Wewnętrzny nadzór korporacyjny w publicznych spółkach akcyjnych na gruncie prawa polskiego i niemieckiego ebook

Wykaz skrótów

Akty prawne

AktG – Aktiengesetz v. 6.09.1965 (BGBl. I S. 1089 ze zm.)

BiegRewU – ustawa z dnia 7.05.2009 r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze publicznym (tekst jedn. Dz. U. 2015 r. poz. 1011 ze zm.)

BörsG – Börsengesetz v. 16.07.2007 (BGBl. I S. 1330, 1351 ze zm.)

FamFG – Gesetz v. 17.12.2008 über das Verfahren in Familiensachen und in den Angelegenheiten der freiwilligen Gerichtsbarkeit (BGBl. I S. 2586, 2587 ze zm.)

HGB – Handelsgesetzbuch v. 10.05.1897 (BGBl. III, 4100-1 ze zm.)

InfBieżOkresR – rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 19.02.2009 r. w sprawie informacji bieżących i okresowych przekazywanych przez emitentów papierów wartościowych oraz warunków uznawania za równoważne informacji wymaganych przepisami prawa państwa niebędącego państwem członkowskim (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r. poz. 133)

KomPrywU – ustawa z dnia 30.08.1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r. poz. 747 ze zm.)

KC – ustawa z dnia 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz. U. 2016 r. poz. 380)

KH – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27.06.1934 r. – Kodeks handlowy (Dz. U. 1934 Nr 57 poz. 52 ze zm.), uchylone

KK – ustawa z dnia 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. 1997 Nr 88, poz. 553 ze zm.)

KP – ustawa z dnia 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 ze zm.)

KPC – ustawa z dnia 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r. poz. 101 ze zm.)

KSH – ustawa z dnia 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r. poz. 1030 ze zm.)

MitbestG – Gesetz v. 4.05.1976 über die Mittbestimmung der Arbeitnehmer (BGBl. I S. 1153 ze zm.)

MontanMitbestG – Gesetz über die Mitbestimmung der Arbeitnehmer in den Aufsichtsräten und Vorständen der Unternehmen des Bergbaus und der Eisen und Stahl erzeugenden Industrie (BGBl. I, S. 347 ze zm.)

OfertPublU – ustawa z dnia 29.07.2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r. poz. 1382 ze zm.)

ObrInstrFinU – ustawa z dnia 29.07.2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r. poz. 94 ze zm.)

RachU – ustawa z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowości (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r. poz. 330 ze zm.)

WpHG – Gesetz v. 9.09.1998 über den Wertpapierhandel (BGBl. I, S. 2708 ze zm.)

WpÜG – Gesetz v. 20.12.2001 zur Regelung von öffentlichen Angeboten zum Erwerb von Wertpapieren und von Unternehmensübernahmen (BGBl. I, S. 3822 ze zm.)

WpPG – Wertpapierprospektgesetz v. 22.06.2005 (BGBl. I, S. 1698 ze zm.)

Inne

AG – Die Aktiengesellschaft

BGBl. – Bundesgesetzblatt (Federalny Dziennik Ustaw)

BGH – Bundesgerichtshof (Federalny Trybunał Sprawiedliwości)

BGHZ – Entscheidungen des Bundesgerichtshofes in Zivilsachen (Orzecznictwo Federalnego Trybunału Sprawiedliwości – Izba Cywilna)

CCZ – Corporate Compliance Zeitschrift

DNotZ – Deutsche Notar-Zeitschrift

GPW – Giełda Papierów Wartościowych

HUK – Czasopismo Kwartalne Całego Prawa Handlowego, Upadłościowego oraz Rynku Kapitałowego

