Śmierć obywatela ebook

Re­cen­zjeŚMIE­RĆ OBY­WA­TE­LA

„Ksi­ążka Vic­to­ra Da­vi­sa Han­so­na nie jest ani kry­ty­ką, ani po­le­mi­ką, lecz pre­cy­zyj­ną dia­gno­zą bar­dzo po­wa­żnej cho­ro­by. Jej ob­ja­wy są wy­ra­źne: utwo­rze­nie od­ręb­nych, se­pa­ra­ty­stycz­nych to­żsa­mo­ści, któ­re cie­szą się żar­li­wym po­par­ciem naj­bar­dziej uprzy­wi­le­jo­wa­nych Ame­ry­ka­nów, do­pro­wa­dzi­ło do frag­men­ta­ry­za­cji ame­ry­ka­ńskiej to­żsa­mo­ści na­ro­do­wej. Oby ta bły­sko­tli­wa dia­gno­za oka­za­ła się le­kar­stwem”.

– Edward N. Lut­twak, au­tor ksi­ążki

The Rise of Chi­na vs. the Logic of Stra­te­gy

„Wiel­ką za­słu­gą de­mo­kra­tycz­nej re­wo­lu­cji osiem­na­ste­go i dzie­wi­ęt­na­ste­go wie­ku było roz­sze­rze­nie przy­wi­le­ju oby­wa­tel­stwa na ka­żde­go, kto przy­jął za­sa­dy i obo­wi­ąz­ki sa­mo­sta­no­wi­ących o so­bie na­ro­dów. Jak wy­ja­śnia Vic­tor Da­vis Han­son, sub­tel­na, stop­nio­wa zmia­na kur­su to ce­lo­wa pró­ba osła­bie­nia i zli­kwi­do­wa­nia: to­żsa­mo­ści na­ro­do­wej, su­we­ren­no­ści, gra­nic te­ry­to­rial­nych oraz za­sad­ni­cze­go sen­su oby­wa­tel­stwa. Je­śli ka­żdy jest »oby­wa­te­lem świa­ta«, to lu­dzie nie są oby­wa­te­la­mi swo­ich wła­snych kra­jów. Będąc wszędzie, są ni­g­dzie. Ko­ńco­wy re­zul­tat to po­wrót au­to­kra­tycz­nych rządów. Cza­su jest co­raz mniej, dla­te­go mu­si­my po­dzi­ęko­wać Han­so­no­wi za tę wni­kli­wą dia­gno­zę, któ­ra uświa­da­mia nam, o co nale­ży wal­czyć”.

– Ste­ven F. Hay­ward, au­tor ksi­ążki

Pa­trio­tism Is Not Eno­ugh

„To nie są ćwi­cze­nia – to rze­czy­wi­sto­ść. Je­śli nie wie­rzysz, że prze­trwa­nie ame­ry­ka­ńskiej re­pu­bli­ki wisi na wło­sku, mu­sisz za­po­znać się z bru­tal­ną dia­gno­zą Vic­to­ra Da­vi­sa Han­so­na. Idea wol­ne­go oby­wa­tel­stwa ame­ry­ka­ńskie­go jest bez­po­śred­nio za­gro­żo­na za spra­wą nie­wy­bie­ral­ne­go deep sta­te, któ­re sprzy­mie­rzy­ło się z glo­ba­li­stycz­ną eli­tą, bez­kar­nie lek­ce­wa­żącą ame­ry­ka­ńskie pra­wo i pla­nu­jącą oba­le­nie Kon­sty­tu­cji. Na­wet je­śli sądzisz, że na bie­żąco śle­dzisz tren­dy, bły­sko­tli­wa ksi­ążka Han­so­na spra­wi, że będziesz le­piej przy­go­to­wa­ny do kon­fron­ta­cji z nad­ci­ąga­jący­mi za­gro­że­nia­mi. Po­leć ją ka­żdemu, kogo znasz”.

– Da­vid Gold­man, za­stęp­ca re­dak­to­ra „Asia Ti­mes”, au­tor ksi­ążki

You Will Be As­si­mi­la­ted: Chi­na’s Plan to Sino-form the World

„Po raz ko­lej­ny Vic­tor Da­vis Han­son spo­rządził mi­strzow­skie spra­woz­da­nie z wiel­kie­go kry­zy­su spraw pu­blicz­nych. Przed­sta­wił eru­dy­cyj­ną kon­cep­cję od­po­wie­dzial­ne­go de­mo­kra­tycz­ne­go oby­wa­tel­stwa; prze­ni­kli­wie opi­sał, jak sens tej idei zo­stał pod­wa­żo­ny w USA; po­ka­zał, jak Do­nald Trump na swój nie­kie­dy fre­ne­tycz­ny spo­sób pró­bo­wał oży­wić oby­wa­tel­stwo. Han­son za­ry­so­wał ta­kże na­sze pe­łne nie­po­ko­ju na­dzie­je do­ty­czące przy­szło­ści. Jego ksi­ążka to zwi­ęzłe ar­cy­dzie­ło, któ­re po­win­ni prze­czy­tać wszy­scy od­po­wie­dzialni oby­wa­te­le”.

– Con­rad Black

„To ksi­ążka o trwa­jącej i nie­bez­piecz­nej zmia­nie »ustro­ju«. Cho­dzi tu nie tyl­ko o me­to­dy spra­wo­wa­nia rządów, ale ta­kże o spo­so­by ży­cia zwy­kłych lu­dzi. Zro­zu­mie­nie tego wy­ma­ga przy­jęcia okre­ślo­nej per­spek­ty­wy: Vic­tor Han­son po­sia­da świet­ne wy­kszta­łce­nie w za­kre­sie stu­diów kla­sycz­nych. W tej dzie­dzi­nie opra­co­wa­no wie­dzę na te­mat ustro­jów po­li­tycz­nych. Jego ksi­ążka to rów­nież bacz­na ob­ser­wa­cja wspó­łcze­sno­ści, o któ­rej pi­sze wni­kli­wie i ob­szer­nie. Han­son po raz ko­lej­ny de­mon­stru­je swo­ją roz­le­głą wie­dzę hi­sto­rycz­ną i uka­zu­je jej nie­słab­nące zna­cze­nie dla na­szych cza­sów. Jego ksi­ążka, jak rów­nież on sam, to prawdzi­we skar­by”.

