Sztuka poza sztuką? Fotografia dokumentalna w Polsce ebook

Po­dzi­ęko­wa­nia

Ser­decz­nie dzi­ęku­ję roz­mów­czy­niom i roz­mów­com – bez Was, Wa­szej wie­dzy i prak­ty­ki ar­ty­stycz­nej ta ksi­ążka by nie po­wsta­ła. Dzi­ęku­ję Iwo­nie Tor­bic­kiej za ogrom pra­cy wło­żo­ny w re­dak­cję i ko­rek­tę pu­bli­ka­cji, Ja­go­dzie Ha­losz­ce za nie­oce­nio­ną po­moc przy trans­kryp­cjach wy­wia­dów. Po­dzi­ęko­wa­nia kie­ru­ję rów­nież dla ze­spo­łu Fun­da­cji Pix.ho­use oraz do­bosz.stu­dio – bez Wa­sze­go wspar­cia re­ali­za­cja ca­łe­go przed­si­ęw­zi­ęcia by­ła­by dużo trud­niej­sza. Ksi­ążka jest roz­wi­ni­ęciem pra­cy dok­tor­skiej, któ­ra po­wsta­ła w In­sty­tu­cie Twór­czej Fo­to­gra­fii Wy­dzia­łu Fi­lo­zo­ficz­no-Przy­rod­ni­cze­go Uni­wer­sy­te­tu Śląskie­go w Opa­wie (In­sti­tu­cie tvůrčí fo­to­gra­fie Fi­lo­zo­fic­ko-příro­do­vědec­ká fa­kul­ta Slez­ské uni­ve­rzi­ty v Opa­vě). Dzi­ęku­ję pro­mo­to­ro­wi pra­cy prof. Vla­di­míro­wi Bir­gu­so­wi za cen­ne rady, po­moc i kon­sul­ta­cje. Czas spędzo­ny w ITF był cza­sem wy­jąt­ko­wym. Dzi­ęku­ję też me­ce­na­som wy­da­nia pu­bli­ka­cji – w szcze­gól­no­ści Mia­stu Po­znań.

Wspie­raj­my nie­za­le­żną kul­tu­rę i sztu­kę! To o nas i dla nas.

Za bez­u­stan­ne i bez­kom­pro­mi­so­we wspar­cie dzi­ęku­je Ani i Ro­dzi­nie.

The me­dium is the mes­sa­ge?

Mar­shall McLu­han w la­tach 70. XX wie­ku za­sły­nął stwier­dze­niem, że już samo me­dium (śro­dek prze­ka­zu) jest prze­ka­zem1. Jego teo­ria od cza­su do cza­su po­wra­ca i wy­brzmie­wa z mniej­szą lub wi­ęk­szą siłą. Te po­wro­ty zwi­ąza­ne są bez­po­śred­nio ze zmia­na­mi (szcze­gól­nie tech­no­lo­gicz­ny­mi), a ży­je­my prze­cież w dy­na­micz­nych cza­sach. Ko­lej­ne re­wo­lu­cje cy­fro­we, pan­de­mia, kry­zys ener­ge­tycz­ny i eko­lo­gicz­ny, woj­ny, fake i de­ep­fa­ke new­sy. Mo­żna wy­mie­niać bar­dzo dłu­go.

No­wo­cze­sno­ść, po­no­wo­cze­sno­ść, po­st­no­wo­cze­sno­ść? Kul­tu­ra ob­ra­zu i ob­raz­ków, kul­tu­ra wi­zu­al­na, nar­ra­cje, nowe me­dia i kszta­łto­wa­nie prze­ka­zu. To pew­ne­go ro­dza­ju kod, sło­wa klu­czo­we i ciąg zna­czeń, któ­ry nas ota­cza i po­chła­nia, a cza­sem wchła­nia. Wi­ęk­szo­ść z nas nie zda­je so­bie z tego spra­wy, inni czu­ją się za­gu­bie­ni. McLu­han po­dzie­lił me­dia na zim­ne i go­rące. Zgod­nie z jego kon­cep­cją me­dium go­rące (pier­wot­nie ra­dio lub film) to ta­kie, któ­re wy­twa­rza u od­bior­cy stan sil­ne­go na­sy­ce­nia da­ny­mi. Me­dium zim­ne (mowa, te­le­fon lub te­le­wi­zja) cha­rak­te­ry­zu­je się ni­ską roz­dziel­czo­ścią prze­ka­zu, któ­ry od­bior­ca musi ak­tyw­nie uzu­pe­łnić. Idąc tym tro­pem me­dia go­rące nie po­zo­sta­wia­ją od­bior­cy miej­sca na uzu­pe­łnie­nia. A co za tym idzie – za­an­ga­żo­wa­nie w pro­ces ko­mu­ni­ka­cji jest mar­gi­nal­ny.2 Czy mo­że­my się z tym zgo­dzić? Wy­da­je się, że na prze­strze­ni lat wie­le się zmie­ni­ło. We­źmy pod uwa­gę film i kino au­tor­skie lub pro­duk­cje fil­mo­we w tech­ni­ce 3 i 5D. Czy to na­dal me­dium go­rące? Z dru­giej stro­ny – te­le­wi­zja i moc­no ste­ro­wa­ny prze­kaz ser­wi­sów in­for­ma­cyj­nych. Czy od­bior­ca będzie miał pole do uzu­pe­łnie­nia prze­ka­zu? Czy będzie on na tyle pod­pro­go­wy i jed­no­znacz­ny, że nie po­zo­sta­wi miej­sca na wła­sne pro­ce­sy my­ślo­we? Jak w tym po­dzia­le sy­tu­uje­my fo­to­gra­fię? To za­le­ży od od­bior­cy (jego edu­ka­cji – w tym edu­ka­cji wi­zu­al­nej, przy­na­le­żno­ści do gru­py i kręgu kul­tu­ro­we­go) i od pod­ga­tun­ku me­dium (fo­to­gra­fia pro­duk­to­wa będzie dzia­łać ina­czej na na­sze zmy­sły i po­strze­ga­nie niż fo­to­gra­fia kon­cep­tu­al­na). Mo­że­my za­tem pod­su­mo­wać i po­wi­ązać to zja­wi­sko z ter­mi­nem kon­wer­gen­cji me­diów – wi­ęk­szo­ść z nich może być jed­no­cze­śnie zim­na i go­rąca. Jak za­tem będzie wy­glądać kszta­łto­wa­nie zna­cze­nia fo­to­gra­fii, jej od­biór i krąg od­bior­ców?

Co z tą fo­to­gra­fią?