KPP – Kwartalnik Prawa Prywatnego

MoP – Monitor Prawniczy

NJW – Neue Juristische Wochenschrift

NVwZ – Neue Zeitschrift für Verwaltung

OECD – Organization for Economic Co-operation and Development

OSA – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych

OSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna

PiP – Państwo i Prawo

PPH – Przegląd Prawa Handlowego

Pr. Sp. – Prawo Spółek

PUG – Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego

TPP – Transformacje Prawa Prywatnego

ZGR – Zeitschrift für Unternehmens- und Gesellschaftsrecht

ZHR – Zeitschrift für das gesamte Handelsrecht und Wirtschaftsrecht

Słowo wstępne

Tematem tego opracowania jest jedno z aktualnych zagadnień z zakresu prawa spółek. Stanowi ono analizę problematyki wewnętrznego nadzoru korporacyjnego, uwzględniającą różnice i podobieństwa w prawodawstwach polskim i niemieckim. Ujęcie tematu jest oryginalne, ponieważ zagadnienie nie było w podobnym zakresie omawiane w polskiej doktrynie. Prezentowane tezy nawiązują do szczegółowych poglądów formułowanych przez przedstawicieli nauki, jednakże dotychczas czynione to było odrębnie i w przeważającym stopniu w odniesieniu do każdego z charakteryzowanych systemów prawnych. Niewątpliwym walorem pracy jest zebranie tych stanowisk w jednym aktualnym opracowaniu, mającym także znaczenie praktyczne. Analiza obejmuje wiele wymiarów omawianego tematu, zarówno od strony nadzorczej, zarządczej, jak i właścicielskiej. Tak kompleksowe podejście z pewnością może stanowić istotną pomoc dla członków organów, jak również akcjonariuszy publicznych spółek akcyjnych. Wiedzę zawartą w pracy mogą też z powodzeniem wykorzystywać badacze oraz studenci kierunków prawnych czy ekonomicznych, którzy zajmują się przedmiotowym tematem.

Mimo że nadzór korporacyjny jest popularnym obszarem badawczym, samo pojęcie jest stosunkowo młode i nie wszystkim uczestnikom rynku dobrze znane. Co więcej, może być niesłusznie mylone z zadaniami przypisywanymi wyłącznie radzie nadzorczej. Corporate governance jest jednak pojęciem dużo szerszym i bardziej złożonym, odwołującym się do praw i obowiązków innych organów publicznej spółki akcyjnej, a także do ekonomicznych mechanizmów oddziałujących na korporacje oraz otoczenie gospodarcze i społeczne, w których funkcjonują. Wszystkie te elementy są przedmiotem debaty nad diagnozowaniem oraz eliminowaniem błędów w sferze zarządzania i nadzoru.

Tak interdyscyplinarne ujęcie corporate governance spowodowało potrzebę badań prawnoporównawczych, które za cel stawiają zrozumienie odmienności cechujących różne systemy corporate governancei znalezienie możliwości stosowania rozwiązań występujących w danym systemie na gruncie innego. Jest to obszar badawczy niezwykle istotny w obliczu działań harmonizacyjnych w Unii Europejskiej.

Autorka skoncentrowała się przede wszystkim na przedstawieniu uwarunkowań prawnych w kwestiach dotyczących organów nadzoru korporacyjnego publicznych spółek akcyjnych – rady nadzorczej, zarządu oraz walnego zgromadzenia – uwzględniając przy tym niuanse różniące prawo polskie oraz niemieckie. W celu ułatwienia Czytelnikowi przyswojenia informacji zawartych w poszczególnych rozdziałach pierwsze dwa z nich skupiają się na wyjaśnieniu pojęć, które mają fundamentalny wpływ na odpowiednie zrozumienie dalszych części pracy. W kolejnych rozdziałach poruszane są tematy mechanizmów związanych z funkcjonowaniem rady nadzorczej, walnego zgromadzenia i odpowiedzialności funkcjonariuszy spółki za powierzone im obowiązki, wraz z przedstawieniem podstaw prawnych. W pracy wykorzystano krajową i zagraniczną literaturę dotyczącą badanego zagadnienia, a także dokonano przekładu oryginalnych źródeł ustawodawstwa i doktryny niemieckiej. Badania przeprowadzone przez Autorkę wieńczy zakończenie, stanowiące podsumowanie pracy oraz wnioski de lege ferenda.

Czytelnik dowie się z publikacji, co oznacza nadzór korporacyjny w szerokim rozumieniu, jakie rodzaje konfliktów interesów są charakterystyczne dla publicznych spółek akcyjnych oraz w jaki sposób ustawodawcy polski i niemiecki zmieniali regulacje prawne w celu ustanowienia wysokich standardów korporacyjnych. W opracowaniu Autorka wykazuje fakt wzmocnienia pozycji rady nadzorczej i zwiększenia obowiązków zarządu w ramach nadzoru korporacyjnego na gruncie prawa niemieckiego na podstawie odpowiednich regulacji, których nie przewiduje polskie prawo. Czytelnik zostaje ponadto zapoznany z rozwiązaniami obowiązującymi w obu porządkach prawnych, które mają przeciwdziałać szantażom korporacyjnym, oraz z postulatami zmian w zakresie ukształtowania zasad odpowiedzialności członków organów publicznej spółki akcyjnej.

Opracowanie jest rezultatem badań Pani Agnieszki Poteralskiej, absolwentki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, pod kierunkiem naukowym prof. UAM dr. hab. Leopolda Moskwy. Autorka ukończyła polsko-niemieckie studia prawnicze prowadzone we współpracy z Uniwersytetem Europejskim Viadrina we Frankfurcie nad Odrą. Jej wkład w rozwój wiedzyo nadzorze korporacyjnym w Polsce został doceniony przez komisję konkursową Giełdy Papierów Wartościowych, która przyznała jej nagrodę główną w konkursie na najlepszą pracę magisterską na temat „Publiczny rynek kapitałowy”.

