Święty Jan Apostoł i wyspa Apokalipsy. Tajemnice zesłania na Patmos ebook

Okładka, skład, łamanie wersji do druku

Fahrenheit 451

Obróbka zdjęć TekstProjekt

Korekta

Karolina Kuć

Dyrektor wydawniczy

Maciej Marchewicz

ISBN 9788380799332

Copyright © Adam Ryszard Sikora OFM

Copyright © for Fronda PL, Sp. z o.o.,

Warszawa 2022

WydawcaFronda PL, Sp. z o.o.ul. Łopuszańska 3202-220 Warszawatel. 22 836 54 44, 877 37 35 faks 22 877 37 34e-mail: [email protected]

www.wydawnictwofronda.pl

www.facebook.com/FrondaWydawnictwo

www.twitter.com/Wyd_Fronda

Przygotowanie wersji elektronicznejEpubeum

Za zezwoleniem władz zakonnych

O. Leonard Bielecki OFM

Prowincjał

Prot. 145/23

Autorzy fotografii: ks. Artur Andrzejewski, Przemysław Basiński, o. Justyn Berus OFM, ks. Kamil Chojnacki, ks. Marcin Czermiński SJ, Barbara Hoffman, br. Rafał Kondracki OFM, Katarzyna Kozakowska, Tomasz Krumenacker, ks. Adam Kubiś, Ewa, Piotr i Jan Lietzau, o. Bernard Marciniak OFM, o. Jerzy Norel OFMConv, o. Ozeasz Ossowski OFM, Stefan Piechalak, ks. Artur Progorowicz, o. Adam R. Sikora OFM, ks. Tomasz Siuda, Lenka Svorova.

Autor map: Mirosław Lidzbarski

Autorzy grafik i obrazu: Kinga Sibilska, Maciej Tamkun

Zdjęcie obrazu „Ifigenia w Taurydzie” zostało wykonane dzięki uprzejmości dyrektor Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Mickiewicza w Olsztynie, Pani mgr Jolanty Skrzypczyńskiej

Ilustracje na stronach: 5, 6, 266 - Wikimedia Commons

Wszystkim, którzy wspierali mnie w odkrywaniu tajemnic Patmos

Nicolas Poussin (1594–1665). Pejzaż ze świętym Janem na Patmos. Art Institute of Chicago

Wprowadzenie

Patmos nie jest jednym z wielu turystycznych miejsc, których ten kraj ma wiele. Nie jest jedynie „malowniczą” wyspą, na której dusze romantyczne czy miłośnicy natury pragną spędzić kilka miłych dni. Jest to miejsce święte, pielgrzymkowe, skąd czerpie się świętość i uświęcenie. Jest to miejsce, w którym dusza się wznosi a życie odkrywa swoją wartość.

(Zissimos Virvillis)

Wyspa Patmos, mimo iż nierozerwalnie związana jest z postacią św. Jana Apostoła i Księgą Apokalipsy, nie dostąpiła przywileju szczególnego zaistnienia w powszechnej świadomości chrześcijan. A przecież to „właśnie na Patmos Jan doznał zachwycenia w dzień Pański (Ap 1, 10) i miał jedno z wielkich widzeń oraz usłyszał bardzo ważne przesłanie, które mocno wpłynęły na historię Kościoła oraz na całą kulturę chrześcijańską” (Benedykt XVI).

To prawda, że Pismo święte, a dokładnie Nowy Testament, wzmiankuje nazwę tej wyspy tylko jeden raz (Ap 1,9), ale przecież z faktu jednorazowego użycia nazwy, nie wynika jeszcze ani mniejsze znaczenie historyczne, ani tym bardziej mniejsze znaczenie duchowe tego miejsca. Z racji swego położenia pamięć o wyspie Patmos i pobycie na niej św. Jana niewątpliwie bardziej pielęgnowana była w Kościele Wschodnim niż Zachodnim. Zadecydowały o tym przede wszystkim złożone uwarunkowania historyczne. Wielka schizma z 1054 roku, a potem długotrwała zależność wyspy od Turcji osmańskiej i wielowiekowe zagrożenia ze strony piratów na Morzu Egejskim utrudniały, a czasami wręcz uniemożliwiały dotarcie na Patmos, a to z pewnością pośrednio wpłynęło na postrzeganie jej roli w życiu religijnym licznych wyznawców Chrystusa. Nie zniknęła ona oczywiście zupełnie z pola zainteresowania świata zachodniego. Świadczą o tym zarówno świadectwa literackie, przede wszystkim komentarze do Księgi Apokalipsy (np. Alberta Wielkiego, Aleksandra Minoryty, Alkuina, Joachima z Fiore, Mikołaja z Liry), teksty liturgiczne (np. Hymn 4 De sancto Johanne evangelista przypisywany Albertowi z Pragi, Hymn 111 De Johanne evangelista (X w.) z opactwa benedyktyńskiego Moissac, Hymn 21 De sancto Johanne evangelista Konrada z Hamburga, Hymn 246 De Johanne ad Portam Latinam ze Mszału z Jorkuz XIV wieku), kazania (np. Festiale Jana Mirk`a augustianina z Shropshire), jak i liczne dzieła sztuki, zwłaszcza malarskiej (np. Hieronima Boscha, Sandro Botticellego, Tycjana, Hansa Burgkmaira Starszego, Hansa Memlinga, Albrechta Dürera, Joachima Patinira, Tobiasa Verhaechta, Diego Velasqueza, Michaela Willmanna). W średniowiecznej Europie Patmos postrzegano często w wymiarze duchowym: wyspa była nie tylko symbolem miejsca odosobnienia, skupienia, modlitwy i kontemplacji, ale także uprzywilejowanym miejscem objawienia się Chrystusa. Chętnie do tej symboliki Patmos nawiązywali zwłaszcza średniowieczni mistycy, jak np. św. Franciszek z Asyżu. Motywy Patmos znalazły się także w utworach zachodnich poetów (np. Friedricha Hölderlina, Williama L. Bowlesa, W.E. Rushera) i pisarzy (np. Roberta Browninga, H.C. McCooka).

Gdy nastały bardziej sprzyjające warunki i dotarcie na Patmos stało się łatwiejsze, na wyspie pojawiali się przybywający z różnych stron pielgrzymi, podróżnicy i badacze, kierowani pobożnością, badawczą pasją lub chęcią poznawania nowych miejsc. Niewątpliwie, pielgrzymi byli i są tą wyjątkową kategorią osób, która szukała i szuka na Patmos przede wszystkim doświadczeń duchowych, ale chce poznać także realia, w których przez pewien czas żył św. Jan. Przedstawiciele wszystkich tych grup pozostawiali niejednokrotnie po sobie cenne zapiski zawierające nie tylko opisy materialnego wymiaru pamiątek na wyspie, ale także relacje z rozmów z mnichami i mieszkańcami Patmos oraz osobiste refleksje i spostrzeżenia. Stanowią one po dzień dzisiejszy niezwykle wartościowe świadectwo pielęgnowanych na wyspie tradycji, zwłaszcza tych związanych z zesłaniem i pobytem św. Jana.

