Stulecie Eurazji. 100 lat konfliktów i zimnych wojen, które ukształtowały współczesny świat ebook

Tytuł oryginalny: The Eurasian Century: Hot Wars, Cold Wars, and the Making of the Modern World

Przekład: Barbara Kocowska

Redakcja: Agnieszka Tabor

Korekta: Beata Buko

Skład i łamanie: Amadeusz Targoński

Opracowanie e-wydania: Karolina Kaiser |

Projekt okładki: Ludwika Gnyp | Studio Flow

Redakcja merytoryczna i wstęp do polskiego wydania: Marek Stefan

Recenzja czytelnicza: Karol Ostrówka

Originally published by W.W. Norton Company &, Inc.

Copyright © by Hal Brands

All rights reserved.

Copyright © 2025 for this edition by Poltext Sp. z o.o.

All rights reserved.

Copyright © 2025 for the Polish translation by Poltext Sp. z o.o.

All rights reserved.

Warszawa 2025

Wydanie pierwsze

Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując ją, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo!

Polska Izba Książki

Więcej o prawie autorskim na www.legalnakultura.pl

Zezwalamy na udostępnianie okładki książki w internecie.

Poltext Sp. z o.o.

wydawnictwoprzeswity.pl

[email protected]

ISBN 978-83-8175-777-5 (epub)

ISBN 978-83-8175-778-2 (mobi)

Tegoż autora:

Twórcy nowoczesnej strategii. Od starożytności do ery cyfrowej (jako redaktor publikacji)

Danger Zone: The Coming Conflict with China(wspólnie z Michaelem Beckleyem)

The Twilight Struggle: What the Cold War Teaches Us about Great-Power Rivalry Today

The Lessons of Tragedy(wspólnie z Charlesem Edelem)

American Grand Strategy in the Age of Trump

Making the Unipolar Moment: U.S. Foreign Policy and the Rise of the Post–Cold War World Order

What Good Is Grand Strategy? Power and Purpose in American Statecraft from Harry S. Truman to George W. Bush

Latin America’s Cold War

From Berlin to Baghdad: America’s Search for Purpose in the Post–Cold War World

Dla Johna Lewisa Gaddisa i Bartona

Wstęp do polskiego wydania Wiecznie żywa geopolityka

„Potencjalnie najniebezpieczniejszym scenariuszem [dla Stanów Zjednoczonych] byłaby wielka koalicja Chin, Rosji, a być może Iranu, »antyhegemoniczna« koalicja zjednoczona nie ideologią, ale uzupełniającymi się urazami. Pod względem skali i zakresu przypominałaby wyzwanie kiedyś stawiane przez blok chińsko-sowiecki, choć tym razem Chiny prawdopodobnie byłyby liderem, a Rosja – naśladowcą. Uniknięcie tego zagrożenia, jakkolwiek odległe ono może być, wymagać będzie demonstracji amerykańskich umiejętności geopolitycznych jednocześnie na zachodnich, wschodnich i południowych obrzeżach Eurazji”. Tak w 1997 roku pisał w swoim opus magnum Zbigniew Brzeziński − doradca amerykańskich prezydentów, strateg i geopolityk. Dziś te słowa wydają się prorocze, na naszych oczach bowiem obserwujemy pogłębiającą się współpracę między wymienionymi państwami, skierowaną przeciwko Stanom Zjednoczonym i ich sojusznikom. Prawie trzydzieści lat od opublikowania Wielkiej szachownicy[1] inny amerykański strateg napisał dzieło, które w podobnym duchu stara się opisać znaczenie eurazjatyckiego superkontynentu z punktu widzenia strategicznych interesów Stanów Zjednoczonych.

Stulecie Eurazji Hala Brandsa to intelektualna podróż, pozwalająca czytelnikowi zrozumieć geostrategiczne powody, dla których Stany Zjednoczone począwszy od pierwszej wojny światowej decydowały się wielokrotnie na zaangażowanie polityczne i wojskowe interwencje w Eurazji. O wyjątkowości tej książki, szczególnie dla polskiego czytelnika, świadczą przede wszystkim dwie rzeczy.

Po pierwsze, Brands w ciekawy i przystępny sposób pokazuje, jak wątki ideowe i motywacje strategiczne splatają się w amerykańskiej polityce zagranicznej i bezpieczeństwa. Jak przekonuje, Stany Zjednoczone decydowały się w XX wieku na konfrontację z potęgami Eurazji zarówno po to, by „uczynić świat bezpiecznym dla demokracji” − jak chciał prezydent Woodrow Wilson − jak i po to, by odsunąć groźbę zdominowania Eurazji przez mocarstwo lub grupę mocarstw kontynentalnych, które po zrealizowaniu tego celu mogłyby zagrozić samym Stanom Zjednoczonym, wykorzystując zasoby i bogactwa superkontynentu do własnych celów wojennych.

Po drugie, autor przybliża historię amerykańskiej myśli strategicznej poprzez uwypuklenie jej dorobku i źródeł w klasycznych anglosaskich koncepcjach geopolitycznych. Prace Halforda J. Mackindera, Alfreda T. Mahana oraz Nicholasa J. Spykmana stanowią dla Brandsa punkt wyjścia i główną oś rozważań na temat strategicznego znaczenia Eurazji z perspektywy globalnej rywalizacji mocarstw, która raz po raz powraca w kolejnych odsłonach.

Dla autora szczególnie dorobek Mackindera stanowi ważny punkt odniesienia. Ten brytyjski geograf, uważany za twórcę anglosaskiej geopolityki, tuż po zakończeniu pierwszej wojny światowej w dziele Demokratyczne ideały a rzeczywistość zastanawiał się nad warunkami stabilnego pokoju w Eurazji po katastrofalnym konflikcie, który przetoczył się przez większość Starego Kontynentu. Brands zainspirowany Mackinderem podejmuje to samo zagadnienie, analizując wyzwania strategiczne XXI wieku.

Stulecie Eurazji to książka, która w niezbity sposób dowodzi, że klasyczna geopolityka wciąż inspiruje współczesnych strategów, i tak jak Brzeziński pod koniec XX wieku roku, tak Brands obecnie czerpie z idei Mackindera, Mahana i Spykmana pełnymi garściami, zadając kłam tym wszystkim głosom w polskiej debacie publicznej, które od lat kpiły i próbowały dezawuować klasyczną geopolitykę jako narzędzie przydatne do analizy stosunków międzynarodowych.

Brands przekonuje, że geopolityka rozwijana zarówno w świecie anglosaskim, jak i w kontynentalnej Europie, szczególnie w Niemczech w XX wieku, może być narzędziem zbrodniczej ideologii – jak było w przypadku niemieckiego nazizmu – a także orężem w rękach sił, które przeciwdziałały próbom podboju i podporządkowania sobie superkontynentu. To nie geopolityka jako taka jest problemem, tylko sposób i cel jej wykorzystania. To narzędzie w rękach polityków i strategów, które może być użyte do różnych celów.

Wreszcie, książka Brandsa, to wręcz credo pewnej wciąż wpływowej grupy w ramach amerykańskiej społeczności strategicznej, która walczy o utrzymanie wpływów w narastającym konflikcie intelektualnym o kształt amerykańskiej wielkiej strategii. Rozgrywka ta to starcie między dwoma obozami: zwolennikami „prymatu” i „powściągliwymi”. Ci pierwsi opowiadają się za utrzymaniem przez Stany Zjednoczone globalnej hegemonii, która manifestuje się między innymi przywództwem w świecie Zachodu, budową i wzmacnianiem amerykańskiego systemu sojuszniczego, dostarczaniem globalnych dóbr publicznych, w tym wolności szlaków wodnych, i utrzymaniem wojskowej obecności w trzech kluczowych teatrach strategicznych Eurazji: w Europie, Zatoce Perskiej oraz Azji Wschodniej. Stulecie Eurazji można potraktować jako manifest tej grupy.

Dzieło to stanowi ważne studium poglądów, które nadawały przez dekady ton amerykańskiej debacie na tematy bezpieczeństwa i polityki zagranicznej. Dziś, wraz z drugą kadencją prezydencką Donalda Trumpa, założenia i poglądy prezentowane przez Brandsa są coraz częściej kontestowane, w pierwszej kolejności przez tę część obozu Make America Great Again (MAGA), która opowiada się za powściągliwszą postawą Stanów Zjednoczonych wobec świata. Eksperci i politycy skupieni w tej nieformalnej grupie głoszą konieczność ograniczenia zaangażowania wojskowego Stanów Zjednoczonych przede wszystkim w Europie i na Bliskim Wschodzie, skoncentrowanie się na problemach wewnętrznych, obronie granic, umacnianiu wpływów na zachodniej półkuli w duchu doktryny Monroego i w dalszej kolejności na powstrzymywaniu Chin przed osiągnięciem statusu regionalnego hegemona. W związku z ograniczonymi zasobami i możliwościami przemysłowymi zdaniem „powściągliwych” Stany Zjednoczone powinny ostrożnie dysponować własnymi siłami i scedować więcej odpowiedzialności na sojuszników. Obrońcy „prymatu” opowiadają się za utrzymaniem systemu norm i wartości, który legitymizował pozycję Stanów Zjednoczonych w świecie, i podkreślają przede wszystkim korzyści, jakie Stany Zjednoczone wyciągnęły, tworząc globalny porządek w drugiej połowie XX wieku. „Powściągliwi” przeciwnie. Koncentrują się na czystej grze o równowagę sił w kluczowych regionach Eurazji. Są sceptyczni wobec liberalnego „porządku opartego na zasadach”, widzą w nim jeden z powodów nieudanych amerykańskich interwencji zbrojnych na Bliskim Wschodzie. Podkreślają głównie rosnące koszty utrzymywania światowego porządku, z którego inni skorzystali bardziej niż Stany Zjednoczone, na czele z Chinami. Wynik rozgrywki między tymi stronnictwami polityczno-intelektualnymi istotnie wpłynie na kształt amerykańskiej wielkiej strategii, w tym wobec Eurazji. Będzie miało to doniosłe znaczenie także dla przyszłości Polski.

