siódemkę lub dwójkę, i dopatrywała się w niej dziwnych kształtów liter B czy D. Nawet jeśli nie znałam żadnego B. ani D.

Gdy w moim życiu pojawił się Guy, nie potrzebowałam żadnego jabłka. Wiedziałam, że to ten jedyny, od pierwszej chwili. Znałam jego twarz jak własną. To twarz człowieka, który zabierze mnie daleko od rodziny, będzie mnie kochać, uwielbiać i z którym będę mieć cudowne dzieci. Na jego twarz będę spoglądać bez tchu w czasie przysięgi małżeńskiej. Ją pierwszą będę widzieć rankiem i ostatnią w słodkim oddechu nocy.

Czy on o tym wiedział? Oczywiście. Przecież mnie uratował. Jak rycerz, w powalanym błotem ubraniu zamiast lśniącej zbroi. Rycerz, który wyłonił się z mroku i wyprowadził mnie do światła. Choćby tylko w dworcowej poczekalni. Kiedy późnym wieczorem czekałam na pociąg, zaczęli mi się naprzykrzać jacyś żołnierze. Byłam na tańcach z moim szefem i jego żoną i spóźniłam się na pociąg. Pijani żołnierze bez przerwy coś do mnie mówili, nie reagowali na moje stanowcze „nie”. Wiedziałam doskonale, że nie powinnam z nimi rozmawiać, więc usiadłam na ławce w rogu poczekalni. Oni przysuwali się jednak coraz bliżej, a jeden próbował mnie objąć niby żartem. Bardzo się bałam, bo było już późno, a w pobliżu nie widziałam ani bagażowego, ani nikogo innego. Raz po raz powtarzałam im, żeby zostawili mnie w spokoju, ale nic sobie z tego nie robili. Nic a nic. Nagle najwyższy z nich, o wyglądzie prawdziwego brutala, przysunął się i owiewając mnie cuchnącym oddechem, powiedział, że i tak będzie mnie miał, obojętne, czy tego chcę, czy nie. Nawet nie mogłam wydobyć głosu z gardła, tak byłam sparaliżowana strachem.

I wtedy pojawił się Guy. Wpadł do poczekalni, zaczął wrzeszczeć na żołnierza, grożąc, że da mu to, na co zasłużył. Potem podszedł do wszystkich trzech i spojrzał na nich wyzywająco. Zaczęli miotać obelgi pod jego adresem, jeden nawet zacisnął pięści, ale po chwili, jak prawdziwi tchórze, wybiegli z pomieszczenia, przeklinając pod nosem.

Trzęsłam się i płakałam. Guy posadził mnie na krześle i zaproponował, że przyniesie mi szklankę wody, żebym poczuła się lepiej. Był taki miły. Uroczy. Potem powiedział, że poczeka razem ze mną na pociąg. I poczekał.

Właśnie tam, w żółtym świetle dworcowych lamp, spojrzałam po raz pierwszy na jego twarz. I już wiedziałam, że to ten jedyny. Że to naprawdę on.

Kiedy opowiedziałam o wszystkim mamie, obrała jabłko i rzuciła przez moje ramię skórkę. Według mnie ułożyła się w kształt litery D. Mama jednak zaklina się do dziś, że to na pewno było G. Ale teraz nie zawracamy już sobie głowy jabłkami.

Część pierwsza

Rozdział pierwszy

Freddie znów zwymiotował. Resztki trawy, której się najadł, leżały w zielonej, pokrytej pianą kałuży w rogu pokoju, przy komodzie. Niektóre źdźbła były całe.

– Ile razy mam ci to powtarzać, ty głupku?! – wrzasnęła Celia, która właśnie wdepnęła w kałużę stopą w sandałku. – Nie jesteś koniem.

– Ani krową – dorzuciła Sylvia, która siedząc przy stole, pracowicie wklejała do zeszytu zdjęcia sprzętu gospodarstwa domowego.

– Ani żadnym cholernym zwierzęciem. Powinieneś jeść chleb, a nie trawę. Ciastka. Normalne rzeczy. – Celia zdjęła but z nogi i trzymała go dwoma palcami nad zlewem. – Fuj. Jesteś obrzydliwy. Dlaczego stale to robisz? Mamo, powiedz mu coś. Powinien przynajmniej to posprzątać.

– Frederick, kochanie, posprzątaj, proszę.

Pani Holden, siedząc wygodnie przy kominku w fotelu z wysokim oparciem, sprawdzała w gazecie porę emisji następnego odcinka Dixon of Dock Green*. Po rezygnacji pana Churchilla ze stanowiska mało co mogło ją skuteczniej pocieszyć. Zwłaszcza po tej ostatniej sprawie z mężem. Chociaż mówiła oczywiście tylko o panu Churchillu. Powiedziała Lottie, że obie z panią Antrobus oglądają wszystkie odcinki i uważają serial za absolutnie cudowny. Na całej Woodbridge Avenue tylko ona i pani Antrobus miały telewizory i z radością opowiadały sąsiadkom, jak wspaniałe są niemal wszystkie programy.

– Freddie, posprzątaj natychmiast. Fuj! Dlaczego muszę mieć brata, który je to, co zwierzęta? – zapytała Celia.

Freddie usiadł na podłodze przy kominku i zaczął jeździć małą, niebieską, plastikową ciężarówką po dywanie, zaginając przy tym jego rogi.

– To nie jest jedzenie dla zwierząt – mruknął z zadowoleniem. – Bóg nam je dał.

– Mamo, teraz wzywa imienia Bożego nadaremnie.

– Nie powinieneś tego robić – powiedziała zdecydowanie Sylvia, wklejając do zeszytu zdjęcie miksera. – Bóg porazi cię piorunem.

– Jestem pewna, że Pan Bóg nie mówił nic o jedzeniu trawy, kochanie – odparła z roztargnieniem pani Holden. – Celio, moja droga, czy mogłabyś przed wyjściem podać mi okulary? W tych gazetach druk jest coraz mniejszy.

Lottie stała cierpliwie przy drzwiach. Popołudnie ciągnęło się niemiłosiernie i nie mogła się już doczekać, żeby wreszcie wyjść z domu. Pani Holden kazała dziewczętom pomóc sobie przy pieczeniu bez na kościelny festyn, choć obie serdecznie tego nie znosiły. Po dziesięciu minutach Celia oznajmiła, że bardzo boli ją głowa, i wyrwała się z kuchni. Lottie musiała więc sama wysłuchiwać, jak pani Holden trzęsie się nad białkami i cukrem, i udawać, że nie widzi, jak niespokojnie macha rękami, a do oczu napływają jej łzy. Kiedy te białe okropieństwa były gotowe i spoczywały spokojnie w puszkach owinięte natłuszczonym papierem, ból Celii w cudowny sposób minął. Teraz włożyła sandałek i skinieniem głowy dała Lottie znać, że powinny już wyjść. Narzuciła na ramiona sweter i wygładziła włosy przed lustrem.

– Dokąd się wybieracie, dziewczęta?

– Do kawiarni.

– Do parku.

Celia i Lottie odpowiedziały jednocześnie i natychmiast obrzuciły się pełnym niepokoju, oskarżycielskim spojrzeniem.

– Idziemy najpierw do parku, a potem na kawę – rzekła z naciskiem Celia.

– Idą się całować z chłopakami – rzuciła Sylvia, wciąż pochylona nad zeszytem. Koniec jednego warkocza wsunęła do ust. Wysuwał się co jakiś czas, miękki i wilgotny.

– Cium, cium. Buziaczki.

– Tylko nie pijcie za dużo kawy. Wiecie, jak na was działa. Lottie, kochanie, przypilnuj, żeby Celia nie wypiła więcej niż dwie filiżanki. I wróćcie do domu o wpół do siódmej.

– Na lekcji religii słyszałem, że Bóg dał nam wszystkie dary ziemi – wtrącił Freddie, podnosząc wzrok.

– I zobacz, jak się pochorowałeś, kiedy je zjadłeś – odparła Celia. – Nie mogę uwierzyć, że nie każesz Freddiemu posprzątać, mamo. Wszystko uchodzi mu na sucho.

Pani Holden wzięła okulary i spokojnym ruchem wsunęła je na nos. Wyglądała jak osoba, której udaje się utrzymać na powierzchni wzburzonego morza, gdyż wbrew wszelkim okolicznościom twierdzi, że znajduje się na suchym lądzie.

– Freddie, poproś Virginię, żeby przyniosła szmatę. No, bądź grzecznym chłopcem. A ty, Celio, nie bądź taka nieprzyjemna. Lottie, wygładź bluzkę. Dziwnie się ostatnio zachowujecie. Chyba nie wybieracie się gapić na tę nową, prawda? Nie chcemy, żeby uważała mieszkańców Merham za prostaków, którzy wystają przed jej domem z otwartymi ustami.

Zapadła cisza, podczas której Lottie zauważyła, jak Celii lekko różowieją uszy. Jej nawet nie były ciepłe – w ciągu wielu lat praktyki doskonale nauczyła się zaprzeczać, i to wobec znacznie trudniejszych przeciwników.

– Z kawiarni wrócimy prosto do domu, proszę pani – zapewniła zdecydowanie. Co, oczywiście, mogło oznaczać wszystko.