Fo­to­gra­fie są nie­jed­no­znacz­ne. […] Fo­to­gra­fie wy­ko­na­ne przez so­cjo­lo­ga wi­zu­al­ne­go, fo­to­gra­fa do­ku­men­ta­li­stę czy re­por­te­ra mogą być bar­dzo po­dob­ne. Jed­na­kże zna­cze­nia tych fo­to­gra­fii nie od­naj­dzie­my, przy­pi­su­jąc im ja­kiś uni­wer­sal­ny ter­min – znaj­dzie­my go w re­ak­cjach ja­kie wy­wo­łu­ją one u wi­dzów.3

Mo­że­my po­strze­gać fo­to­gra­fię jako za­mkni­ęty zbiór z kon­kret­ny­mi, wy­od­ręb­nio­ny­mi dzie­dzi­na­mi. W pew­nym sen­sie dzie­dzi­ny te są two­ra­mi au­to­no­micz­ny­mi, a z dru­giej stro­ny uzu­pe­łnia­ją się i prze­ni­ka­ją. Za­łó­żmy, że nasz zbiór skon­stru­uj­my w na­stępu­jący spo­sób – mamy w nim fo­to­gra­fię rze­mie­śl­ni­czą lub in­ny­mi sło­wy ko­mer­cyj­ną, w któ­rej skład wej­dzie np. fo­to­gra­fia por­tre­to­wa, re­kla­mo­wa i oko­licz­no­ścio­wa. Z dru­giej stro­ny mamy fo­to­gra­fię ar­ty­stycz­ną / au­tor­ską – będzie to np. fo­to­gra­fia kon­cep­tu­al­na, fo­to­gra­fia za­an­ga­żo­wa­na (po­łączo­na z ak­ty­wi­zmem) i do­ku­ment. Gdy przyj­rzy­my się tej pro­stej ka­te­go­ry­za­cji, po­ja­wią się zgrzy­ty. Czy fo­to­gra­fia por­tre­to­wa może być au­tor­ska (Pas­sport, Ale­xan­der Chek­me­nev4)? Czy fo­to­gra­fia re­kla­mo­wa może być kon­cep­tu­al­na (zdjęcia Da­vi­da La­Cha­pel­le)? Czy fo­to­gra­fia oko­licz­no­ścio­wa może być trak­to­wa­na jak do­ku­ment (cykl Ry­tu­ały Prze­jścia Prze­my­sła­wa Po­kryc­kie­go)? Czy por­tret jest do­ku­men­tem (Au­gust San­der)? To za­le­ży od umie­jęt­no­ści, świa­do­mo­ści i in­ten­cji twór­cy. To za­le­ży rów­nież od od­bior­cy i jego in­ter­pre­ta­cji. Pa­trząc na przy­to­czo­ną wcze­śniej teo­rię McLu­ha­na w ze­sta­wie­niu z in­ter­me­dial­no­ścią i mul­ti­me­dial­no­ścią na­szych cza­sów wszyst­ko może być wszyst­kim. To jest za­rów­no pi­ęk­ne jak i bar­dzo skom­pli­ko­wa­ne. Do­daj­my do tego fakt, że ży­je­my w tzw. świe­cie ob­raz­ko­wym i na nie­do­bór zdjęć nie mo­że­my na­rze­kać. Za­uwa­żył to i prze­ło­żył na język wy­sta­wy / in­sta­la­cji (czy­li język wi­zu­al­ny, co jest cie­ka­wym pa­ra­dok­sem) Erik Kes­sels. W 2011 roku ar­ty­sta si­ęgnął do sta­ty­styk i od­krył, że jed­ne­go dnia (przez 24 go­dzi­ny) do in­ter­ne­to­we­go ser­wi­su Flickr wy­sy­ła­nych jest 350 tys. zdjęć. Kes­sels wy­dru­ko­wał je i roz­sy­pał w ga­le­rii w Am­ster­da­mie, two­rząc prze­ra­ża­jącą in­sta­la­cję sym­bo­li­zu­jącą na­sze ob­raz­ko­we cza­sy. Od tego mo­men­tu licz­ba zdjęć umiesz­cza­nych w in­ter­ne­cie po­tro­iła się, a me­dia spo­łecz­no­ścio­we zy­ska­ły mi­liar­dy no­wych użyt­kow­ni­ków. Sza­cu­je się, że udo­stęp­nia­ją oni co­dzien­nie 6,9 mi­liar­da zdjęć na What­sApp, 3,8 mi­liar­da na Snap­cha­cie, 2,1 mi­liar­da na Fa­ce­bo­oku i 1,3 mi­liar­da na In­sta­gra­mie. Ka­żde­go dnia w ser­wi­sie Flickr udo­stęp­nia­nych jest „tyl­ko” oko­ło jed­ne­go mi­lio­na zdjęć – po pro­stu ser­wis ten jest mniej po­pu­lar­ny, stąd ta licz­ba nie ro­śnie tak szyb­ko jak w przy­pad­ku wy­żej wy­mie­nio­nych. Pod­su­mo­wu­jąc – we­dług sza­cun­ków w 2023 roku co se­kun­dę robi się 54 400 zdjęć, 196 mi­lio­nów na go­dzi­nę, 4,7 mi­liar­da dzien­nie, 32,9 mi­liar­da ty­go­dnio­wo, 143 mi­liar­dy mie­si­ęcz­nie i 1,72 bi­lio­na zdjęć rocz­nie…5

W ksi­ążce o zna­mien­nym ty­tu­le Wszy­scy je­ste­śmy fo­to­gra­fa­mi6 Pa­weł Bow­nik de­fi­niu­je wspó­łcze­sną fo­to­gra­fię w na­stępu­jący spo­sób:

[w fo­to­gra­fii] nie cho­dzi już wy­łącz­nie o uchwy­ce­nie fo­to­gra­ficz­ne­go mo­men­tu de­cy­du­jące­go ani wy­eks­po­no­wa­nie za­sad bu­do­wy ka­dru. Cho­dzi o to, by „pa­trzeć” na świat w au­tor­ski spo­sób, po­łączo­ny z my­śle­niem i prze­twa­rza­niem. Dla od­bior­ców fo­to­gra­fii, jak i sa­mych fo­to­gra­fu­jących me­dium to jest bar­dzo często tym, czym im się wy­da­je, ich wła­snym my­śle­niem o świe­cie. […].7

W po­dob­ny spo­sób wspó­łcze­sne me­dium fo­to­gra­ficz­ne po­strze­ga Pa­weł Sta­rzec:

By opo­wie­dzieć o kon­flik­cie, nie trze­ba już zdjęć dy­mi­ących luf, wy­star­czą śla­dy po ku­lach na zie­mi, a do opo­wie­ści o prze­mo­cy w Ame­ry­ce mogą wy­star­czyć zdjęcia bez­lud­nych przed­mie­ść – tak dłu­go, jak pre­zen­ta­cji fo­to­gra­fii to­wa­rzy­szy opis, wpro­wa­dza­jący wi­dza w kon­tekst miej­sca i przy­bli­ża­jący nar­ra­cję twór­cy sto­jącą za kon­kret­nym ob­ra­zem.8