Oczywiście, w punkcie wyjścia odwołują się one przede wszystkim do czasu, w którym na karnym zesłaniu przebywał na Patmos św. Jan Apostoł, w tradycji prawosławnej określany mianem Jana Teologa (Studer 2008, 5284-5286), a zwłaszcza do tego momentu, o którym sam Apostoł pisze, że w „dzień Pański” (Ap 1,10) stanął przed nim Chrystus, by objawić mu to, co „ma się stać niebawem” (Ap 1,1). Właśnie ze względu na pobyt i objawienie, które Jan, umiłowany uczeń Jezusa otrzymał na Patmos, wyspa nazywana jest „Świętą wyspą Morza Egejskiego”, „Jerozolimą Morza Egejskiego” albo po prostu „Wyspą św. Jana” lub „Wyspą Apokalipsy”. W tradycji prawosławnej o Patmos mówi się także jako o „Theovadistos”, czyli o ziemi, po której chodził Bóg.

Choć cała wyspa Patmos jest wielkim, niemym świadkiem obecności św. Jana, to jednak spotkanie z konkretnymi miejscami na wyspie, w których on przebywał, a zwłaszcza z Grotą Apokalipsy, gdzie Apostoł miał otrzymać objawienie, daje możliwość odkrywania unikalnego, duchowego przesłania, płynącego z wydarzeń, które tam się dokonały. Papież Jan Paweł II zachęcając do pielgrzymowania do miejsc świętych, zwrócił uwagę na niezwykle ważny fakt, a mianowicie, że „przestrzeń może przechowywać znaki nadzwyczajnych zbawczych interwencji Boga” (Jan Paweł II 1999, nr 2).

Niniejsza publikacja ma na celu umożliwienie odbycia choćby duchowej pielgrzymki tym, którzy zainteresowani są św. Janem i jego dziejami, a którzy być może nigdy z rozmaitych powodów na Patmos się nie udadzą. Dla tych zaś, którzy wybiorą się na tę świętą wyspę, może stać się swoistym przewodnikiem po miejscach, które na Patmos tradycja łączy z osobą św. Jana. Niniejsza książka jest nieco zmienioną i uzupełnioną wersją publikacji z roku 2022 wydanej w rzeszowskim wydawnictwie Bonus Liber, pod tytułem: „Patmos – wyspa św. Jana. Miejsca na Patmos związane z Apostołem znane z tradycji spisanych i ustnych”. Wyczerpanie się nakładu, stanowiło dodatkowy, poza samą uprzejmą inicjatywą opublikowania tej książki przez wydawnictwo Fronda, impuls do przygotowania niniejszego, aktualnego wydania. A jej obecny, nieco zmieniony tytuł: „Patmos – wyspa św. Jana i Apokalipsy. Miejsca na Patmos związane z Apostołem znane z tradycji spisanych i ustnych”, wydaje się bardziej adekwatnie wyrażać jej treść.

Poza samym celem informacyjnym, książka ma zatem także wzbudzać w czytelniku refleksję nad postacią św. Jana, który swoje zesłanie bardzo szybko rozpoznał jako posłanie, niezwykle aktywnie angażując się w głoszenie ewangelii w tych nowych, ale jakże trudnych i niesprzyjających pod każdym względem warunkach. Jego losy na wyspie znane z tradycji, niosą każdemu chrześcijaninowi niezwykle cenne przesłanie o tym, że nie ma na ziemi miejsca na tyle nieprzyjaznego, by nie można było tam odważnie świadczyć o Jezusie. Pielgrzymując na Patmos można osobiście przekonać się o prawdziwości słów św. papieża Pawła VI, który napisał, że miejsca te posiadają wielką wartość dla chrześcijan, „ponieważ udzielają wierze trwałego wsparcia” (1974). W nich historia zbawienia łączy się z geografią zbawienia (Mielcarek 2010). I właśnie chęć pomocy w odkrywaniu na Patmos tych „znaków nadzwyczajnych zbawczych interwencji Boga” stanowi najgłębsze uzasadnienie dla powstania tej publikacji.

Podstawą ogólnego opisu „miejsc Janowych” w niniejszej książce są głównie dane pochodzące z tradycji spisanej i ustnej, ale obok nich wykorzystano także najważniejsze opracowania zarówno o charakterze naukowym, jak i popularnonaukowym.

Głównym i najważniejszym źródłem naszej wiedzy o Patmos w czasach, gdy przebywał na tej wyspie św. Jan jest obszerny apokryf pochodzący z przełomu IV i V wieku, którego autorem miał być towarzyszący Janowi na zesłaniu Prochor. Dzieło to nosi tytuł: Πεϱίοδοι τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ ϑεολόγου συγγϱαφεῖσαι παϱὰ Πϱοχόϱου (Wędrówki św. Jana Teologa spisane przez Prochora) i zostało napisane w języku greckim. Po raz pierwszy na język polski przetłumaczył je w roku 2013 ks. prof. Marek Starowieyski, który nadał mu tytuł „Dzieje Jana pióra Prochora” (Starowieyski 2017). Tytuł ten i jego skrót (DzJPr), będą stosowane przy wzmiankowaniu fragmentów tego dzieła w całym niniejszym opracowaniu. W niniejszej publikacji zamieszczę jednak własny przekład fragmentów tego apokryfu z krytycznego wydania dzieła Prochora T. Zahna (Zahn 1880). Również przy cytowaniu apokryfu podawane będą w nawiasach kwadratowych numery stron z greckiego wydania T. Zahna.

Warto podkreślić, że zdaniem współczesnych badaczy dzieło Prochora stało się źródłem wszystkich tradycji o św. Janie na Patmos (Guérin 1856, 20). Anonimowy autor, pochodzący najprawdopodobniej z terenów Syro-Palestyny, przyjmując imię Prochor (być może imię jednego z siedmiu diakonów znanych z Dz 6,5), stworzył fabułę o pobycie Jana na Patmos opartą na możliwych relacjach powracających z Patmos pielgrzymów czy wędrowców, z którymi spotykał się w miejscu swego zamieszkania (Tibor 1989, 29). Jego osobisty pobyt na Patmos należy raczej wykluczyć, gdyż pewne dane które przekazuje o wyspie (jej wielkość, odległości między miejscowościami itp.), wskazują w sposób oczywisty na brak jego bezpośredniej wiedzy w tym zakresie. Choć wiarygodność historyczną całego dzieła podważano od dawna, ale w ostatnich latach nieco stonowano krytyczne wypowiedzi na ten temat (Tibor 1989, 18). Przeprowadzone bowiem w ostatnim wieku badania archeologiczne i poszerzona wiedza historyczna pozwalają z pewną ostrożnością wypowiadać się na temat prawdziwości przynajmniej niektórych, ważnych danych zawartych w tym dziele (Boxall 2013, 107). Odkryto bowiem pozostałości po pewnych obiektach użyteczności publicznej (hipodrom, gimnazjon, stoa) i obiektach sakralnych (świątynia Apollina, świątynia Dionizosa, świątynia Zeusa), o których mowa jest w „Dziejach Jana pióra Prochora” (Tibor 1989, 18) [oznaczane dale: DzJPr]. Ograniczenie prowadzenia na Patmos prac archeologicznych w szerszym zakresie, uniemożliwia dalszą weryfikację informacji zawartych w tym DzJPr.