Dzieło Brandsa należy zatem potraktować przede wszystkim jako głos w amerykańskiej dyskusji na temat tego, czy Stany Zjednoczone powinny − a jeśli tak to z jakich powodów i na jakich warunkach − angażować się w powracające starcia mocarstw w Eurazji.

dr Marek Stefan

zastępca redaktora naczelnego w magazynie „Układ Sił”

współpracownik kanału internetowego Strategy&Future

Wprowadzenie

Jest styczeń 1917 roku i równowaga sił ulega załamaniu. Wojna, która zaczęła się od zamordowania w Sarajewie arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, przekształciła się w wojnę światową i wkrótce zostaną w nią wciągnięte narody zamieszkujące wszystkie kontynenty. Niemcy są o krok od pokonania Rosji na wschodzie, co umożliwi im splądrowanie zasobów tego upadającego mocarstwa i zapanowanie nad Europą od Morza Północnego po Ukrainę. Wojska niemieckie wyczerpują siły francuskie na froncie zachodnim; niemieckie okręty podwodne usiłują głodem zmusić Wielką Brytanię do poddania się. Nawet jeżeli U-booty nie zadadzą Brytyjczykom i wspieranym przez nich aliantom śmiertelnego ciosu, mogą oni upaść wskutek bankructwa. Koszty wojny wykrwawiają imperium brytyjskie.

Niemcy są na dobrej drodze, by zdominować Stary Świat, dzięki czemu zyskaliby bazę kontynentalną do projekcji potęgi za oceany i na cały świat. „Zwycięstwo Niemiec zmieniłoby bieg cywilizacji” – stwierdził amerykański prezydent Woodrow Wilson. W świecie pod przywództwem wschodzącej autokracji nawet odległe demokracje nie mogą czuć się pewnie[2].

Jest grudzień 1941 roku i świat pogrąża się w otchłani. Hitler już rządzi w Europie od Brestu po Bałkany; niemieckie czołgi zbliżają się do Moskwy, Führer sądzi więc, że wkrótce pokona Związek Radziecki i skruszy wszelki opór między Atlantykiem a górami Ural. Na Dalekim Wschodzie cesarska Japonia zaciska totalitarne kleszcze. Od wielu lat Tokio dynamicznie rozszerzało zasięg imperium w głąb kontynentu azjatyckiego. W przeddzień ataku na Pearl Harbor armia japońska wyrusza na szlak, mający zapewnić jej kontrolę nad terytoriami od granic Indii do międzynarodowej linii zmiany daty, od Mandżurii do północnych rubieży kontynentu australijskiego.

Rządy Niemiec i Japonii stosują na podbitych terytoriach ludobójcze okrucieństwo, jakiego można się spodziewać po państwach faszystowskich. Wspólnie z Włochami dążą do zniszczenia istniejącego systemu międzynarodowego i zbudowania na jego gruzach dystopijnego „nowego porządku”. „Era demokracji przeminęła” – oświadczył japoński minister spraw zagranicznych. „Totalitaryzm zapanuje nad światem”[3]. W Waszyngtonie amerykańscy kreatorzy polityki są przerażeni perspektywą, że państwa Osi połączą się poprzez Ocean Indyjski i Bliski Wschód, co zapewni im panowanie nad ziemiami Eurazji i otaczającymi ją wodami. „Gdyby tak się stało – pisze wybitny strateg Nicholas Spykman – półkula zachodnia zostałaby całkowicie otoczona. Zachowanie naszej niepodległości i bezpieczeństwa byłoby niemożliwe”[4].

Jest marzec 1947 i świat powrócił do równowagi. Druga wojna światowa zniszczyła dwa bezwzględne imperia, lecz wyniosła do potęgi nowe. Wojska sowieckie okupują tereny sięgające daleko w głąb wyczerpanej Europy, Stalin i jego sprzymierzeńcy walczą o dominację od Skandynawii i Grecji po Iran i Koreę. Krwawa wojna domowa wkrótce ogarnie najludniejszy kraj świata – Chiny, i wciągnie je w orbitę Stalina; głód i radykalizm tworzą idealne warunki do szerzenia się wpływów komunistów. Jeśli nie uda się szybko odbudować nadziei, dobrobytu i bezpieczeństwa w państwach wokół sowieckiej strefy wpływów, Moskwa – lub jej miejscowi komunistyczni poplecznicy – mogą sięgnąć po władzę. Doradcy prezydenta Harry’ego S. Trumana ostrzegają, że jeśli tak się stanie, tyran dorównujący Hitlerowi będzie miał do dyspozycji zasoby dwóch kontynentów; perspektywy przetrwania wolnego świata będą wówczas marne[5].

Jest luty 2022 i ludzkość wkrótce będzie musiała sobie przypomnieć, że historia kołem się toczy. Władimir Putin przygotowuje sięgającą po ludobójcze metody wojnę o podbój Ukrainy – państwa, które przez ponad sto lat zajmowało centralną pozycję w każdym konflikcie wielkich mocarstw. Plan Putina jest przerażającym odbiciem programów okrucieństwa i ekspansji realizowanych podczas drugiej wojny światowej. Stanowi też kulminację pokoleniowych wysiłków odtworzenia potęgi Rosji dzięki odbudowie jej supremacji na obszarze od Azji Środkowej po Europę Wschodnią.

W międzyczasie kolejny polityk aspirujący do uzyskania dożywotniej pozycji imperialnej, Xi Jinping, dławi wszelką opozycję wewnętrzną i mobilizuje chińskie społeczeństwo do ekspansji poza granice Państwa Środka. Jego rząd realizuje największy od czasów drugiej wojny światowej projekt rozbudowy floty, z nadzieją na podbój Tajwanu i przekształcenie zachodniego Pacyfiku w morze wewnętrzne Chin. Jednocześnie Xi stara się wykorzystywać wpływy gospodarcze i technologiczne – a także staromodne militarne prężenie muskułów – do budowy strefy wpływów sięgającej w głąb kontynentalnego zaplecza Chin i jeszcze dalej. Zgodnie z deklaracją Xi, stający Chinom na drodze „będą aż do krwi bić głowami w stalowy Mur Chiński”[6].

Kraj, który jeszcze kilkadziesiąt lat temu był rozpaczliwie ubogi, dąży teraz do hybrydowej hegemonii na lądzie i morzu. Xi i Putin stworzyli nawet nową oś autorytaryzmu. Zawarli ambitne strategiczne przymierze – trzecim partnerem jest w nim Iran – mające na celu stworzenie poddanego radykalnej rewizji porządku międzynarodowego z centralnym ośrodkiem w postaci nieliberalnej Azji.

Walka o lądowe obszary Eurazji i otaczające je wody jest decydującym czynnikiem we współczesnej globalnej polityce. W tym tyglu wykuwał się także teraźniejszy świat. A obecnie rywalizacja rozgorzała ponownie.

***

Często myślimy o współczesności jako o okresie potęgi Ameryki. W rzeczywistości żyjemy jednak w długim i gwałtownym stuleciu Eurazji. Od początkowych lat XX wieku była ona areną globalnej rywalizacji. Nie jest to niczym zaskakującym, zważywszy na jej rozległy obszar i cenne walory.

Jak wynika z samej nazwy, Eurazja łączy w sobie dwa kontynenty półkuli północnej Starego Świata: Europę i Azję. Wlicza się do niej należące do tych kontynentów wyspy, oddzielone od mas lądowych przybrzeżnymi morzami Eurazji, a także Afrykę Północną, która jest w równym stopniu powiązana z Europą poprzez Morze Śródziemne, co odizolowana od reszty Afryki przez Saharę. Eurazja rozciąga się zatem od wybrzeży Azji na wschodzie do Półwyspu Iberyjskiego i Wysp Brytyjskich na zachodzie, od Oceanu Arktycznego na północy do Oceanu Indyjskiego na południu[7]. Heartland, czyli „serce kontynentu”, obszar nazwany tak przez geografa Halforda Mackindera, jest jedyną w swoim rodzaju przestrzenią[8].

Obejmująca stepy, góry, wyżyny, pustynie, dżungle i prawie wszystkie formy ukształtowania terenu Eurazja stanowi ponad jedną trzecią lądów na ziemi. Jest miejscem zamieszkiwania około 70 procent ludności świata oraz siedzibą znacznej części jego potęgi przemysłowej i potencjału militarnego. Jest miejscem narodzin wszystkich pięciu wielkich religii i kolebką licznych cywilizacji, które ukształtowały świat. Jej morza wewnętrzne, od Śródziemnego po Południowochińskie, są pasami transmisyjnymi wymiany handlowej; Eurazja ma też dostęp do wszystkich oceanów, po których na cały świat transportowane są towary i przemieszczają się floty oraz armie. Krótko mówiąc, Eurazja jest najcenniejszą zdobyczą i stanowi strategiczne centrum świata.