– Lar­ry P. Arnn, rek­tor Hills­da­le Col­le­ge

„Gdy pi­szę te sło­wa, ksi­ążka Vic­to­ra Da­vi­sa Han­so­na Śmie­rć oby­wa­te­la nie zo­sta­ła jesz­cze opu­bli­ko­wa­na. Prze­po­wia­dam za­tem przy­szło­ść: na­tych­miast zo­sta­nie ona słusz­nie uzna­na za jed­ną z naj­wa­żniej­szych i naj­bar­dziej wni­kli­wych ksi­ążek pierw­szych lat trze­ciej de­ka­dy XXI wie­ku. Han­son na­le­ży do gro­na nie­zwy­kle rzad­ko spo­ty­ka­nych au­to­rów: to czło­wiek o ogrom­nej eru­dy­cji, któ­ry jed­no­cze­śnie prze­ni­kli­wie i em­pa­tycz­nie spo­gląda na prak­tycz­ną stro­nę ży­cia ludz­kie­go. Wol­no­ść po­li­tycz­na, jak po­ka­zu­je Han­son, jest nie­ro­ze­rwal­nie zwi­ąza­na z ży­ciem oby­wa­tel­skim. A oby­wa­tel­stwo nie jest nam dane raz na za­wsze. Sta­no­wi ono zdo­bycz, to osi­ągni­ęcie, któ­re musi być pie­lęgno­wa­ne. Od tego za­le­ży jego trwa­ło­ść. W dzie­jach świa­ta oby­wa­te­le po­ja­wi­li się bar­dzo pó­źno. Hi­sto­ria opo­wia­da o pod­da­nych, o chło­pach pa­ńsz­czy­źnia­nych, nie­wol­ni­kach i sy­ko­fan­tach. Ist­nia­ły więc epo­ki po­prze­dza­jące po­wsta­nie oby­wa­tel­stwa, zaś opie­ra­jąc się na wła­snym do­świad­cze­niu, mo­że­my zo­ba­czyć, że jest ono za­gro­żo­ne. Gdy­by znik­nęło – ustępu­jąc miej­sca któ­re­mu­kol­wiek z uto­pij­nych roz­wi­ązań – na­sza wol­no­ść po­li­tycz­na rów­nież się za­ła­mie. Pad­nie ofia­rą do­brych in­ten­cji, któ­ry­mi wy­bru­ko­wa­ne jest pie­kło. Śmie­rć oby­wa­te­la to mi­ędzy in­ny­mi gwa­łtow­ny zryw ser­ca, prze­stro­ga, nie­spo­dzie­wa­ny dzwo­nek alar­mo­wy, któ­ry bu­dzi nas w środ­ku nocy. Vic­tor Han­son na­pi­sał wie­le do­brych i po­ucza­jących ksi­ążek, jed­nak Śmie­rć oby­wa­te­la to bez wąt­pie­nia jego ma­gnum opus”.

– Ro­ger Kim­ball, re­dak­tor i wy­daw­ca „The New Cri­te­rion”

SPIS TRE­ŚCI

Wstęp Pra­oby­wa­te­le i po­sto­by­wa­te­le Ame­ry­ki

Część pierw­sza PRA­OBY­WA­TE­LE

Roz­dział pierw­szy Chło­pi

Roz­dział dru­gi RE­ZY­DEN­CI

Roz­dział trze­ci PLE­MIO­NA

Część dru­gaPO­STO­BY­WA­TE­LE

Roz­dział czwar­ty NIE­WY­BIE­RAL­NI

Roz­dział pi­ąty EWO­LU­CJO­NI­ŚCI

Roz­dział szó­sty GLO­BA­LI­ŚCI

Epi­log Oby­wa­tel­stwo, an­nus hor­ri­bi­lis oraz wy­bo­ry z li­sto­pa­da 2020 roku

Wy­da­nie pierw­sze

Tytuł oryginału: The Dy­ing Ci­ti­zen: How Pro­gres­si­ve Eli­tes, Tri­ba­lism, and Glo­ba­li­za­tion Are De­stroy­ing the Idea of Ame­ri­ca

© 2020 by Victor Davis Hanson c/o Writers' Representatives LLC, New York, NY 10011, first published in the U.S. in English by Basic Books.All ri­ghts re­se­rved.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być powielana, przechowywana w systemie wyszukiwania lub przekazywana, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób elektroniczny, mechaniczny, fotokopiujący, nagrywający lub inny, bez uprzedniej pisemnej zgody.

Redakcja: Renata NowakKo­rek­ta: Anna Śle­szy­ńskaSkład: Mi­chał Ba­naśE-book: Ro­bert Wasz­kie­wicz

Fundacja Warsaw Enterprise Institute

Al. Jerozolimskie 30

00-024 Warszawa

ISBN: 978-83-67272-40-7

Podziękowania

Dzi­ęku­ję mo­jej żo­nie Jen­ni­fer, przy­ja­cie­lo­wi Bru­ce’owi Thorn­to­no­wi oraz Ho­over In­sti­tu­tion za lek­tu­rę ma­nu­skryp­tu. Nie­zmien­nie dzi­ęku­ję Glen Har­ley oraz Lynn Chu z Wri­ter’s Re­pre­sen­ta­ti­ves. Przez okres trzech de­kad po­le­ga­łem na ich przy­ja­źni oraz li­te­rac­kiej rękoj­mie.