Dzieło to, przy wszystkich obiekcjach, które może budzić, pozostaje jednak, jak do tej pory, jedyną relacją, z której można dowiedzieć się czegoś o początkach chrześcijaństwa i Kościoła na Patmos. Oczywiście, pozostaje także pewna część relacji przekazywanych do dziś w formie tradycji ustnej, ale zasadniczo i ona jest albo bezpośrednim echem treści z dzieła Prochora, albo jej różnorodnymi wariantami.

Oprócz dzieła Prochora, wiele informacji o Patmos pochodzi ze źródeł pisanych i ustnych z późniejszych epok.

Jednym z pierwszych ważnych źródeł jest cenne, siedemnastowieczne dzieło Józefa Georgirnesa, arcybiskupa Samos, A Description of the Present State of Samos, Nicaria, Patmos and Mount Athos (Londyn, 1678), w którym autor zawarł opis swoich obserwacji i wrażeń z pobytu na wyspie. Z wieku XIX i początku XX pochodzą wartościowe relacje pozostawione przez podróżników i pielgrzymów, m.in. E.D. Clarka (1812), V. Guérina (1856), Ph. Newmana (1896), W.E. Geila (1897), a także relacja polskiego jezuity, ks. Marcina Czermińskiego (1904). Dwa inne opracowania zawierają szczególnie ważne informacje o tradycjach Janowych na wyspie.

Pierwsze z nich to wyjątkowe dzieło uczonego archimadryty Monastyru św. Jana Teologa na Patmos, Gerasimosa Smirnakisa, w którym autor z niezwykłą starannością zebrał liczne informacje na temat jej historii, w tym ustne przekazy najstarszych mieszkańców. Są to spisane dzieje Patmos od czasów św. Jana aż do czasów śmierci autora w roku 1935. On sam scharakteryzował swoje dzieło jako pracę „archeologiczną, topograficzną, historyczną, religijną, apologetyczną i krytyczną” (Vakratsi 2014, 143). Niestety to dzieło nie zostało do tej pory wydane drukiem. Manuskrypt znajduje się w bibliotece Monastyru św. Jana Teologa w Chorze na Patmos.

Drugim ważnym opracowaniem jest praca Panagiotisa Kritikosa, który, korzystając z dzieła G. Smirnakisa, dołączył do niego wiele nowych informacji. Znajdujemy w nim m.in. omówienie wszystkich nazw własnych występujących w tekście Dzieje Jana pióra Prochora” (Kritikos 1955-1961) .

Warte wymienienia są również współczesne opracowania siostry Anthousy (1998) i D. Vakratsi (2014), traktujące o historii eremów i eremitów na Patmos, a także o odniesieniach do dzisiejszych realiów miejsc związanych m.in. z postacią św. Jana Apostoła. Obie autorki powołują się często na dzieła Smirnakisa i Kritikosa.

Aktualny stan wiedzy na temat wskazywanych przez tradycję Janowych miejsc zawierają też publikacje mające charakter przewodników po Patmos. Wśród najważniejszych znajdują się opracowania: S.A. Papadopulosa (1990), Z. Virvillisa, I.M. Hatzifotisa (1995), N. Tsoulkanakesa (1995), N. Melianosa (2005), A. Nikitarsa (2014), A. Dimasa (2019) i w pewnym stopniu B. Hurdalek (2000). Z wydań polskich, na szczególną uwagę zasługuje książka ks. A. Kubisia zatytułowana Patmos. Geografia. Historia. Apokryfy, która ukazała się w Rzeszowie w 2021 roku. Jest to rzeczywiście, jak pisze autor, pierwszy polski przewodnik po Patmos.

Dla niniejszego opracowania ważnym źródłem wiedzy były wielokrotne pobyty na Patmos. Dotarcie do rozpoznawalnych „miejsc Janowych”, wizyty w muzeach i korzystanie z zasobów bibliotecznych klasztoru św. Jana Teologa w Chorze wielokrotnie rzucały nowe światło na zagadnienia poruszane w tej książce. Dostęp do zasobów przechowywanych w słynnej Bibliotece Klasztoru św. Jana Teologa zawdzięczam uprzejmości Ioannisa M. Melianosa, sekretarza biblioteki.

Szczególnym źródłem informacji stały się rozmowy przeprowadzone z mieszkańcami Patmos, zwłaszcza z Despoiną Vakratsi, autorką książki o Patmos zatytułowanej „Footpaths of Patmos” wydanej w Atenach w 2014 roku. Otrzymałem również wiele interesujących informacji na temat wyspy od mieszkańców Patmos: Jacoba Koutlaki, Lazarusa Kavourasa, Kateriny Gambiraki i Kateriny Sotiropoulu. Zwłaszcza rozmowy, a potem także korespondencja z Jacobem Koutlaki były bardzo inspirujące i pouczające. Pragnę w tym miejscu podziękować w sposób szczególny tym, którzy wspierali mnie w wyprawach na Patmos, i tym którzy pomagali mi w docieraniu do zasobów bibliotecznych w kraju i zagranicą. Dziękuję władzom Prowincji św. Franciszka w Polsce oraz władzom Wydziału Teologicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Wdzięczny jestem moim przyjaciołom za duchowe wsparcie, w tym za różne nieocenione formy pomocy z ich strony. Mam nadzieję, że wiedzą oni jak bardzo ceniłem i cenię ich dyskretną, ale jakże inspirującą i twórczą obecność w czasie pisania tej książki. Wszystkim, którzy na różne sposoby zaangażowali się w realizację tego projektu, wyrażam głęboką wdzięczność.