Oczywiście eurazjatycki krajobraz polityczny nigdy nie był statyczny. Przez większą część epoki nowożytnej centrum potęgi Eurazji była Europa Zachodnia – aż do czasu, gdy odbudowa Japonii po drugiej wojnie światowej, imponujący wzrost Chin i rozwój Azji przeniosły globalny gospodarczy środek ciężkości na wschód. Gdy zrodziła się koncepcja Eurazji, przywódcy państw dopiero zaczynali pojmować strategiczne implikacje znaczenia ropy i potęgi powietrznej. W latach 20. XXI wieku Eurazja i świat wkroczyły w długotrwały i zawiły proces transformacji energetycznej i stanęły wobec możliwości konfliktu w obszarze cyfrowym. Wielkim morskim ogniskiem zapalnym Eurazji było niegdyś Morze Północne, gdzie mierzyły się ze sobą Niemcy i Wielka Brytania; obecnie obszarami o największym potencjale zapalnym są Cieśnina Tajwańska, Morze Południowochińskie i inne miejsca konfrontacji potęgi Chin i Stanów Zjednoczonych.

Wśród tej ewolucji i rewolucji jedno nie uległo zmianie: Eurazja pozostaje miejscem działania. Tu mieszka i prowadzi działalność gospodarczą ogromna rzesza ludności, tu leżą najpotężniejsze – poza Stanami Zjednoczonymi – kraje świata i to regiony oraz morza Eurazji są areną najintensywniejszej rywalizacji definiującej pozycję geopolityczną jej uczestników. To dlatego świat wielokrotnie przeżywał turbulencje i zmiany oraz prawie ulegał destrukcji w wyniku sporów o superkontynent eurazjatycki i jego morskie przyległości.

Ambitne autokracje, od imperialnych Niemiec po Związek Sowiecki, walczyły o dominację, starając się uzyskać decydującą pozycję w tym strategicznym centrum świata. Oddzielone morzem i dominujące na wodach demokracje – początkowo Zjednoczone Królestwo[9], a później Stany Zjednoczone – wchodziły w alianse z kontynentalnymi partnerami, by – utrzymując podział Eurazji – zachować środowisko, w którym może rozkwitać kwiat wolności. Wielkie konflikty zbrojne, zimne wojny i wojny zastępcze XX wieku były częścią tego schematu. Rywalizacja Ameryki z nową grupą pretendentów – wśród których przodują Chiny – jest kolejną odsłoną tej geopolitycznej gry.

***

Określenie „Eurazja” może brzmieć obco w uszach Amerykanów. Dzieje się tak jednak wyłącznie dlatego, że dany był im luksus niepamięci o nim w osobliwej epoce pozimnowojennego pokoju. Sam termin sięga późnych lat XIX wieku, kiedy to geografowie i stratedzy zaczęli myśleć o sąsiadujących ze sobą kontynentach jako o pojedynczej, jednolitej arenie. Gdy wiek XX zaczęto definiować poprzez konfrontacje w obrębie tego megaregionu, termin ten rozpowszechnił się wśród intelektualistów, przywódców politycznych i planistów wojskowych.

W okresie poprzedzającym wybuch drugiej wojny światowej przedstawiciele tak różnych opcji jak prezydent Stanów Zjednoczonych i nazistowscy intelektualiści koncentrowali uwagę na Eurazji jako rezerwuarze niezrównanych zasobów i źródle potęgi. Pod koniec okresu zimnej wojny ściśle tajne amerykańskie dokumenty planistyczne były pełne odniesień do eurazjatyckiej masy lądowej – obszaru o krytycznym znaczeniu, z władzy nad którym Waszyngton nie mógł w żaden sposób zrezygnować bądź dopuścić do niej któregokolwiek z rywali. Koncepcja ta przenikała nawet najsławniejsze dzieła polityczne XX wieku. W klasycznej powieści George’a Orwella, Rok1984, opublikowanej w 1949 roku Eurazja została przedstawiona jako totalitarny potwór toczący ciągłą wojnę. Tego odniesienia nie trzeba było nikomu tłumaczyć.

Przez wiele pokoleń wszyscy obeznani z polityką międzynarodową w skali globalnej wiedzieli, że Eurazja jest obszarem zderzania się imperiów. Koncepcja ta powraca, w miarę jak Eurazja ponownie staje się epicentrum rywalizacji i konfliktu.

***

Co zatem odróżnia stulecie Eurazji od każdej innej epoki? Morfologiczne cechy Ziemi nie uległy nagłej zmianie w 1900 roku. Wiek XX nie był pierwszym okresem, gdy Eurazja stała się przedmiotem zaciętego sporu. Jak podkreśla historyk John Darwin[10], już dawno temu tacy wodzowie jak Attyla, Czyngis-chan i Tamerlan starali się objąć swoim panowaniem rozległe połacie Eurazji. Nawet w zestawieniu z dziejami czasów mniej odległych wojna i rywalizacja nie są niczym nowym. W Europie stulecia przed 1900 rokiem były świadkami straszliwych konfliktów, takich jak wojna trzydziestoletnia i toczone przez Francję wojny porewolucyjne. W przeciwieństwie do tego, co głosi współczesna propaganda chińska, dzieje Azji nie były o wiele bardziej pokojowe.

Początek XX wieku był jednak inny; charakteryzowały go częstotliwość, okrucieństwo i zakres toczonych wówczas walk. Pierwsza i druga wojna światowa były konfliktami prawdziwie globalnymi, podczas których kampanie toczyły się na całym obszarze Eurazji i rozprzestrzeniły się na lądy i morza daleko poza nią. Były to dwie spośród najstraszliwszych w historii wojen toczonych przez państwa (być może właśnie dwie najstraszliwsze wojny między państwami, w zależności od przyjętych kryteriów) i odegrały główną rolę w zjawisku, które historyk Matthew White trafnie nazwał „upustem krwi” (hemoklysm), niemającym odpowiednika ciągiem niesłychanie krwawych zmagań charakteryzujących wiek XX[11]. Zimna wojna toczyła się mniej gwałtownie, przynajmniej jeśli chodzi o supermocarstwa. Była jednak bardzo okrutna w regionach rozwijających się, gdzie miliony ludzi zginęły w „małych” wojnach, zastępujących kolejny konflikt ogólnoświatowy[12]. Zasięg zimnej wojny nie był też mniejszy niż globalne oddziaływanie poprzedzających ją gorących wojen; główne starcia rozgrywały się od Berlina po półwysep Synaj, od Angoli po Półwysep Koreański, od Azji Południowo-Wschodniej po Amerykę Środkową.

Stawka w tych konfliktach była wysoka. Były to według pojęć politologicznych wojny o globalną hegemonię, które rozstrzygają o tym, kto zarządza systemem międzynarodowym i kształtuje przyszłość ludzkości.

Poza tym te starcia wybuchały gwałtownie i szybko w kategoriach historycznych: obie wojny światowe i trwająca przez wiele dekad zimna wojna rozpoczęły się na przestrzeni nieco ponad trzydziestu lat. W XX wieku wybuchały zaciekłe, wielokrotne walki o globalną supremację – często szokujące intensywnością, globalne pod względem zasięgu, toczące się o najwyższą stawkę – a w przypadku wszystkich głównym punktem odniesienia była Eurazja.

Stulecie Eurazji było w istocie definiowane przez epokowe zmiany i przerażające skrajności[13]. Był to czas, w którym wojny i rywalizacja wielkich mocarstw rozprzestrzeniały się w sposób niekontrolowany, pochłaniając jak szalejący pożar wszystko, co napotykały na swej drodze. Była to epoka bezprecedensowych zbrodni popełnianych przez nowe i straszne tyranie we własnych krajach i za granicą. Był to wiek, w którym przełomy technologiczne, od linii kolejowych do broni atomowej, przewróciły do góry nogami politykę ogólnoświatową. Wiek ten ukształtował się pod wpływem uzyskania przez Stany Zjednoczone pozycji globalnego supermocarstwa, do czego doszło w znacznym stopniu w reakcji na nawracające kryzysy w obszarze eurazjatyckiego bezpieczeństwa. Przede wszystkim jednak był to okres, w którym bezprecedensowe krwawe rzezie – paradoksalnie – spowodowały wykształcenie się nowoczesnego systemu, bardziej pokojowego, pomyślnego i demokratycznego niż wszystko, czego ludzkość wcześniej doświadczyła. Stulecie Eurazji nie miało sobie równych pod względem zniszczenia, które przyniosło, i tworzenia, które po nim nastąpiło. Pod wieloma względami konflikty eurazjatyckie ukształtowały nasz nowoczesny świat. Aby zrozumieć, dlaczego do tego doszło – dlaczego określony obszar stał się w danym momencie motorem napędowym historii – trzeba zapoznać się z człowiekiem, którego życie i działalność przypadły na to niezwykłe stulecie.

***

Nazwisko Sir Halforda Mackindera nie jest powszechnie znane. O brytyjskim erudycie, żyjącym w latach 1861–1947, pamiętają – nie zawsze chętnie – badacze stosunków międzynarodowych. Przez wszystkich pozostałych został prawie zapomniany[14]. Mimo całkowitego zaangażowania w ideę imperium brytyjskiego nigdy nie był w pełni członkiem elit kształtujących politykę tego kraju. Jego uczestnictwo w działalności na wysokim szczeblu jako Wysokiego Komisarza ds. Południowej Rosji po pierwszej wojnie światowej zakończyło się niepowodzeniem i poważnym upokorzeniem. W schyłkowym okresie kariery zajmował znaczące, choć raczej mało eksponowane stanowiska, takie jak przewodnictwo w Imperialnej Komisji Żeglugowej.