Wspó­łcze­sno­ść, a kon­kret­niej wspó­łcze­śni od­bior­cy oraz twór­cy kszta­łtu­ją za­tem swój wła­sny, prze­two­rzo­ny przez sie­bie ob­raz. Oka­zu­je się, że ta­kie mo­żli­wo­ści daje wy­jścio­wo fo­to­gra­fia – po­strze­ga­na jako do­god­ne me­dium, czy ra­czej na­rzędzie do re­je­stra­cji ota­cza­jące­go świa­ta. Mo­że­my jed­nak za­ob­ser­wo­wać istot­ne trud­no­ści i kom­pli­ka­cje wy­ni­ka­jące wprost z tak wiel­kiej swo­bo­dy twór­ców do two­rze­nia i od­bior­ców do in­ter­pre­ta­cji tej twór­czo­ści. Sta­rzec w swo­ich dal­szych roz­wa­ża­niach za­uwa­ża, że taka fo­to­gra­fia sta­ła się bar­dziej eli­tar­na w od­bio­rze, bo zro­zu­mie­nie po­wi­ąza­nia mi­ędzy dziu­rą w zie­mi i hi­sto­rią wo­jen­ną, któ­ra za tym stoi, wy­ma­ga szer­szych kom­pe­ten­cji kul­tu­ro­wych i wi­zu­al­ne­go oczy­ta­nia niż ga­ze­to­wa fo­to­gra­fia re­por­ter­ska pa­da­jące­go po­ci­sku9. Do­ty­ka­my tu­taj sed­na spra­wy, któ­re za­uwa­ża rów­nież Mi­chał Łu­czak – dy­na­mi­ka zmian, któ­re za­cho­dzą w ob­sza­rze wi­zu­al­no­ści jest ogrom­na. Fo­to­gra­fia przez lata była prze­cież wa­żną częścią ryn­ku me­dial­ne­go/pra­so­we­go. Re­alia się zmie­ni­ły, po­de­jście ryn­ku do fo­to­gra­fii się zmie­ni­ło, a co za tym idzie fo­to­gra­fu­jący mu­sie­li szu­kać swo­je­go no­we­go miej­sca i to­żsa­mo­ści.

Mam wra­że­nie, że jako fo­to­gra­fo­wie i fo­to­graf­ki pra­cu­jący nie­gdyś dla pra­sy część z nas przy­naj­mniej dwa razy zmie­ni­ła w ostat­niej de­ka­dzie to­żsa­mo­ść. Naj­pierw by­li­śmy fo­to­re­por­te­ra­mi, po­tem do­ku­men­ta­li­sta­mi, a te­raz sta­li­śmy się ar­ty­sta­mi wi­zu­al­ny­mi. […] Z po­cząt­ku ro­bi­li­śmy zdjęcia do tek­stów […]. Ro­bi­li­śmy zdjęcia do opi­sa­nych hi­sto­rii, pod­pi­su­jąc ka­żdy ob­raz, by było wia­do­mo, o co w nim cho­dzi. […] Po­tem opu­ści­li­śmy pra­sę i sta­li­śmy się bar­dziej nie­za­le­żni. Już się nie spie­szy­li­śmy, a ma­te­ria­ły zy­ska­ły na ob­jęto­ści. Po­ja­wi­ły się „pro­jek­ty”, a po­tem „pro­jek­ty dłu­go­ter­mi­no­we”. Nie by­li­śmy już dzien­ni­ka­rza­mi, co dało nam mo­żli­wo­ści kre­acyj­ne. Zma­la­ła za to dra­stycz­nie licz­ba na­szych od­bior­ców. Do tego stop­nia, że sami sta­li­śmy się swo­imi od­bior­ca­mi.10

Wy­da­je się, że taka zmia­na nie­sie za­tem masę ko­rzy­ści dla sa­me­go roz­wo­ju me­dium fo­to­gra­fii i roz­wo­ju twór­ców, ale cier­pią na tym od­bior­cy. Są nie­ja­ko po­zo­sta­wie­ni sami so­bie, bez sys­te­mo­we­go wspar­cia w po­sta­ci do­głęb­nej edu­ka­cji wi­zu­al­nej, szcze­gól­nie w ob­li­czu eks­pre­so­wych cza­sów, w któ­rych ży­je­my i za­le­wu ob­ra­zów, któ­ry­mi je­ste­śmy co­dzien­nie ata­ko­wa­ni.

Na­le­ży jed­nak wró­cić do ko­rze­ni me­dium fo­to­gra­fii i zwró­cić uwa­gę na to, że nie jest ona ni­g­dy ode­rwa­na od rze­czy­wi­sto­ści. Bywa za­tem bar­dzo istot­nym za­pi­sem, któ­ry jest jed­nak po­dat­ny na „inne czyn­ni­ki” – na­zwij­my je fak­to­ra­mi ze­wnętrz­ny­mi. Ta­kim czyn­ni­kiem może być cho­cia­żby kon­tekst po­li­tycz­ny, na co uwa­gę zwra­ca so­cjo­log Ra­fał Droz­dow­ski:

Po­no­wo­cze­sno­ść za­częła […] ustępo­wać miej­sca przed­no­wo­cze­sno­ści. Przed­no­wo­cze­sny po­pu­lizm znów wy­da­je się po­trze­bo­wać fo­to­gra­fii jako fo­to­gra­fii. Fo­to­gra­fii naj­pro­ściej i naj­bar­dziej in­tu­icyj­nie ro­zu­mia­nej, ta­kiej, któ­ra jest kwin­te­sen­cją i ema­na­cją my­śle­nia zdro­wo­roz­sąd­ko­we­go, do­bro­wol­nie re­du­ku­jąc się do roli do­star­czy­cie­li do­wo­dów, opar­tych na naj­bar­dziej po­tocz­nym ro­zu­mie­niu praw­dy i re­ali­zmu. Spraw­czo­ść fo­to­gra­fii może być w tym no­wych oko­licz­no­ściach poj­mo­wa­na jesz­cze pro­ściej, niż mia­ło to miej­sce w cza­sach mo­der­ni­za­cji – jako sku­tecz­no­ści do­wo­du.11

We­dług słów Droz­dow­skie­go po­trze­bu­je­my fo­to­gra­fii ro­zu­mia­nej jako do­ku­ment cza­sów no­szący zna­mio­na do­wo­du. Czy jest to mo­żli­we i czy wspó­łcze­śnie w ten wła­śnie spo­sób mo­że­my wy­ko­rzy­sty­wać fo­to­gra­fię? Jak będzie to wy­glądać w kon­te­kście szyb­ko i ra­dy­kal­nie zmie­nia­jących się me­diów? Mam na my­śli np. upa­dek zna­cze­nia pra­sy, po­głębia­nie po­dzia­łów me­dial­nych i na­tych­mia­sto­wo­ść in­ter­ne­tu. Do­brym przy­kła­dem na ta­kie dzia­ła­nie „po­mi­ędzy” kre­acją, do­ku­men­tem i ak­ty­wi­zmem wi­zu­al­nym jest za­ło­żo­ne przez Ra­fa­ła Mi­la­cha Ar­chi­wum Pro­te­stów Pu­blicz­nych i wy­da­wa­ne przez nich Ga­ze­ty Straj­ko­we. APP wy­ko­rzy­stu­je język wi­zu­al­ny kla­sycz­ne­go fo­to­re­por­ta­żu (sze­rzej do­ku­men­tu) – zgod­nie z za­sa­dą, że do­ku­ment, fo­to­gra­fia re­por­ta­żo­wa i so­cjo­lo­gia wi­zu­al­na – ru­ty­no­wo do­star­cza­ją przy­naj­mniej mi­ni­mum wia­do­mo­ści nie­zbęd­nych do zro­zu­mie­nia ob­ra­zu12, ko­rzy­sta z funk­cji za­pi­su wy­da­rzeń (straj­ków), ale wy­ko­rzy­stu­je go w kon­te­kście in­nym, niż kla­sycz­nie ro­zu­mia­ny prze­kaz in­for­ma­cyj­ny lub pra­so­wy. Pa­pie­ro­we pu­bli­ka­cje sta­ją się ak­ty­wi­stycz­nym wspar­ciem dla uczest­ni­ków pro­te­stów i nie opi­su­ją wy­da­rze­nia – ra­czej sta­no­wią jego uzu­pe­łnie­nie, któ­re samo w so­bie jest rów­nież zja­wi­skiem wi­zu­al­nym.