Lara He­imart – wy­daw­czy­ni z Ba­sic Bo­oks – po­now­nie prze­czy­ta­ła cały tekst. Je­stem jej wi­nien wdzi­ęcz­no­ść za ca­ło­ścio­we spoj­rze­nie, ob­ja­śnie­nia, do­brą or­ga­ni­za­cję pra­cy i eko­no­micz­ne po­de­jście do eks­pre­sji twór­czej. Po­nad­to chcia­łbym po­dzi­ęko­wać raz jesz­cze Ro­ge­ro­wi La­brie z Ba­sic Bo­oks za dro­bia­zgo­wą re­dak­cję tek­stu, któ­ra przy­czy­ni­ła się do jego istot­nej po­pra­wy. To już trze­cia ksi­ążka, nad któ­rą wspó­łpra­co­wa­li­śmy w ra­mach Ba­sic Bo­oks, zaś in­tu­icja i do­bry osąd Ro­ge­ra są bez­cen­ne. Za wszel­kie po­zo­sta­łe nie­do­ci­ągni­ęcia tek­stu winę po­no­szę wy­łącz­nie ja. Dzi­ęku­ję rów­nież Jen­ni­fer Kel­land za wspa­nia­łą pra­cę edy­cyj­ną – ta­kże w tym wy­pad­ku za wszel­kie błędy winą na­le­ży obar­czyć mnie.

Dr Da­vid Ber­kley – mój za­stęp­ca ba­daw­czy w Ho­over – rów­nież prze­czy­tał ma­nu­skrypt. Wraz z Joh­nem Ma­gru­de­rem po­mó­gł w spraw­dze­niu przy­pi­sów. Zaj­mo­wa­li się ta­kże kry­tycz­ną lek­tu­rą tek­stów oraz jego skła­dem na ko­lej­nych eta­pach pro­ce­su re­dak­cyj­ne­go. John spo­rządził bi­blio­gra­fię wszyst­kich prac cy­to­wa­nych w te­kście, z któ­rą mo­żna się za­po­znać na stro­nie: vic­tor­han­son.com. Mój asy­stent Me­gan Ring z Ho­over In­sti­tu­tion upew­nił się, że zdo­łam do­trzy­mać umów i de­adli­nów, rów­nież tych, któ­re da­le­ce wy­kra­cza­ły poza za­kres zo­bo­wi­ązań do­ty­czących tej ksi­ążki.

Dzi­ęku­ję ta­kże lu­dziom wspie­ra­jącym mnie w Ho­over In­sti­tu­tion, na Uni­wer­sy­te­cie Stan­for­da oraz wszyst­kim po­zo­sta­łym, któ­rzy po­mo­gli mi zna­le­źć czas na na­pi­sa­nie tej ksi­ążki. Oso­by, któ­rym głów­nie na­le­żą się po­dzi­ęko­wa­nia to: Mar­tin An­der­son, Be­atri­ce oraz Jim Ben­net, Will Edwards, Ro­ger i Su­san Her­tog, Lew Da­vies, Jim Ja­me­son, John i Ca­ro­le Har­ris, Mary My­ers Kaup­pi­la, Re­be­kah, Jen­ni­fer, Ro­bert Mer­cer, Ro­ger i Mar­tha Mertz, Je­re­miah Mil­bank, Tom i Dia­ne Smith, Ri­chard F. i Ka­ren Spen­cer, Vic­tor Trio­ne oraz Kay Wo­ods.

Wstęp Pra­oby­wa­te­le i po­sto­by­wa­te­le Ame­ry­ki

„Mo­nar­chie nie po­trze­bu­ją oby­wa­tel­stwa, któ­re na­da­je sens re­pu­bli­ce. Dzi­ęki sil­ne­mu oby­wa­tel­stwu re­pu­bli­ka jest w sta­nie ustać na no­gach”1.

– Mark Twa­in, 1906

Obec­nie nie­co po­nad po­ło­wa sied­mio­mi­liar­do­wej po­pu­la­cji świa­ta2 to oby­wa­te­le w pe­łni de­mo­kra­tycz­nych rządów, któ­rzy cie­szą się kon­sty­tu­cyj­nie ure­gu­lo­wa­ną wol­no­ścią. Nie­mal wszy­scy są przed­sta­wi­cie­la­mi cy­wi­li­za­cji za­chod­niej lub miesz­ka­ńca­mi pa­ństw, któ­re ule­gły okcy­den­ta­li­za­cji3. To tłu­ma­czy, dla­cze­go mi­lio­ny lu­dzi za­miesz­ku­jących Afry­kę Pó­łnoc­ną, ry­zy­ku­jąc uto­ni­ęciem w Mo­rzu Śró­dziem­nym, sta­ra się do­trzeć do Eu­ro­py. Wy­ja­śnia to rów­nież po­wód, dla któ­re­go ko­lej­ne mi­lio­ny lu­dzi z Mek­sy­ku i Ame­ry­ki Ła­ci­ńskiej usi­łu­ją prze­kro­czyć po­łu­dnio­wą gra­ni­cę Sta­nów Zjed­no­czo­nych i po­rzu­ca­ją swo­je rdzen­ne do­mo­stwa. Wy­bie­ra­ją szan­sę zo­sta­nia ob­cym oby­wa­te­lem w in­nym miej­scu, za­miast pew­no­ści by­cia znie­wo­lo­nym, po­zba­wio­nym oby­wa­tel­stwa i pod­mio­to­wo­ści we wła­snej oj­czy­źnie.