Wpływ można jednak wywierać na wiele sposobów i cień Mackindera jest znacznie dłuższy niż te pozostawione przez wielu polityków, dyplomatów i generałów. Mackinder był jedną z najciekawszych postaci swojej epoki – na różnych etapach życia uprawiał wspinaczkę, był geografem-odkrywcą, deputowanym do parlamentu oraz wykładowcą prestiżowych uczelni. Był płodnym autorem, a zakres jego zainteresowań był szerszy niż ten, który obecnie odważyłaby się zgłębiać większość intelektualistów. Mackinder nie był jednak dyletantem. Mocno ugruntował pozycję geografii jako dyscypliny naukowej. Uchodzi także za ojca siostrzanej dyscypliny: geopolityki – zajmującej się badaniami powiązań między morfologią Ziemi a walką państw o wpływy i pozycję. Począwszy od wykładu wygłoszonego w Londynie w Królewskim Towarzystwie Geograficznym w 1904 roku, Mackinder przestrzegał przed tym, co przyniesie rozpoczynające się stulecie.

Wystąpienie Mackindera zatytułowane Geograficzna oś historii było dobrze udokumentowaną analizą[15]. Mackinder objaśniał w nim, jak postęp techniczny, zwłaszcza budowa linii kolejowych, prowadzi do geograficznego kurczenia się Eurazji i potencjalnie umożliwia jednemu mocarstwu uzyskanie kontroli nad tym obszarem o podstawowym znaczeniu. Zamknięcie strategicznego zaworu bezpieczeństwa, jakim była łatwa ekspansja kolonialna w XIX wieku, spowodowało, że wielkie mocarstwa zwróciły się przeciw sobie w wieku XX. Polityka i geopolityka przenikały się w sposób wybuchowy; wyrażoną nie wprost – w treści pierwotnego wykładu Mackindera – lecz rozwiniętą później tezą było stwierdzenie, że rządy nieliberalne mają obecnie do dyspozycji nowoczesne gospodarki przemysłowe i jest to czynnik, który jedynie ułatwia nowe działania represyjne i realizację projektów podboju[16].

Według przewidywań Mackindera wszystko to przyspieszy starcie tytanów. Państwo lub koalicja, dysponujące siłą lądową potrzebną do kontrolowania Eurazji, stanie się globalnym zagrożeniem, uzyska kontrolę na zasobami potrzebnymi do zbudowania niemającej sobie równych potęgi morskiej. Podstawą polityki światowej stanie się zatem schemat, w którym z jednej strony asertywne państwa kontynentalne będą parły do zdobycia eurazjatyckiego – i być może globalnego – prymatu, z drugiej, państwa wrogie wobec nich, zarówno potęgi morskie spoza Eurazji, jak i wrażliwe podmioty położone na obrzeżach jej masy lądowej, będą czynić wysiłki, by je powstrzymać.

Mackinder w wielu kwestiach się mylił i dlatego przez kolejne cztery dziesięciolecia pracował nad swoją tezą. Miał jednak rację co do wielkich tematów młodego XX wieku. Koncepcje te stały się punktem odniesienia dla przywódców, którzy pragnęli obalić eurazjatycką równowagę, i dla tych, którym zależało na jej utrzymaniu – nawet jeśli nigdy nie słyszeli o Mackinderze i z pewnością nie czytali jego dzieł. Niektórzy z najważniejszych dyplomatów i strategów XX wieku, tacy jak długoletni urzędnik brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Eyre Crowe, który przestrzegał przed nadchodzącym konfliktem z cesarskimi Niemcami, i amerykański dyplomata George Kennan, autor stanowiska swego państwa w kwestii zimnej wojny, czerpali szeroko z dorobku myśli Mackindera. Możliwość śledzenia przez nas wydarzeń stulecia Eurazji za pomocą analiz sporządzonych przez Mackindera w czasie rzeczywistym stanowi świadectwo jego trwałego oddziaływania.

Mackinder nie był oczywiście jedyny. Stulecie Eurazji przyciągało uwagę międzynarodowego grona specjalistów od geopolityki, którzy wzbudzili intelektualny ferment, rozumiejąc znaczenie nadchodzącej epoki. W latach 90. XIX i na początku XX wieku oficer amerykańskiej marynarki wojennej, Alfred Thayer Mahan, nieustannie podejmował w swoich tekstach znaczenie potęgi morskiej w świecie narastającej rywalizacji. Jego przesłaniem była teza, że oceany nie są już fosą chroniącą Amerykę, lecz szlakiem łączącym ten kontynent ze zmieniającym się światem. Amerykański socjolog holenderskiego pochodzenia, Nicholas Spykman, który przekwalifikował się na stratega na Uniwersytecie Yale, zakwestionował i zaadaptował podczas drugiej wojny światowej koncepcje Mackindera. Najwybitniejszy niemiecki geopolityk doby międzywojennej, Karl Haushofer, pomógł partii nazistowskiej wykorzystać koncepcje Mackindera do strasznych celów, odgrywając wówczas rolę podobną do tej, jaką od niedawna odgrywają rosyjscy intelektualiści z kręgów bliskich Kremlowi. Są to przedstawiciele autorytarnej szkoły geopolitycznej, która zarówno czerpała z dorobku swojego demokratycznego odpowiednika, jak i zagrażała nakreślonym przez niego celom. Dokonując przeglądu dyskusji między tymi mniej i bardziej wybitnymi intelektualistami, lepiej zrozumiemy, co wydarzyło się w burzliwym wieku XX i co dzieje się obecnie.

Idee nie przekładają się jednak same z siebie na rzeczywistość. Przebieg stulecia Eurazji został wytyczony przez niektórych najbardziej znanych i osławionych przywódców. Do protagonistów należeli z jednej strony bezlitośni tyrani, którzy zachłannie i okrutnie sięgali po wielkość. Cesarz Wilhelm II, Adolf Hitler, Hideki Tōjō i jego klika japońskich militarystów oraz Józef Wissarionowicz Stalin łączyli represje w kraju z agresją zewnętrzną. Ich najbardziej prominentnymi następcami są współcześnie Xi Jinping i Władimir Władimirowicz Putin. Ich oponentami byli politycy demokratyczni, montujący koalicje, aby skutecznie stawić czoło tym autorytarnym wyzwaniom, wśród nich Woodrow Wilson, Winston Churchill i Franklin D. Roosevelt w czasach obu wojen światowych, a także Harry S. Truman, Dean Acheson i ich transatlantyccy partnerzy w czasach zimnej wojny.

Polityka światowa bywa pokrętna i granica między tymi kategoriami także bywała czasami płynna. Stalin pomógł Hitlerowi rozpętać drugą wojnę światową, zanim wsparł aliantów, by go pokonać, i wszedł ponownie w konfrontację ze światem zachodnim podczas zimnej wojny. Chiny pomogły wolnemu światu zwyciężyć w tej rywalizacji, a teraz są jego najpoważniejszym rywalem. Stulecie Eurazji jest fascynujące z powodu płynnych przymierzy, jakie powstawały, i ponieważ pokazuje, jak ze zderzenia sił strukturalnych, wielkich idei i zasadniczych wyborów dokonywanych przez polityków tworzy się historia.

***

Książka jest opowieścią o stuleciu Eurazji. Przedstawiłem w niej wyniki analiz tekstów oraz kwerend archiwalnych z wielu krajów, które ścierały się ze sobą we wcześniejszej rywalizacji o Eurazję. Zawiera też materiały zebrane podczas podróży w wiele miejsc: od Japonii po Indie, Australię i Zjednoczone Królestwo. Materiały te posłużyły do zbadania zjawisk i zmian – rewolucji technicznej i w zakresie sztuki wojennej, rozwoju podłych reżimów totalitarnych i toksycznych ideologii podboju oraz innych mechanizmów, które sprawiły, że Eurazja stała się główną areną geopolityki w XX wieku. W książce zostały opisane epickie boje toczone podczas stulecia Eurazji. Można też znaleźć w niej odpowiedź na pytanie, w jaki sposób desperackie zmagania toczone w XX wieku ostatecznie zaowocowały wytworzeniem pomyślnie rozwijającego się liberalnego porządku, który obecnie znów mierzy się z zagrożeniami. Istnieje wiele powodów do ponownego przeanalizowania tej historii, a najważniejsze są dwa spośród nich.

Po pierwsze, walki o eurazjatycki prymat są walkami o los świata i przyszłość ludzkiej wolności. To sformułowanie może się wydawać na wyrost, lecz takie nie jest.

Eurazja jest środkiem ciężkości światowego porządku. Państwo lub grupa państw, które dominują w regionach o największym znaczeniu, dysponują nieporównywalnymi z niczym zasobami, bogactwem i dostępem do innych części świata. Uzyskanie przewagi w obrębie Eurazji przez jakąś agresywną autokrację lub przymierze tak rządzonych państw mogłoby zasadniczo przebudować porządek światowy i spowodować uciemiężenie konkurentów na całym świecie. Nawet gdyby taki hegemon nie zdołał dokonać faktycznego podboju zamorskich demokracji, mógłby spowodować w nich stan permanentnego bolesnego poczucia zagrożenia, wymagający jednoczesnej walki o zachowanie bezpieczeństwa i wolności.

Taka perspektywa była koszmarem demokratycznych przywódców w XX wieku. To samo widmo nękałoby świat demokratyczny, gdyby autokratyczne Chiny – lub autokratyczna oś – uzyskały dominację w obrębie kontynentu eurazjatyckiego i okalających go mórz. Historia obecnego stulecia, podobnie jak poprzedniego, będzie determinowana wynikiem eurazjatyckiej rywalizacji. Środki i sposoby podchodzenia do eurazjatyckich wyzwań mogą się z czasem zmieniać, lecz stawka pozostaje ta sama.