Cie­ka­wym pod­su­mo­wa­niem może być stwier­dze­nie Ho­war­da S. Bec­ke­ra tra­fia­jące w punkt po­mi­ędzy roz­ter­ka­mi se­man­tycz­ny­mi a in­ter­pre­ta­cyj­ny­mi:

Fo­to­gra­fo­wie przej­mu­ją się tym, co ro­bią i mają na­dzie­ję roz­wiać swo­je wąt­pli­wo­ści, szu­ka­jąc, dla swych dzia­łań wła­ści­wej na­zwy. Ale owo ma­gicz­ne sło­wo nie roz­wi­ąże pro­ble­mów zwi­ąza­nych z fo­to­gra­fią, tak jak nie roz­wi­ąże ich w in­nych dzie­dzi­nach. Oso­by po­słu­gu­jące się przed­sta­wie­nia­mi wi­zu­al­ny­mi znaj­dą uza­sad­nie­nie w re­ak­cjach, ja­kie ich pra­ce wy­wo­łu­ją u wi­dzów, nie­za­le­żnie od tego, jak zde­fi­niu­je się ich po­czy­na­nia.13

Oka­zu­je się po­now­nie, że klu­czo­wy jest od­bior­ca i jego in­ter­pre­ta­cja dzie­ła twór­cy. Bez od­bior­cy nie ma twór­cy.

Po­cząt­ko­we roz­wa­ża­nia mogą wy­da­wać się pew­ne­go ro­dza­ju ła­mi­głów­ką. Za­gad­ka ta jest jed­nak nie­zbęd­na przy pró­bie po­da­nia, a wła­ści­wie sfor­mu­ło­wa­nia de­fi­ni­cji wspó­łcze­snej fo­to­gra­fii do­ku­men­tal­nej. Do­ku­men­tu ro­zu­mia­ne­go bar­dzo sze­ro­ko – gdzieś na sty­ku fo­to­re­por­ta­żu, so­cjo­lo­gii wi­zu­al­nej, fo­to­gra­fii za­an­ga­żo­wa­nej, kon­cep­tu i su­biek­ty­wi­zmu. Na stro­nach tej ksi­ążki chcia­łbym przy­bli­żyć i za­węzić nurt do­ku­men­tu do pol­skiej per­spek­ty­wy. Po pierw­sze dla­te­go, że jest mi ona nie­zwy­kle bli­ska, a po dru­gie – bo wy­da­je się zu­pe­łnie po­zba­wio­na szer­sze­go, zbio­ro­we­go opra­co­wa­nia.

Pró­ba de­fi­nio­wa­nia fo­to­gra­fii do­ku­men­tal­nej

Po co pró­bo­wać de­fi­nio­wać fo­to­gra­fię do­ku­men­tal­ną? Od­po­wie­dź częścio­wo przy­no­si naj­po­pu­lar­niej­sza wy­szu­ki­war­ka in­ter­ne­to­wa Go­ogle. Po wpi­sa­niu ha­sła fo­to­gra­fia do­ku­men­tal­na wy­ni­ki są dość za­ska­ku­jące (trze­ba zda­wać so­bie spra­wę, że za­le­żą też od kil­ku czyn­ni­ków np. na­szej lo­ka­li­za­cji, ar­chi­wal­nych wy­szu­ki­wań i in­nych zmien­nych wa­żnych dla al­go­ryt­mu), po­dam za­tem mój przy­kład. Poza kil­ko­ma ad­re­sa­mi za­kła­dów fo­to­gra­ficz­nych, gdzie mo­że­my wy­ko­nać zdjęcia do do­ku­men­tów otrzy­mu­je­my rów­nież prze­kie­ro­wa­nia do stro­ny in­ter­ne­to­wej prak­tycz­ne­go mo­no­po­li­sty ryn­ku opro­gra­mo­wa­nia do ob­rób­ki gra­ficz­nej zdjęć – Ado­be. Tam do­wie­my się, że fo­to­gra­fia do­ku­men­tal­na to ro­bie­nie zdjęć przed­sta­wia­jących praw­dzi­we ży­cie i że w pro­gra­mie Ado­be Pho­to­shop mo­żesz do­ko­nać zmian, ko­ry­gu­jąc fo­to­gra­fie. Je­śli ro­bisz fo­to­re­por­taż, nie prze­kszta­łcasz zdjęcia, ale […] uży­wasz na­rzędzi, na przy­kład pro­gra­mu Pho­to­shop, by po­ka­zać swo­je spo­strze­że­nia.14

Jest to oczy­wi­ście świa­do­my pro­duct pla­ce­ment (lo­ko­wa­nie pro­duk­tu), do­dat­ko­wo okra­szo­ny – de­li­kat­nie mó­wi­ąc – nie­zbyt traf­nie do­bra­ną fo­to­gra­fią pre­zen­tu­jącą czar­no­skó­rych miesz­ka­ńców jed­ne­go z afry­ka­ńskich kra­jów trzy­ma­jących pa­nel sło­necz­ny. Ko­lej­ny link jest rów­nie cie­ka­wy. To stro­na du­że­go in­ter­ne­to­we­go skle­pu z ar­ty­ku­ła­mi RTV i AGD. Na­szym oczom uka­zu­ją się Po­rad­ni­ki Eks­per­ta. Fo­to­gra­fia do­ku­men­tal­na – co to jest? Ar­ty­kuł za­czy­na się moc­nym stwier­dze­niem:

Cho­ciaż ist­nie­je wie­le ró­żnych ga­tun­ków fo­to­gra­fii, fo­to­gra­fia do­ku­men­tal­na jest praw­do­po­dob­nie jed­ną z naj­bar­dziej uczci­wych form sztu­ki.15

Po pierw­sze, pło­mien­ne dys­ku­sje na te­mat tego czy do­ku­ment jest sztu­ką trwa­ją od lat, a po dru­gie – te­mat praw­dy fo­to­gra­fii jest bar­dzo zło­żo­ny i rów­nie chęt­nie pod­wa­ża­ny. Mó­wi­ąc o praw­dzie w fo­to­gra­fii na pew­no pod uwa­gę mu­si­my wzi­ąć ta­kie aspek­ty jak: in­dy­wi­du­al­ne do­świad­cze­nie, wie­dzę i za­mia­ry twór­cy oraz sam aspekt tech­nicz­ny – za­czy­na­jąc od prze­ło­że­nia trój­wy­mia­ro­we­go świa­ta na pła­ski ob­raz fo­to­gra­ficz­ny, po świa­do­me ka­dro­wa­nie, ob­rób­kę gra­ficz­ną (w tym ko­lo­ry­sty­kę ob­ra­zu) czy chy­ba naj­wa­żniej­szą rzecz, czy­li kon­tekst uży­cia wy­ko­na­nej fo­to­gra­fii.