Na świe­cie jest nie­wie­le praw­dzi­wych pa­ństw de­mo­kra­tycz­nych. Oko­ło dwu­dzie­stu dwóch ist­nie­je dłu­żej niż pół wie­ku. Obec­nie ich licz­ba spa­da, za­miast ro­snąć, co na­le­ży od­no­to­wać z za­nie­po­ko­je­niem. Jest to swe­go ro­dza­ju iro­nia losu, bio­rąc pod uwa­gę licz­bę lu­dzi, któ­rzy po­rzu­ca­ją wła­sny, ro­snący w siłę świat, aby do­trzeć do świa­ta nik­nące­go. Być może ten przy­gnębia­jący fakt na­le­ży po­trak­to­wać jako przy­po­mnie­nie o tym, że lu­dziom nie jest ła­two po­kie­ro­wać wła­snym ży­ciem, a tym bar­dziej bro­nić i ko­rzy­stać ze swo­jej przy­ro­dzo­nej wol­no­ści. Osta­tecz­nie oby­wa­tel­stwo nie jest przy­wi­le­jem i wy­ma­ga pra­cy. A jed­nak tak wie­lu oby­wa­te­li za­rów­no sta­ro­żyt­nych, jak i wspó­łcze­snych re­pu­blik zda­je się wie­rzyć, że pra­wa na­le­żą się nam w ode­rwa­niu od kwe­stii od­po­wie­dzial­no­ści. Nie in­te­re­su­je ich ani po­cho­dze­nie, ani ra­cje, ani po­wo­dy, dla któ­rych odzie­dzi­czy­li swoje przy­wi­le­je4.

Nie­mniej jed­nak dla szczęśli­wych miesz­ka­ńców pa­ństw kon­sty­tu­cyj­nych ca­łe­go świa­ta oby­wa­tel­stwo po­ci­ąga za sobą wspól­no­tę swo­bód, któ­ra nie jest spra­wą po­wierz­chow­ną. To ja­ko­ść fun­da­men­tal­na, wa­żniej­sza od wspól­no­ty re­li­gij­nej i geo­gra­ficz­nej. Oby­wa­te­le nie są po pro­stu miesz­ka­ńca­mi po­sia­da­jący­mi przy­wi­le­je roz­le­glej­sze od zo­bo­wi­ązań ani przed­sta­wi­cie­la­mi ple­mion, bli­ski­mi so­bie za spra­wą wy­glądu lub wi­ęzów krwi. To nie chło­pi kon­tro­lo­wa­ni przez bo­ga­czy. Oby­wa­tel­stwo to ta­kże nie­je­dy­na for­ma zo­bo­wi­ąza­nia względem abs­trak­cyj­nie po­jętej ogól­no­światowej wspól­no­ty.

Im­ma­nu­el Kant – osiem­na­sto­wiecz­ny nie­miec­ki fi­lo­zof po­li­tycz­ny doby oświe­ce­nia5 – praw­do­po­dob­nie naj­le­piej pod­su­mo­wał wy­jąt­ko­we atry­bu­ty, któ­ry­mi w ide­al­nej przy­szło­ści po­wi­nien się wy­ró­żniać oby­wa­tel Za­cho­du, a przy­naj­mniej te, któ­re zga­dza­ły się z jego uto­pij­nym wy­obra­że­niem na te­mat po­żąda­ne­go roz­wo­ju cy­wi­li­za­cji eu­ro­pej­skiej. W oczach Kan­ta oby­wa­te­la ce­chu­je „wol­no­ść, któ­ra po­zwa­la mu nie prze­strze­gać żad­nych in­nych norm poza tymi, na któ­re wy­ra­ził zgo­dę”6. In­ny­mi sło­wy, ani król, ani dyk­ta­tor nie mają pra­wa na­rzu­cić swo­jej woli lu­dziom, któ­rzy go nie wy­bra­li. Kant pod­kre­ślał rów­nież, że lu­dziom na­le­ży się „oby­wa­tel­ska rów­no­ść”7 w świe­tle pra­wa. Oby­wa­tel nie po­wi­nien uzna­wać „żad­ne­go in­ne­go zwierzch­ni­ka poza tym, wo­bec któ­re­go przy­słu­gu­je mu taka sama mo­ral­na mo­żno­ść na­kła­da­nia na nie­go praw­nych zo­bo­wi­ązań, jaka przy­słu­gu­je temu zwierzch­ni­ko­wi wo­bec nie­go”8. Pa­ństwo nie może nada­wać szcze­gól­nych przy­wi­le­jów lu­dziom bo­ga­tym, le­piej uro­dzo­nym, po­sia­da­jącym zna­jo­mo­ści, nie po­win­no też trak­to­wać go­rzej bied­nych, chło­pów i lu­dzi nie­zbyt by­strych. Kant wska­zy­wał ta­kże na atry­but „oby­wa­tel­skiej sa­mo­dziel­no­ści”9. Za jego spra­wą oby­wa­tel „może (…) za­wdzi­ęczać swój byt i utrzy­ma­nie nie wy­bo­ro­wi ja­kie­goś in­ne­go człon­ka na­ro­du, lecz swo­im wła­snym pra­wom i si­łom, przy­słu­gu­jącym mu jako człon­ko­wi rze­czy­po­spo­li­tej”10. Oby­wa­tel nie musi ni­ko­mu dzi­ęko­wać za swo­je pra­wa, po­nie­waż są one wro­dzo­ne i na­le­żą bez­po­śred­nio do nie­go.

Osiem­na­sto­wiecz­ne kon­cep­cje fi­lo­zo­fów po­kro­ju Kan­ta urze­czy­wist­ni­ły się w Eu­ro­pie do­pie­ro we wcze­snych la­tach 90. XX wie­ku, gdy umie­ra­jące re­żi­my ko­mu­ni­stycz­nej Eu­ro­py Wschod­niej zo­sta­ły za­stąpio­ne przez de­mo­kra­cje par­la­men­tar­ne. Mia­ło to miej­sce po­nad dwa wie­ki od mo­men­tu po­wsta­nia de­mo­kra­cji ame­ry­ka­ńskiej. Twór­cy owych form de­mo­kra­tycz­nych nie za­wsze ho­łdo­wa­li za­chod­nim ide­ałom oby­wa­tel­stwa. Nie­kie­dy zaś na­wet w pe­łni nie zda­wa­li so­bie z nich spra­wy. Nie­mniej w kwe­stii oby­wa­tel­stwa je­dy­nie kon­sen­su­al­ne rządy stwa­rza­ją „szan­sę” na kon­fron­ta­cję ide­ałów z rzeczy­wi­sto­ścią11.