Książka składa się z pięciu rozdziałów. Pierwsze trzy mają na celu wprowadzenie czytelnika do czwartego, merytorycznego rozdziału niniejszej pracy, poświęconego poszczególnym Janowym miejscom na Patmos znanym z tradycji spisanej i ustnej. W rozdziale pierwszym, pt. „Charakterystyka geograficzna Patmos”, omówione zostaną podstawowe zagadnienia dotyczące nazwy wyspy, jej położenia i topografii, geologii, klimatu, flory i fauny, ludności, rolnictwa i gospodarki. W rozdziale drugim, zatytułowanym „Przedjanowe dzieje Patmos”, przedstawię mitologiczne początki Patmos i kult Artemidy, a także zarys starożytnej historii Patmos aż do czasów Janowych. Rozdział trzeci, noszący tytuł „Święty Jan i jego zesłanie na Patmos”, będzie zawierał syntetyczne przedstawienie postaci świętego Jana w Nowym Testamencie i tradycji, w tym biblijne i patrystyczne świadectwa o jego wygnaniu na Patmos, a także apokryficzne i ustne świadectwa o wygnaniu i pobycie na wyspie. Czwarty, zasadniczy rozdział tego studium badawczego, pt. „Miejsca Janowe na Patmos”, omówi tematykę związaną z tradycją dotyczącą konkretnych miejsc ewangelicznej działalności św. Jana, miejsca otrzymania przez niego wizji i spisania Apokalipsy, a także możliwych odniesień Księgi Apokalipsy do realiów wyspy Patmos. Rozdział piąty „Pojanowe dzieje Patmos”, będzie zawierał zarys historii Patmos od opuszczenia wyspy przez św. Jana aż do czasów współczesnych. Całość opracowania zakończy teologiczna refleksja: „Duchowa droga – od miejsc do Osoby”.

Publikację wzbogacają mapy, szkice i fotografie. Składam serdeczne podziękowania autorowi map dr. Mirosławowi Lidzbarskiemu i jego żonie Stefanii za pracę nad poprawną formą rozdziału poświęconego geografii Patmos, autorom szkiców Kindze Sibilskiej i Maciejowi Tamkunowi, a także licznym autorom zdjęć wymienionym na stronie informacyjnej książki.

Jestem przekonany, że nie ma dla chrześcijan wyspy ważniejszej niż Patmos. Jest to wyspa ostatniego objawienia biblijnego, szczególnego działania Boga, gdy święty Jan był „w Duchu” i usłyszał „za sobą donośny głos jakby trąby, który mówił: Napisz na zwoju to, co widzisz...”. (Ap 1:10). Ta wyspa to „ziemia święta”, którą stała się dzięki objawieniu Jezusa przekazanemu ostatniemu żyjącemu wówczas Apostołowi, świętemu Janowi. Od tamtej pory z wyspy płynie potężne orędzie, będące z jednej strony przestrogą przed budowaniem świata bez Boga, a z drugiej strony niosące nadzieję na ostateczne pokonanie zła w każdej jego formie. W dzieje wyspy na zawsze wpisał się sam pobyt „ucznia, którego Jezus miłował”, a miejsca naznaczone jego obecnością niosą swoje własne przesłanie, nie mniej ważne dla współczesnego chrześcijanina.

Ufam, że poznanie miejsc związanych z obecnością świętego Jana na Patmos, choćby poprzez lekturę tej książki, pozwoli czytelnikowi udać się w duchową podróż, będącą także, przynajmniej w pewnym stopniu, partycypacją w doświadczeniu samego Apostoła.

Rozdział 1.Charakterystyka geograficzna Patmos

Szczęśliwy jest człowiek, który przed śmiercią miał szczęście podróżować po morzach Egejskich. Nigdzie indziej człowiek nie może przejść tak łatwo od rzeczywistości do marzeń.

(Nikos Kazantzakis)

Nazwa wyspy

Pochodzenie nazwy wyspy „Patmos” nie jest jasne. Niektórzy uczeni nazwę tę wyprowadzają od greckiego słowa „patema”, oznaczającego „ślad” boga Posejdona (Neptuna) (Abramowiczówna 1962, 455) lub jakiegoś innego bóstwa (Melitius 1728, 488); inni od terebintu (Phistacia terebinthus) (Guérin 1858, 4 za Bochartem) – drzewa, które w podobny sposób określali Fenicjanie (butm), Syryjczycy (batmo), Chaldejczycy (butma) i Arabowie (botmon). Według słownika J.B. Jacksona (1909), „Patmos” znaczy „my killing” („moje zabójstwo”), co z pewnością jest nawiązaniem do niezwykle trudnych warunków życia panujących na wyspie, wynikających z braku wody i skalistego, nieurodzajnego gruntu, a według słownika P.C. Bosaka „Patmos” znaczy tyle co „karmiący”, „pokarm” i „śmiertelny” (Bosak 2019, 264).

Według mitologii greckiej, wyspa początkowo nazywała się Letois lub Latmos. Nazwę nadali wyspie pierwsi osadnicy przybyli z Karii, mieszkający tam w pobliżu Góry Latmos, określanej przez nich jako Litois, na cześć matki Artemidy i Apollina – Leto (Klinkowski 2011, 11) czczonej w Karii.

Wyspa była prawdopodobnie nazwana Latmos na cześć samej Artemidy, jako córki Leto. N. Melianos (2005, 12), w oparciu o tekst Tukidytesa podaje, że od V w. przed Chr. wyspa na pewno znana była już jako Patmos. W epigrafii greckiej poświadczona jest także nazwa „Patnos” (Guérin 1856, 4).

Po łacinie wyspę określano Pathmos, Phatmos, Pathamus, Patmum, Patmon i Partha (Boxall 2010, 19). W średniowieczu wyspę nazywano Palmosa, co było nawiązaniem do licznie rosnących tam wówczas drzew palmowych (Schaff 1880, 661). W XVIII w. o nazwie Patino wspomina Maihows (1760, 386).

1.1 Morze Egejskie. Na horyzoncie wyspa Patmos.

Ogólny widok na wyspę Patmos ze stolicy Chory w kierunku północnym

Położenie wyspy

Opis geograficzny wyspy oparty jest o współczesne nazewnictwo, ale w przypadku, gdy zachowały się starożytne nazwy miejscowości, miejsc, rzek, gór itp., będą one również podawane.

Patmos jest niewielką wyspą położoną we wschodniej części Morza Śródziemnego na Morzu Egejskim w archipelagu Sporady Południowe, który zasadniczo pokrywa się obecnie z archipelagiem Dodekanez. Niekiedy podaje się jeszcze dokładniejsze położenie, a mianowicie, że Patmos leży na Morzu Ikaryjskim, które jest południowo-wschodnią częścią Morza Egejskiego, znajdującą się między Cykladami a wybrzeżem Turcji. Nazwa „Dodekanez” znaczy dosłownie „dwanaście wysp”, co wskazuje na liczbę wysp w tym archipelagu. W rzeczywistości archipelag ten składa się z 15 większych i 150 mniejszych wysepek, z których zamieszkałych jest 26.