Pierw­szym przy­kła­dem może być sy­tu­acja zwi­ąza­na z kry­zy­sem mi­gra­cyj­nym na gra­ni­cy pol­sko – bia­ło­ru­skiej, któ­ry wy­bu­chł w 2021 roku. Pol­ski rząd wpro­wa­dził za­kaz do­stępu me­diów w ob­szar dzia­łań Stra­ży Gra­nicz­nej, de fac­to unie­mo­żli­wia­jąc re­la­cjo­no­wa­nie sy­tu­acji. W pol­skich me­diach wi­dzie­li­śmy zdjęcia i fil­my wy­ko­na­ne przez pra­cow­ni­ków woj­ska, stra­ży gra­nicz­nej oraz re­la­cje z Twit­te­ra mi­ni­stra obro­ny na­ro­do­wej Ma­riu­sza Błasz­cza­ka, pre­zen­tu­jące bu­do­wę umoc­nień

gra­nicz­nych i agre­sję mi­gran­tów. Do­daj­my do tego za­trzy­ma­nie trzech fo­to­re­por­te­rów: Ma­cie­ja Na­brda­li­ka, Ma­cie­ja Mo­skwę i Cze­cha – Mar­ti­na Di­víška. Wy­ci­ągni­ęto ich z auta, sku­to i przej­rza­no kar­ty pa­mi­ęci w apa­ra­tach – mimo tego, że przy­by­wa­li poza ob­sza­rem obo­wi­ązy­wa­nia sta­nu wy­jąt­ko­we­go. Po dru­giej stro­nie za zgo­dą i na za­pro­sze­nie re­żi­mu Alek­san­dra Łu­ka­szen­ki dzia­ła­li dzien­ni­ka­rze, w tym m.in. fo­to­re­por­ta­ży ro­syj­scy i bia­ło­ru­scy pra­cu­jący dla ro­syj­skiej agen­cji TASS, któ­ra na­stęp­nie sprze­da­je zdjęcia za­chod­nim agen­cjom in­for­ma­cyj­nym np. As­so­cia­ted Press. Zdjęcia, któ­re po­wsta­ły, pre­zen­to­wa­ły m.in. szczęśli­wych mi­gran­tów, głów­nie uśmiech­ni­ęte i spo­ży­wa­jące go­rące po­si­łki dzie­ci, a z dru­giej stro­ny – pol­skie słu­żby ata­ku­jące z wy­ko­rzy­sta­niem gazu łza­wi­ące­go i ar­ma­tek wod­nych. Ani je­den, ani dru­gi ob­raz nie jest praw­dzi­wy, choć zma­ni­pu­lo­wa­ny z ró­żnych po­wo­dów.

Ko­lej­ną kwe­stią war­tą po­ru­sze­nia jest sam te­mat kre­owa­nia rze­czy­wi­sto­ści w celu pó­źniej­szej jej re­je­stra­cji. We­źmy za przy­kład sym­bo­licz­ną fo­to­gra­fię pre­zen­tu­jącą spo­tka­nie pre­zy­den­tów Ro­sji, Wła­di­mi­ra Pu­ti­na i Fran­cji – Em­ma­nu­ela Ma­cro­na, wy­ko­na­ną na po­cząt­ku lu­te­go 2022 roku na Krem­lu. Fo­to­gra­fia uka­zu­je dość gro­te­sko­wą sce­nę – oto dwóch przy­wód­ców za­sia­da na prze­ciw­le­głych ko­ńcach bar­dzo dłu­gie­go sto­łu. Ta­kie usa­dze­nie roz­mów­ców, usta­wio­ne przez krem­low­ską pro­pa­gan­dę, jest bar­dzo świa­do­me – na po­wsta­łej pod­czas spo­tka­nia fo­to­gra­fii wi­dzi­my ob­raz siły, dy­stan­su, wy­ższo­ści i bra­ku po­sza­no­wa­nia dla dru­giej stro­ny. Te­raz już wie­my, że pe­łno­ska­lo­wa in­wa­zja Ro­sji na Ukra­inę roz­po­częła się kil­ka­na­ście dni pó­źniej. Na­le­ży od­no­to­wać fakt, że stro­na ro­syj­ska ar­gu­men­to­wa­ła taki spo­sób usa­dze­nia pre­zy­den­ta Fran­cji jego od­mo­wą wy­ko­na­nia te­stu na obec­no­ść wi­ru­sa CO­VID-19. Ad­mi­ni­stra­cja Ma­cro­na nie zgo­dzi­ła się na prze­pro­wa­dze­nie te­stu w oba­wie przed wy­cie­kiem DNA i in­for­ma­cji o sta­nie zdro­wia pre­zy­den­ta. Na in­nej fo­to­gra­fii, wy­ko­na­nej 16 lu­te­go 2022 roku wi­dzi­my sprzy­mie­rze­ńca Pu­ti­na, pre­zy­den­ta Bra­zy­lii Ja­ira Bol­so­na­ro, któ­ry sie­dzi obok przy­wód­cy Ro­sji, nie­mal ra­mię w ra­mię. Wnio­ski na­su­wa­ją się same.

War­to przy­po­mnieć fo­to­gra­fię, a wła­ści­wie mon­taż wy­ko­na­ny przez Adę Zie­li­ńską w li­sto­pa­dzie 2018 roku. Pod­czas, bu­dzące­go kon­tro­wer­sje i licz­ne emo­cje, Mar­szu Nie­pod­le­gło­ści Zie­li­ńska wy­na­jęła po­kój w jed­nym z war­szaw­skich ho­te­li, wy­cze­ka­ła mo­ment prze­jścia mar­szu, usta­wi­ła kadr i mo­del­kę, a na­stęp­nie zło­ży­ła za­in­sce­ni­zo­wa­ny ob­raz z wi­do­kiem zza okna. Fo­to­gra­fia zo­sta­ła opu­bli­ko­wa­na na In­sta­gra­mie i sta­ła się vi­ra­lem. Funk­cjo­no­wa­ła bez opi­su i in­for­ma­cji o tym, że to fo­to­mon­taż.