Był to dzień wielkiej zamiany. Pociągami z dworca przy Liverpool Street w Londynie przybywali nowi goście, a inni, odrobinę mniej bladzi, z niechęcią wracali do miasta. W takie dni na chodnikach roiło się od chłopców ciągnących pospiesznie zbite z desek wózki, które uginały się od wypakowanych walizek. Za nimi szli zmęczeni mężczyźni w swoich najlepszych garniturach, trzymając pod ramię żony. Byli zadowoleni, że za kilka pensów mogą rozpocząć wakacje jak prawdziwi królowie. No, przynajmniej nie muszą się męczyć i sami taszczyć bagaży do wynajętych kwater.

Mieszkańcy miasteczka przestali już zwracać uwagę na ten wielki ruch i ożywienie. Oczywiście z wyjątkiem Celii Holden i Lottie Swift, które siedziały na ławce w parku miejskim. Stamtąd widać było dokładnie parokilometrowe przylegające do Merham wybrzeże, a przyjaciółki ze szczególną uwagą wpatrywały się w ciężarówkę firmy przewozowej, której ciemnozielona maska lśniła w popołudniowym słońcu pod linią sosen.

Na lewo pod nimi rozciągało się morze. Fale przypływu zalewały wilgotny piasek, po którym poruszały się niewielkie figurki walczące z silnym wiatrem. Dziewczęta doszły później do wniosku, że przybycie Adeline Armand do miasteczka można porównać tylko z przyjazdem królowej Saby. To znaczy można byłoby porównać, gdyby królowa Saby zdecydowała się przyjechać w sobotę, w najbardziej ruchliwym tygodniu sezonu letniego w Merham. W ten dzień bowiem pani Colquhoun, burmistrzostwo Elliottowie, właścicielki Parady i im podobni, którzy z pewnością wygłosiliby swoją opinię na temat nowo przybyłych, nie stali w milczeniu przy swoich ogrodzeniach i nie obserwowali, jak cała procesja ludzi znika powoli w do niedawna opustoszałym domu w stylu art déco, wznoszącym się tuż przy plaży, lecz tłoczyli się w kolejkach u rzeźnika przy Marchant Street albo spieszyli na zebranie Zrzeszenia Właścicielek Pensjonatów. A było co komentować: nowi goście zjechali z całą ciężarówką kufrów, wielkich malowideł, które nie były wcale portretami rodzinnymi ani scenami z polowań, lecz wielkimi, nieregularnymi plamami kolorów, z ogromną liczbą książek i dzieł sztuki, które wyraźnie pochodziły z zagranicy.

– Pani Hodges twierdzi, że ona należy do jakiejś rodziny królewskiej. Chyba węgierskiej.

– Bzdura.

Celia spojrzała na przyjaciółkę, otwierając szeroko oczy.

– To prawda. Pani Hodges rozmawiała z panią Ansty, która zna prawnika czy kogoś tam, kto opiekował się domem. Ona na pewno jest jakąś węgierską księżniczką.

Na plaży pod nimi przybyłe na letni wypoczynek rodziny rozsiadały się właśnie na piasku, chowając się przed podmuchami wiatru za pasiastymi parawanami. Kiedy wiało zbyt mocno, kryły się w domkach plażowych.

– Armand to wcale nie jest węgierskie nazwisko. – Lottie podniosła rękę, by odgarnąć włosy z ust.

– Tak? A skąd wiesz?

– To przecież bzdura, nie rozumiesz? Co węgierska księżniczka miałaby robić w Merham? Na pewno siedziałaby w Londynie. Albo w Windsorze. A nie w takiej sennej dziurze jak nasza.

– Ale na pewno nie w twojej dzielnicy Londynu – rzuciła z pogardą Celia.

– Nie – odparła spokojnie Lottie. – W mojej na pewno nie.

Z dzielnicy, w której mieszkała Lottie, nie mogła pochodzić żadna egzotyczna osobistość. Było to bowiem wschodnie przedmieście, pełne pospiesznie wzniesionych fabryk, które z jednej strony graniczyło z gazownią, a z drugiej z rozległymi bagnami. Kiedy więc na początku wojny Lottie ewakuowano do Merham, musiała ukrywać zdziwienie, gdy przejęci współczuciem mieszkańcy miasteczka wypytywali ją, czy tęskni za Londynem. Równie niewzruszenie odpowiadała na pytania dotyczące rodziny. Później przestali już pytać.

Lottie spędziła w domu rodzinnym jeszcze dwa lata, aż do zakończenia wojny, a potem, po serii listów, które gorączkowo wymieniała z Celią, oraz często wyrażanej przez panią Holden opinii, że Celii miło jest mieć przyjaciółkę w swoim wieku i że Trzeba Coś Zrobić Dla Społeczeństwa, Prawda? – została zaproszona do Merham, początkowo tylko na wakacje. Kiedy te minęły i zaczął się rok szkolny, Lottie zadomowiła się na dobre. Została zaakceptowana jako członek rodziny Holdenów, być może nie na prawach pokrewieństwa, jako równa im pozycją społeczną (nigdy nie zdołała pozbyć się akcentu z East Endu), lecz jako osoba, której stała obecność w miasteczku przestała być komentowana. Poza tym mieszkańcy Merham przywykli do ludzi, którzy przyjeżdżali tu na jakiś czas i nie wracali już do domu. Wszystko przez to morze.

– Mamy coś wziąć ze sobą? Może kwiaty? Żebyśmy miały usprawiedliwienie, by wejść do środka?

Lottie widziała wyraźnie, że Celia ma do niej żal z powodu wcześniejszych uwag, obdarzyła ją więc uśmiechem Moiry Shearer**, ukazując przy tym dolne zęby.

– Nie mam pieniędzy.

– Nie chodzi mi o takie ze sklepu. Wiesz przecież, gdzie możemy znaleźć bardzo ładne, dziko rosnące. Zbierasz je dla mamy – zakończyła z przekąsem Celia.

Dziewczęta zsunęły się z ławki i ruszyły w stronę barierki z kutego żelaza, która oznaczała początek ścieżki nad klifem. Lottie często spacerowała tutaj w letnie wieczory, kiedy hałas i tłumiona histeria gospodarstwa Holdenów zaczynały działać jej na nerwy. Lubiła słuchać pokrzykiwań mew szybujących nad głową i przypominać sobie, kim tak naprawdę jest. Pani Holden uznałaby takie rozważania za nienaturalne lub co najmniej za zbytnie rozczulanie się nad sobą, więc zbierane dla niej bukiety polnych kwiatów stanowiły wygodne zabezpieczenie. Po blisko dziesięciu latach mieszkania u obcych Lottie stała się wrażliwa na wszelkie domowe wstrząsy i nauczyła się przebiegłości, co mogło czasem dziwić u nastolatki. Ważne jednak, że Celia nigdy nie traktowała jej jako rywalki.

– Widziałaś te pudła na kapelusze, które wnosili do środka? Musiało ich być co najmniej siedem – powiedziała Celia, schylając się nad kępą kwiatów. – Co powiesz na te?

– Nie. Zwiędną za parę minut. Zerwij kilka tych fioletowych. Tam, przy tej dużej skale.

– Musi mieć mnóstwo pieniędzy. Mama twierdzi, że odnowienie domu kosztowało fortunę. Rozmawiała z architektami. Powiedzieli, że wszystko w środku było zrujnowane. Nikt tam przecież nie mieszkał od czasu, gdy MacPhersonowie wyprowadzili się do Hampshire. Kiedy to było? Chyba jakieś dziewięć lat temu.

– Nie mam pojęcia. Nigdy nie znałam MacPhersonów.

– Nudni jak flaki z olejem. Oboje. Ona miała wielkie stopy. Pani Ansty twierdzi, że w domu nie ma ani jednego przyzwoitego kominka. Wszystkie są zatkane.

– A ogrody całe zachwaszczone.

Celia pochyliła się.

– Skąd wiesz?

– Byłam tam kilka razy. W czasie spacerów.

– Ty przebiegła lisico! Dlaczego mnie ze sobą nie zabrałaś?

– Nigdy nie chciałaś iść ze mną na spacer.

Lottie spojrzała przez ramię przyjaciółki na ciężarówkę, czując ogarniającą Celię ekscytację. Mieszkańcy zdążyli już przywyknąć do widoku obcych – Merham było w końcu miejscowością wypoczynkową, a pory roku, niczym morskie przypływy i odpływy, odmierzały tu przyjazdy i wyjazdy wczasowiczów – jednak wizja nieznanych przybyszów, zajmujących wielki dom, sprawiła, że przez ostatnie dwa tygodnie wszyscy żyli w atmosferze wielkiego oczekiwania.

Celia wróciła do zbierania kwiatów. Kiedy układała je w zgrabny bukiet, wiatr uniósł jej włosy niczym złotą kurtynę.

– Chyba nienawidzę mojego ojca – rzuciła nagle, wbijając wzrok w horyzont.

Lottie zamarła. Nie miała ochoty ani prawa komentować kolacji Henry’ego Holdena z jego sekretarką.

– Mama jest taka głupia. Udaje, że nic się nie dzieje. – Zapadło milczenie, przerywane jedynie krzykiem mew szybujących nad ich głowami. – Boże, nie mogę się już doczekać, kiedy stąd wyjadę – powiedziała w końcu Celia.

– Mnie się tu podoba.

– Zgoda, ale ty nie musisz patrzeć, jak twój ojciec robi z siebie idiotę. – Celia odwróciła się do Lottie, wyciągając dłoń z bukietem. – Myślisz, że wystarczy?