Wśród wysp Dodekanezu, Patmos jest wyspą wysuniętą najbardziej na północ. Usytuowana jest na zachód od wybrzeży Turcji i na północny zachód od Rodos – największej wyspy Dodekanezu. Jej współrzędne geograficzne to: 37°19´N i 26°34´E. Otaczają ją m.in. wyspy: Ikaria i Samos, Leros, Lipsi, Arkioi, Marathonisi, Chiliomodi, Agathonisi, św. Tekli i św. Jerzego. Według A. Dimasa (2019, 10), wyspę otacza aż 99 wysp i wysepek., ale tylko dwie z nich: Tragonisi i Chiliomodi, są zamieszkałe. Na Tragonisi znajduje się jedno domostwo, a na Chiliomodi jeden domek i kaplica św. Panteleona. M. Wilson (2018, 620) twierdzi, że ze wzgórz Patmos widocznych jest 27 wysp.

Patmos jest jedną z ok. 1200 wysp leżących w granicach współczesnej Grecji. Niektóre publikacje mówią jednak nawet o 6000 wysp. Podają przy tym różną liczbę wysp zamieszkałych, od 166 do 227.

Patmos należy obecnie do strefy administracyjnej Zdecentralizowane Wyspy Egejskie, do regionu Wyspy Egejskie Południowe, do jednostki regionalnej Kalymnos, do gminy Patmos. Powierzchnia tej gminy wynosi ok. 45 km2 i obejmuje wyspę Patmos, dwie zamieszkałe wyspy: Arki i Marathonisi oraz kilka mniejszych, niezamieszkałych wysepek.

1.2 Wyspa Patmos wśród wysp Morza Egejskiego

Topografia

Patmos zajmuje obszar ok. 34,6 km2, ma ok. 13 km długości i do ok. 10 km szerokości. Wyspa ma kształt łukowaty, rozciąga się dość wąskim pasem na osi północ – południe, przypominając swym kształtem konika morskiego (Wilson, 619). Inni widzą w niej kształt księżyca (Swete 1906, 2), orła z rozpostartymi skrzydłami (Nowodworski 1892, 343) czy klepsydry (Greaves 2002, 4). Wyspę tworzą trzy większe części połączone dwoma przesmykami – Pernera i Diakofti, których szerokość wynosi odpowiednio 375 i 305 m. Najbardziej wysunięty na północ jest przylądek Sardella, na południe przylądek Vitsilia, na wschód przylądek Geranos, a na zachód niewielki przylądek Psalidi.

Najbardziej zaludniona jest część środkowa, w której znajduje się stolica wyspy – Chora i największa miejscowość na Patmos – port Skala (dawn. Fora, Port Domicjana lub Prokymaia), a także wiejskie, a jednocześnie turystyczne osiedle Grikos. W części północnej największym skupiskiem ludności jest rolnicza osada Kambos.

Patmos posiada bardzo urozmaiconą linię brzegową o długości ok. 65 km, którą tworzą liczne, mniejsze lub większe, zatoki. Na wschodnim wybrzeżu są to m.in. zatoki: Aspri, Meloi, Agriolivadiou, Kambos, Thermon, Lambis, Św. Mikołaja, Lefkes, na zachodnim: Megalo Mersini, Lefkes, Merika, Chochlaka, Kipos, na południowym: Sapsilos, Grikos, Petra, Diakofti, Stavros, a na północnym: zatoka św. Mikołaja, Livadi, Lampi,  Kabo.

 Największą ze wszystkich jest Skala (daw. Panormos) – zatoka przypominająca fiord, znajdująca się w środkowej części wyspy.

W zatoce tej znajduje się port, również noszący nazwę „Skala”, zaliczany do najbezpieczniejszych portów na Morzu Egejskim. Linia brzegowa Patmos urozmaicona także jest przylądkami, takimi jak np. Koumana, Geranos, Livadi czy Genoupas.

Patmos jest w przeważającej części skalistą, górzystą wyspą o bogatej rzeźbie (Matsouka, McCabe 2018, 22). Pomiędzy brunatnoszarymi formami skalnymi znajdują się głębokie szczeliny i rozpadliny, a także doliny. W niektórych miejscach strome zbocza opadają wprost do morza. Wyspa charakteryzuje się różnymi typami wybrzeży: wysokim (klifowym) oraz płaskim, głównie z kamienistymi i żwirowo-piaszczystymi, rzadziej z piaszczystymi plażami.

1.8 Widok na Zatokę i port Skala

1.9 Widok z Kallikatsou na zatoki: Petrę (z lewej strony) i Grikos (z prawej strony)

Część północną, największą, tworzą nieregularne wypiętrzenia, oddzielone od siebie głębokimi dolinami. Najwyższe wzniesienie to Chondro Bouno o wysokości 230 m n.p.m., a trzy nieco niższe to: Góra św. Antoniego (212 m n.p.m.), Góra św. Mikołaja (189 m n.p.m.) i Góra Kalymnos (163 m n.p.m.). W tej części znajdują się także najobszerniejsze równiny, wykorzystywane do upraw oraz wypasania owiec i kóz.

Najwyższym wzniesieniem w części środkowej, a jednocześnie najwyższym punktem na całej wyspie jest Góra Eliasza o wysokości 269 m n.p.m., nazywana też Świętym Eliaszem (Hagios Elias) lub Prorokiem Eliaszem (Profitis Ilias), z wzniesionym na szczycie klasztorem św. Eliasza.

W jej sąsiedztwie znajduje się drugie co do wysokości wzniesienie na wyspie, Góra Kynopsa (Genoupa), zwana też Diabelską Górą o wysokości 252 m n.p.m. W części południowej najwyższymi wzniesieniami są: Lagada Sorokou (243 m n.p.m.) i Prasino (235 m n.p.m.).

1.10 Przykład wybrzeża klifowego na Patmos

1.11 Góra Eliasza – najwyższe wzniesienie na Patmos i klasztor na szczycie góry

Geologia

Patmos, tak jak i pozostałe wyspy Dodekanezu, jest wyspą pochodzenia wulkanicznego (Volonakis 1922, 40). Powstała ona około siedem milionów lat temu w wyniku kilkukrotnych erupcji wulkanicznych, będących skutkiem subdukcji płyty afrykańskiej, której fragmenty znajdują się obecnie około ٣٠٠ km pod Patmos. W wyniku ruchów tektonicznych teren ten stał się pasmem wulkanów w tzw. Łuku Egejskim, a Patmos weszła w skład tego wulkanicznego archipelagu. Dzisiaj leży ona na krawędzi płytkiego szelfu, ciągnącego się na zachód od wybrzeża tureckiego.