Fo­to­gra­fia zo­sta­ła zmon­to­wa­na z dwóch ka­drów ro­bio­nych nie­mal w tym sa­mym cza­sie. Nie spo­dzie­wa­łam się ta­kie­go za­in­te­re­so­wa­nia. Zdjęcie było in­sce­ni­zo­wa­ne. Chcia­łam w jed­nym ka­drze po­ka­zać dwie Pol­ski.16

Zdjęcie Zie­li­ńskiej było sze­ro­ko ko­men­to­wa­ne – wzbu­dza­ło emo­cje i przy oka­zji dys­ku­sje, czy jest to praw­dzi­wy (w do­my­śle do­ku­men­tal­ny) za­pis tego wy­da­rze­nia czy ra­czej kre­acja ar­ty­stycz­na. Od­bior­cy uzna­li, że to moc­na i in­te­re­su­jąca ilu­stra­cja Mar­szu, co po­zwa­la wy­snuć wnio­sek, że wspó­łcze­śnie bar­dziej li­czy się do­ku­men­tal­ny lub in­ter­wen­cyj­ny prze­kaz, niż sama for­ma do­ku­men­tal­na (w do­my­śle – po­zba­wio­na ma­ni­pu­la­cji). Nie­sie to jed­nak spo­ro za­gro­żeń, któ­re wcze­śniej zo­sta­ły omó­wio­ne – in­ten­cje au­to­ra czy oso­by pu­bli­ku­jącej daną fo­to­gra­fię mogą nie być lub – nie są, po­zba­wio­ne celu.

Ta­kim za­gro­że­niem jest nie­wąt­pli­wie fo­to­re­ali­stycz­ny ob­raz wy­two­rzo­ny przez AI (sztucz­ną in­te­li­gen­cję). Ko­lej­ne od­sło­ny al­go­ryt­mu i wer­sji sil­ni­ka ge­ne­ra­to­ra AI spo­wo­do­wa­ły la­wi­no­wy wzrost po­pu­lar­no­ści tego typu „zdjęć”, ale też po­wsta­nie ogrom­ne­go pola do wy­twa­rza­nia fa­łszy­we­go ob­ra­zu rze­czy­wi­sto­ści – cho­cia­żby po­przez ge­ne­ro­wa­nie i pu­bli­ka­cję de­ep­fej­ków czy­li ob­ra­zów, któ­re są w pe­łni stwo­rzo­ne przez al­go­rytm i słu­żą do wpro­wa­dza­nia od­bior­cy w błąd. Przy­kła­dem tego typu dzia­ła­nia mogą być „fo­to­gra­fie” z aresz­to­wa­nia by­łe­go pre­zy­den­ta USA Do­nal­da Trum­pa, któ­re wy­wo­ła­ły la­wi­nę dys­ku­sji na te­mat etycz­no­ści two­rze­nia tego typu con­ten­tu.

Mam jed­nak nie­od­par­te wra­że­nie, że co­raz bar­dziej będzie­my po­trze­bo­wać ob­ra­zu re­al­no­ści, ob­ra­zu nie­za­krzy­wio­ne­go przez tech­no­lo­gię. Będzie­my ta­kże po­trze­bo­wać wie­dzy oraz na­rzędzi do we­ry­fi­ka­cji au­ten­tycz­no­ści tego co wi­dzi­my. Roz­mo­wy o praw­dzie w fo­to­gra­fii mogą prze­jść na zu­pe­łnie inny po­ziom – „przed AI” i „post AI”. To, co było na gra­ni­cy su­biek­tyw­no­ść, te­raz może stać się ka­wa­łkiem praw­dy.

Tego jed­nak nie do­wie­my się z rze­czo­ne­go ar­ty­ku­łu Po­rad­ni­ki Eks­per­ta. Fo­to­gra­fia do­ku­men­tal­na – co to jest? Czy­ta­my w nim da­lej, że ter­min do­ku­ment po­cho­dzi z ła­ci­ńskie­go „do­cu­men­tum” i ozna­cza „do­ku­ment do­wo­do­wy”. Czy jest to stwier­dze­nie słusz­ne i wy­czer­pu­jące w kon­te­kście po­przed­nich roz­wa­żań? Może, podąża­jąc za tą lo­gi­ką, słyn­ne nie­miec­kie Do­cu­men­ta w Kas­sel rów­nież wy­wo­dzą się z ko­rze­ni do­ku­men­tu? Otóż nie­ko­niecz­nie. Do­cu­men­ta to sło­wo, stwo­rzo­ne na po­trze­by pierw­szej wy­sta­wy w 1955 roku, któ­re mia­ło od­da­wać du­cha pre­zen­ta­cji i co za tym idzie, do­ku­men­to­wać do­ko­na­nia sztu­ki wspó­łcze­snej, któ­ra była nie­do­stęp­na dla nie­miec­kiej pu­blicz­no­ści w okre­sie na­zi­stow­skim. Po­dob­nie w dzi­siej­szych cza­sach ra­czej trud­no zde­fi­nio­wać samą fo­to­gra­fię jako ry­so­wa­nie za po­mo­cą świa­tła (z grec­kie­go phōs – świa­tło, gra­phé – ry­so­wa­nie). To me­dium dużo bar­dziej skom­pli­ko­wa­ne i ob­szer­ne. Do­brze ujął to so­cjo­log i ba­dacz wi­zu­al­no­ści Ma­ciej Frąc­ko­wiak, któ­ry za­rów­no w swo­jej pra­cy na­uko­wej jak i w se­rii ksi­ążek Kru­che Me­dium. Roz­mo­wy o fo­to­gra­fii za­da­je pod­sta­wo­we py­ta­nie: czym jest fo­to­gra­fia i czy za jej po­mo­cą mo­żna zmie­niać świat?

Fo­to­gra­fia mo­de­lu­je dzi­siaj nie tyl­ko na­sze wy­obra­że­nie o świe­cie, ale też okre­ślo­ny for­mat za­an­ga­żo­wa­nia weń czy dzia­ła­nia. […] Trud­no dzi­siaj uchwy­cić to, czym fo­to­gra­fia jest, a co do­pie­ro, ja­kie skut­ki może mieć dzia­ła­nie za jej po­mo­cą17.