Lottie spojrzała na kwiaty.

– Naprawdę chcesz tam iść? Gapić się na jej rzeczy?

– A ty niby nie, Matko Przełożona?

Uśmiechnęły się do siebie, po czym z furkotem spódnic i swetrów popędziły w stronę parku.

Podjazd przed Arcadią miał kiedyś kształt koła. Sąsiedzi nadal pamiętali sznur długich, niskich samochodów, które zatrzymywały się przed frontowymi drzwiami, po czym ruszały dalej żwirowaną alejką. Był to bardzo ważny dom, usytuowany daleko wewnątrz torów kolejowych (rozróżnienie to było tak istotne, że pensjonaty i domy w Merham reklamowano jako leżące „wewnątrz” lub „na zewnątrz” torów). Zbudował go Anthony Gresham, najstarszy syn Waltona Greshama, po powrocie z Ameryki, gdzie dorobił się fortuny na części silnika samochodowego, którą zaprojektował. Jego wynalazek kupiła potem firma General Motors. Gresham zapragnął, by jego nowy dom wyglądał jak rezydencja słynnej gwiazdy kina niemego w Santa Monica. Długi, niski i biały, z wielkimi oknami i dużo mniejszymi, które wyglądały jak iluminatory, był dla niego symbolem przepychu, nowego świata i pełnej wyzwań, malowniczej przyszłości (która, jak na ironię, nie stała się jego udziałem – w wieku czterdziestu dwóch lat zginął potrącony przez samochód. Marki Rover).

Po ukończeniu budowy domu niektórzy w Merham byli zaszokowani jego nowoczesnością i narzekali po cichu, że jakoś „nie pasuje” do otoczenia. Kiedy więc następni właściciele, MacPhersonowie, wyprowadzili się kilka lat później i budynek pozostawał niezamieszkany, część starszych mieszkańców poczuła dziwną ulgę, choć oczywiście nigdy się do tego rodzaju odczuć nie przyznawali. Teraz północna część podjazdu zupełnie zarosła, a krzewy jeżyn i czarnego bzu skrywały furtkę prowadzącą do ścieżki nad morze. Sprawiło to sporo trudności kierowcom, którzy po wyładowaniu reszty rzeczy, przeklinając pod nosem, zmieniali biegi i próbowali wycofać ciężarówkę na alejkę zablokowaną po części przez samochód, który wjechał na posesję już po nich.

Lottie i Celia stały przez chwilę, obserwując wysiłki spoconych mężczyzn, w dalszym ciągu wnoszących meble do domu. Nagle ze środka wybiegła wysoka kobieta z długimi kasztanowymi włosami spiętymi w ciasny kok.

– Proszę poczekać! – zawołała błagalnie, wymachując kluczykami do samochodu. – Przestawię go do ogródka przy kuchni.

– Myślisz, że to ona? – szepnęła Celia, która z niewyjaśnionych powodów schowała się za drzewem.

– A skąd mam wiedzieć? – Lottie wstrzymała oddech. Nagłe onieśmielenie, które dostrzegła u Celii, sprawiło, że sama poczuła się nieswojo. Przytuliły się mocno do siebie i wyglądając zza drzewa, przytrzymywały szerokie spódnice, by nie rozwiewał ich wiatr.

Kobieta wsiadła do samochodu i spojrzała na przyrządy, jakby zastanawiając się, z którego powinna skorzystać. Potem, przygryzając z niepokoju dolną wargę, przekręciła kluczyk, z trudem wrzuciła bieg, odetchnęła głęboko i z wielkim hukiem wjechała tyłem prosto w kratę na masce ciężarówki.

Zapanowała cisza, którą przerwało głośno rzucone przekleństwo jednego z mężczyzn i przeciągłe wycie klaksonu. Kiedy kobieta podniosła głowę, dziewczęta zauważyły, że najprawdopodobniej złamała nos. Krew była dosłownie wszędzie – na jasnozielonej bluzce, na rękach, nawet na kierownicy. Kobieta, lekko oszołomiona, siedziała przez moment nieruchomo, po czym pochyliła się i zaczęła szukać czegoś do zatamowania krwi.

Lottie ruszyła biegiem przez trawnik, trzymając w wyciągniętej ręce chusteczkę.

– Proszę – rzekła, stając przed kobietą. W tym samym czasie wokół samochodu zebrała się grupka pokrzykujących mężczyzn. – Proszę to przyłożyć do nosa i odchylić głowę do tyłu.

Celia, która przybiegła za Lottie, spojrzała na pokiereszowaną twarz kobiety.

– Paskudnie to wygląda – oceniła.

Kobieta wzięła chusteczkę.

– Bardzo przepraszam – zwróciła się do kierowcy ciężarówki. – Niezbyt dobrze radzę sobie z biegami.

– Nie powinna pani w ogóle prowadzić – odparł mężczyzna z wyrzutem. Ciemnozielony fartuch z trudem okrywał jego potężną postać, w dłoni ściskał to, co pozostało z rozbitego przedniego reflektora. – Nawet nie spojrzała pani w lusterko.

– Byłam przekonana, że wrzuciłam jedynkę. Jest tuż obok wstecznego.

– Odpadł pani zderzak – oznajmiła z lekką ekscytacją Celia.

– To nawet nie jest mój samochód. Boże święty!

– Proszę spojrzeć na mój reflektor! Będę musiał wszystko wymienić. A to kosztuje sporo czasu i pieniędzy.

– Oczywiście. – Zasmucona kobieta skinęła głową.

– Proszę zostawić panią w spokoju. Jest przecież ranna. – Przy drzwiach samochodu stanął ciemnowłosy mężczyzna w jasnym płóciennym garniturze. – Proszę mi powiedzieć, co zostało zniszczone, a ja wszystko załatwię. Frances, jesteś ranna? Mam wezwać lekarza?

– Nie powinna prowadzić – powtórzył kierowca, potrząsając głową.

– A pan nie powinien stać tak blisko – rzuciła Lottie, poirytowana jego bezdusznością. Mężczyzna zupełnie ją zignorował.

– Tak mi przykro – szepnęła kobieta. – O mój Boże! Spójrz tylko na moją spódnicę.

– No to ile? Piętnaście szylingów? Funt? – Młody mężczyzna odliczał banknoty ze zwitka, który wyjął z kieszeni. – Proszę, to dla pana. I jeszcze pięć dla wyrównania strat.

Kierowca wyglądał na bardzo zadowolonego. Lottie pomyślała, że ciężarówka pewnie nawet nie jest jego.

– No cóż – zaczął – to powinno wystarczyć.

Szybko schował pieniądze do kieszeni. Najwyraźniej doszedł do wniosku, że nie należy kusić losu dalszym narzekaniem.

– No, będziemy się zbierać. Chodźcie, chłopaki.

– Spójrz na jej spódnicę – szepnęła Celia, szturchając przyjaciółkę w bok. Spódnica Frances opadała niemal do kostek. Wzorzysta, w gałązki wierzby, wydawała się dziwnie staromodna.

Lottie obrzuciła zaciekawionym spojrzeniem resztę stroju – buty, które wyglądały, jakby pochodziły z epoki edwardiańskiej, i długi sznur okrągłych bursztynów.

– Bohema! – syknęła radośnie.

– Chodź, Frances. Wejdźmy do środka, zanim zalejesz krwią cały samochód. – Mężczyzna przesunął papierosa do kącika ust, delikatnie ujął kobietę za łokieć i pomógł jej wysiąść z samochodu.

Kiedy szli w stronę domu, odwróciła się gwałtownie.

– Och, twoja śliczna chusteczka. Poplamiłam ją krwią. – Zawiesiła głos. – Jesteście stąd? Wejdźcie i napijcie się z nami herbaty. Każę Marnie wyprać chusteczkę. Przynajmniej tyle mogę zrobić. George, wezwij Marnie, proszę. Boję się, że zaraz znów zacznę krwawić.

Lottie i Celia spojrzały na siebie.

– Z radością – rzekła Celia.

Dopiero kiedy zamknęły za sobą drzwi wejściowe, dotarło do Lottie, że zostawiły kwiaty na podjeździe.

Kiedy weszły do głównego holu, Celia nie była już zbyt pewna siebie. Zatrzymała się tak gwałtownie, że Lottie, lekko rozkojarzona, uderzyła mocno nosem w tył głowy przyjaciółki. Przyczyną takiego zachowania Celii nie była wrodzona niezręczność (młodsze rodzeństwo nadało jej przezwisko Kanciasta), lecz ogromne malowidło oparte o poręcz naprzeciwko wejścia. Przedstawiało nagą kobietę. Z ułożenia jej rąk i nóg Lottie wywnioskowała, że nie należy do grona pań najskromniejszych.

– Marnie? Marnie, jesteś tam?! – wołał George, idąc przodem po kamiennej podłodze. Zgrabnie omijał poustawiane wszędzie paczki i pudła. – Marnie, możesz nam przynieść ciepłej wody? Frances miała mały wypadek. I możesz przy okazji zaparzyć herbatę? Mamy gości.

Z sąsiedniego pokoju usłyszały przytłumioną odpowiedź i odgłos zamykanych drzwi. W pozbawionym dywanów i mebli pomieszczeniu każdemu wypowiadanemu słowu towarzyszyło echo, które odbijało się od ścian i kamiennej podłogi. Celia chwyciła Lottie za rękę.