Po drugie, powodzenie Stanów Zjednoczonych i innych państw demokratycznych w drugim stuleciu Eurazji zależy od zakresu wyciągnięcia wniosków z pierwszego. Łatwo odejść od tej narracji w duchu geograficznego determinizmu. Ostatecznie wszystkie państwa, które sięgały po hegemonię w Eurazji, ponosiły klęskę, bo ich ambicje prowadziły do stworzenia skonsolidowanej przeważającej potęgi w postaci koalicji wrogów. Doświadczyły tego cesarska Japonia, Niemcy (dwukrotnie) i Związek Radziecki. Współcześni sprzymierzeni autokraci ponownie mierzą się z tym ryzykiem. Oto dylemat, wobec którego stają mocarstwa eurazjatyckie: gdy zyskują na tyle dużą siłę, by pokonać sąsiadów, ich potęga budzi wrogość świata.

Konflikty XX wieku nie musiały jednak tak się zakończyć. Historyk Richard Overy podkreśla, że wyniki rozstrzygających bitew mogą zależeć od precyzji, z jaką w decydującym momencie kilku pilotów zrzuci parę bomb[17]. Wyniki obu wojen światowych i rezultat zimnej wojny mogły być inne, gdyby czołowi przywódcy zastosowali odmienne strategie w kluczowych momentach zwrotnych. Podobnie wyniki współczesnych rywalizacji będą zależeć od jakości przywództwa i dokonanych wyborów – a zatem od stopnia, w jakim rządzący wykorzystają doświadczenia z ostatnich stu dwudziestu lat. Nie mniej ważnym powodem analizowania stulecia Eurazji jest świadomość, że nie ma lepszego sposobu przygotowania się na przyszły rozwój wypadków.

Świat Mackindera

Kolej Transsyberyjska to stalowy pas spinający dwa kontynenty. Długość szlaku z Moskwy do Władywostoku wynosi ponad dziewięć tysięcy kilometrów, a prowadzące do niego linie i odnogi przecinają Europę i docierają aż do wschodnich rubieży Azji. Przez ponad sto lat Kolej Transsyberyjska przyciągała podróżników spragnionych wyprawy przez niektóre z najodleglejszych i często pięknych zakątków świata: góry Ural, brzegi jeziora Bajkał, niezwykłe przestrzenie rosyjskich stepów. W momencie ukończenia budowy w 1904 roku Kolej Transsyberyjska była jednak elementem imperialnych marzeń i geopolitycznych koszmarów[18].

Carska władza budowała linię – realizując niesamowicie kosztowny, finansowany z pożyczek projekt – z myślą o sławie i chwale. Szlak miał w założeniu otworzyć rozległą i bogatą w zasoby naturalne Syberię na osadnictwo i uprzemysłowienie. Umożliwiłoby to imperium rosyjskiemu wzmocnienie wpływów w Mandżurii, Korei i na całym Dalekim Wschodzie. Jak dowodził hrabia Siergiej Witte, nadzorujący budowę minister finansów, kolej miała wyzwolić zagraniczną ekspansję i skonsolidować kraj, miała „nie tylko spowodować otwarcie Syberii, lecz zrewolucjonizować handel światowy, zastąpić Kanał Sueski jako główny szlak do Chin, umożliwić rosyjskim towarom zalanie chińskiego rynku wyrobami tekstylnymi i metalowymi i zapewnić polityczną kontrolę nad północnymi Chinami”[19].

Kolej Transsyberyjska zmieniła świat, tyle tylko, że nie w sposób zamierzony przez Wittego. Japonia – rywal Rosji w tym regionie – dokładnie zrozumiała, co nadchodzi. Pociągi mogą przewozić wojsko, zatem wzmocnienie połączeń transportowych do Azji Północno-Wschodniej umożliwi carskiej Rosji umoszczenie się na japońskim podwórku. „W dniu ukończenia budowy Kolei Transsyberyjskiej kryzys zawita do Korei – przewidywał jeden z japońskich dowódców – a gdy w Korei pojawi się kryzys, cały Orient stanie w obliczu przewrotu”[20]. Tokio nie chciało do tego dopuścić. Zaledwie kilka miesięcy przed zakończeniem budowy końcowego odcinka linii Japonia przypuściła niespodziewany atak na Port Artur[21], co dało początek pierwszej w XX wieku wojnie między wielkimi mocarstwami – wojnie o imperialną supremację w Azji Północno-Wschodniej.

Była to zapowiedź przyszłych wydarzeń. Kolej Transsyberyjska stanowiła punkt zapalny przez cały krwawy okres, który nadchodził.

Modernizacja rosyjskiej sieci kolejowej, której kręgosłupem była Kolej Transsyberyjska, przyczyniła się do wybuchu pierwszej wojny światowej – ponieważ niemieccy oficjele nabrali przekonania, że ociężały rosyjski parowóz będzie wkrótce zdolny do szybkiej nowoczesnej mobilizacji. Cesarz Wilhelm II uważał dalekosiężne rosyjskie projekty budowy kolei za przygotowania do wielkiej wojny[22]. Rywalizujące ze sobą rosyjskie stronnictwa walczyły o kolej podczas wojny domowej, której katalizatorem była pierwsza wojna światowa. Obawa, że bolszewicy – lub Niemcy – mogą przejąć kontrolę nad torami, stała się następnie motywacją do niefortunnej interwencji Waszyngtonu i innych mocarstw. Urzędnicy Departamentu Stanu nie pozostawili wątpliwości co do celu tej ekspedycji; „utrzymanie, funkcjonowanie i sprawowanie kontroli nad koleją transsyberyjską” były „pierwszym i najistotniejszym krokiem”[23].

Ta sama linia kolejowa odegrała kluczową rolę w następnej wojnie światowej. Między 1939 a 1941 rokiem Kolej Transsyberyjska była dla państw Osi gospodarczą aortą, ze Związkiem Radzieckim – wówczas faktycznym sprzymierzeńcem Niemiec – jako pośrednikiem. Na wiosnę 1941 roku koleją przewożono codziennie z rosnącego w siłę japońskiego imperium do Niemiec trzysta ton kauczuku[24]. Gdy w czerwcu 1941 roku Hitler zwrócił się przeciwko Stalinowi, kolej pomogła zawrzeć przymierze, pieczętujące klęskę Niemiec. Ogromne ilości amerykańskiego sprzętu w ramach programu Lend-Lease podróżowały koleją z Władywostoku na europejski front toczonej przez Stalina wojny[25]. Kilkadziesiąt lat później, gdy Władimir Putin przygotowywał się do inwazji na Ukrainę, kolej stała się areną kolejnej ponurej demonstracji.

Podczas powolnego, ale groźnego narastania największego od czasów drugiej wojny światowej konfliktu w Europie Putin wykorzystywał Kolej Transsyberyjską do przerzucania zasobów militarnych z jednego krańca Eurazji na drugi. Pociągami przewożono czołgi, ciężarówki, piechotę i wyrzutnie rakietowe z rosyjskiego Dalekiego Wschodu nad granicę z Ukrainą. Jedna z jednostek, która miała za sobą tę podróż, 64. Samodzielna Zmotoryzowana Brygada Strzelców, uczestniczyła w gwałtach, torturowaniu i mordowaniu cywilnej ludności Buczy na przedmieściach Kijowa. Nazwa tej miejscowości stała się synonimem rosyjskiej deprawacji[26]. „Istnieją maniacy, którym zabicie człowieka sprawia przyjemność” – przyznał jeden z żołnierzy tej jednostki. „Tacy maniacy tam się znaleźli”[27]. W 1891 roku car Aleksander zaakceptował budowę kolei. Ponad sto trzydzieści lat później Kolej Transsyberyjska pozostaje pasem transmisyjnym konfliktu[28].

Jest tego wyraźna przyczyna. Geografia stawia opór − jeśli nie dojdzie do ekspansji lub skurczenia się granic, położenie kraju nie ulega zmianie. Wydarzenia zmieniające geografię lub łagodzące narzucane przez nią ograniczenia mogą zatem dogłębnie wpłynąć na globalny obraz. Przekopanie Kanału Sueskiego przyspieszyło tworzenie europejskich imperiów w Azji i Afryce dzięki skróceniu czasu podróży między metropolią a peryferiami. Budowa transkontynentalnej linii kolejowej w XIX wieku pomogła przekształcić Stany Zjednoczone w globalne supermocarstwo w XX wieku, zapewniając mu opanowanie Ameryki Północnej od wybrzeża atlantyckiego po pacyficzne. Kolej Transsyberyjska umożliwiła szybkie przemieszczanie wojsk przez Eurazję, była zapowiedzią rewolucji technicznych i technologicznych, które pozwoliły jeszcze szybciej wkraczać na drogę podboju. Ukończenie budowy tego szlaku zwiastowało nadejście ery gwałtownych starć na skalę ogólnoświatową.

Sir Halford Mackinder dostrzegł nadejście tej epoki i dał temu wyraz w wykładzie wygłoszonym w momencie, gdy zaledwie się zaczynała. W swoich koncepcjach przewidział główne schematy konfliktów, które miały wybuchać w rozpoczynającym się stuleciu. Wepchnęło go to w wielką debatę, obejmującą wiele krajów i trwającą wiele dziesięcioleci, na temat geopolityki i strategii doby nowożytnej. Debata ta trwale oddziaływała zarówno na tych, którzy starali się zachować na świecie warunki sprzyjające ludzkiej wolności, jak i na tych, którzy tej wolności zagrażali. Wszystkie wielkie wojny i rywalizacje stulecia Eurazji wynikały z dążenia do zapanowania nad światem Mackindera.