Cie­ka­wym przy­kła­dem może być ob­ser­wa­cja, któ­rą po­czy­ni­łem w rocz­ni­cę roz­po­częcia zbroj­nej agre­sji Fe­de­ra­cji Ro­syj­skiej na Ukra­inę. 24 lu­te­go 2023 roku w holu głów­nym Col­le­gium Ma­ius Uni­wer­sy­te­tu im. Ada­ma Mic­kie­wi­cza w Po­zna­niu od­by­ła się in­au­gu­ra­cja Dni Ukra­ińskich, któ­rej to­wa­rzy­szy­ła wy­sta­wa zdjęć Mar­ci­na Sta­niew­skie­go i hap­pe­ning. Woj­na w Ukra­inie jest wy­da­rze­niem bar­dzo świe­żym, bli­skim i trau­ma­tycz­nym – szcze­gól­nie dla Ukra­inek i Ukra­ińców, któ­rych ro­dzi­ny giną, a domy są zrów­ny­wa­ne z zie­mią. Do tego do­cho­dzą in­for­ma­cje, któ­re od­bie­ra­my w try­bie 24 go­dzi­ny live. Od­no­szę się do tego wy­da­rze­nia, gdyż chcia­łbym wy­snuć na jego pod­sta­wie jed­ną, dość kon­tro­wer­syj­ną tezę: do­ku­ment nie jest do­ku­men­tem, fo­to­graf nie jest fo­to­gra­fem, wy­sta­wa nie jest wy­sta­wą, a od­bior­cy nie są do ko­ńca od­bior­ca­mi. Dla­cze­go? W tym przy­pad­ku zdjęcia, pre­zen­to­wa­ne na wy­sta­wie, nie były wy­ko­ny­wa­ne z za­mia­rem wy­ko­rzy­sta­nia ich na eks­po­zy­cji lub w pra­sie, czy uży­cia jako do­wód w spra­wie. Były wy­ko­ny­wa­ne przy oka­zji do­star­cza­nia po­mo­cy hu­ma­ni­tar­nej. Mar­cin Sta­niew­ski (au­tor zdjęć) nie­gdyś kan­dy­dat na eu­ro­po­sła, far­ma­ceu­ta i wła­ści­ciel ap­tek stał się wo­lon­ta­riu­szem nio­sącym po­moc w stre­fie woj­ny. Mo­żli­wo­ści, ja­kie daje wspó­łcze­sna fo­to­gra­fia – wy­ko­ny­wa­na za po­mo­cą smart­fo­na – spra­wi­ły, że te zdjęcia pod względem tech­nicz­nym są ak­cep­to­wal­ne, a wa­lo­ry es­te­tycz­ne czy wie­dza z za­kre­su kom­po­zy­cji nie są w tym przy­pad­ku istot­ne. Wy­sta­wa nie jest ty­po­wą wy­sta­wą w ste­ryl­nej prze­strze­ni ga­le­ryj­nej, gdyż pre­zen­to­wa­na w pi­ęk­nym, za­byt­ko­wym uni­wer­sy­tec­kim holu w ze­sta­wie­niu z hap­pe­nin­giem, po­le­ga­jącym na pro­duk­cji sia­tek ma­sku­jących przez ukra­ińskich stu­den­tów prze­by­wa­jących w Pol­sce, jest nie­ja­ko ele­men­tem wy­stro­ju. Za to pod­czas wy­da­rze­nia uwa­gę przy­ku­wa­ły dzia­ła­nia per­for­ma­tyw­ne oraz same re­ak­cje i emo­cje obec­nych tam Ukra­ińców, któ­rzy sta­li się jed­no­cze­śnie od­bior­ca­mi tego wy­da­rze­nia. Czy to źle, czy sama wy­sta­wa była złym po­my­słem? Ab­so­lut­nie nie. Tę sy­tu­ację mo­że­my prze­cież od­wró­cić. Do­ku­ment może mieć war­to­ść rów­nież ewi­den­cyj­ną – gdy nie jest dzie­łem za­mie­rzo­nym. Zdjęć nie musi wy­ko­ny­wać fo­to­graf, któ­ry nim się czu­je lub mia­nu­je – do­sko­na­łe i wa­żne fo­to­gra­fie mogą po­wstać przy oka­zji. Wy­sta­wa pre­zen­to­wa­na w holu uni­wer­sy­tec­kim może za­in­te­re­so­wać rów­nież przy­pad­ko­we oso­by, któ­re tłum­nie będą zmie­rzać na za­jęcia – wśród nich może być choć jed­na oso­ba, któ­rej te fo­to­gra­fie otwo­rzą oczy. Licz­ba od­bior­ców i od­biór mogą być za­tem zu­pe­łnie inne.

Na dru­gim bie­gu­nie mamy ksi­ążkę Kurz Ma­riu­sza Fo­rec­kie­go, któ­ra jest nie­zwy­kłym, świa­do­mym i kon­se­kwent­nym za­pi­sem do­ku­men­tal­nym roz­pa­du ZSRR w ko­ńco­wym sta­dium jego ist­nie­nia i w cza­sie po­wsta­wa­nia no­we­go ładu spo­łecz­no-po­li­tycz­ne­go. Fo­rec­ki lubi pod­kre­ślać, że zna­la­zł się w da­nym miej­scu przez przy­pa­dek, że fo­to­gra­fo­wał in­tu­icyj­nie, że opo­wia­dał ob­ra­zem z po­trze­by chwi­li. Cały czas w gło­wie mam wspo­mnie­nia Ma­riu­sza o od­wo­ła­nym lo­cie z Mo­skwy i kil­ku do­la­rach, któ­re zo­sta­ły w kie­sze­ni — wy­star­czy­ły je­dy­nie na pusz­kę Coli w da­le­kim Afga­ni­sta­nie. Mam w gło­wie ob­raz nie­bie­skich je­an­sów żo­łnie­rza za­ku­rzo­nych py­łem bun­kra pod­czas obro­ny Gro­zne­go. Tam Fo­rec­ki zna­la­zł się rów­nież „szczęśli­wym tra­fem”. Czy aby na pew­no? Mam wąt­pli­wo­ści. Bez kon­kret­nych cech cha­rak­te­ry­zu­jących do­bre­go do­ku­men­ta­li­stę, fo­to­re­por­te­ra czy dzien­ni­ka­rza te zdjęcia by nie po­wsta­ły. Losy tych lu­dzi i te miej­sca nie zo­sta­ły­by za­pi­sa­ne.18 Z dru­giej jed­nak stro­ny te fo­to­gra­fie pre­zen­to­wa­ne są nie jako obiekt mu­ze­al­ny czy zdjęcia w pod­ręcz­ni­ku do hi­sto­rii, ale jako art­bo­ok/pho­to­bo­ok, in­ny­mi sło­wy jako obiekt ar­ty­stycz­ny z kon­kret­ną nar­ra­cją zdjęcio­wą, z prze­nie­sie­niem opi­sów fo­to­gra­fii do od­dziel­ne­go in­dek­su i au­tor­skim ko­men­ta­rzem Fo­rec­kie­go. Do­dat­ko­wo pu­bli­ka­cja uka­za­ła się w 2022 roku, tuż po na­pa­ści Ro­sji na Ukra­inę. Fo­to­gra­fie nie dość, że na­bra­ły mocy po la­tach, to jesz­cze kon­tekst ich pu­bli­ka­cji – w roku po­cząt­ku woj­ny – na­da­je im ko­lej­ne, po­głębio­ne zna­cze­nie.