W kon­te­kście wspó­łcze­snej Ame­ry­ki wol­no­ść, rów­no­ść wo­bec pra­wa i oby­wa­tel­ska sa­mo­dziel­no­ść ozna­cza­ją mniej wi­ęcej tyle, że oby­wa­tel Sta­nów Zjed­no­czo­nych nie po­wi­nien pod­le­gać in­nym pra­wom, niż te, któ­re zo­sta­ły usta­lo­ne przez de­mo­kra­tycz­nie wy­bra­ny rząd. Or­ga­ny praw­ne, któ­rych nie wy­ło­nio­no bez­po­śred­nio w pro­ce­sie de­mo­kra­tycz­nym, mogą wy­da­wać mnó­stwo edyk­tów, lecz te nie­ko­niecz­nie będą mia­ły umo­co­wa­nie praw­ne. Ża­den ad­mi­ni­stra­tor uczel­nia­ny nie może któ­re­goś po­nie­dzia­łku zde­cy­do­wać, że pierw­sza po­praw­ka nie obo­wi­ązu­je na jego kam­pu­sie. Po­dob­nie też żad­na „pani bur­mistrz” nie ma ta­kich upraw­nień, by we wto­rek usta­lić, że fe­de­ral­ne pra­wo do­ty­czące imi­gra­cji w jej mie­ście jest bez zna­cze­nia.

Ża­den Ame­ry­ka­nin nie po­wi­nien być wy­ró­żnio­ny w świe­tle pra­wa – względy do­ty­czące rasy, płci, kla­sy, miej­sca uro­dze­nia oraz sta­tu­su ma­jąt­ko­we­go nie mogą tu być bra­ne pod uwa­gę. Ra­cje hi­sto­rycz­ne rów­nież nie po­win­ny de­cy­do­wać o obec­nym sta­tu­sie sądzo­ne­go. Po­li­cja i pro­ku­ra­tu­ra aresz­tu­ją i po­zy­wa­ją prze­stęp­ców, nie przy­po­mi­na to jed­nak Fol­war­ku zwie­rzęce­go12 Or­wel­la, gdzie nie­któ­rych prze­stęp­ców ści­ga się z wi­ęk­szą za­ci­ętością niż in­nych.

Se­na­to­ro­wie i pre­zy­den­ci nie na­da­ją lu­dziom szcze­gól­nych przy­wi­le­jów, po­nie­waż ich za­da­niem jest słu­żyć, a nie pa­no­wać nad lu­dem. Oby­wa­te­le Ame­ry­ki wie­rzą, że ich wol­no­ść oraz kon­sen­su­al­ne rządy nie są za­słu­gą kon­kret­nych par­tii po­li­tycz­nych, nie za­le­żą od przed­sta­wi­cie­li de­mo­kra­tów lub re­pu­bli­ka­nów. Źró­dłem na­tu­ral­nych i nie­zby­wal­nych praw oby­wa­te­li ame­ry­ka­ńskich jest Bóg i od­po­wia­da­ją oni wy­łącznie przed sobą.

Oby­wa­te­le ró­żnią się od prze­jezd­nych, ob­cych i tu­ry­stów, któ­rzy nie są w pe­łni przy­wi­ąza­ni do ame­ry­ka­ńskich re­gu­la­cji kon­sty­tu­cyj­nych. Aby idea oby­wa­tel­stwa mo­gła mieć w ogó­le sens, wi­ęk­szo­ść miesz­ka­ńców musi po­sia­dać sta­tus oby­wa­te­li. Jed­nak, żeby zy­skać ten przy­wi­lej, miesz­ka­niec musi zo­stać za­pro­szo­ny do wspól­no­ty i zre­zy­gno­wać ze swo­ich daw­nych zo­bo­wi­ązań na rzecz nowego go­spo­da­rza.

Oby­wa­tel­stwo jest rów­no­znacz­ne z na­szy­mi wol­no­ścia­mi oraz ich ochro­ną na mocy pra­wa i oby­cza­jów, któ­re wy­kra­cza­ją poza in­dy­wi­du­al­ne rządy i tym­cza­so­wych przy­wód­ców. Ba­rack Oba­ma po­zo­stał pre­zy­den­tem lu­dzi, któ­rzy za nim nie prze­pa­da­li. Po­dob­nie też wy­bor­cy nie­na­wi­dzący Do­nal­da Trum­pa byli na nie­go ska­za­ni. Ża­den pre­zy­dent nie mó­głby unie­wa­żnić Kon­sty­tu­cji ani na­szych wol­no­ści, chy­ba że sami oby­wa­te­le po­zwo­li­li­by mu na taki ruch.

W ra­mach re­kom­pen­sa­ty za na­sze pra­wo do wy­bo­ru przy­wód­ców oraz sta­no­wie­nia praw je­ste­śmy zo­bo­wi­ąza­ni do prze­strze­ga­nia ame­ry­ka­ńskie­go sta­tu­tu. Mu­si­my sza­no­wać tra­dy­cje i oby­cza­je na­sze­go kra­ju. Będąc Ame­ry­ka­na­mi, pie­lęgnu­je­my pa­mi­ęć o lu­dziach, któ­rzy po­zo­sta­wi­li nam w spad­ku ten wy­jąt­ko­wy na­ród, po­świ­ęca­my wła­sny czas, pie­ni­ądze, a ta­kże – je­śli zaj­dzie taka po­trze­ba – bez­pie­cze­ństwo i ży­cie w imie­niu naszej oj­czy­zny.