Dr hab. Tomasz Sójka, prof. UAM

Wprowadzenie

Problematyka nadzoru korporacyjnego w znaczeniu nadzoru i kontroli nad spółkami akcyjnymi stała się ważnym obszarem badawczym wielu dziedzin naukowych. Przyczyny zainteresowania tą tematyką są zróżnicowane. Dynamiczny rozwój gospodarczy, zmiana znaczenia rynku kapitałowego dla finansowania spółek, świadomość potrzeby zorganizowanego i skutecznego nadzoru dla inwestycji kapitałowych oraz zaostrzenie konfliktów interesów to tylko niektóre z powodów. Czynnikiem mobilizującym do podjęcia debaty nad poprawą nadzoru korporacyjnego stały się również liczne skandale finansowe i przypadki upadłości dużych spółek zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Europie w trakcie ostatniego kryzysu finansowego. Wyeksponowały one nieprawidłowości w funkcjonowaniu mechanizmów nadzorczych i ukazały, jak istotna dla prawidłowego działania spółki jest wewnętrzna konstrukcja jej ustroju, właściwe usytuowanie kompetencji i fachowe zaprojektowanie wewnętrznego systemu kontroli, który będzie z dobrym rezultatem zapobiegał nadużyciom.

Nadzór korporacyjny jest tematem niezwykle obszernym, toteż opracowanie ograniczono do prawnych aspektów nadzoru wewnętrznego, wykonywanego z perspektywy mechanizmów usytuowanych w ramach struktury spółki akcyjnej. Charakterystyka rynkowych instrumentów corporate governance nie będzie przedmiotem opracowania.

W pracy postawiono za cel analizę i porównanie poszczególnych instytucji polskiego i niemieckiego prawa spółek, składających się na wewnętrzny nadzór korporacyjny, oraz wskazanie na tej podstawie ich podobieństw i różnic, a także możliwości zastosowania rozwiązań występujących w prawie niemieckim na gruncie polskiego prawa. Z perspektywy kraju o krótkiej historii debaty na temat nadzoru korporacyjnego istotne jest poszukiwanie rozwiązań, które rozwiną i wzmocnią stosunkowo młode mechanizmy prawne i ekonomiczne, mające przyczyniać się do polepszenia jakości zarządzania i nadzoru w spółkach akcyjnych. W opracowaniu przyjęto dogmatyczną oraz prawnoporównawczą metodę analizy, dzięki którym uzyskano kompleksowy obraz wewnętrznego nadzoru korporacyjnego w obu systemach prawnych, dążąc na tej podstawie do sformułowania postulatów zmian.

Zakres merytoryczny pracy zawarto w pięciu rozdziałach. Pierwszy rozdział stanowi wprowadzenie do omawianej problematyki. Wyjaśnione zostało pojęcie nadzoru korporacyjnego i wskazane jego odpowiedniki spotykane w polskiej i niemieckiej literaturze. Analizą objęto ponadto konflikty interesów występujące w spółkach akcyjnych. Rozdział pierwszy zamyka przedstawienie źródeł regulacji dotyczących nadzoru korporacyjnego.

Przedmiotem rozważań w ramach drugiego rozdziału jest rola organów publicznej spółki akcyjnej w nadzorze korporacyjnym. Wyjaśniono, że praca koncentruje się na analizie dotyczącej publicznej spółki akcyjnej z uwagi na specyficzne problemy wynikające z jej natury prawnogospodarczej i aktywności na zorganizowanym rynku kapitałowym. Wskazano definicje pojęcia „publiczna spółka akcyjna” w prawie polskim i niemieckim oraz przedstawiono relację między zarządem a radzą nadzorczą i rolę walnego zgromadzenia jako organu właścicielskiego.

Kolejny rozdział dotyczy mechanizmów nadzoru korporacyjnego w ramach funkcjonowania rady nadzorczej. Opisano w nim istotne dla wykonywania nadzoru zagadnienia dotyczące składu rady nadzorczej, wyboru jej członków oraz kompetencje rady nadzorczej względem zarządu, a także zasady tworzenia i funkcjonowania wyspecjalizowanych komitetów rad nadzorczych.

Rozdział czwarty dokonuje analizy instytucji prawnych związanych z nadzorem właścicielskim akcjonariuszy. Poruszono kwestie kompetencji personalnych walnego zgromadzenia wobec pozostałych organów oraz oceny funkcjonariuszy spółki. Kolejnym punktem rozdziału jest rola indywidualnych praw organizacyjnych akcjonariuszy w nadzorze korporacyjnym. Ponadto opisano, jakie prawa w ramach nadzoru korporacyjnego przysługują akcjonariuszom mniejszościowym.