***

John Maynard Keynes napisał kiedyś: „Ludzie praktyczni, którzy uważają się za wolnych od jakichkolwiek wpływów intelektualnych, są zwykle niewolnikami jakiegoś martwego ekonomisty. Szaleńcy u władzy, którzy słyszą głosy, wywodzą swój zapał od jakiegoś uczonego pismaka sprzed lat”[29]. Keynes twierdził, że idee poprzedzają politykę, nawet jeśli jej kreatorzy nie zdają sobie z tego sprawy. To dobry trop do zrozumienia życia i spuścizny Halforda Mackindera.

Uczciwie mówiąc, Mackinder nie był jakimś niepozornym pismakiem. Urodzony w 1861 roku w Gainsborough w środkowej Anglii zmarł w 1947 roku. Na czas jego życia przypadło apogeum europejskiego imperializmu i brytyjskiej potęgi, przez świat przetoczyły się dwie wielkie wojny, rozwinął się proces dekolonizacji i rozpoczęła zimna wojna. Jako chłopiec Mackinder przeczytał wiadomość, że Prusy pod rządami kanclerza Bismarcka zmiażdżyły Francję oraz zjednoczyły Niemcy, i zastanawiał się, co przyniesie konsolidacja rodzącego się w sercu Europy imperium. To były niezwykłe czasy, a podczas trwającego sześć dziesięcioleci życia zawodowego Mackinder dokonał niepospolitych rzeczy[30].

Był dobrze przygotowany do ambitnych i śmiałych działań. Jako syn lekarza został posłany do szkoły z internatem, a następnie na studia do Oksfordu. Wykazywał talent do języków – uczył się francuskiego i niemieckiego – i pasję odkrywczą, która wiodła go fizycznie bądź intelektualnie dookoła świata. Sam określał siebie jako „chłopca dość samotnego”, ze skłonnością do książek i map, lecz był silny, atletycznie zbudowany i dojrzały intelektualnie[31]. Podczas studiów uniwersyteckich w latach 80. XIX wieku rozwijał zainteresowania geologią i historią na potrzeby otwartych wystąpień i intelektualnych debat na forum towarzystwa dyskusyjnego Oxford Union oraz na rzecz imperium brytyjskiego za pośrednictwem Oxford Army Volunteer Reserve (Oksfordzkiej Ochotniczej Rezerwy Wojskowej) i University Rifle Corps (Uniwersyteckiego Korpusu Strzelców). Po ukończeniu studiów Mackinder początkowo zamierzał zostać prawnikiem, ostatecznie wybrał mniej konwencjonalną ścieżkę kariery.

Podjąwszy się za dodatkowym wynagrodzeniem roli wykładowcy geografii, w wieku dwudziestu pięciu lat Mackinder zamienił to uboczne zajęcie na profesurę w Oksfordzie dzięki wykładowi, który pomógł nadać tej dziedzinie rangę dyscypliny akademickiej. Miał odegrać znaczącą rolę w stworzeniu kilku prestiżowych instytucji naukowych – Oxford School of Geography, uniwersytetu w Reading oraz prestiżowej London School of Economics. Stał się osobą publiczną, intelektualistą wypowiadającym się na wiele tematów: od polityki celnej po kwestie wojny i pokoju. Potem wszedł do polityki i od 1910 do 1922 roku reprezentował w Izbie Gmin okręg wyborczy dzielnicy Camlachie w Glasgow. Po pierwszej wojnie światowej próbował sił w administracji publicznej i sprawował funkcję brytyjskiego Wysokiego Komisarza ds. Południowej Rosji, obarczonego zadaniem uporządkowania chaosu wywołanego przez wojnę i rewolucję.

Po utracie miejsca w parlamencie w 1922 roku Mackinder ponownie rzucił się w wir służby publicznej i przewodniczył mało atrakcyjnym, lecz ważnym organom, takim jak Imperial Shipping Committee (Imperialny Komitet ds. Żeglugi), którego zadaniem było scalenie imperium brytyjskiego rozrywanego przez różne siły odśrodkowe. Na dodatek był wykwalifikowanym przewodnikiem górskim, poprowadził pierwsze zakończone sukcesem wejście na górę Kenia. Wspinaczka ta – jak odnotował jeden z mu współczesnych – była „naprawdę poważnym górskim przedsięwzięciem”, nawet jeśli była też koszmarną przygodą, wokół której narosły (niepotwierdzone) plotki, jakoby Mackinder był zamieszany w zabójstwo zbuntowanych afrykańskich tragarzy[32].

Mackinder był klasycznym erudytą, kroczył w życiu wieloma ścieżkami kariery. „Nie uważam się za włóczęgę, bo generalnie wiedziałem, dokąd podążam – zauważył – lecz z pewnością nie umiałem nigdzie zagrzać miejsca”[33].

Doznał niestety także rozczarowań. Mackinder nie zrealizował wszystkich swoich zamierzeń. Aspirował do tego, by zostać ważnym graczem na forum brytyjskiej polityki – człowiekiem idei, który był także człowiekiem czynu. W 1902 roku jeden z obserwatorów zauważył, że „gdyby [Mackinder] postawił stopę na szczeblu drabiny, mógłby się wspiąć na sam szczyt, zwłaszcza że brakuje nam zdolnych młodych ludzi”[34]. W porównaniu z tym zdobycie szczytu Kenii okazało się łatwe.

Mackinder nie był urodzonym politykiem, częściowo z powodu swojego intelektualnego podejścia skłonnego do abstrakcyjnych rozważań. Nigdy nie wszedł w skład rządu ani nie znalazł się w najwyższych kręgach elity politycznej. Służba na stanowisku Wysokiego Komisarza trwała krótko i nie przyniosła mu chluby; jego najobszerniejszy wywód na temat polityki zagranicznej, książka zatytułowana Demokratyczne ideały a rzeczywistość[35], była po wydaniu generalnie ignorowana przez następne pokolenie. Przyjaciel Mackindera, Leo Amery, napisał, że cechował się on „silniejszą osobowością i potężniejszym umysłem” niż wyżej usytuowani koledzy. „Nigdy jednak nie osiągnął poziomu, jakiego sam po sobie oczekiwał”[36].

Nawet jeśli jednak Mackinder sam nie zdołał mocno uchwycić sterów władzy, i tak pozostawił trwały ślad. Szczycił się zdolnością myślenia w szerokiej perspektywie – spojrzenia poza bieżący kryzys i dostrzeżenia działania sił historii. Pisał, że zasadnicze znaczenie ma to, aby przywódcy w demokracji „byli zdolni do łatwej i pozytywnej wędrówki intelektualnej ponad powierzchnią świata, do myślenia w kategoriach milionów, w kategoriach wieków”[37].

Słuchający jego wywodów na tematy, które znał, nigdy nie wątpili w jego zdolności; kilkadziesiąt lat później jeden z kolegów wspominał, jak Mackinder: „tak wysoki, wyprostowany, dystyngowany” skupiał uwagę studentów, wygłaszając „donośnym głosem, bez żadnych zapisków, doskonale uargumentowaną i zaprezentowaną syntezę”[38]. Celował zwłaszcza w objaśnianiu zagadnień z geopolityki, dziedziny skupionej na relacjach między rzeczywistością geograficzną a potęgą polityczną[39].

W swoim wykładzie O zakresie i metodach geografii[40], definiującym zakres dyscypliny, Mackinder podkreślał, że geografia jako dyscyplina obejmuje więcej niż tylko tworzenie katalogu zjawisk fizycznych; takie suche podejście „nigdy nie przyciągnie zainteresowania umysłów o formacie predestynującym je do rządzenia ludźmi”[41]. Geografia według Mackindera – geografia polityczna – obejmowała badania nad tym, w jaki sposób morfologia Ziemi wpływała na zachowania ludzi i społeczeństw na przestrzeni wieków oraz – z drugiej strony – jak ich zachowania zmieniały otoczenie fizyczne. Takie podejście wymagało wyobraźni i rozmachu: „Banalne szczegóły stanowią większą część każdej nauki, lecz żadna nauka nie zadowoli umysłu, który nie dopuści do budowy pałaców z pozyskanych z niej cegieł”[42]. Mało kto potrafił budować bardziej majestatyczne umysłowe pałace niż Mackinder.

Jedna z jego najpoczytniejszych książek ukazywała, jak geografia i geologia Zjednoczonego Królestwa – połączenie zasobów naturalnych i wyspiarskiego położenia w pewnym oddaleniu od wybrzeży Europy – przekształciły niewielki wyspiarski naród w zamożną, liberalną potęgę morską dysponującą imperium niemającym sobie równych na świecie. W innym dziele Mackinder wyjaśniał, jak ukształtowanie doliny Renu wpływało na długotrwałą walkę o panowanie nad Europą Środkową[43].

Zasadniczym tematem prac Mackindera była teza, że geografia dogłębnie kształtuje ponadczasową walkę o władzę: nie było to może przeznaczenie, lecz rzeczywistość, której żaden dobry strateg nie mógł ignorować. „To człowiek inicjuje działania, a nie natura, ale to natura w znacznym stopniu je kontroluje”[44]. Co znaczy, że ćwiczenie społeczeństwa i przywódców w myśleniu w kategoriach geograficznych miało zasadnicze znaczenie dla pomyślności Zjednoczonego Królestwa, zwłaszcza że świat zaczął ulegać epokowym przemianom.

