ZABURZENIA PRZYWIĄZANIA U DZIECI I MŁODZIEŻY. Poradnik dla terapeutów, opiekunów i pedagogów ebook

Mamie i tacie

Podziękowania

Książka ta jest owocem mojej ponad dwudziestoletniej praktyki w zawodzie opiekuna oraz wychowawcy dzieci i młodzieży. Chciałbym podziękować swoim współpracownikom – zbyt licznym, by ich wszystkich tu wymienić – z którymi wspólnie pilnowałem bezpieczeństwa dzieci, wypracowywałem narzędzia terapeutyczne i wspierałem proces zdrowienia wychowanków.

Przedstawione tu informacje dobrałem w dużej mierze na podstawie materiałów opracowanych przez siebie na potrzeby szkoleń, które prowadziłem przez wiele lat. Chciałbym podziękować uczestnikom tych zajęć – to oni mnie zachęcili i zainspirowali, bym nadał przekazywanym wiadomościom postać książki; oni też swoimi opiniami pomogli mi nadać jej taki, a nie inny kształt.

Pragnę również skierować podziękowania do Vivienne Dacre, która pomogła mi opracować wspomniane materiały szkoleniowe, zachęcała mnie, abym się uczył i rozwijał, oraz mądrze, a zarazem z pogodą ducha, kształtowała moje myślenie.

Dziękuję Marii Taylor, która swoimi umiejętnościami terapeutycznymi, wnikliwością i wiedzą wpłynęła na mój sposób myślenia oraz pomogła mi skupić się na podstawowych elementach podejścia terapeutycznego.

Chciałbym też złożyć podziękowania kilku pokoleniom dzieci, które pomagałem otaczać opieką. Ich odporność w obliczu – niekiedy potężnych – trudności oraz umiejętność uczenia swoich opiekunów stanowią fundament tej książki.

Na koniec pragnę podziękować swojej rodzinie za wsparcie, słowa zachęty i cierpliwość.

Wstęp

Niniejsza książka traktuje o filozofii i modelu opieki nad dziećmi oraz młodzieżą, których dzieciństwo było trudne i bolesne – o filozofii i modelu, które wspierają oraz podtrzymują proces zdrowienia. Przedstawiam w niej wzorzec opieki terapeutycznej oparty na rozległym doświadczeniu i poparty teoriami wykorzystującymi aktualną wiedzę na temat wpływu przywiązania na dojrzewanie społeczne, emocjonalne i poznawcze oraz na rozwój zachowań.

Pracownicy ośrodków opiekuńczo-wychowawczych mający bezpośredni kontakt z dziećmi i młodzieżą wnoszą głębię własnych doświadczeń życiowych i praktyczne umiejętności w sferę opieki, którą sprawują w ramach swoich codziennych zajęć. W niniejszej książce wykorzystałem teorię przywiązania jako wspólny mianownik dla tych doświadczeń i umiejętności w celu nadania dobrym praktykom i dobrej opiece znaczenia terapeutycznego. Tworząc bezpieczne otoczenie, w którym możliwe jest rozpoczęcie procesu podnoszenia się po traumie z wczesnego dzieciństwa, opiekunowie sprzyjają kształtowaniu się doświadczeń związanych z bezpieczną bazą oraz powstawaniu w umyśle wychowanków uporządkowanego obrazu opieki i życzliwych więzi.

Choć książka napisana została głównie dla osób, które pracują i żyją z dziećmi borykającymi się z różnymi trudnościami – między innymi dla opiekunów zastępczych, personelu ośrodków opiekuńczo-wychowawczych, pedagogów i specjalistów w dziedzinie zdrowia psychicznego – przeznaczona jest również dla profesjonalistów służących tym osobom wsparciem. Dorośli pracujący bezpośrednio z dziećmi i młodzieżą w specjalnych placówkach często nie są terapeutami, ale mogą zapewniać wiele doświadczeń terapeutycznych, przy czym sami potrzebują wsparcia innych troskliwych, cierpliwych osób. Opieka nad dziećmi i nastolatkami, które doświadczyły traumy, wykorzystania, przemocy i zaniedbania, jest ciężką pracą wymagającą fizycznego, umysłowego i emocjonalnego wysiłku, bogatych zasobów emocjonalnych, z których można czerpać, i odpowiedniego wsparcia ze strony zaufanych ludzi.

Zdrowienie oznacza zmianę. Ścieżka rozwojowa dziecka czy nastolatka, którzy mają za sobą gorzkie dzieciństwo, często bierze początek w nieodpowiednich doświadczeniach, a doświadczenia o terapeutycznym charakterze nie pojawią się w życiu tych osób przez przypadek. Potrzebne jest uporządkowane, skupione na wychowanku otoczenie. Aby je stworzyć, trzeba uczyć, szkolić i wspierać opiekunów, którzy potem potrafią wykorzystywać przydatne koncepcje teoretyczne w codziennej pracy, żeby osiągać widoczne efekty. Moim celem w tej książce jest wzbogacenie teoretycznych podstaw dobrej, konsekwentnej opieki i przedstawienie umiejętności praktycznych, które pomagają tworzyć uporządkowane otoczenie, gdzie dzieci i młodzież rozwijają się na miarę swojego potencjału. Proste rozwiązania nie istnieją. Teoria przywiązania może jednak stanowić rodzaj kompasu pozwalającego dotrzeć do osób, do których trafić jest trudno. Przedstawione tu podejście opiera się na sześciu podstawowych założeniach.

1. Bieżące doświadczenia podopiecznego najlepiej zrozumieć poprzez odniesienie do jego procesów psychicznych i wczesnych doświadczeń.