Ostatni rozdział traktuje o odpowiedzialności członków organów kierowniczych. Przedstawiono zasady odpowiedzialności cywilnoprawnej z tytułu niedopełnienia obowiązków członka organu, omówiono obowiązywanie zasady business judgment rule w prawie niemieckim i możliwość jej zastosowania na gruncie polskiego prawa. Wskazano, w jaki sposób funkcjonariusze spółki odpowiadają za nieprawidłowości w zakresie sprawozdawczości finansowej spółki i naruszanie obowiązków informacyjnych na rynku regulowanym. Rozdział zamyka porównanie przepisów regulujących odpowiedzialność karną.

1. Czym jest nadzór korporacyjny – zagadnienia wprowadzające

1.1. Pojęcie nadzoru korporacyjnego

Punktem wyjścia dla problematyki tej pracy jest pojęcie „nadzór korporacyjny”. W polskiej oraz zagranicznej doktrynie prawnej i ekonomicznej spotyka się różne definicje i znaczenia tego pojęcia. Z racji odmiennych perspektyw postrzegania należy zwrócić uwagę na problem z ostatecznym nadaniem ram teoretycznych i zdefiniowaniem nadzoru korporacyjnego, który jest przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych oraz różnych grup interesów.

Pojęcie wywodzi się z doktryny amerykańskiej – po raz pierwszy jako corporate governance zostało użyte w 1776 r. przez A. Smitha w pracy The Wealth of Nations, a współcześnie wprowadzone w 1932 r. przez A. Berle’a i G. Meansa w pracy The Modern Corporation and Private Property [Jerzemowska, 2002, s. 11–12]. Należy więc w pierwszej kolejności przeanalizować definicje pojęcia corporate governancez wybranych międzynarodowych opracowań literaturowych. Ponadto trzeba wskazać, że istnieją trudności związane nie tylko z definicją i określeniem zakresu tego pojęcia, lecz także wynikające z tłumaczenia corporate governance na języki polski oraz niemiecki, o czym świadczy różnorodność nazw występujących w literaturze z tego zakresu.

1.1.1. Definicje pojęcia corporate governance

Mając na względzie podejście lingwistyczne, należy wskazać, że angielski rzeczownik governance pochodzi od słowa govern, co oznacza „zarządzać, władać, kierować, rządzić”, natomiast odpowiednikiem słowa corporate jest przymiotnik „korporacyjny”, który odnosi się do korporacji gospodarczej, jaką jest spółka akcyjna [Oplustil, 2010, s. 3]. Definicja gramatyczna wskazywałaby na to, że corporate governance oznacza zarządzanie, a więc działania kierownicze dla osiągnięcia celów organizacji – w tym przypadku spółki akcyjnej. W literaturze podkreśla się jednak, że pojęcie corporate governance jest młodsze niż jego treść, a jego treść bardziej złożona, niż samo pojęcie na to wskazuje [Köstner, 2002, s. 21]. Pogląd ten znajduje potwierdzenie w stanowisku przeważającym w polskim i niemieckim piśmiennictwie, zgodnie z którym zarządzanie jako prowadzenie spraw spółki należy oddzielić od governance w znaczeniu nadzorowania efektywności tego zarządzania. Wskazuje się, że zarządzanie obejmuje sformułowanie długoterminowego celu spółki oraz działania wykonawcze, natomiast monitorowanie wyników działań menedżerów i ich odpowiedzialność wobec akcjonariuszy stanowią nadzór korporacyjny [Jerzemowska, 2002, s. 24; Scherer, 2012, s. 201]. Z poglądem tym należy się zgodzić, gdyż rozróżnienie procesu zarządzania i nadzorowania znajduje oparcie w przepisach prawa spółek oraz w teoriach z zakresu nauk ekonomicznych.