Strukturę geologiczną Patmos kształtują uskoki, przecinające wyspę na trzy części. Nie wiadomo, która erupcja pokryła większość wyspy tufem wulkanicznym i brekcją (Higgins 1998, 157). Najstarsze skały wulkaniczne tworzą serię wypiętrzeń riolitowych i trachitowych w północnej oraz południowej części wyspy. Po nich pojawiły się lawy bazaltowe, trachyandezytowe i trachitowe z głównej serii wulkanicznej. Najwyższe wzniesienia powstały z lawy wulkanicznej, złożonej głównie z trachibazaltu, trachiandezydu i trachitu. Skały andezytowe mają podobne właściwości co dacyt i bazalt. Już w XVIII wieku grecki geograf Meletius (1728, 488) twierdził, że na Patmos występują także rudy metali, a w XIX w. Christophe Boundelmonti pisał: „Teren tej krainy jest nierówny, z kilkoma niskimi wzgórzami; jest tu też wiele żył rud żelaza” (Legrand 1897, 224).

Jedyny niewulkaniczny blok skalny znajduje się na południowym zachodzie wyspy. Jest to pochodząca sprzed 5-7 milionów lat marmurowa skała metamorficzna, oddzielona uskokiem od pozostałej części wyspy, nazywana dzisiaj Górą Kynopsa (Higgins 1998,157).

Nie zachowały się żadne przekazy o aktywności wulkanicznej na wyspie w czasach historycznych. Jedynym zjawiskiem aktualnie wiązanym z wulkanizmem jest wydobywanie się ciepłego powietrza z gruntu w pobliżu Przylądka Psalidi, w południowo-zachodniej części wyspy.

Wody i gleby

Ze względu na wielkość wyspy i charakter rzeźby terenu, potoki i strumienie na Patmos są krótkie oraz wartkie. Nierównomierny rozkład opadów sprawia, że cechują się one wysoką zmiennością wodostanu. Tylko nieliczne z nich płyną przez cały rok, choć źródeł jest tu i tak więcej niż na innych wyspach Dodekanezu.

Zasoby wód podziemnych na Patmos są ograniczone i zależą również od wysokości opadów atmosferycznych. W ostatnich latach na niektórych wyspach Dodekanezu (w tym na Patmos) odnotowano redukcję opadów o ok. 20%-30%. Większość studni wysycha, a morze jeszcze bardziej wnika w podziemne warstwy wodonośne. Zasolone wody gruntowe nie nadają się do użytku. Dlatego wszystkie domy mają cysterny, które zimą wypełniane są wodą deszczową, a latem wodą z sieci.

By zapobiec chronicznemu brakowi wody, wybudowano w Geranos, w północno-wschodniej części wyspy tamę, zamykając dolinę między Górą Chondro i Górą św. Demetriusza (Dimas 2019, 10). Ten sztuczny zbiornik wodny o powierzchni 54 000 m2 służy do nawadniania i zaopatrzenia ludności w wodę, szczególnie w miesiącach letnich. Długotrwała zależność wyspy od transportu wody statkami oraz od cystern zakończyła się w roku 2017, kiedy to Patmos uzyskała względną autonomię wodną dzięki instalacjom odsalającym wodę morską.

Gleba na Patmos jest przeważnie kamienista i mało urodzajna. Wytworzyła się przede wszystkim na skałach wulkanicznych, gdyż skały macierzyste są bardzo stare i utraciły już właściwości potrzebne do tworzenia dobrych gleb. Te bardziej żyzne, nadające się pod uprawy, powstały na osadach aluwialnych, wypełniających doliny.

Najwięcej takich obszarów znajduje się w północnej części wyspy. Niewielkie doliny przekształcono tu w ogrody i pola uprawne. Najbardziej uprawnym terenem na Patmos jest obszar rozciągający się od niewielkiego portu Dolne-Kambos w kierunku zachodnim, czyli w głąb lądu, a za najbardziej żyzne okolice uchodzi obszar Lefkes w północno-zachodniej części wyspy.

Klimat

Na Patmos panuje klimat podzwrotnikowy, śródziemnomorski. Charakteryzuje się on długimi, gorącymi i suchymi latami oraz łagodną i wilgotną zimą. Średnia temperatura roczna na wyspie wynosi ok. 19,4° C. Najwyższe temperatury panują tu w lipcu i sierpniu (średnia: 26,1° C), a najniższe w styczniu, lutym oraz marcu (średnia: 11° C). Na Patmos odnotowuje się rocznie 3000 godzin aktywności słońca. Temperatura morza waha się od 14° C w styczniu do 24° C w sierpniu.

Roczna suma opadów na wyspie wynosi około 600 mm. Najniższe opady występują w czerwcu, lipcu i sierpniu (średnia: 1,7 mm), a najwyższe w styczniu, lutym i grudniu (średnia: 130 mm).

Na Patmos występują wiatry zwane meltemia. Wieją głównie z kierunków północnych i cechują się tym, że są bardzo silne, suche i sezonowe. Pojawiają się w miesiącach letnich (lipiec, sierpień), a ich siła wynosi średnio od 4 do 5 w skali Beauforta. Obniżają one wysoką temperaturę powietrza oraz oczyszczają atmosferę, a tym samym zapewniają doskonałą widoczność. We wrześniu wiatry te słabną, a w październiku panuje pogoda, którą miejscowa ludność określa mianem „małego lata”.

Flora i fauna

Niewielkie rozmiary wyspy, izolacja geograficzna i ograniczona do niedawna obecność człowieka sprawiły, że bioróżnorodność na Patmos osiągnęła wysoki poziom. Flora i fauna tworzą tu ważny i unikalny ekosystem. Wyspa leży w śródziemnomorskiej strefie roślinnej. Warunki klimatyczne, glebowe oraz ukształtowanie terenu determinują istnienie specyficznej roślinności.

Powulkaniczne, skaliste wzgórza wyspy porasta przez cały rok frygana – roślinna formacja niskich krzewów i roślin zielonych, wśród których dominują aromatyczne byliny z rodziny jasnotowatych oraz kolczaste i cierniste suchorośla.

Po zimie wśród mrozoodpornych roślin pojawiają się liczne dziko rosnące, różnej wielkości kwiaty. Od końca lutego do kwietnia, wyspa mieni się największą gamą wiosennych kolorów. Na łąkach pośród traw kwitną krokusy, żonkile, mieczyki, orchidee, łubiny, stokrotki i rumianki.

Wzgórza porastają karaczany, lawendy, wrzosy, tymianki, pelargonie, milin amerykański, kolcolistki, wilce i wiele innych kwiatów. Latem kolorystyka ulega zmianie, barwy wielu roślin stają się wyblakłe. W bezdeszczowym, długim okresie, trwającym od maja do niekiedy nawet listopada, na wyspie dominują rozmaite krzewy, wyschnięte trawy, żółta koniczyna i niskie wirginie.