– Myślisz, że powinnyśmy tu zostać? – szepnęła. – Oni są trochę dziwni. Wszystko dzieje się tak… szybko.

Lottie rozejrzała się dookoła, obrzucając uważnym wzrokiem stojaki pełne wielkich obrazów, oparte o ścianę zwinięte dywany, które pochylały się niczym przygarbieni starsi panowie, afrykańską rzeźbę kobiety z wydatnym brzuchem. Nie przypominało to w niczym domów, które znała: swojej matki – mrocznego, wilgotnego, pełnego ciemnych mebli i tanich porcelanowych bibelotów, przesiąkniętego zapachem pyłu węglowego i gotowanych jarzyn, dudniącego hałasem ruchu ulicznego i krzykami dzieci z sąsiedztwa bawiących się przed domem; Holdenów – obszernego i wygodnego, wzniesionego w stylu naśladującym rezydencje Tudorów, który ceniono nie tylko za to, co mieścił w środku, ale i za to, co sobą wyrażał. Meble odziedziczyli w spadku i należało o nie dbać – chyba nawet bardziej niż o mieszkańców. Nie wolno było stawiać na blatach filiżanek, a dzieciom wpadać na nie podczas zabawy. Pani Holden oświadczyła im pewnego dnia, że wszystko trzeba będzie „przekazać dalej”, zupełnie jakby byli wyłącznie strażnikami tych cennych przedmiotów. Ich dom był nieustannie przygotowywany na przybycie innych ludzi: upiększany „dla pań”, porządkowany dla doktora Holdena, „kiedy wróci z pracy”, a pani Holden niczym drobniutki król Kanut rozpaczliwie usiłowała zetrzeć najmniejsze nawet pyłki.

A teraz miała przed sobą ten dom – biały, jasny, obcy, o dziwnym kanciastym kształcie, z wysokimi przyciemnionymi oknami i tymi malutkimi, przypominającymi iluminatory, przez które widać było morze, i z chaotycznie jak na razie poustawianymi egzotycznymi skarbami. Było to miejsce, w którym każdy przedmiot miał swoją historię i pochodził z dalekich, obcych krajów. Lottie wciągnęła zapach domu – słone powietrze, które przez całe lata przenikało ściany, ustąpiło teraz miejsca zapachowi świeżej farby. Był dziwnie odurzający.

– Herbata chyba nie zaszkodzi, prawda? – Celia zawiesiła głos i spojrzała Lottie prosto w oczy. – Tylko nic nie mów mamie. Zaraz zrobi z tego aferę.

Weszły za zasmuconą Frances do głównego salonu zalanego światłem, które wpadało przez cztery okna wychodzące na zatokę. Dwa z nich były lekko zaokrąglone, gdyż umieszczono je w półokrągłej ścianie. Przy pierwszym oknie z prawej strony dwóch mężczyzn mocowało się z karniszem, z którego zwisała ciężka kotara, a po ich lewej stronie na podłodze klęczała młoda kobieta, układając całe stosy książek na półkach oszklonej biblioteczki.

– To nowy samochód. Julian na pewno wpadnie w szał. Powinnam ci była pozwolić przestawić auto. – Frances usiadła na krześle i przykładając chusteczkę do nosa, sprawdziła, czy wciąż płynie z niego krew.

George nalewał jej spory kieliszek brandy.

– Juliana zostaw mnie. Jak twój nos? Wyglądasz jak kobieta z obrazu Picassa, moja kochana. Powinniśmy wezwać lekarza? Adeline? Znasz jakiegoś doktora?

– Mój ojciec jest lekarzem – powiedziała Celia. – Mogę po niego zadzwonić.

Dopiero po upływie kilkunastu sekund Lottie zauważyła, że w salonie jest jeszcze jedna kobieta. Siedziała idealnie wyprostowana na samym środku niewielkiej sofy, ze skrzyżowanymi w kostkach nogami i z drobnymi jak u dziecka dłońmi splecionymi na kolanach. Zupełnie jakby panujące wokół zamieszanie w ogóle jej nie dotyczyło. Lśniące kruczoczarne włosy otulały głowę eleganckimi falami. Kobieta miała na sobie czerwoną suknię ze wschodniego jedwabiu, niemodnie długą i obcisłą, a na niej żakiet, na którym pawie pyszniły się bajecznie kolorowymi piórami. Czarne kreski na powiekach sprawiały, że ogromne ciemne oczy wydawały się jeszcze większe. Siedziała całkiem nieruchomo, więc gdy nagle skinęła głową na powitanie, Lottie o mało co nie odskoczyła przerażona.

– Czyż one nie są cudowne? No proszę, George, udało ci się już znaleźć prawdziwe skautki.

Na twarzy kobiety pojawił się ciepły, szeroki uśmiech osoby, która jest nieustannie czymś zauroczona. Trudno było ocenić, z jakim akcentem mówi, na pewno był obcy, może francuski. Głos miała niski, lekko zachrypnięty, pobrzmiewało w nim lekkie rozbawienie. A jej strój i makijaż – były naprawdę niesamowite. Wprawiłyby w osłupienie nawet kogoś, kto widział w życiu coś więcej niż tylko okolice Merham i Walton-on-the-Naze. Lottie była porażona tym widokiem. Spojrzała na Celię i ujrzała na twarzy przyjaciółki ten sam wyraz bezbrzeżnego zdumienia.

– Adeline, to… Wielkie nieba, nawet nie spytałam, jak się nazywacie. – Frances podniosła dłoń do ust.

– Celia Holden i Lottie Swift – powiedziała Celia, wyczyniając coś dziwnego ze stopami. – Mieszkamy za parkiem. Przy Woodbridge Avenue.

– Dziewczęta były bardzo miłe i pożyczyły mi chusteczkę – wyjaśniła Frances. – Niestety, całkiem ją poplamiłam.

– Biedactwo. – Adeline ujęła dłoń Frances.

Lottie nie spuszczała z niej wzroku, czekając, by uścisnęła ją współczująco albo czule poklepała. Tymczasem Adeline, głaszcząc delikatnie dłoń przyjaciółki, uniosła ją do pomalowanych na rubinowo ust i w obecności wszystkich, bez cienia wstydu, pocałowała.

– Jakie to musiało być straszne.

– Och, Adeline – westchnęła ze smutkiem Frances i cofnęła dłoń.

Lottie, nie mogąc złapać tchu na widok tak niezwykłej demonstracji uczuć, nawet nie śmiała spojrzeć na Celię.

Po chwili Adeline odwróciła się w ich stronę, a na jej twarzy znów zajaśniał uśmiech.

– George, zupełnie zapomniałam ci powiedzieć. Czyż to nie urocze? Sebastian przysłał nam z Suffolk karczochy i jajka siewki. Możemy je zjeść na kolację.

– Dzięki Bogu. – George już wcześniej podszedł do mężczyzn stojących przy oknie i pomagał im powiesić karnisz. – Jakoś nie miałem ochoty na rybę z frytkami.

– Nie bądź takim snobem, kochanie. Jestem pewna, że ryba z frytkami smakuje tutaj naprawdę wyjątkowo. Mam rację? – zwróciła się do dziewcząt.

– Nie wiemy – odparła pospiesznie Celia. – Jadamy tylko w dobrych restauracjach.

Lottie ugryzła się w język, przypominając sobie ostatnie sobotnie popołudnie, kiedy siedziały z braćmi Westerhouse na murku nad morzem i jadły płaszczkę z zatłuszczonej gazety.

– Oczywiście. – Adeline miała niski, zmysłowy głos i mówiła z obcym akcentem. – Bardzo słusznie. A teraz, dziewczęta, wymieńcie mi choć jeden powód, dla którego warto mieszkać w Merham.

Celia i Lottie spojrzały na siebie.

– Niewiele tego jest – zaczęła Celia. – Szczerze mówiąc, jest tu raczej nudno. Mamy klub tenisowy, ale zamykają go na zimę. I kino, ale operator często choruje, a nie ma nikogo innego, kto potrafiłby obsługiwać projektor. Jeśli ktoś chce odwiedzić jakieś naprawdę eleganckie miejsce, musi jechać do Londynu. Tak przynajmniej robi większość z nas. To znaczy jeśli chcemy spędzić przyjemny wieczór… w teatrze albo modnej restauracji… – trajkotała, starając się przybrać niedbały wyraz twarzy, ale widać było wyraźnie, że sama nie bardzo wierzy w to, co mówi.

Lottie spojrzała na twarz Adeline. Jej uśmiech nieco przyblakł i dziewczyna zaczęła się obawiać, że ta kobieta przestanie się nimi interesować.

– Morze – powiedziała szybko.

Adeline odwróciła się w jej stronę, unosząc lekko brwi.

– Morze – powtórzyła Lottie, próbując zignorować pełne wściekłości spojrzenie, które rzuciła jej Celia. – To znaczy mieszkanie tuż nad morzem. To najlepszy powód. Przez cały czas można usłyszeć w tle szum morza, czuć jego zapach, spacerować brzegiem i widzieć krzywiznę ziemi… wiedzieć, że pod powierzchnią wody tak wiele się dzieje, choć nie da się tego zobaczyć ani poznać. To tak, jakby tuż, na naszym progu, leżała wielka tajemnica… I sztormy. Kiedy spieniona woda przelewa się przez falochron, wiatr targa drzewami tak, że zginają się jak źdźbła trawy, a ty siedzisz bezpiecznie w ciepłym domu… – Urwała, spoglądając na pełną oburzenia twarz Celii. – Ja lubię to najbardziej.