Znaczenie i zakres pojęcia corporate governance różnią się w zależności od przyjętego podejścia teoretycznego, poglądów na cel działania przedsiębiorstwa, realiów gospodarczych oraz różnic kulturowych. W literaturze prezentowane jest m.in. wąskie ujęcie corporate governance, w którym definiuje się to pojęcie jako „organizację relacji pomiędzy akcjonariuszami a menedżerami spółki” [Lannoo, 1999, s. 272]. Corporate governance skupia się na badaniu tych powiązań w związku z założeniem, że właściciele spółki do zarządzania nią najmują agentów, którzy działają wich imieniu i są zobowiązani do maksymalizacji ich zysków. Celem nadzoru korporacyjnego jest w tym wypadku zapewnienie spójności decyzji podejmowanych przez zarządców z interesami akcjonariuszy. Istotne jest zapewnienie struktury, która pozwoli na efektywne nadzorowanie działań menedżerów i stworzenie systemu ich rozliczania (odpowiedzialności) przed akcjonariuszami [Jerzemowska, 2002, s. 22]. W polskiej doktrynie prawniczej można spotkać się z podobnym twierdzeniem, że corporate governance stanowi „alokację władzy w spółce kapitałowej i związane z tym mechanizmy techniczno-prawne zasadniczo między akcjonariuszami a wynajętymi przez nich menedżerami, której wykonywanie umożliwia funkcjonowanie spółki kapitałowej” [Szumański, 2000, s. 1]. Wskazuje się, że prawnicze rozumienie tego pojęcia sprowadza się do „unormowań prawnych (bądź to generalnych, zawartych w ustawie, bądź to konkretnych, przewidzianych w statucie spółki, bądź to «miękkich» regulacji zawartych w zbiorach «dobrych praktyk»), które dotyczą alokacji kompetencji i wzajemnych relacji między organami spółki akcyjnej, a także praw akcjonariuszy” [Oplustil, 2010, s. 4]. Analizując przytoczone stanowisko, należy stwierdzić, że nie oddaje ono w pełni złożoności zjawiska, jakim jest nadzór korporacyjny, ponieważ w tym ujęciu najważniejszą i najbardziej liczącą się grupę w spółce stanowią akcjonariusze, a perspektywa badawcza ogranicza się do finansowych aspektów relacji inwestorzy – menedżerowie.

Szerszą definicję corporate governance można znaleźć w dokumencie Principles of Corporate Governance wydanym przez organizację OECD, której Polska i Niemcy są członkami. Dokument ten stanowi zbiór międzynarodowych standardów skierowanych do ustawodawców państw członkowskich i uczestników rynku1. W jego preambule stwierdza się, że corporate governance opiera się na zależnościach między kadrą zarządzającą spółki, jej organami, akcjonariuszami i innymi interesariuszami zaangażowanymi w jej działania. Pogląd ten przyjmowany jest w wielu publikacjach [Napierała, 2006, s. 18; Jeżak, 2010, s. 121; Damken, 2007, s. 9]. Uważa się, że „corporate governance stanowi system obejmujący różne instytucje prawne i ekonomiczne, którego istotą jest zapewnienie zgodności i równowagi między interesami wszystkich podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie spółki w sposób gwarantujący wzrost jej wartości” [Zalega, 2003, s. 9]. Mając powyższe na uwadze, można sformułować wniosek, że to systemowo-instytucjonalne ujęcie zakłada jako naczelną zasadę powiązanie maksymalizacji stanu posiadania akcjonariuszy spółki z maksymalizacją interesów pozostałych grup zaangażowanych w jej działanie. Zasadne wydaje się uznanie, że pogląd ten lepiej wyraża istotę nadzoru korporacyjnego, gdyż podkreśla równoległe dbanie o zyski akcjonariuszy, prawa pracowników, dobrą obsługę klientów i poprawne stosunki z dostawcami. W praktyce relacje z tymi grupami determinują efektywne funkcjonowanie spółki i wpływają na jej reputację.

Najszersze znaczenie pojęcia corporate governance opiera się na założeniu, że jest to „pewien system, czyli zbiór współzależnych i komplementarnych instytucji prawnych i ekonomicznych, mających na celu zapewnienie prawidłowego i ekonomicznie efektywnego funkcjonowania spółek akcyjnych (w szczególności spółek publicznych) oraz rozwiązywanie lub przynajmniej łagodzenie sprzeczności interesów osób zaangażowanych w spółce” [Oplustil, 2010, s. 6]. Instytucje te mają przyczynić się do osiągnięcia równowagi między grupami interesów, podwyższyć poziom zaufania do osób zarządzających i ułatwiać efektywne wykorzystanie zasobów spółki. Ujęcie systemowe, przeważające wśród przedstawicieli nauki, odnosi ponadto corporate governance do szerszego kontekstu ekonomicznego i wskazuje, że jest to element porządku gospodarczego państwa, funkcjonujący w ramach określonego otoczenia prawnego, politycznego i społecznego. Strukturę systemu corporate governance oraz jego mechanizmy nadzorcze kształtują takie czynniki, jak: struktura własności spółek, sytuacja na rynku kapitałowym, standardy ochrony prawnej akcjonariuszy i interesariuszy, zakres ingerencji państwa w gospodarkę [Oplustil, 2010, s. 183]. Na podstawie tych czynników w doktrynie stosuje się różne klasyfikacje systemów corporate governance. Z reguły spotyka się dychotomiczny podział na system otwarty, opierający się na konfliktach interesów między akcjonariuszami a menedżerami, zewnętrznych mechanizmach rynkowych, płynnym rynku kapitałowym i rozproszonej strukturze własności, oraz system zamknięty, charakteryzujący się skoncentrowanym akcjonariatem, występowaniem akcjonariusza większościowego oraz przewagą prawnych mechanizmów nadzoru korporacyjnego zawartych w przepisach prawa spółek [Opalski, 2010, s. 295–296].