1.16 Powoje na wzgórzu Kastelli

1.17 Drzewo tamaryszkowca

1.18 Strąki karobu

1.19 Las poziomkowców w Koumaro

Po długim lecie pierwsze opady zmieniają niemal natychmiast krajobraz wyspy. Pojawia się zielona roślinność zwana hórta, rozkwitają żółte krokusy, białe narcyzy plażowe, na wyschniętych wzgórzach wyrastają metrowe lilie morskie, róże chińskie, a w listopadzie i w grudniu dziki powojnik i gorczyca, szczaw, mniszek lekarski, dzika cykoria.

W zimie na wyspie kwitną między innymi: bugenwille, jaśminy, glicynie kwieciste, powoje, róże i bluszcze. Na Patmos spotkać można także gorczycę, szczaw, koper włoski, pory, czosnek.

Niegdyś wyspę porastały liczne lasy (Amar, 2020, 11). Wiele z nich zostało spalonych, by przygotować miejsca dla przestrzeni uprawnych, stąd też przestrzenie te nazywane były kapsalos, czyli miejsca wypalone. Przykładem takiego miejsca jest Xylopari. Znaczną ilość drzew wycięto także na materiał do budowy statków. Obecnie dość znacznie zalesiony jest teren między Skalą a Chorą. W połowie XX wieku Anglik, Edward M. Drake, zasadził na większości plaż wyspy drzewa tamaryszka francuskiego (Tamarix gallica) (Dimas 2019, 12).

Oprócz tamaryszków, do charakterystycznych drzew dziko rosnących na Patmos należą przede wszystkim pinie, cyprysy, eukaliptusy, palmy i jałowce. Ważną rolę odgrywa szarańczyn strąkowy, zwany też karobem lub chlebem świętojańskim, którego strąki mają szerokie zastosowanie, m.in. w cukiernictwie.

Na północy, w pobliżu plaży Lampi wyrasta las poziomkowców (chruścina jagodna, łac. arbutus unedo, gr. koumaro), z wiecznie zielonymi liśćmi i czerwonymi, okrągłymi owocami przypominającymi poziomki, których smak jest zbliżany do owoców figowca lub gujawy.

Świat zwierzęcy Patmos jest typowy dla regionu śródziemnomorskiego. Jak na wielu innych wyspach tego regionu, tak i na Patmos, charakterystyczne jest występowanie owiec, kóz, osłów, dzikich królików, jeży, myszy, szczurów, nietoperzy. Jeden rodzaj pająków, nazywany na wyspie eftaloutrou, jest jadowity. Dawniej na Patmos było także wiele żab, ale obecnie spotkać je można jedynie w stojących wodach i bagnach w Vrasta i Lefkes.

Z herpetofauny na Patmos żyją przede wszystkim jaszczurki: gekony, agamy, węże biczowe, węże wodne, żmije, jadowite skorpiony, które mają swoje siedliska w różnych częściach wyspy: w Geranos, Sapsila, Psili Ammos, Lefkes, Apollou, Meloi, wokół św. Konstantyna na Kastelli, który znajduje się wewnątrz murów akropolu, i w okolicach Świętej Groty Apokalipsy. Szare, rogate jaszczurki (phrynosoma) osiągające 30 cm długości, nazywane są na Patmos korkódilo. Według Patmian to właśnie od nich wziął swoją nazwę krokodyl afrykański.

Północna i południowa część wyspy są ważnymi obszarami ochrony ptaków w Grecji. Ze względu na położenie geograficzne wyspa jest przystankiem dla ptaków migrujących. Liczne groty, szczeliny w skałach czy wysokie formacje skalne służą jako idealne lęgowiska i schronienie dla rzadkich gatunków: jastrzębi, orłów, szczudłaków, zimorodków, burzyków, sów, dzikich gołębi skalnych, srok, czapli nadobnych, zięb, wilg, kaczek, kuropatw, jaskółek, słowików i kormoranów. Skałę Kallikatsou wykorzystują jako miejsca lęgowe ptaki wędrowne: czaple, łabędzie, gęsi, a najczęściej kormorany czubate (kallikatsoudes), od których skała ta wzięła nazwę. Interesującym ptakiem jest gadożer zwyczajny, nazywany też krótkoszponem (Circaetus gallicus), z rodziny jastrzębiowatych. Poluje on na płazy i gady, których długość sięga nawet dwóch metrów (węże). Przed ukąszeniami węży chroni go gruba łuska rogowa na nogach oraz gęste upierzenie skrzydeł.

Bogate i wyjątkowe jest życie biologiczne w wodach wokół wyspy. Żyją w nich m.in. żółwie (dwa gatunki), foki, delfiny (cztery gatunki), wieloryby (trzy gatunki). Do tych ostatnich należą kaszalot (Physeter macrocephalus, największy współcześnie żyjący drapieżnik, osiągający 20,5 m długości, którego waga może dochodzić do 75 ton), płetwal zwyczajny (Balaenoptera physalus, po płetwalu błękitnym drugie co do wielkości zwierzę Ziemi, osiągające 27 m długości) oraz zyfia gęsiogłowa (Ziphius cavirostris, osiąga długość 7 m przy masie do 3 ton) (Dimas 2019, 12). Spośród niezwykle rzadkich gatunków, zagrożonych wyginięciem, w wodach wokół Patmos można spotkać mniszkę śródziemnomorską (Monachus monachus), ssaka z rodziny fokowatych. Oczywiście wody te obfitują także w wiele odmian ryb.

Morze jest bogate w trawę morską Posidonia oceanica, która uznana została przez naukowców za najstarszy żywy organizm na Ziemi. Podmorska łąka tych traw absorbuje 15 razy więcej dwutlenku węgla niż takiej samej wielkości las deszczowy w Amazonii. Te duże podwodne łąki, znajdują się na głębokości do 50 m. Żyje w nich ponad 300 gatunków roślin i ok. 1000 gatunków zwierząt (Dimas 2019, 12). W morzu znajduje się też rafa koralowa na głębokości od 70 do 150 m, w której żyje ok. 300 gatunków alg, 1200 gatunków bezkręgowców i ponad 100 gatunków ryb.

Ludność

Na wyspie Patmos mieszka prawie 3000 osób (dane z 2011 r.), a na pozostałych wyspach należących do gminy Patmos: 44 osoby na Arkoi i 5 osób na Marathonisi. Gęstość zaludnienia na wyspie Patmos wynosi 89 osób/km2, a w gminie 68 osób/km2. Ludność na Patmos rozmieszczona jest nierównomiernie. Największe skupiska znajdują się w czterech miejscowościach: w stolicy – Chorze (541 mieszkańców), w jedynym na wyspie porcie handlowym – Skali (1415 mieszkańców) oraz we wiejskich osiedlach: Kambos (633 mieszkańców) i Grikos (77 mieszkańców).Językiem obowiązującym na wyspie jest język grecki, a główną religią – prawosławie. Na wyspie znajduje się ponad trzysta kościołów i kaplic. Wszystkie one należą do Greckiego Kościoła Prawosławnego.