W ciszy, która zapanowała w pokoju, jej oddech wydawał się nienaturalnie głośny.

– Brzmi wspaniale – odezwała się w końcu Adeline, podkreślając ostatnie słowo. Pod jej uważnym spojrzeniem Lottie się zarumieniła. – Już się cieszę, że tu przyjechaliśmy.

– Bardzo uszkodziła ciężarówkę? Myślisz, że przywiozą ją do warsztatu mojego taty? – Joe popatrzył na Lottie poważnym wzrokiem. W jego oczach rzadko pojawiał się inny wyraz. Zawsze spoglądał tak, jakby chciał wyrazić pełną szacunku troskę, a nacechowane powagą spojrzenie zupełnie nie pasowało do ogorzałej, piegowatej twarzy.

– Nie wiem, Joe. Chyba rozbiła tylko reflektor czy coś takiego.

– Dobrze, ale reflektor też trzeba wymienić.

Gdzieś za nim, zakłócany od czasu do czasu szuraniem krzeseł i szczękiem tanich sztućców, rozlegał się głos Almy Cogan śpiewającej o marzeniach. Lottie spojrzała z ukosa na twarz towarzysza, w najmniejszym stopniu nieusposabiającą do marzeń, i pożałowała, że w ogóle wspomniała o wizycie w domu Adeline Armand. Joe zawsze zadawał niewłaściwe pytania. I zwykle udawało mu się naprowadzić rozmowę na warsztat ojca. Jako jedyny syn odziedziczy pewnego dnia podupadający interes i świadomość tego spadku ciążyła na nim niczym prawo do tronu na księciu następcy. Lottie miała nadzieję, że kiedy podzieli się z nim opowieścią o tej niezwykłej wizycie, on także znajdzie się pod ogromnym wrażeniem osobliwych mieszkańców tego przypominającego transatlantyk domu. Że także i on poczuje, jak nagle znikają ograniczenia związane z życiem w Merham. Lecz Joe koncentrował się wyłącznie na sprawach jak najbardziej przyziemnych, a jego wyobraźnię ograniczały problemy życia codziennego (Jak służąca podała herbatę, skoro dopiero co się sprowadzili? Który reflektor ciężarówki rozbiła ta kobieta? Czy zapach świeżej farby nie będzie ich przyprawiał o ból głowy?) i Lottie ogarnęła wściekłość, że zdradziła mu swój sekret. Nagle uległa pokusie, by opisać obraz przedstawiający nagą kobietę tylko po to, żeby zobaczyć rumieniec na jego twarzy. Tak łatwo się czerwienił.

Normalnie omówiłaby wszystko z Celią. Ale Celia z nią nie rozmawiała. Nie odezwała się do niej ani słowem od czasu, gdy w drodze do domu powiedziała o wiele za dużo. „Czy rozmyślnie poniżyłaś mnie w obecności tych wszystkich ludzi, Lottie? Nie mogę uwierzyć, że zaczęłaś opowiadać te bzdury o morzu. Jakby rzeczywiście zależało ci na tych wszystkich rybach, które w nim pływają. Przecież ty nawet nie umiesz pływać!”

Lottie bardzo chciała podyskutować z nią o pochodzeniu węgierskich księżniczek, o tym, jak Adeline pocałowała dłoń Frances, zupełnie jakby się do niej zalecała, i co łączyło George’a z obiema kobietami (nie zachowywał się jak mąż – obu poświęcał za dużo uwagi). Zamierzała porozmawiać o tym, jak w obliczu ogromu pracy i panującego w domu chaosu Adeline siedziała spokojnie na sofie, jakby nie miała do roboty nic innego jak spędzić przyjemnie dzień.

Celia była jednak pochłonięta rozmową z Betty Croft, z którą wspólnie się zastanawiały, czy jeszcze przed końcem lata wybrać się do Londynu. Lottie siedziała więc, czekając, aż ta szczególna letnia burza przeminie.

Ale Celia najwyraźniej czuła się o wiele bardziej urażona zachowaniem Lottie, niż dała temu wyraz w słowach. Popołudnie mijało, na niebie gromadziły się ciemne, ciężkie od deszczu chmury, kawiarnia wypełniała się krnąbrnymi dziećmi i ich zmęczonymi rodzicami ściskającymi w rękach wilgotne ręczniki plażowe, a tymczasem Celia ignorowała wszelkie wysiłki włączenia się Lottie do rozmowy, a nawet proponowane przez nią kanapki. Nawet Betty, która uwielbiała obserwować kłótnie przyjaciółek, poczuła się trochę nieswojo. No tak, pomyślała Lottie z rezygnacją, będę musiała za to słono zapłacić.

– Chyba już czas wracać – stwierdziła Lottie, spoglądając na resztki kawy rozpuszczalnej w filiżance. – Pogoda robi się coraz gorsza.

Joe natychmiast podniósł się z krzesła.

– Mogę cię odprowadzić? Mam parasol.

– Jeśli chcesz.

W pokoju, który chyba miał pełnić funkcję pracowni, stał oparty o ścianę portret Adeline Armand. Nie przypominał jednak obrazu z prawdziwego zdarzenia – farba była rozmazana i łuszczyła się, jakby artysta niedowidział i musiał się domyślać, gdzie powinien przyłożyć pędzel. Ale jakimś cudem można było rozpoznać na nim Adeline. Dzięki kruczoczarnym włosom. I temu półuśmiechowi.

– W sobotę była straszna burza w Clacton. W kwietniu padał śnieg. Uwierzysz?

Nie zawracała sobie już głowy samochodem. Nawet nie sprawdziła, jak poważne są uszkodzenia. A ten mężczyzna – George – wyjął z kieszeni zwitek banknotów, zupełnie jakby to były stare bilety autobusowe.

– Najpierw było ciepło i przyjemnie, a w ciągu kilku godzin zrobiła się prawdziwa zawierucha, grad i tak dalej. Ludzie siedzieli na plaży. Chyba niektórzy nawet pływali w morzu. Zmokniesz, Lottie. Weź mnie pod rękę.

Lottie wsunęła rękę pod łokieć Joego i odwróciła głowę, by zobaczyć fronton Arcadii. Nigdy nie widziała domu takiego jak ten, który zewsząd prezentowałby się równie imponująco. Jakby architekt nie mógł znieść myśli, że któraś strona będzie gorsza.

– Nie chciałbyś mieszkać w takim domu, Joe? – Zatrzymała się, nie zwracając uwagi na deszcz. Po burzliwych wydarzeniach popołudnia trochę kręciło się jej w głowie.

Joe spojrzał najpierw na nią, potem na dom, pochylając się lekko, by osłonić Lottie parasolem.

– Trochę za bardzo przypomina statek.

– Ale przecież właśnie o to chodzi. Stoi nad samym morzem.

Joe się zasępił, jakby umknęło mu coś ważnego.

– Tylko sobie wyobraź. Mógłbyś udawać, że płyniesz wielkim liniowcem. Po bezkresnym oceanie. – Zamknęła oczy, zapominając na krótko o kłótni z Celią, i wyobraziła sobie, jak spaceruje po górnych piętrach domu. Ta kobieta miała naprawdę wielkie szczęście – tyle przestrzeni tylko dla siebie, tyle pokoi, w których można siedzieć i marzyć. – Gdybym miała taki dom, byłabym najszczęśliwszą dziewczyną na świecie.

– Ja chciałbym mieć dom z oknami na zatokę.

Lottie spojrzała na niego zaskoczona. Joe nigdy ani jednym słowem nie wspominał o swoich pragnieniach. Dzięki temu był tak przyjemnym, choć niezbyt ekscytującym towarzyszem.

– Naprawdę? Ja chciałabym mieć dom nad zatoką z oknami jak iluminatory i ogromnym ogrodem.

Uśmiechnął się lekko, słysząc ekscytację w jej głosie.

– I z wielkim stawem, po którym pływałyby łabędzie – dodała zachęcająco.

– I araukarię – powiedział.

– O tak! Araukarię! I sześć sypialni z wielką garderobą. – Szli teraz wolniej, z twarzami zarumienionymi od deszczu i wiatru.

Joe zmarszczył brwi, trwając w zamyśleniu.

– I garaż, w którym mogłabyś postawić trzy samochody.

– Ach, ty znów z tymi swoimi samochodami. Ja chciałabym mieć wielki balkon przy sypialni. Czułabym, że stoję tuż nad powierzchnią morza.

– A pod nim basen. Mogłabyś zeskoczyć prosto z balkonu, gdybyś miała ochotę popływać.

– Zaraz rano! Jeszcze w koszuli nocnej! Tak! Tuż obok powinna być kuchnia, żeby pokojówka mogła mi natychmiast podać śniadanie. – Lottie wybuchnęła śmiechem.

– I stół przy basenie, żebym mógł przy nim siedzieć i patrzeć, jak pływasz…

– I taki wielki parasol… Co powie… – Lottie zwolniła. Uśmiech zniknął z jej twarzy. Spojrzała na Joego kątem oka. Może tylko to sobie wyobraziła, ale poczuła, że jego uścisk na jej ręce słabnie, jakby się spodziewał, że zaraz ją wyrwie. – Och, Joe – westchnęła.

W milczeniu szli ścieżką nad klifem. Tuż przed nimi leciała samotna mewa, przysiadając co chwila na barierce w nadziei na jakiś smakowity kąsek. Lottie machnęła ręką, by ją odpędzić. Poczuła, że ogarnia ją złość.