Mu­si­my ci­ągle po­na­wiać py­ta­nie: czy za­słu­ży­li­śmy na dar lu­dzi z Shi­loh lub Meu­se-Ar­gon­ne, czy jako oby­wa­te­le do­ra­sta­my do ich po­świ­ęce­nia? Ko­niecz­no­ść uklęk­ni­ęcia pod­czas hym­nu na­ro­do­we­go lub od­da­nia ho­łdu sym­bo­lom na­ro­do­wym nie jest na­szym praw­nym zo­bo­wi­ąza­niem. A jed­nak, w sy­tu­acji, gdy uprzy­wi­le­jo­wa­ni przed­sta­wi­cie­le Ame­ry­ki krzy­wią się na wi­dok fla­gi na­ro­do­wej, któ­rą lep­si od nich wznie­śli pod ostrza­łem na Iwo Ji­mie ku chwa­le przy­szłych po­ko­leń, to ta­kie za­cho­wa­nie nie li­cu­je z po­wa­gą urzędu. Cza­sa­mi na­ru­sza­jąc oby­cza­je i tra­dy­cje, oby­wa­te­le mogą wy­rządzić po­rów­ny­wal­ne szko­dy dla do­bra wspól­ne­go, jak gdy­by zła­ma­li pra­wo.

W sen­sie prak­tycz­nym ame­ry­ka­ńska kon­sty­tu­cja gwa­ran­tu­je oby­wa­te­lom bez­pie­cze­ństwo w ra­mach re­pu­bli­ki, któ­rej przed­sta­wi­cie­li sami wy­bie­ra­ją, i to wła­śnie jest gwa­ran­cją ich wol­no­ści. Na czym do­kład­nie po­le­ga­ją te przy­wi­le­je? Obej­mu­ją one wol­no­ść sło­wa, pra­wo do god­ne­go pro­ce­su, ha­be­as cor­pus13, pra­wo do po­sia­da­nia i no­sze­nia bro­ni, sta­wa­nia przed sądem zło­żo­nym z rów­nych so­bie, gło­so­wa­nia bez ogra­ni­czeń ra­so­wych, re­li­gij­nych oraz płcio­wych. Ame­ry­ka jest za­tem tak sil­na, jak oby­wa­te­le po­dej­mu­jący wy­si­łek jej za­cho­wa­nia na po­czet przy­szłych po­ko­leń. Re­pu­bli­ki nie giną bo­wiem na prze­strze­ni wie­ków, często ma to miej­sce w ci­ągu jed­nej de­ka­dy14. Mo­żna po­wie­dzieć, że jak do­tąd spra­wy przed­sta­wia­ją się ja­sno. Tak wy­gląda idea oby­wa­tel­stwa zgod­nie z jej sen­sem i za­ło­że­nia­mi.

A jed­nak hi­sto­ria się nie za­trzy­ma­ła, zaś lu­dzie nie za­wsze zmie­rza­ją w kie­run­ku po­stępu. Cy­wi­li­za­cje za­ni­ka­ją, zba­cza­ją z kur­su, do­świad­cza­ją re­gre­su oraz gwa­łtow­nych im­plo­zji. Po­dob­nie też oby­wa­tel­stwo może być raz sil­niej­sze, raz słab­sze. Może rów­nież gwa­łtow­nie znik­nąć. Dzie­je świa­ta to opo­wie­ść, w któ­rej oby­wa­tel przez wi­ęk­szo­ść cza­su był nie­obec­ny. W mo­nu­men­tal­nych cy­wi­li­za­cjach świa­ta przed­in­du­strial­ne­go, od Ba­bi­lo­ńczy­ków i Egip­cjan po Ma­jów i Az­te­ków No­we­go Świa­ta, ża­den miesz­ka­niec su­we­ren­nej mo­nar­chii, pa­ństwa teo­kra­tycz­ne­go czy au­to­kra­cji nie cie­szył się nie­zby­wal­ny­mi pra­wa­mi. De­mo­kra­tycz­nie wy­bra­ni przed­sta­wi­cie­le nie de­cy­do­wa­li o lo­sie miesz­ka­ńców, nad lu­dźmi nie roz­ci­ągał się pa­ra­sol praw i nie bro­ni­ły ich nie­za­le­żne sądy. Trud­no so­bie wy­obra­zić ka­rie­rę So­kra­te­sa, So­fo­kle­sa czy Cy­ce­ro­na w któ­rym­kol­wiek z wy­mie­nio­nych tu im­pe­riów, tak jak dzi­siaj, zda­niem wi­ęk­szo­ści Ame­ry­ka­nów, ży­cie w Chi­nach, Ira­nie, Ro­sji czy na Ku­bie jest ogra­ni­cza­jące czy wręcz nie­bez­piecz­ne. W świe­cie przed­in­du­strial­nym po­rządek i pra­wo po­cho­dzi­ły od au­to­ry­tar­nych, dzie­dzicz­nych, ple­mien­nych lub re­li­gij­nych wład­ców. Nie­po­kor­nych de­gra­do­wa­no, a usłu­żnych awan­so­wa­no. Ko­deks prze­trwa­nia wy­ma­gał pod­po­rząd­ko­wa­nia się prze­ło­żo­nym i wy­nio­sło­ści wo­bec tych, któ­rych uwa­ża­no za gor­szych. Su­ro­wo­ść pra­wa za­le­ża­ła od ka­pry­śne­go okru­cie­ństwa da­nej dy­na­stii. Rządy opar­te na kon­sen­su­sie nie stwo­rzy­ły ani nie ra­ty­fi­ko­wa­ły sta­ro­żyt­ne­go ba­bi­lo­ńskie­go ko­dek­su praw­ne­go Ham­mu­ra­bie­go (ok. 1750 roku p.n.e.), ani edyk­tów praw­nych Da­riu­sza I z Per­sji (ok. 500 roku p.n.e.).