Tradycyjny strój ludowy kobiet na Patmos jest bardzo elegancki. Kostium jest najczęściej koloru karmazynowego, a jego cechą charakterystyczną jest wysoki turban, najczęściej biały, ale często też karmazynowy lub żółty. Szal, zarzucany na plecy, sięga niemal ziemi. Typowy, tradycyjny strój mężczyzn składa się z czarnej spódnicy i krótkiej kamizeli z ukośnie przyciętymi połami, zakładanej na białą koszulę z długimi rękawami. W talii przepasany jest on szarfą koloru karmazynowego. Całość dopełniają długie pończochy, a na głowie nakrycie będące rodzajem beretu (Brewer 1851, 21).

1.22 Jeden z gatunków żółwi żyjących na Patmos

1.23 Kościół Świętego Ducha w Skali

1.24 Kościół Zwiastowania N.M.P. z 1937 r. w Kambos

Mieszkańcy samych siebie nazywają Patinioti – Patmiańczycy. Wyspę zamieszkują głównie Grecy, jedynie mały odsetek ludności stanowi grupa osiedlonych obcokrajowców. Na stałe lub czasowo osiadło tu wiele wybitnych osobistości. Do najbardziej znanych należą: filozof i poeta Robert Lax – przyjaciel Tomasza Mertona, Giórgios Kavouras – jeden z najbardziej znanych artystów-grafików w Grecji, Georghi Fetco (znany też jako Zoras) – malarz, Carolyn Scales – fotografka, Jochen Lux – artysta, Ranya Kodóna – wytwórca ceramiki i złotnik oraz Barbara Hoffmann – niemiecka reżyserka i aktorka, która wyznała, że „przybycie na tę wyspę było dla niej jakby otwarciem drzwi do nowego życia”.

Rolnictwo i gospodarka

Suchy klimat, słabe gleby i liczne wzgórza sprawiają, że na Patmos panują niesprzyjające warunki dla rozwoju rolnictwa. Dlatego niektórzy mieszkańcy wyspy, w ograniczonym tylko stopniu, zajmują się uprawą roli i hodowlą, głównie na potrzeby własne oraz lokalne.

Znaczną powierzchnię wyspy Patmos wykorzystuje się do wypasu zwierząt. Hoduje się głównie owce i kozy, rzadziej krowy czy świnie, ale często drób. Wyspa słynie z produkcji wspaniałych, wysokiej jakości serów (np. Mizithra i Kalathoto), wytwarzanych przez miejscowych serowarów z koziego i owczego mleka.

W celach rolniczych wykorzystuje się jedynie 16% powierzchni wyspy, z czego tylko 4% można orać pługiem. Na wzniesieniach uprawa roślin prowadzona jest metodą tarasową. Na niższych zboczach uprawia się w niewielkich ilościach zboża: kukurydzę i jęczmień.

W ogrodach i sadach rosną warzywa: pomidory, bakłażany, cukinie, ogórki, melony, fasole krzewiaste, ciecierzyca oraz owoce: morele, figi cytryny, pomarańcze, mandarynki oraz nieliczne grusze i śliwy. Wyłącznie na potrzeby własne uprawia się pigwy, orzechy, gujawy, morwy, granaty, opuncje figowe (z owocami w kształcie gruszki).

W dolinach wyspy znajdują się winnice z różnorodnymi gatunkami winorośli. Winnice Patmos oferują unikalne, lokalne odmiany wina: białe i czerwone (Moschato, Fokiano). W minionych wiekach winnice były liczne, a wino wysyłane nawet do Odessy i Aleksandrii.

1.27 Wypas kóz wśród patmiańskich suchorośli

1.28 Owoce figowca

1.29.a. Kwitnący krzew granatu

Na wzgórzach, w pobliżu zatoki Lambi rosną mączniki, zwane też drzewami poziomkowymi (gr. koumaro). Z owoców poziomkowców Patmiańczycy wyrabiają m.in. dżemy i mocny likier tsipouro koumarou.

Na północnym brzegu wyspy, 9 km na północ od głównego portu Skala, leży plaża w Lambi. Jak stwierdza M. Dubin: „jej dumą jest bogactwo wielobarwnych kamieni wulkanicznych (2002, 674).

Na południu, w pobliżu przesmyku Diakofti, na północnym brzegu zatoki Stavros znajduje się obszar zwany „Alyki” lub „Alykes” (niecki solne), z którego mnisi przez wieki wydobywali sól.

1.30. Owoce poziomkowca w Koumaro na północy wyspy

1.31 Patmiańskie wyroby cukiernicze

Cukiernicy wywarzają tradycyjne słodycze zwane pougia, które są robione z ciasta, migdałów oraz orzechów włoskich i polewane cukrem i syropem. Można je kupić we wszystkich cukierniach na wyspie.

Na wyspie nie ma żadnego większego zakładu przemysłowego, ale Patmos wyróżnia się spośród zamieszkałych wysp greckich tym, że znajduje się tu najwięcej firm – 42,7 przypadających na 100 mieszkańców. Funkcjonują tradycyjne zakłady rzemieślnicze, zajmujące się kamieniarstwem, murarstwem, stolarstwem, krawiectwem, piekarnictwem, pasterstwem, kowalstwem, szkutnictwem, produkcją miodu, hafciarstwem czy produkcją paramentów sakralnych.

Ze względu na rozległy dostęp do Morza Egejskiego, Patmos ma szczególnie dobre warunki dla rozwoju rybołówstwa. Łowi się m.in. barweny, makrele, sardynki, mątwy, ośmiornice, mieczniki, krewetki i homary.

Usługi odgrywają znaczącą rolę w gospodarce wyspy Patmos. Szybko rozwijającym się jej działem jest turystyka. Dlatego funkcjonuje tutaj zróżnicowana baza noclegowa (hotele, pensjonaty) i gastronomiczna (kawiarnie, restauracje, tawerny). Patmos posiada liczne walory przyrodnicze: ciepły klimat, morze, malownicze plaże, zróżnicowaną rzeźbę terenu, wyjątkową faunę i florę oraz walory kulturowe: zabytki architektoniczne, miejsca kultu religijnego, muzea, ciekawy folklor. Dzięki realizowanemu na wyspie Patmos ekologiczno-turystycznemu projektowi Ścieżki kultury, udostępniono zwiedzającym sieć szlaków, które prowadzą po wielu historycznych miejscach, a jednocześnie dają możliwość poznawania piękna lokalnej przyrody i zabytków wyspy.