– Już ci mówiłam, Joe, nie jestem tobą zainteresowana tak, jak myślisz.

Patrzył prosto przed siebie, a jego policzki jeszcze bardziej poróżowiały.

– Lubię cię. I to bardzo. Ale nie tak. Daj już sobie z tym spokój.

– Pomyślałem… kiedy zaczęłaś opowiadać o domu…

– To była tylko zabawa, Joe. Głupia zabawa. Żadne z nas nie będzie nigdy miało domu choćby o połowę mniejszego. No, rozchmurz się. Proszę. Bo inaczej będę musiała iść dalej sama.

Zatrzymał się, puścił rękę Lottie i spojrzał jej prosto w oczy. Wyglądał bardzo młodo, a na jego twarzy malowało się zdecydowanie.

– Obiecuję, że nie będę już więcej o tym wspominał. Ale gdybyś wyszła za mnie za mąż, Lottie, nigdy nie musiałabyś wracać do Londynu.

Podniosła wzrok na parasol, a potem mocno nim potrząsnęła. Krople deszczu opadły na jej głowę jak delikatna mgiełka.

– Nie wyjdę za mąż. I mówiłam ci już, że ja tam nigdy nie wrócę. Nigdy.

Rozdział drugi

Pani Colquhoun wzięła głęboki oddech, wygładziła przód spódnicy i skinęła głową w stronę pianistki. W zatłoczonym salonie jej piskliwy sopran wzbił się w powietrze niczym młodziutki szpak do pierwszego, niepewnego jeszcze lotu, po czym nagle opadł jak tłusty bażant. Sylvia i Freddie, którzy schowali się za drzwiami prowadzącymi do kuchni, osunęli się na podłogę, zasłaniając sobie dłońmi usta, by powstrzymać się od śmiechu.

Lottie też próbowała ukryć uśmiech.

– Na waszym miejscu nie śmiałabym się tak bardzo – szepnęła nie bez przyjemności. – Macie z nią śpiewać podczas festynu na rzecz wdów i sierot.

Sześć miesięcy po pierwszej takiej imprezie „salony” pani Holden cieszyły się pewną „sławą” (lub niesławą – jak kto woli) wśród elity towarzyskiej Merham. Niemal każda z pań, która uważała się za osobę wpływową, uczestniczyła w odbywających się co drugą sobotę spotkaniach, które pani Holden zainicjowała, żywiąc nadzieję, że wniesie, jak to określiła, „powiew kultury” w atmosferę tego nadmorskiego miasteczka. Panie czytały fragmenty swoich ulubionych książek (w tym miesiącu były to Dzieła zebrane George’a Herberta), grały na pianinie lub – jeśli miały dość śmiałości – próbowały się zmierzyć z ulubioną pieśnią. Dlaczego ich przyjaciele z miasta mieliby przypuszczać, że żyją tutaj jak na kulturalnej pustyni, prawda? Głos pani Holden, gdy zadawała to pytanie – a zadawała je często – brzmiał nieco płaczliwie, czemu winna była kuzynka Angela mieszkająca w Kensington. Angela powiedziała kiedyś, śmiejąc się, że życie kulturalne Merham zyskałoby najwięcej, gdyby zbudowano tam molo. Na te słowa kąciki ust pani Holden opadły i minęło sporo czasu, zanim znów zdecydowała się zaprosić Angelę.

Liczba uczestniczek nie gwarantowała jednak wysokiego poziomu tych spotkań, czego najlepszym dowodem był wokalny popis pani Colquhoun. Niektóre siedzące w salonie kobiety zamrugały gwałtownie powiekami, przełknęły głośno ślinę i zaczęły skwapliwie sączyć herbatę z filiżanek, choć nie musiały się z tym wcale spieszyć. Kiedy pani Colquhoun nareszcie zbliżała się do końca, panie spojrzały po sobie ukradkiem. W takich wypadkach trudno było jasno wytyczyć granice szczerości.

– Ja jej co prawda nie poznałam, ale twierdzi, że jest aktorką – odezwała się pani Ansty, gdy ucichły zdawkowe brawa. – Wczoraj rozmawiała z moim Arturem, kiedy przyszła po krem do rąk. Była bardzo… rozmowna. – W ostatnim słowie udało się jej zawrzeć sporą dozę dezaprobaty.

Nawiasem mówiąc, panie zjawiały się na spotkaniach głównie po to, by poplotkować. W pokoju zapadła cisza, a one pochyliły się nad swoimi filiżankami.

– Czy ona jest Węgierką?

– Nic o tym nie wspominała – odparła pani Ansty, dumna z pozycji najlepiej poinformowanej damy w tym gronie. – Właściwie Artur zauważył, że jak na kobietę, która tak dużo mówi, o sobie powiedziała niewiele.

Panie spojrzały na siebie, unosząc brwi, jakby już samo to było trochę podejrzane.

– Podobno jest jakiś mąż, ale nigdy go nie widziałam – oznajmiła pani Chilton.

– Często bywa tam jakiś mężczyzna – dodała pani Colquhoun, jeszcze zarumieniona po emocjach popisu wokalnego. Ale faktem jest, że rumieniła się często. Po powrocie męża z Korei nie była już tą samą osobą co kiedyś. – Moja Judy spytała ich służącą, kto to taki, a ona odparła: „Och, to pan George”, jakby to wszystko tłumaczyło.

– Nosi płócienne ubrania. Przez cały czas. – W oczach pani Chilton była to prawdziwa ekstrawagancja.

Pani Chilton, wdowa, była właścicielką Uplands, jednego z największych pensjonatów przy Promenadzie. W normalnych okolicznościach nie miałaby wstępu na takie spotkanie, ale jak pani Holden wyjaśniła Lottie, wszyscy wiedzieli, że Sarah Chilton popełniła mezalians, a po śmierci męża z trudem odzyskała jaką taką pozycję. Poza tym prowadziła cieszący się szacunkiem i bardzo porządny pensjonat.

– Czy mogę zaproponować paniom jeszcze filiżankę herbaty? – Pani Holden pochyliła się w stronę drzwi prowadzących do kuchni. Starała się jednak nie poruszać zbyt gwałtownie z powodu gorsetu. Celia wyjawiła Lottie z nutką pogardy w głosie, że matka kupiła o numer za mały. Teraz zostawiał purpurowe ślady na biodrach.

– Gdzie się podziewa ta dziewczyna? Kręciła się tu przez cały ranek.

– Ich służąca powiedziała mojej Judy, że wcale nie chciała tutaj przyjeżdżać. Wcześniej byli w Londynie. Wydaje mi się, że wyjechali stamtąd w wielkim pośpiechu.

– Nie dziwi mnie wcale, że występuje na scenie. Ubiera się bardzo ekstrawagancko.

– To świetne określenie – prychnęła pani Chilton. – Wygląda, jakby wygrzebała ubrania z kufra ze strojami na bal maskowy.

W pokoju rozległ się cichy śmiech.

– Widziałyście ją? Jedwab i koronki o jedenastej rano! Kiedy w zeszłym tygodniu przyszła do piekarni, miała na głowie męski kapelusz filcowy. Męski! Pani Hatton z Promenady była tak zaskoczona tym widokiem, że wyszła ze sklepu z półtuzinem rożków z kremem, których wcale nie zamawiała.

– Drogie panie… – przerwała im pani Holden, która bardzo nie lubiła plotek. Lottie podejrzewała, że przyczyną tej niechęci była obawa, że sama może stać się ich tematem. – Kto następny? Sarah, moja droga, czy nie miałaś nam przeczytać tego pięknego wiersza Wordswortha? A może pana Herberta?

Pani Ansty ostrożnie postawiła filiżankę na spodeczku.

– No cóż, mogę tylko powiedzieć, że jak na mój gust wypowiada się nieco… niekonwencjonalnie. Możecie uznać, że jestem staroświecka, ale lubię, by wszystko odbywało się zgodnie z zasadami. Jeden mąż. Dzieci. Unikanie pospiesznych wyjazdów skądkolwiek.

Panie siedzące na miękkich krzesłach pokiwały z uznaniem głowami.

– Poczytajmy George’a Herberta. „W stół uderzyłem, krzycząc: Dosyć!”*. Czy to ten wiersz? – Pani Holden szukała książki na niskim stoliku. – Nie pamiętam dokładnie. Deirdre, masz może książkę?

– Nie zaprosiła nikogo do obejrzenia domu. Ale słyszałam, że towarzyszy jej tam dość dziwne grono.

– Można się było spodziewać, że wyda niewielkie przyjęcie. Nawet MacPhersonowie wydali. Tak przecież wypada.

– A może coś Byrona? – spytała z desperacją w głosie pani Holden. – Shelleya? Nie pamiętam już, o którego chodziło. Gdzież się podziewa ta dziewczyna? Virginia? Virginia?

Lottie wysunęła się cicho zza drzwi. Starała się nie rzucać w oczy pani Holden, gdyż ta kilkakrotnie zbeształa ją, że jest „nieustannie czujna”. Niedawno powiedziała jej, że bardzo dziwnie patrzy na ludzi. Że to przyprawia ich o dyskomfort. Lottie odparła, że nic na to nie poradzi – równie dobrze można ją oskarżyć o to, że jej włosy są zbyt proste lub dłonie mają nieodpowiedni kształt. W głębi duszy pomyślała, że prawdopodobnie tylko panią Holden przyprawia o dyskomfort. Ale, jak się zdaje, ostatnio wszystko przyprawia panią Holden o dyskomfort.