Naj­częściej na­stępu­jący po so­bie au­to­ry­tar­ni przy­wód­cy igno­ro­wa­li wolę ludu, zaś samo to po­jęcie, for­mal­nie rzecz bio­rąc, nie ist­nia­ło. Rządzący do­cho­dzi­li do wła­dzy za spra­wą dzie­dzi­cze­nia, prze­wro­tów, re­wo­lu­cji, wo­jen do­mo­wych, za­ma­chów, na­masz­cze­nia re­li­gij­ne­go oraz pa­ła­co­wych in­tryg – poza świa­tem za­chod­nim na­dal często tak to wła­śnie wy­gląda. W po­li­ty­ce rzad­ko na­stępo­wa­ły zmia­ny bez uży­cia prze­mo­cy, a je­śli już mia­ły miej­sce, to wy­ni­ka­ły one z ko­neksji ro­dzin­nych.

Gło­so­wa­nia były po­zba­wio­ne trans­pa­rent­no­ści, świ­ęto­ści i po­wszech­no­ści – pod wa­run­kiem że w ogó­le mia­ły miej­sce. Sy­tu­acja po­nad trzech mi­liar­dów lu­dzi wy­gląda po­dob­nie ta­kże dziś. Często rów­nież w tzw. de­mo­kra­cjach „gło­so­wa­nie” od­by­wa się pod bez­po­śred­nim lub po­śred­nim przy­mu­sem, wy­bo­ry są z góry za­pla­no­wa­ne i fa­łszo­wa­ne. Ozna­ką de­mo­kra­tycz­ne­go otępie­nia jest scep­ty­cyzm względem pro­ce­su gło­so­wa­nia – po­strze­ga się go jako da­rem­ny wy­si­łek, a nie ba­stion oby­wa­tel­stwa.

W wi­ęk­szo­ści za­mierz­chłych re­żi­mów ist­niał inny zbiór praw dla bo­ga­tych, ksi­ęży, au­to­kra­tów i ary­sto­kra­tów, inny zaś dla lu­dzi ubo­gich, po­zba­wio­nych przy­wi­le­jów po­li­tycz­nych i re­li­gij­nych, szla­chec­kie­go uro­dze­nia i ro­do­wo­du. Oso­by zdo­by­wa­jące wła­dzę w pro­ce­sie wy­bor­czym często sa­bo­to­wa­ły ko­lej­ne elek­cje, ho­łdu­jąc teo­rii, że „jed­ne wy­bo­ry w zu­pe­łności wy­star­czą”.

Oby­wa­tel­stwo to sto­sun­ko­wo pó­źna idea. Aby w pe­łni do­ce­nić ten ame­ry­ka­ński przy­wi­lej, po­win­ni­śmy na chwi­lę się za­trzy­mać i przy­po­mnieć so­bie dłu­gą dro­gę pro­wa­dzącą od sta­ro­żyt­no­ści aż do po­wsta­nia na­szej kon­sty­tu­cji. De­mo­kra­tycz­ny rząd po­ja­wił się dwa ty­si­ące sie­dem­set lat temu (przede wszyst­kim cho­dzi o Ate­ny) i dwa ty­si­ące pi­ęćset lat po po­wsta­niu du­żych miast na Bli­skim Wscho­dzie. Na po­cząt­ku VII wie­ku p.n.e. oby­wa­te­le będący wła­ści­cie­la­mi nie­ru­cho­mo­ści (po­li­tai) cie­szy­li się pra­wem gło­su w de­mo­kra­tycz­nych rządach oko­ło ty­si­ąca pi­ęciu­set grec­kich miast-pa­ństw (po­lis), za­tem w du­żej części antycz­nej Gre­cji.

Po­cząt­ko­wo garst­ka lu­dzi utwo­rzy­ła wąskie oli­gar­chie. Tego ro­dza­ju rządy uprzy­wi­le­jo­wa­ły po­ło­wę męskiej po­pu­la­cji, głów­nie po­sia­da­czy ma­łych farm. Lu­dzie ubo­dzy i bez zie­mi byli po­strze­ga­ni jako po­zba­wie­ni ka­pi­ta­łu, na któ­rym mo­gło­by sko­rzy­stać spo­łe­cze­ństwo i z tego względu nie na­le­ża­ło li­czyć się z ich oce­na­mi – cza­sem twier­dzo­no wręcz, że ich bie­da jest świa­dec­twem nie­do­sko­na­ło­ści mo­ral­nych i etycz­nych. Z wol­na te re­stryk­cyj­ne rządy ewo­lu­owa­ły w kie­run­ku de­mo­kra­cji bez­po­śred­nich (w VI i dru­giej po­ło­wie V wie­ku p.n.e.). Osta­tecz­nie wi­ęk­szo­ść wol­nej po­pu­la­cji płci męskiej mo­gła gło­so­wać, zaś wi­ęk­sza część gło­sów da­ne­go zgro­ma­dze­nia często de­cy­do­wa­ła o spo­sobie rządze­nia15.

Pla­ton – kon­ser­wa­tyw­ny my­śli­ciel – ubo­le­wał nad tym, że idea oby­wa­tel­stwa, któ­ra ugrun­to­wa­ła się w świe­cie za­chod­nim na wcze­snym eta­pie, prze­cho­dzi­ła gwa­łtow­ną ewo­lu­cję. Tra­jek­to­ria tego pro­ce­su sta­le zmie­rza­ła w kie­run­ku zwi­ęk­sze­nia in­klu­zyw­no­ści. W nie­po­zba­wio­nych au­to­re­flek­sji spo­łe­cze­ństwach brak pe­łne­go oby­wa­tel­stwa przy­zna­ne­go bied­nym (oli­gar­chia) oraz nie­wol­ni­kom i ko­bie­tom (de­mo­kra­cja) był za­tem źró­dłem ci­ągłych dys­ku­sji, po­chwał, kry­tyk i spo­rów. Tym, co tak nie­po­ko­iło Pla­to­na i in­nych re­ak­cyj­nych kry­ty­ków de­mo­kra­cji, był fakt, że na sku­tek in­sty­tu­cjo­na­li­za­cji rów­no­ści i wol­no­ści w ra­mach de­mo­kra­tycz­nych rządów pęd w kie­run­ku in­klu­zyw­no­ści sta­le się zwi­ęk­szał i trud­no było do­strzec lo­gicz­ną gra­ni­cę tego pro­ce­su. Jed­na z po­nu­rych kon­cep­cji Pla­to­na – na po­zór będąca efek­tem dłu­gie­go okre­su hi­sto­rii post­de­mo­kra­tycz­nej – to idea gło­sząca, że ra­dy­ka­li­za­cja de­mo­kra­cji osta­tecz­nie do­pro­wa­dzi do cha­osu, a na­stęp­nie powro­tu ty­ra­nii.