2. Wychowanek jest sumą wszystkich swoich doświadczeń, nie tylko tych wczesnych.

3. Przyczyną pojawienia się i utrzymywania problemów rozwojowych są trudne relacje społeczne, które wpływają na czynniki biologiczne i same stanowią przedmiot oddziaływania tychże.

4. Dzieci i nastolatki w aktywny sposób starają się zrozumieć swój świat społeczny, który na nie oddziałuje i sam jest przedmiotem ich oddziaływania, oraz snują prognozy i przewidywania na jego temat. Są więc potencjalnie niezależne i zdolne do dokonywania wyborów, lecz w praktyce podejmują decyzje w kontekście wcześniejszych doświadczeń rozwojowych i kształtującej się ścieżki rozwoju.

5. Proces nauki odbywa się na tle społecznym: dzieci i młodzież uczą się od dorosłych i od siebie nawzajem.

6. Obecne relacje społeczne podopiecznego mają wpływ na jego ścieżkę rozwoju.

Podejście terapeutyczne a terapia

Przy omawianiu podejścia terapeutycznego w pracy z tak zwanymi trudnymi dziećmi i nastolatkami niewiele piszę o samej terapii, choć bynajmniej nie jest moim celem lekceważenie jej przydatności. Terapia, zarówno indywidualna, jak i grupowa, może oczywiście pomóc niektórym jednostkom na pewnych etapach życia. Szczegółowe analizy konkretnych szkół wychodzą jednak poza zakres tej książki – książki, która skupia się na rozwijaniu u opiekunów zdolności do zapewnienia i nieprzerwanego stosowania terapeutycznego modelu opieki, by codzienne doświadczenia dziecka czy nastolatka same w sobie miały charakter terapeutyczny, oraz do tworzenia bezpiecznej bazy, z której wychowanek będzie mógł skorzystać w terapii, kiedy ta okaże się pomocna. Terapia, owszem, może być pożyteczna, ale nie istnieje żadne cudowne lekarstwo, żaden prosty sposób wspierania procesu zdrowienia poranionego dziecka; naprawa jest wpisana w relacje, a relacje są wpisane w codzienne życie. To, jak owo życie jest zorganizowane, może mieć właśnie działanie terapeutyczne. Kluczową umiejętnością w tym kontekście jest zdolność dorosłych do tego, aby pracować, mając cały czas świadomość, jaki wzorzec przywiązania prezentuje podopieczny.

Kolejne rozdziały

Praktyczny poradnik taki jak ten nie może pokrywać wszystkich zagadnień. Pewne poruszone tu kwestie same w sobie stanowią materiał na osobne książki. Teoria przywiązania wyznacza ramy patrzenia oraz oddziaływania na dzieci i młodzież z poważnymi zaburzeniami, a takie osoby często mają wiele różnych trudności i nieodpowiednie doświadczenia z okresu niemowlęctwa. Samookaleczanie, zachowania o charakterze seksualnym spowodowane molestowaniem we wczesnym dzieciństwie oraz problemy ze zdrowiem psychicznym to tematy zbyt rozległe, aby przedstawić je w niniejszej książce kompleksowo.

Ważne, aby mieć na uwadze, że niektóre z objawów, choć chętniej postrzegane jako odrębne trudności, okazują się bardziej zrozumiałe, gdy je potraktować jako właściwe dla danej jednostki konsekwencje strasznych doświadczeń. Zarazem nadmierne skupienie na tych objawach wielu podopiecznym nie pomaga. Potrzebni są więc opiekunowie, którzy potrafią na bieżąco dostrajać się do potrzeb, lęków i nadziei dziecka czy nastolatka. Samo współczucie nie wystarcza, a może nawet przynieść efekt odwrotny do zamierzonego. Zadanie stojące przed wychowawcami wymaga również empatii: podjęcia próby zrozumienia świata podopiecznego z jego punktu widzenia. Carl R. Rogers (2002) kładł nacisk na połączenie współczucia i empatii, które to połączenie nazywał „ciepłą akceptacją”, uznając je za podstawową cechę każdej relacji terapeutycznej. Rozwojowi tej cechy sprzyja niekiedy spojrzenie holistyczne, a nie tylko na występujące u danej jednostki objawy.

Praktykom łatwiej jest opracowywać twórcze i skuteczne strategie pomocy, jeśli mają gruntowną wiedzę na temat poszczególnych etapów procesu rozwoju więzi przywiązania. W rozdziale 1 opisuję rozwój teorii przywiązania i jej obecną interpretację, która stanowi podstawę dalszej części książki. W rozdziale 2 przedstawiam koncepcję otoczenia terapeutycznego zaaranżowanego w taki sposób, aby wspierać proces dochodzenia do siebie po traumie we wczesnym dzieciństwie oraz po nieprzepracowanym problemie separacji i straty z tego okresu. W rozdziale 3 omawiam terapeutyczne metody sprawowania opieki, które sprzyjają budowie takiego zaaranżowanego otoczenia. W rozdziale 4 analizuję różne sposoby pomagania w procesie zdrowienia. W rozdziałach 5, 6 i 7 skupiam się na praktykach, które mają korzystny wpływ na zaaranżowane otoczenie terapeutyczne i sprzyjają odbudowywaniu przez dziecko lub nastolatka wtórnego poczucia bezpieczeństwa, czyniąc doświadczane przez jednostkę trudności, konflikty, złość oraz jej zachowania szansami na interwencję terapeutyczną. W ostatnim rozdziale analizuję kilka tradycyjnych strategii behawioralnych z myślą o dzieciach i młodzieży, które przeżyły traumę wczesnodziecięcą i mają trudności z tworzeniem więzi.