Przedstawione poglądy pozwalają stwierdzić, że pojęcie corporate governance nie jest jednoznacznie zdefiniowane i w ten sam sposób rozumiane przez doktrynę. Jednakże to zróżnicowanie podejść wynika z odmiennej rzeczywistości prawnogospodarczej, w której funkcjonują spółki akcyjne w danych krajach, i jest ono zrozumiałe, gdyż nie można wskazać uniwersalnej, idealnej formuły nadzoru korporacyjnego odpowiedniej dla każdej z nich. Wiąże się to również z faktem, że w modelu anglosaskim pierwotny problem stanowiły kwestie agencyjne, czyli konflikty między akcjonariuszami a menedżerami, spowodowane asymetrią informacyjną i nadużyciami osób zarządzających, oraz zagadnienia dotyczące odpowiedzialności za nieprawidłowości w ich działaniach [Schwintowski, 2001, s. 608]. Z kolei model kontynentalno-japoński, szczególnie model niemiecki, opiera się przede wszystkim na wewnętrznych instrumentach nadzoru i zaspokajaniu interesów wszystkich grup zainteresowanych funkcjonowaniem spółki [Czerniawski, Rapacka, 2007, s. 276]. Słuszne wydaje się uznanie, że sprowadzenie pojęcia nadzoru korporacyjnego wyłącznie do mechanizmów wewnętrznych opartych na unormowaniach prawnych oraz relacji między akcjonariuszami i zarządem byłoby błędne, gdyż nieuwzględniony pozostałby opisany aspekt systemowy i interdyscyplinarny. Za trafne należy uznać stanowisko przeważające w doktrynie, które zakłada szerokie, systemowe podejście do problematyki corporate governance. Wyjaśnienie tego pojęcia wykracza poza wskazanie rozwiązań prawnych odnoszących się do relacji organizacyjnych w spółce. Nadzór korporacyjny łączy elementy o charakterze prawnoinstytucjonalnym oraz ekonomicznym i kulturowym, które są wzajemnie powiązane i determinują sposób, w jaki sposób funkcjonują spółki akcyjne aktywne na rynku kapitałowym.

1.1.2. Odpowiedniki pojęcia corporate governance w językach polskim i niemieckim

1. Polska doktryna prawnicza i ekonomiczna operuje różnymi odpowiednikami pojęcia corporate governance, takimi jak „ład korporacyjny” lub „nadzór korporacyjny”. Występują również określenia „władztwo korporacyjne” oraz „nadzór właścicielski” [zob. m.in. Mesjasz, 2006, s. 31; Peszko, 2006, s. 8; Jeżak, 2010, s. 121]. Te ostatnie należy uznać za zbyt wąskie i nieoddające złożoności znaczeniowej. Ograniczają one zakres analizy do relacji występujących wewnątrz spółki między jej organami, nie uwzględniając uwarunkowań instytucjonalno-ekonomicznych. Termin „nadzór właścicielski” zakłada ponadto wykonywanie tego nadzoru przez lub dla właścicieli spółki, czyli akcjonariuszy, umniejszając znaczenie oraz rolę tzw. interesariuszy i ich relacji ze spółką [Lis, Sterniczuk, 2005, s. 30–31]. Termin „ład korporacyjny” pojawia się z kolei w dokumentach Giełdy Papierów Wartościowych, takich jak Regulamin GPW (por. § 29 Regulaminu) oraz zbiór Dobrych Praktyk Spółek Notowanych na GPW. Pojęcie to zakłada istnienie pewnego idealnego stanu relacji korporacyjnych, którego osiągnięcie powinno być celem spółki akcyjnej. Pojęcie to jest związane z preferowanym modelem dobrych praktyk korporacyjnych adresowanym do członków organów kierowniczych oraz akcjonariuszy, który ma się przyczynić do ustanowienia ładu i porządku w sferze ich wzajemnych relacji [Oplustil, 2010, s. 8]. Istotne jest również, że pojęcie „zasady ładu korporacyjnego” ma charakter normatywny w wyniku wprowadzenia go w 2008 r. do ustawy o rachunkowości, a w dalszej kolejności do rozporządzenia Ministra Finansów z 2009 r.2 Bardziej adekwatnym tłumaczeniem corporate governance wydaje się jednak pojęcie „nadzór korporacyjny”. Należy wskazać, że w języku prawniczym „nadzór” rozumiany jest jako zespół uprawnień i obowiązków określonego podmiotu do wglądu w sferę działalności innego podmiotu, w tym kompetencję do podjęcia działań korygujących tę działalność [Domański, Jagielska, 2011, s. 14]. Na gruncie polskiego prawa w odniesieniu do spółek akcyjnych oznacza to istnienie relacji nadzorujący – nadzorowany między radą nadzorczą a zarządem oraz między walnym zgromadzeniem a zarządem, które wykonują swoje kompetencje na podstawie i w granicach określonych w ustawie lub statucie spółki. Należy jednak zaakcentować, że nadzór wewnętrzny jest jednym z elementów, z których składa się nadzór korporacyjny w szerokim rozumieniu. Instrumentami nadzoru są również instytucje prawne i ekonomiczne, które wykraczają poza ramy organizacyjne spółki (zewnętrzny audyt sprawozdawczości finansowej) oraz które opierają się na mechanizmach rynkowych (dyscyplinujące oddziaływanie uczestników rynku na kierownictwo spółki).