Teraz pani Holden próbowała przerwać rozmowy o aktorce, gdyż, jak Lottie doskonale wiedziała, sama myśl o Adeline Armand przyprawia ją o dyskomfort. Kiedy się dowiedziała, że doktor Holden wpadł do Arcadii, by obejrzeć nos Frances, jej szczęka zaczęła drżeć nerwowo. Tym samym nerwowym drżeniem kwitowała oświadczenia doktora, że „spóźni się trochę” na kolację.

Do pokoju weszła Virginia i zabrała tacę, a jej obecność na chwilę uciszyła rozmowy. Pani Holden niemal niezauważalnie odetchnęła z ulgą i zaczęła się krzątać, wydając polecenia służącej.

– Jutro odbędzie się zebranie Zrzeszenia Właścicielek Pensjonatów – oznajmiła pani Chilton, wycierając niewidzialne okruszki z kącików ust, gdy służąca wyszła. – Panuje powszechna opinia, że wszyscy powinniśmy podnieść ceny.

Na chwilę zapomniano o Adeline Armand. Rodziny pań uczęszczających na spotkania nie utrzymywały się co prawda z obsługi wczasowiczów – pani Chilton była jedyną, która pracowała – ale dochody wielu z nich były zasilane przez regularnych letnich gości.

Drogeria pana Ansty’ego, zakład krawiecki pana Burtona tuż za Promenadą, nawet pan Colquhoun, który wynajmował część pola turystom z przyczepami kempingowymi – wszyscy latem osiągali znacznie wyższe dochody i w związku z tym zwracali uwagę na opinie i decyzje złożonego wyłącznie z pań bardzo wpływowego Zrzeszenia Właścicielek Pensjonatów.

– Niektórzy uważają, że powinniśmy podnieść do dziesięciu funtów tygodniowo. Tyle liczą sobie we Frinton.

– Dziesięć funtów! – Gorączkowe szepty odbiły się echem od ścian salonu.

– Wtedy wszyscy z pewnością wybiorą się do Walton. – Pani Colquhoun wyraźnie pobladła. – Tam jest jednak sporo rozrywek.

– W pełni się z tobą zgadzam, Deirdre – zawtórowała jej Sarah Chilton. – Ale nie sądzę, żeby posunęli się aż tak daleko. Poza tym przy tak chłodnej i wietrznej wiośnie, jaką na razie mamy, nie powinniśmy kusić losu. W zrzeszeniu jestem jednak w wyraźnej mniejszości.

– Ale dziesięć funtów.

– Ludzie, którzy tu przyjeżdżają, nie szukają rozrywek. Pragną spędzić wakacje w… spokoju.

– I mogą sobie na to pozwolić.

– W tej chwili nikt nie może sobie na to pozwolić, Alice. Znasz kogoś, kogo stać na szastanie pieniędzmi?

– Dajmy sobie spokój z pieniędzmi – powiedziała pani Holden, gdy do salonu weszła Virginia z dzbankiem świeżo zaparzonej herbaty. – To trochę… wulgarne. Zostawmy tę sprawę paniom ze zrzeszenia. Jestem pewna, że one wiedzą najlepiej. Deirdre, co zrobiłaś z kartkami żywnościowymi? Sarah, z pewnością ulżyło ci teraz, kiedy twoi goście nie muszą ich już przywozić. Ja chciałam nasze wyrzucić do śmieci, ale moja córka oświadczyła, że powinniśmy je oprawić. Oprawić! Wyobrażacie sobie?

Lottie Swift miała ciemne, niemal czarne oczy i gładkie, ciemnobrązowe włosy, typowe dla osób pochodzących z subkontynentu azjatyckiego. Latem jej skóra opalała się zbyt szybko, a zimą z reguły przybierała ziemisty odcień. Gdyby matka Lottie i Susan Holden się znały, z pewnością zgodnie doszłyby do wniosku, że taka ciemna, choć delikatna karnacja nie jest szczególnie pożądana. Tam, gdzie Celia w swojej wielkoduszności dostrzegała smagłą Vivien Leigh czy Jean Simmons, matka Lottie widziała wyłącznie „maźnięcie ciemnym pędzlem” lub wszechobecne wspomnienie portugalskiego marynarza, z którym spotkała się na krótko, choć z długotrwałymi konsekwencjami, świętując swoje osiemnaste urodziny nieopodal doków we wschodnim Tilbury. „Masz w sobie krew ojca – mruczała oskarżycielsko, gdy Lottie dorastała. – Byłoby dla mnie o wiele lepiej, gdybyś zniknęła razem z nim”. Po tych słowach gwałtownie przyciągała córkę do siebie i zamykała w mocnym uścisku, po czym równie szybko odpychała, jakby tak bliski kontakt był wskazany wyłącznie w małych dawkach.

Pani Holden, trochę delikatniejsza, zastanawiała się, czy Lottie nie powinna bardziej wyskubać brwi. I czy powinna spędzać tyle czasu na słońcu, bo „przecież tak szybko się opalasz. Chyba nie chcesz, żeby ludzie brali cię za… Cygankę albo kogoś takiego”. Milkła, jakby w obawie, że powiedziała za dużo, a w jej głosie pobrzmiewała nuta współczucia. Lottie nie czuła się jednak dotknięta. Trudno obrażać się na osobę, która nie mniej zasłużyła na współczucie.

Według Adeline Armand karnacja Lottie nie była wcale dowodem jej niższej pozycji społecznej ani braku wychowania, lecz oznaką egzotyki, której nie umiała jeszcze doceniać, i dziwnej, oryginalnej urody. „Frances powinna cię namalować. Frances, musisz ją koniecznie namalować. Ale nie w tych okropnych ubraniach, nie w tej serży i bawełnie. Nie, w czymś jasnym. Jedwabnym. Co podkreśli twoją urodę i nie da się przyćmić. Bo ty – płoniesz, non?”. Mówiła z tak mocnym akcentem, że Lottie z niepokojem pomyślała, czy to nie jest dla niej obraźliwe.

– Chyba zionie – odparła Celia, daleka od zachwytu z powodu uwag Adeline. Zdążyła się już przyzwyczaić, że to nie na niej koncentruje się cała uwaga. Jej wygląd Adeline podsumowała krótko: „Urocza, tak typowo angielska”. Ubodło ją szczególnie to „typowo”.

– Wygląda zupełnie jak Frida Kahlo. Nie uważasz, Frances. Te oczy. Pozowałaś już kiedyś?

Zaskoczona Lottie spojrzała na Adeline. Ona miałaby pozować? Komu? Adeline czekała.

– Nie – wyręczyła ją Celia. – Ale ja tak. Kiedy byliśmy młodsi, rodzice zamówili portret rodzinny. Wisi w salonie.

– Ach tak. Portret rodzinny. To bardzo… stosowne, jak sądzę. A ty, Lottie? Czy twoja rodzina pozowała do portretu?

Lottie zerknęła na Celię, a przed oczami stanął jej wizerunek matki z palcami zniszczonymi od zszywania skóry, spoglądającej jak Susan Holden z obrazu nad kominkiem. Zamiast siedzieć elegancko z rękami splecionymi na kolanach, nachmurzyłaby się gniewnie, ściągając usta w cienką linię. Rzadkie farbowane włosy upięłaby z tyłu bardzo nietwarzowymi spinkami. Lottie siedziałaby obok niej z obojętną twarzą, z wyrazem czujności w ciemnych oczach. Tam, gdzie za swoją rodziną stał doktor Holden, na ich portrecie widniałoby puste miejsce.

– Lottie od dawna nie widziała rodziny, prawda, Lots? – wyjaśniła w imieniu przyjaciółki Celia. – Pewnie nawet nie pamięta, czy mają portret, czy nie.

Celia wiedziała doskonale, że jedynym „portretem”, jaki miała matka Lottie, było zdjęcie w lokalnej gazecie, na którym stała w rzędzie robotnic. Zrobiono je, kiedy fabryka Leather Emporium wznowiła pracę po wojnie. Matka wycięła zdjęcie z gazety, a Lottie przechowywała je, nawet gdy już pożółkło i postrzępiło się na brzegach, choć twarz matki była tak malutka, że trudno było ją rozpoznać.

– Nie jeżdżę już do Londynu – powiedziała powoli.

Adeline pochyliła się w jej stronę.

– Portret musi więc powstać tutaj, żebyś mogła go wręczyć rodzinie, kiedy znów się zobaczycie. – Dotknęła lekko dłoni Lottie, wpatrzonej w jej niezwykły makijaż, a Lottie zerwała się z miejsca, jakby w obawie, że Adeline zechce pocałować jej rękę.

Była to piąta wizyta dziewcząt w Arcadii. Rezerwa, którą odczuwały początkowo w stosunku do wszystkich dziwnych mieszkańców, stopniowo znikała. Ustąpiła miejsca zaciekawieniu i poczuciu, że bez względu na to, co się tam dzieje, pomimo obrazów przedstawiających nagie kobiety i dość skomplikowanych układów dom i panująca w nim atmosfera są o wiele ciekawsze od spacerów po mieście, sędziowania meczów rozgrywanych przez dzieci lub przesiadywania w kawiarni przy kawie czy lodach.