***

W świecie młodości Mackindera brytyjska potęga była wszechobecna. Londyn był globalnym hegemonem dziewiętnastego stulecia; jego wpływy sięgały wszystkich zamieszkanych kontynentów. Royal Navy patrolowała morza i oceany, zapewniając rozkwit handlu i dając impuls do rozpoczęcia epoki globalizacji. Londyn faktycznie przewodził międzynarodowemu liberalnemu porządkowi – jak to określilibyśmy obecnie; pierwsza wielka międzynarodowa ekspansja demokracji nastąpiła, gdy instytucje przedstawicielskie na wzór brytyjski ugruntowały się w warunkach brytyjskiego prymatu[45]. Mimo kilku naprawdę paskudnych wojen, toczonych jednak przeważnie na ograniczonym obszarze, Europa cieszyła się długim okresem ponapoleońskiego pokoju, co umożliwiło Londynowi unikanie zaangażowania na kontynencie i przyjęcie postawy splendid isolation[46] Symbolicznym zwieńczeniem splendoru Wielkiej Brytanii był Diamentowy Jubileusz królowej Wiktorii w 1897 roku, który zgromadził najlepsze na świecie okręty wojenne i oddziały wojsk brytyjskich ze wszystkich stron świata. Historyk Arnold Toynbee tak wspominał atmosferę tego zdarzenia: „Cóż, oto jesteśmy na szczycie świata i osiągnęliśmy go, by na nim pozostać – na zawsze!”[47].

W rzeczywistości brytyjska potęga – i stabilność międzynarodowa – zanikały. Zjednoczone Królestwo straciło jeden z podstawowych filarów swojej hegemonii; w latach 90. XIX wieku nie dysponowało już największą gospodarką świata. Wschodzące mocarstwa – Prusy (później Niemcy), Stany Zjednoczone i Japonia – umacniały własne interesy i zmieniały porządek w wielu regionach za pomocą krótkich gwałtownych wojen. W 1898 roku Francja i Zjednoczone Królestwo omal nie starły się o imperialne wizje, do których zderzenia doszło w Sudanie. W 1899 roku Londyn uwikłał się w brudną kolonialną wojnę z Burami w Afryce Południowej. Rosja, długoletni rywal zabiegający o wpływy wzdłuż linii podziału od Europy Wschodniej po Azję Południową, rozwijała gospodarkę i siły zbrojne. Imperium brytyjskie było targane konfliktami na całym swoim obszarze. Sekretarz ds. kolonii Joseph Chamberlain ujął to następująco: „Prawdziwy tytan chwieje się pod zbyt wielką kulą swego losu”[48].

Geopolityczny przewrót szedł w parze z zaostrzającym się konfliktem ideologicznym. Zmagania między przeciwstawnymi ideami, rywalizującymi systemami władzy są stare jak świat. Batalie te na pewien czas osłabły jednak po ugaszeniu ideologicznych pożarów wznieconych rewolucją francuską. Państwa, które pokonały Napoleona i stworzyły koncert mocarstw w latach 1814–1815, podzielały zamiłowanie do porządku, które na pewien czas przeważyło nad ich różnymi koncepcjami sprawiedliwości[49]. Gdy koncert się załamał pod koniec XIX wieku, napięcia ideologiczne wybuchły ponownie.

Wielka Gra była nie tylko rywalizacją między chciwymi imperiami; głęboka i poszerzająca się rozbieżność między demokratyzującym się Zjednoczonym Królestwem a despotyczną Rosją sprawiła, że konflikt ten stał się również starciem wartości. „Nie jesteśmy tacy sami – pisał brytyjski minister z Teheranu. – Różnimy się tak samo, jak różnią się nasze rządy”[50]. Przywódcy innego państwa rywalizującego ze Zjednoczonym Królestwem – Niemiec – zaangażowali się w budowę wielkości swego kraju przy użyciu narzędzi autokracji i przymusu. Kanclerz Otto von Bismarck oświadczył, że historii nie tworzy się za pomocą przemów i większości głosów, lecz rodzi się ona „z krwi i żelaza”. Wyjaśniał też, że „Prusy stały się silne nie dzięki liberalizmowi i wolnomyślicielstwu”, lecz dzięki „silnym, zdecydowanym i mądrym” przywódcom, którzy działali z „bezlitosną odwagą”[51]. Za kluczową kwestię XX wieku Mackinder i wielu mu współczesnych uważali rozstrzygnięcie, czy zasady postępowania zostaną ustalone przez państwa liberalne, czy przez ich nieliberalnych rywali.

Zmieniła się nawet sama wojna. Zniknęły ospałe, bezładne konflikty toczone wcześniej przez pozbawione gotówki monarchie europejskie. Rewolucja francuska zapoczątkowała epokę wojen totalnych – starć, w których nowoczesne państwa, napędzane dumnym nacjonalizmem[52] i wspierane zdolnościami rozwijającej się biurokracji oraz możliwościami finansowymi, wykorzystywały energię społeczną do całkowitego zniszczenia przeciwników. Wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych w latach 60. XIX wieku pokazała, jak walczący mogą mobilizować ludzi, gromadzić środki finansowe i skupiać potencjał przemysłowy na bezprecedensową skalę, by prowadzić wojny bardziej długotrwałe, destrukcyjne i zacięte niż dotąd. Nawet wojny na mniejszą skalę, które wybuchały później – niemieckie wojny zjednoczeniowe, wojna chińsko-japońska, wojna burska – ujawniły miażdżące działanie nowoczesnej siły ognia i broni masowej produkcji. W miarę narastania chaosu w systemie międzynarodowym starcia wielkich mocarstw stawały się coraz bardziej niszczycielskie[53].

Ostatecznie u zarania XX wieku świat stawał się coraz ludniejszy, klaustrofobiczny. Częściowo można było za to winić postęp techniczny: parowce, linie kolejowe i połączenia telegraficzne przybliżały do siebie ludzi i kontynenty. Kolejnym winowajcą były podboje. Błyskawiczne powiększanie europejskich imperiów pod koniec XIX wieku, nazwane przez jednego z ministrów spraw zagranicznych „prawdziwą gonitwą z przeszkodami o zdobycze kolonialne”, zaowocowało powstaniem megaimperiów – wśród których największe było to brytyjskie – obejmujących zasięgiem cały świat. Stratedzy w całej Europie i poza nią, pozostający pod wpływem darwinizmu społecznego i przekonani, że przetrwają tylko najsilniejsi, nalegali na konieczność ekspansji własnych państw i otaczania się ziemiami oraz zasobami, w przeciwnym bowiem razie groziło im pochłonięcie przez rywali. Silne państwa „umacniają się w powszechnej gospodarce przyrody” – pisał jeden z emerytowanych niemieckich generałów. „Słabszy musi ulec”[54]. Świat Mackindera zmieniał się w beczkę prochu, zarówno pod względem intelektualnym, jak i politycznym.

Pierwsza dekada XX wieku była okresem tektonicznej zmiany w polityce światowej – nawet jeśli, co zrozumiałe, współczesnym obserwatorom trudno było się zorientować, co się dzieje i dlaczego. Unaocznienie im tego było zadaniem Mackindera, gdy wieczorem 25 stycznia 1904 roku pojawił się w siedzibie Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, by wygłosić wykład zatytułowany Geograficzna oś historii.

***

[1] Zbigniew Brzeziński, Wielka szachownica, tłum. Tomasz Wyżyński, Świat Książki, Warszawa 1998; w roku 2024 Wydawnictwo Pałac Dożów z Krakowa wznowiło tę publikację w tym samym tłumaczeniu (przypis redakcji).

[2] Cytowany w: John Milton Cooper Jr., Woodrow Wilson: A Biography, Knopf, New York 2009, s. 268.

[3] Ambasador USA w Japonii do Sekretarza Stanu, 21 lipca 1940, w: FRUS 1940, vol. 4, s. 966.

[4] Nicholas Spykman, The Geography of the Peace, ed. Helen Nicholl, Harcourt, Brace, New York 1944, s. 34.

[5] Sprawozdanie Joint Strategic Survey Committee (Wspólnego Komitetu Studiów Strategicznych), 29 April 1947, FRUS 1947, vol. 1, dokument 386.

[6] David Crenshaw, Alicia Chen, “Heads Bashed Bloody”: China’s Xi Marks Communist Party Centenary with Strong Words for Adversaries, „Washington Post”, 2021, July 1.

[7] Z formalnego punktu widzenia istnieje różnica między „Eurazją” (do której zalicza się przybrzeżne wyspy) a „eurazjatyckim obszarem lądowym” (którego granicami są wybrzeża kontynentalnej Europy i Azji); można to zilustrować przykładem Zjednoczonego Królestwa, które stanowi część Europy, lecz nie „Europy kontynentalnej”.

[8] Halford J. Mackinder, Demokratyczne ideały a rzeczywistość: studium o polityce przebudowy, przekład Grażyna Waluga, Zona Zero, Warszawa 2019. Wcześniej dzieło Mackindera ukazało się w przekładzie i opracowaniu Roberta Domkego: część I oraz II w półroczniku „Geopolityka” 2009, nr 2(3); część III w „Przeglądzie Geopolitycznym” 2009, t. 1, s. 205–254. Omówienie koncepcji Mackindera zob. też: Piotr Eberhardt, Koncepcja Heartlandu Halforda Mackindera, „Przegląd Geograficzny” 2011, t. 83, z. 2, s. 251–266. Oryginał dostępny w formacie pdf: https://sbc.org.pl/dlibra/publication/537969/edition/504956/democratic-ideals-and-reality-a-study-in-the-politics-of-reconstruction-mackinder-halford-john-1861-1947 (uwaga tłumaczki).

[9]Pełna nazwa: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland – UK) w odróżnieniu od Wielkiej Brytanii (Great Britain – GB), która obejmuje tylko Anglię, Szkocję i Walię. Autor przeważnie pisze Britain – Brytania, lecz w przekładzie przyjęto formę Wielka Brytania lub Zjednoczone Królestwo (przypis tłumaczki).