2. W literaturze niemieckiej z zakresu nadzoru korporacyjnego przyjmuje się między innymi, że odpowiednikiem terminu corporate governance jest pojęcie „skuteczne zarządzanie lub kierowanie przedsiębiorstwem” (gute Unternehmensführung oder Unternehmensleitung) [Damken, 2007, s. 1; Lutter, 2001, s. 225]. Takie tłumaczenie nie uwzględnia jednak przytoczonej kwestii, że corporate governance nie bada wyłącznie procesu zarządzania (management), lecz głównie mechanizmy kontroli i nadzoru nad nim (governance). Problem ten został zauważony i coraz więcej autorów publikacji naukowych opisuje corporate governance jako „zasady nadzoru i należytego kierowania spółką oraz wytyczne dla współdziałania organów” lub „efektywny nadzór nad kierownictwem spółki” [Lutter, Krieger, 2008, s. 4; Scherer, 2012, s. 201]. Wskazuje się również, że termin corporate governance przełożyć można jako „ustrój organizacyjny spółki” (Unternehmensverfassung) [Teichmann, 2006, s. 23; Schwintowski, 2001, s. 607]. W tym wypadku podkreślenia wymaga fakt, że jest to pojęcie związane z wewnętrznymi ustaleniami dotyczącymi rozłożenia kompetencji, praw i obowiązków organów, a więc jest na tyle szerokie, że obejmuje wszystkie typy spółek, gdyż każda spółka wyposażona jest w pewną organizacyjną strukturę. Natomiast przyjmuje się, że corporate governance dotyczy złożonych relacji występujących w szczególności w publicznych spółkach akcyjnych [Opalski, 2010, s. 294]. Zgodnie z innym poglądem pojęcie to nie jest przetłumaczalne na język niemiecki z zachowaniem szerokiego kontekstu znaczeniowego i jako Corporate Governance zostało na stałe zaimplementowane do języka niemieckiego i literatury fachowej. Ten angielski termin niemiecka doktryna prawnicza opisuje jako „zasady funkcjonowania i współpracy organów kierowniczych i nadzorczych spółki oraz kontrola ich działań bądź to poprzez zewnętrzne mechanizmy rynku kapitałowego, bądź też za pomocą instrumentów wewnętrznych związanych z systemem organizacyjnym spółki” [Vetter, 2003, s. 748]. Powyższe rozwiązanie, zakładające wprowadzenie angielskiego terminu w związku z niemożnością jego przetłumaczenia bez utraty objętości znaczeniowej i wyjaśnienie go metodą opisową, wydaje się uzasadnione. Należy zwrócić uwagę na to, że w przedstawionej definicji trafnie dostrzeżony został aspekt ekonomiczno-instytucjonalny, ponieważ corporate governance nie sprowadza się wyłącznie do wewnętrznych instrumentów prawnych. Co więcej, w niemieckiej literaturze wyraźnie operuje się terminami „wewnętrznego” oraz „zewnętrznego” nadzoru korporacyjnego (interne und externe Corporate Governance) i wskazuje, że mechanizmy występujące w obu grupach wpływają na siebie i wzajemnie się dopełniają [Windbichler, 2013, s. 314].

1.2. Konflikty interesów między podmiotami wpublicznych spółkach akcyjnych

Międzynarodowa dyskusja na temat nadzoru korporacyjnego koncentruje się na problemach występujących w publicznych spółkach akcyjnych ze względu na ich znaczenie ekonomiczne. Spółki te pozyskują kapitał przez emisję akcji, adresowaną często do szerokiego, anonimowego kręgu inwestorów, aby móc realizować kosztowne inwestycje [Oplustil, 2010, s. 89]. Inwestorzy obejmujący akcje liczą na udział w zyskach, spodziewając się wzrostu wartości spółki, są więc zainteresowani skutecznym zarządzaniem spółką i maksymalizacją wartości inwestycji. Oprócz inwestorów-akcjonariuszy (shareholders) można wyróżnić inne grupy interesariuszy (stakeholders), których interesy mogą być respektowane i prawnie chronione w zależności od definiowania celu funkcjonowania spółki i występującego w danym kraju systemu nadzoru korporacyjnego [szerzej: Oplustil, 2010, s. 183 i nast.]. W publicznych spółkach akcyjnych można zauważyć wyraźne sprzeczności i konflikty interesów różnych grup podmiotów zaangażowanych w jej funkcjonowanie. Owe konflikty stanowią podstawę rozważań problematyki nadzoru korporacyjnego, dlatego należy dokonać ich charakterystyki.