Jak od­na­le­źć się za­tem w gąsz­czu zna­czeń, po­dzia­łów i po­do­bie­ństw? Je­że­li cho­dzi o do­ku­ment pla­su­jący się gdzieś po­mi­ędzy na­uką, sztu­ką i dzien­ni­kar­stwem, to war­to od­nie­ść się do słów Ho­war­da S. Bec­ke­ra, któ­ry ba­dał zwi­ąz­ki so­cjo­lo­gii wi­zu­al­nej i fo­to­gra­fii. Twier­dził, że:

Trak­tu­jąc fo­to­gra­fię do­ku­men­tal­ną czy re­por­ta­żo­wą jako ro­dzaj spra­woz­da­nia, mo­że­my się do­wie­dzieć, cze­go do­ko­na­li lu­dzie, ale nie do­trze­my do isto­ty ich dzia­łań. Fo­to­gra­fia ta wy­ra­sta bo­wiem ze struk­tur, w któ­rych jest uży­wa­na, ze zbio­ro­wych dzia­łań wszyst­kich za­an­ga­żo­wa­nych osób, a w kon­se­kwen­cji ró­żni się w za­le­żno­ści od cza­su i miej­sca. […] Fo­to­gra­fie zy­sku­ją zna­cze­nie dzi­ęki temu, jak oso­by, któ­rych do­ty­czą, ro­zu­mie­ją je, wy­ko­rzy­stu­ją, a tym sa­mym – ja­kie na­da­ją im zna­cze­nie.19

Oka­zu­je się, że po­dob­nie jak przy opi­sie i pró­bie de­fi­nio­wa­nia, czym jest wspó­łcze­sna fo­to­gra­fia, rów­nież w za­węże­niu do nur­tu fo­to­gra­fii do­ku­men­tal­nej i re­por­ter­skiej wa­żny jest kon­tekst, czas, miej­sce i zna­cze­nie nada­ne przez od­bior­ców. Cie­ka­wy i wa­żny wy­da­je się trop nauk so­cjo­lo­gicz­nych, któ­re sku­pia­ją się na czło­wie­ku i fo­to­gra­fii, któ­ra za­pi­su­je prze­ja­wy czło­wie­cze­ństwa. Po­de­jście do tego zmie­nia­ło się jed­nak na prze­strze­ni lat, na co zwra­ca uwa­gę Pa­weł Sta­rzec:

So­cjo­lo­gia w swo­ich po­cząt­kach funk­cjo­no­wa­ła w sta­nie za­tar­cia wy­ra­źnych gra­nic mi­ędzy pra­cą ba­da­cza spo­łecz­ne­go i ko­goś, kogo dziś uzna­je się za fo­to­gra­fa do­ku­men­tal­ne­go – przy­kła­dem

tego mogą być cy­kle re­ali­zo­wa­ne przez Ja­co­ba Rii­sa czy Le­wi­sa W. Hine’a, któ­rzy uzna­wa­li się za ob­ser­wa­to­rów ży­cia spo­łecz­ne­go ko­rzy­sta­jąc z fo­to­gra­fii jako na­rzędzia. Stop­nio­we oko­py­wa­nie się na po­zy­cjach z po­cząt­ku zre­du­ko­wa­ło zna­cze­nie fo­to­gra­fii w ra­mach so­cjo­lo­gii do roli na­rzędzia, by z cza­sem wy­od­ręb­nić ją jako te­mat ba­da­nia.20

Mamy za­tem nie­ja­ko po­twier­dze­nie kie­run­ku my­śle­nia o fo­to­gra­fii przy­wo­ła­ne­go wcze­śniej w sło­wach Pa­wła Bow­ni­ka i Mi­cha­ła Łu­cza­ka. Już te­raz na­su­wa się wnio­sek, że za­ło­że­nia do­ku­men­tu i wszyst­kich po­chod­nych fo­to­gra­fii, któ­ra pró­bu­je ob­ser­wo­wać, in­ter­pre­to­wać lub ba­dać ota­cza­jący świat, na­kła­da­ją się. Dla­cze­go? Mo­żli­we, że nurt i my­śle­nie do­ku­men­tal­ne opar­te na rze­czy­wi­sto­ści jest obec­nie bar­dzo sil­ne. Pró­bu­je­my zro­zu­mieć świat i często uży­wa­my do tego fo­to­gra­fii, zmie­nia­jąc lub pod­kre­śla­jąc rolę tego me­dium.

Jesz­cze inne świa­tło na pró­bę de­fi­nio­wa­nia do­ku­men­tu (w tym to­po­gra­fii – ro­zu­mia­nej i często pre­zen­to­wa­nej w pol­skiej my­śli ku­ra­tor­skiej i na­uko­wej jako czy­sta for­ma do­ku­men­tu) rzu­ca Ma­rian­na Mi­cha­łow­ska i Ma­ciej Szy­ma­no­wicz.

W pol­skiej teo­rii fo­to­gra­fii nie jest ja­sno okre­ślo­ne, jak de­fi­nio­wać fo­to­gra­fię do­ku­men­tal­ną i to­po­gra­ficz­ną, jak od­ró­żnić fo­to­gra­fię przy­rod­ni­czą od kra­jo­bra­zo­wej. Nie daje na te py­ta­nia jed­nej od­po­wie­dzi ani teo­ria sztu­ki, ani geo­gra­fia kul­tu­ro­wa. […] Gdy­by wy­obra­zić so­bie po­szcze­gól­ne zbio­ry po­jęć (np. «fo­to­gra­fia» do­ku­men­tal­na i to­po­gra­ficz­na), to mie­li­by­śmy często do czy­nie­nia ze zdjęcia­mi (cho­cia­żby Wil­czy­ka, Pu­sto­ły, Gro­spier­re’a) na­le­żący­mi do części wspól­nych owych zbio­rów po­jęć. […] Za­rów­no „nowy do­ku­ment”, jak i „nowa to­po­gra­fia” po­zwa­la­ły ob­ser­wo­wać i ana­li­zo­wać śla­dy od­ci­śni­ęte w śro­do­wi­sku za spra­wą ludz­kich dzia­łań. Fo­to­gra­fia sta­je się tu za­tem na­rzędziem ba­da­nia owych ma­te­rial­nych se­dy­men­ta­cji, któ­re me­ta­fo­rycz­nie prze­obra­ża­ją się w osa­dy pa­mi­ęci.21

W pierw­szej części tego wy­wo­du mó­wi­li­śmy o na­cho­dzących na sie­bie częściach zbio­ru, ja­kim jest fo­to­gra­fia. Po­dob­ną sy­tu­ację mamy przy za­węże­niu ob­sza­ru do do­ku­men­tu. Klu­czo­wym frag­men­tem przy­to­czo­nej wy­po­wie­dzi wy­da­je się jed­nak stwier­dze­nie, że fo­to­gra­fia sta­je się na­rzędziem (tro­chę w opo­zy­cji do słów Pa­wła Star­ca). Pój­dźmy tym tro­pem da­lej. Do­ku­ment sta­je się na­rzędziem ba­da­nia, na­rzędziem za­pi­su, na­rzędziem in­ter­pre­ta­cji, na­rzędziem zmia­ny? Czy za­tem wspó­łcze­śnie „the me­dium is the mes­sa­ge” (me­dium jest in­for­ma­cją), czy ra­czej „the me­dium is the tool” (me­dium jest na­rzędziem)?