[10] John Darwin, After Tamerlane: The Global History of Empire since 1405, Bloomsbury, New York 2008.

[11] Matthew White, The Great Big Book of Horrible Things: The Definitive Chronicle of History’s 100 Worst Atrocities, Norton, New York 2012, s. 563. Większość obserwatorów jest zgodna co do tego, że druga wojna światowa przyniosła najwięcej ofiar. Pozycja pierwszej wojny światowej w tym rankingu zależy m.in. od tego, czy dokonuje się rozróżnienia między wojnami domowymi a wojnami państwowymi, jak traktowane są ofiary cywilne i wojskowe oraz czy oddziela się drugą wojnę chińsko-japońską od drugiej wojny światowej.

[12] Zob. Paul Chamberlin, The Cold War’s Killing Fields: Rethinking the Long Peace, HarperCollins, New York 2018.

[13] Eric Hobsbawm, The Age of Extremes: A Short History of the World, 1914–1991, Vintage, New York 1996.

[14] Istnieje bardzo przydatna, chociaż mocno specjalistyczna literatura na temat Mackindera i jego dorobku w zakresie badań geopolitycznych. Najważniejsze źródła przytoczono w rozdziale I, omawiającym tę postać i jej znaczenie.

[15] Halford J. Mackinder, The Geographic Pivot of History, „Geographical Journal”, April 1904, s. 421–437; wydanie polskie Geograficzna oś historii, w: Halford J. Mackinder, Demokratyczne ideały a rzeczywistość. Studium o polityce przebudowy, przekład Grażyna Waluga, Zona Zero, Warszawa, 2019, s. 279–309; także wcześniejsze wydanie indywidualne: Geograficzna oś historii, opr. Robert Potocki, przekład Michał Radoszko, Michał Szymuś, Instytut Geopolityki, Częstochowa 2009; jakość tego tłumaczenia budzi jednak wiele zastrzeżeń i wątpliwości, miejscami jest ono wręcz błędne (uwaga tłumaczki).

[16] W roku 1904 niepokój Mackindera budziły dwa państwa autokratyczne dysponujące nowoczesną lub modernizującą się gospodarką: Rosja i (w mniejszym stopniu) Niemcy. Temat ten znalazł szersze rozwinięcie w jego późniejszej książce Demokratyczne ideały a rzeczywistość.

[17] Richard Overy, Why the Allies Won, Norton, New York 1997, s. 320.

[18] Techniczne otwarcie linii nastąpiło w 1903 roku, lecz brakowało jeszcze końcowego odcinka wokół Bajkału.

[19] Paul Kennedy, The Rise and Fall of British Naval Mastery, Penguin, New York 2017, s. 196.

[20] Chris Miller, We Shall Be Masters: Russian Pivots to East Asia from Peter the Great to Putin, Harvard University Press, Cambridge 2021, s. 122.

[21]Obecnie Lüshun, dzielnica miasta Dalian (przypis tłumaczki).

[22] Fritz Fischer, War of Illusions: German Policies from 1911 to 1914, trans. Marian Jackson, Norton, New York 1975, s. 471.

[23] Telegram od konsula Stanów Zjednoczonych we Władywostoku do sekretarza stanu, 8 listopada 1917, Box 10, State Department Correspondence, Assistant Secretary of the Navy Files [pudło 10, Korespondencja Departamentu Stanu, dokumenty Zastępcy Sekretarza Marynarki], FDRL.

[24] Mark Edele, Stalinism at War: The Soviet Union in World War II, Bloomsbury, London 2021, s. 68.

[25] Albert Weeks, Russia’s Life-Saver: Lend-Lease Aid to the U.S.S.R. in World War II, Lexington, Langham 2004.

[26] Carlotta Gall, „Created to Scare the Population”: How One Russian Brigade Terrorised Bucha, „Irish Times”, 23 May 2022; Andrew Roth, Russian Ships, Tanks and Troops on the Move to Ukraine as Peace Talks Stall, „Observer”, 23 January 2022; Mark Krutov, The Dead of the 64th: A Notorious Russian Army Unit and Its High Casualty Rate, Radio Wolna Europa/Radio Liberty, 10 sierpnia 2022.

[27] Fred Pleitgen, Claudia Otto, Ivana Kottasová, „There Are Maniacs Who Enjoy Killing”, Russian Defector Says of His Former Unit Accused of War Crimes in Bucha, CNN, 13 grudnia 2022.

[28] Chris Miller, We Shall Be Masters…, s. 117.

[29] Zachary Carter, The Price of Peace: Money, Democracy, and the Life of John Maynard Keynes, Random House, New York 2020, s. 274. (W przypadku gdy – jak tutaj – bezpośrednie źródło cytatu przywoływanego przez autora nie zostało wskazane, cytaty zostały przełożone na potrzeby tej publikacji przez tłumaczkę).

[30] Halford J. Mackinder, Świat kulisty i wygrywanie pokoju, w: Halford J. Mackinder, Demokratyczne ideały a rzeczywistość, przekład Grażyna Waluga, Zona Zero, Warszawa 2019, s. 311–328. Zob. też: Gerry Kearns, Geopolitics and Empire: The Legacy of Halford Mackinder, Oxford University Press, New York 2009.

[31] W.H. Parker, Mackinder: Geography as an Aid to Statecraft, Oxford University Press, New York 1982, s. 2.

[32] Leo Amery, My Political Life, vol. 1, Hutchinson, London 1953, s. 228; W.H. Parker, Mackinder: Geography as an Aid…, s. 21; Simone Pelizza, Geopolitics, Education, and Empire: The Political Life of Sir Halford Mackinder, 1895–1925, (praca doktorska), Leeds University 2013, s. 35.

[33] Geoff Sloan, Haldane’s Mackindergarten: A Radical Experiment in British Military Education?, „War in History”, July 2012, s. 323.

[34] Brian Blouet, Halford Mackinder: A Biography, Texas A & M University Press, College Station 2010, s. 134.

[35] Wydanie polskie: Demokratyczne ideały a rzeczywistość: Studium o polityce przebudowy, przekład Grażyna Waluga, Zona Zero, Warszawa 2019; na portalu Academia.edu dostępne jest również: Demokratyczne ideały a rzeczywistość, przekład Radosław Domke, Zielona Góra 2017, z bardzo obszernymi przypisami tłumacza(uwaga tłumaczki).

[36] Leo Amery, My Political Life…, s. 228.

[37]World Tour in Thought. Mr. Mackinder, M.P., on the Duty of Democracy, „Observer”, 13 March 1910.

[38]Sir Halford Mackinder, „The Times”, 17 March 1947.

[39] Co ciekawe, Mackinder rzadko posługiwał się terminem „geopolityka”, preferował określenie „geografia polityczna”.

[40] Halford J. Mackinder, O zakresie i metodach geografii, w: Halford J. Mackinder, Demokratyczne ideały a rzeczywistość,s. 241–277.

[41] Halford J. Mackinder, O zakresie i metodach geografii, s. 245–246.

[42] Halford J. Mackinder, The Physical Basis of Political Geography, „Scottish Geographical Magazine” 1890, s. 78–84.

[43] Halford J. Mackinder, Britain and the British Seas, Appleton, New York 1902; Halford J. Mackinder, The Rhine, Its Valley and History, Chatto, London 1908.

[44] Halford J. Mackinder, Geograficzna oś historii, w: Mackinder, Demokratyczne ideały a rzeczywistość,s. 279–309, s. 282.

[45] Kevin Narizny, Anglo-American Primacy and the Global Spread of Democracy: An International Genealogy, „World Politics”, April 2012, s. 341–373.

[46]Splendid isolation (ang.) – dosłownie: wspaniała izolacja, świetne odosobnienie; polityka izolowania się od spraw europejskich prowadzona przez Wielką Brytanię pod koniec XIX wieku (przypis tłumaczki).

[47] Arnold Toynbee, The Prospects of Western Civilization, Oxford University Press, New York 1949, s. 8.

[48] Aaron Friedberg, The Weary Titan: Britain and the Experience of Relative Decline, 1895–1905, Princeton University Press, Princeton 1988.

[49] Henry Kissinger, A World Restored: Metternich, Castlereagh, and the Problems of Peace, 1812–1822, Houghton Mifflin, Boston 1957.

[50] T. G. Otte, „A Very Internecine Policy”: Anglo-Russian Cold Wars before the Cold War, w: C. Baxter, M. Dockrill, K. Hamilton, (eds.), Britain in Global Politics, vol. 1: From Gladstone to Churchill, Palgrave Macmillan, New York 2013, s. 35.

[51] Henry Kissinger, Dyplomacja, przekład Stanisław Głąbiński, Grzegorz Woźniak, Iwona Zych, Bellona, Warszawa 2017, s. 128, 136; Wolfgang Mommsen, Imperial Germany 1867–1918: Politics, Culture, and Society in an Authoritarian State, St. Martin’s Press, New York 1995.

[52]W XIX wieku nie znano jeszcze pojęcia patriotyzm, odpowiadał mu ówczesny nacjonalizm (przypis tłumaczki).

[53] Williamson Murray, Strategia i wojna totalna, w: Hal Brands (red.), Twórcy nowoczesnej strategii. Od starożytności do ery cyfrowej, przekład Barbara Kocowska, Michał Głatki, Jarosław Filip Dąbrowski, Wydawnictwo Prześwity, Warszawa 2025, s. 561–591.

[54] Richard Overy, Blood and Ruins: The Last Imperial War, 1931–1945, Penguin, New York 2022, s. 3, 5.