1.2.1. Teoria agencji jako podstawa problematyki nadzoru korporacyjnego

W doktrynie zarówno amerykańskiej, jak i europejskiej wskazuje się, że stosunki prawno-ekonomiczne występujące w spółce akcyjnej wyjaśnia tzw. teoria agencji [Jensen, Meckling, 1976, s. 309; Damken, 2007, s. 12; von Bonin, 2004, s. 185]. Koncentruje się ona na występowaniu potencjalnych konfliktów w modelu relacji pryncypała i agenta (principal-agent-relationship), w której jedna ze stron (principal – mocodawca, pryncypał), angażując inną osobę lub osoby (agent – agent, przedstawiciel) do działania w swoim imieniu, przekazuje jednocześnie uprawnienia do podejmowania decyzji, uzależniając w ten sposób swoją sytuację majątkową od działań innego podmiotu [Oplustil, 2010, s. 13; Teichmann, 2006, s. 25]. Należy zauważyć, że relacja ta jest korzystna ze względu na podział pracy i wykorzystanie specjalizacji każdej ze stron. Agent jednak, zarządzając cudzym majątkiem, dysponuje lepszą wiedzą co do rzeczywistego stanu owego majątku niż mocodawca, który często nie ma umiejętności pozwalających efektywnie monitorować działania agenta. Agent z kolei może dążyć do maksymalizacji indywidualnego dobrobytu jak najmniejszym nakładem własnej pracy, narażając mocodawcę na powstanie ekonomicznych strat [Peszko, 2006, s. 30]. Funkcjonowanie relacji agencyjnych w ramach spółki akcyjnej polega zasadniczo na rozbieżności interesów między akcjonariuszami i zarządem, któremu akcjonariusze powierzają zarządzanie spółką. Wynikające z tego stanu zagrożenia w postaci realizowania indywidualnych interesów przez zarząd, działań fraudacyjnych oraz asymetrii informacyjnej mogą powodować powstanie wysokich kosztów agencyjnych po stronie akcjonariuszy, które związane są z odpowiednim monitorowaniem działań zarządu [Czerniawski, Rapacka, 2007, s. 262; Damken, 2007, s. 16]. Trzeba jednak podkreślić, że nie jest to jedyny relewantny z punktu widzenia nadzoru korporacyjnego rodzaj konfliktów występujących w publicznych spółkach akcyjnych w Polsce i Niemczech. Ze względu na dominujące występowanie w obu krajach spółek akcyjnych o skoncentrowanej strukturze własności należy wskazać możliwość zaistnienia sprzeczności interesów akcjonariuszy mniejszościowych i akcjonariuszy strategicznych, którzy sprawują kontrolę kapitałową nad spółką [Jerzemowska, 2002, s. 66]. Ponadto interesy podmiotów z otoczenia spółki (wierzyciele, pracownicy) mogą pozostawać w konflikcie ze spółką i jej akcjonariuszami. Ze względu na podejście ustawodawcy polskiego i niemieckiego do ochrony różnych grup interesariuszy jest ona przedmiotem niektórych regulacji prawa spółek i prawa kapitałowego [Oplustil, 2010, s. 40].

1.2.2. Rodzaje konfliktów interesów

Zasadniczym zagadnieniem, które bada zagraniczna i polska doktryna prawno-ekonomiczna zajmująca się problemami nadzoru korporacyjnego, jest konflikt interesów między akcjonariuszami a zarządem spółki akcyjnej (wertykalna relacja agencji) [Oplustil, 2010, s. 12; Damken, 2007, s. 11–13]. Zgodnie z teorią agencji akcjonariusze są „pryncypałami”, a menedżerowie spółki lub zarząd pełnią funkcję „agentów”. Akcjonariusze delegują na zarząd w sposób dorozumiany prawo do rozporządzania kapitałem spółki, przy czym z uprawnieniem tym związana jest szeroka swoboda decyzyjna co do sposobu wykorzystania tego kapitału. Zarząd nie podlega poleceniom akcjonariuszy, co znajduje potwierdzenie w regulacjach polskiego i niemieckiego prawa spółek jako zakaz wpływania przez walne zgromadzenie na zarząd w zakresie prowadzenia spraw spółki (art. 3751