W tym domu zawsze coś się działo, jakby odbywał się tam niekończący się spektakl teatralny. Wokół drzwi i nad piecem biegły dziwne malowane fryzy. Do ścian przyczepiano kartki z notatkami, najczęściej dotyczącymi prac artystów lub aktorów. Na stół wjeżdżały egzotyczne potrawy przyrządzane z produktów przysyłanych przez ludzi z wielkich posiadłości w całym kraju. Pojawiali się i znikali nowi goście, rzadko jednak – oprócz grupy mieszkającej na stałe – przebywali tak długo, by dziewczęta zdążyły ich poznać.

Celia i Lottie były zawsze mile widziane. Pewnego dnia zjawiły się, gdy Adeline przebierała Frances za hinduską księżniczkę, owijając ją ciemnym jedwabiem przetykanym złotą nicią i malując wyszukane wzory na jej dłoniach i twarzy. Ona przebrała się za księcia. Nakrycie głowy, wykonane z delikatnych tkanin, przybrane pięknymi pawimi piórami, wyglądało jak prawdziwe. Marnie, pokojówka, stała z wyrazem buntu na twarzy, kiedy Adeline malowała skórę Frances zimną herbatą, i zniknęła w piwnicy, gdy kazano jej przynieść mąkę, żeby posypać nią włosy Adeline, by wyglądały na siwe. Dziewczęta patrzyły w milczeniu, kiedy dwie kobiety przybierały najróżniejsze pozy, a szczupły młody człowiek, który przedstawił się pompatycznie jako reprezentant „szkoły Modotti”, robił im zdjęcia.

– Musimy się gdzieś wybrać w tym przebraniu. Może do Londynu – oświadczyła Adeline, przyglądając się swemu odbiciu w lustrze. – Będzie zabawnie.

– Jak na „Dreadnought”.

– Na czym? – Celia zapomniała na moment o manierach. W Arcadii często się jej to zdarzało.

– To świetny figiel, który spłatała Virginia Woolf. Wiele lat temu. – George wszystko dokładnie obserwował. Wyglądało na to, że nie miał w Arcadii innych zajęć. – Razem z przyjaciółmi pomalowała się na czarno i pojechała do Weymouth jako cesarz Abisynii i jego „dwór”. Jakiś porucznik oddał im królewski salut i oprowadził po pokładzie pancernika „Dreadnought”. Wynikło z tego wielkie zamieszanie.

– Ale ile było zabawy! – wykrzyknęła Adeline, klaskając w dłonie. – Tak! Mogłybyśmy udawać radżę Radżastanu. I odwiedzić Walton-on-the-Naze. – Wybuchnęła śmiechem i okręciła się, aż zafurkotał jej niezwykły płaszcz. Potrafiła się zachowywać jak rozbawione dziecko, jakby nie była dorosłą kobietą, przytłoczoną brzemieniem trosk i odpowiedzialności, których zazwyczaj oczekuje się po kobiecie, lecz kimś w rodzaju Freddiego lub Sylvii.

– Och, Adeline. Nie wymyślaj tylko niczego zbyt dramatycznego – napomniała znużonym głosem Frances. – Pamiętaj, co się zaczęło przy Calthorpe Street**.

Ale taka była Adeline. Celia wyznała później, że często nie rozumie nawet połowy tego, o czym się tu mówi. I nie tylko z powodu akcentu. Tam nikt nie rozmawiał o normalnych sprawach – o tym, co się dzieje w miasteczku, o cenach i pogodzie. W takich sytuacjach natychmiast zmieniano temat i zaczynano gawędzić o pisarzach i osobach, o których Celia i Lottie nigdy nie słyszały. Przyjmowano przy tym pozy, jakie pani Holden uznałaby za skandaliczne. Dziewczęta doskonale o tym wiedziały. I kłócili się. I to jak! O Bertranda Russella i jego żądanie zakazu produkcji broni atomowej. O poezję. O wszystko. Kiedy Lottie po raz pierwszy usłyszała „dyskusję” Frances i George’a o jakimś Giacomettim, wymiana zdań była tak namiętna, że Lottie przestraszyła się, że Frances oberwie. Tak stałoby się z pewnością u niej w domu, gdy matka wykłócała się ze swoimi amantami. W domu Holdenów nikt się nigdy nie kłócił. Ale Frances, zazwyczaj wyciszona, melancholijna, odpierała każdy atak na Giacomettiego, po czym oświadczyła, że George ma prawdziwe problemy, gdyż powinien „reagować instynktem, a nie intelektem”, i wyszła z pokoju. Wróciła po półgodzinie, jakby nigdy nic, i spytała George’a, czy zabierze ją samochodem do miasta.

Mieszkańcy domu nie hołdowali żadnej z przyjętych zasad społecznych i towarzyskich. Pewnego razu Lottie zajrzała tam sama i Adeline oprowadziła ją po domu, pokazując wszystkie cudowne zakamarki. Nie zwracała najmniejszej uwagi na stosy książek i zakurzone dywany, nadał stojące pod ścianami. Pani Holden nigdy nie dopuściłaby do tego, by ktoś oglądał jej dom w takim stanie. Lecz Adeline zdawała się wcale tego nie zauważać. Kiedy Lottie wskazała na brakującą tralkę przy schodach, Adeline wyglądała na lekko zaskoczoną, po czym odparła, że każe się tym zająć Marnie. A twój mąż? – chciała spytać Lottie, lecz Adeline już weszła do pokoju.

No i to jej zachowanie w stosunku do Frances: razem nie tyle przypominały siostry (nie kłóciły się wcale jak siostry), ile stare małżeństwo. Kończyły nawzajem swoje wypowiedzi, śmiały się z sobie jedynie znanych żarcików, opowiadały anegdoty o miejscach, które razem odwiedzały. Adeline mówiła o wszystkim, nie wyjawiając niczego. Kiedy Lottie wracała myślami do każdej wizyty, a robiła to często, gdyż każda z nich była tak barwna i pełna emocji, że musiała ją potem spokojnie przetrawić, uświadamiała sobie, że wie o aktorce niewiele więcej niż podczas pierwszej bytności w Arcadii. Jej mąż, którego imienia kobieta jeszcze nigdy nie wymieniła, „pracował za granicą”. „Kochany George” zajmował się ekonomią i miał tak „błyskotliwy umysł” („Założę się, że jest »błyskotliwym adoratorem«” – zauważyła Celia, której odziany w płócienne garnitury młody mężczyzna zaczynał się coraz bardziej podobać). Nikt nigdy nie powiedział, co w tym domu robi Frances, choć dziewczęta zauważyły, że w przeciwieństwie do Adeline nie nosi obrączki. Adeline nie wypytywała też o nic Lottie: poznawszy kilka szczegółów – czy maluje, czy interesuje się pewnymi rzeczami – nie przejawiała żadnego zaciekawienia jej przeszłością, rodzicami, pozycją.

Lottie nie mogła się temu nadziwić, gdyż dorastała w dwóch domach, w których – choć bardzo się od siebie różniły – uważano, że przeszłość człowieka stanowi najlepszą wskazówkę co do jego przyszłości. W Merham przeszłość Lottie oznaczała, że otrzyma to, co prawnie należało się Celii: wykształcenie, wychowanie, ubrania i jedzenie, choć obie strony zdawały sobie sprawę, że wszystkie te dary nie są do końca bezinteresowne, zwłaszcza teraz, gdy Lottie niebawem miała się stać pełnoletnia. Osoby pokroju pań Ansty, Chilton i Colquhoun oceniały ludzi na podstawie ich przeszłości oraz zajmowanej pozycji i z ich powodu przypisywały im najróżniejsze cechy, na przykład: „To Thompson. Oni wszyscy są leniwi” albo: „Od początku było wiadomo, że ona wyjedzie. Jej ciotka uciekła dwa dni

Ciąg dalszy dostępny w wersji pełnej.

Rozdział trzeci

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział czwarty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział piąty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział szósty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział siódmy

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział ósmy

Dostępne w wersji pełnej.

Część druga

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział dziewiąty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział dziesiąty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział jedenasty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział dwunasty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział trzynasty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział czternasty

Dostępne w wersji pełnej.

Część trzecia

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział piętnasty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział szesnasty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział siedemnasty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział osiemnasty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział dziewiętnasty

Dostępne w wersji pełnej.

Rozdział dwudziesty

Dostępne w wersji pełnej.

Epilog

Dostępne w wersji pełnej.

Podziękowania

Dostępne w wersji pełnej.

Spis treści:

Dostępne w wersji pełnej.

Tytuł oryginału

Foreign Fruit

Copyright © 2003 by Jojo’s Mojo Limited

Copyright © for the translation by Katarzyna Malita

Projekt okładki

Katarzyna Borkowska

[email protected]

Fotografia na okładce

© Dulin/Room / Getty Images

© Quang Ho / Shutterstock

Redaktor inicjujący

Anna Steć

Redaktor prowadzący

Joanna Bernatowicz

Opracowanie tekstu

cała jaskrawość, www.calajaskrawosc.pl

ISBN 978-83-240-7612-3

Między Słowami

ul. Kościuszki 37, 30-105 Kraków

e-mail: [email protected]

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl

Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl

Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, ul. Kościuszki 37, 30-105 Kraków

Dział sprzedaży: tel. 12 61 99 569, e-mail: [email protected]

Na zlecenie Woblink

woblink.com

plik przygotowała Katarzyna Rek