Jed­nak przez ja­kiś czas grec­kie po­lis sta­ły się bar­dziej in­klu­zyw­ne, nie po­pa­da­jąc przy tym w anar­chię. Nie­przy­pad­ko­wo w de­mo­kra­tycz­nych Ate­nach bo­ha­ter­ka­mi (oraz po­sta­cia­mi tra­gicz­ny­mi) wi­ęk­szo­ści spo­śród sztuk Eu­ry­pi­de­sa były ko­bie­ty: Al­ke­stis, An­dro­ma­cha, An­dro­me­da, An­ty­go­na, He­ku­ba, He­le­na, Ifi­ge­nia oraz Me­dea. Tra­ge­dio­pi­sa­rzy naj­wy­ra­źniej in­te­re­so­wa­ło zja­wi­sko siły i mo­ral­no­ści, któ­ry­mi ko­bie­ty prze­wy­ższa­ły nie­któ­rych mężczyzn, a jed­nak nie skut­ko­wa­ło to rów­no­ścią po­li­tycz­ną i kul­tu­ro­wą. Na­dal były trak­to­wa­ne jako oso­by gor­sze, co de­ma­sko­wa­ło sła­bo­ść lo­gi­ki, na któ­rej zo­sta­ła oparta idea po­lis.

Nie dzi­wi fakt, że ów zrzędli­wy Ary­sto­fa­nes, au­tor ko­me­dii, uczy­nił Li­zy­stra­tę – po­stać fe­mi­ni­stycz­ną – wy­ra­zi­ciel­ką wy­ższej mądro­ści i mo­ral­no­ści roz­dar­tych woj­ną Aten, za­miast sku­pić się na ate­ńskiej star­szy­źnie, któ­ra za­ini­cjo­wa­ła i pro­wa­dzi­ła ten kon­flikt. Naj­wy­ra­źniej w oczach ko­me­dio­pi­sa­rza męscy przy­wód­cy po­lis byli bez­rad­ni wo­bec wy­nisz­cza­jącej woj­ny, a cała na­dzie­ja le­ża­ła w oso­bach zmargi­na­li­zo­wa­nych.

Na dłu­go przed po­ja­wie­niem się bry­tyj­skich i ame­ry­ka­ńskich abo­li­cjo­ni­stów Al­ki­da­mas, ży­jący w IV wie­ku p.n.e. mów­ca z Elei i miesz­ka­niec Aten, przy­po­mniał Gre­cji o sprzecz­no­ściach po­mi­ędzy dwo­ma po­jęcia­mi: eleu­te­ria (wol­no­ść) a do­ule­ia (nie­wol­nic­two): „Na­tu­ra – uska­rżał się Al­ki­da­mas – nie uczy­ni­ła ni­ko­go nie­wol­ni­kiem”. Nie była to je­dy­nie ja­ło­wa de­kla­ra­cja. Sta­ła się bo­wiem okrzy­kiem bo­jo­wym, któ­re­go echo do­ta­rło do Epa­mi­non­da­sa – wiel­kie­go te­ba­ńskie­go wy­zwo­li­cie­la de­mo­kra­cji – któ­ry uwol­nił mes­se­ńskich he­lo­tów od kon­trak­to­wej słu­żby dla Spar­ty. Wy­czyn ten wy­ró­żnił go na tle naj­wy­bit­niej­szych Gre­ków epo­ki kla­sycz­nej. Pod­su­mo­wu­jąc, od sa­me­go po­cząt­ku spe­cy­fi­ka de­mo­kra­tycz­ne­go rządu po­le­ga­ła na ci­ągłej sa­mo­oce­nie i sa­mo­kry­ty­ce. Ko­niec tego ro­dza­ju in­tro­spek­cji do­pro­wa­dzi zaś do za­ni­ku oby­wa­tel­stwa16.

Zgod­nie ze stan­dar­da­mi XXI wie­ku okre­śli­li­by­śmy grec­ką de­mo­kra­cję mia­nem „et­no­cen­trycz­nej, na­ty­wi­stycz­nej i sek­si­stow­skiej”. Tego ro­dza­ju ety­kie­ty trze­ba jed­nak do cze­goś od­nie­ść. Oko­ło dwóch ty­si­ęcy pi­ęciu­set lat temu Gre­cy byli bez­pre­ce­den­so­wo oświe­ce­ni i li­be­ral­ni, bio­rąc pod uwa­gę ów­cze­sne stan­dar­dy ple­mien­nej Eu­ro­py Pó­łnoc­nej albo wpły­wo­we dy­na­stie cy­wi­li­za­cji egip­skich, per­skich, bli­skow­schod­nich, in­dyj­skich oraz chi­ńskich. W tych re­jo­nach wi­ęk­szo­ść miesz­ka­ńców po­zo­sta­wa­ła człon­ka­mi ple­mion, pod­da­ny­mi, pod­bi­ty­mi lub nie­wol­ni­ka­mi pozbawio­ny­mi praw17.

Pod ko­niec V wie­ku p.n.e. w zde­cy­do­wa­nej wi­ęk­szo­ści po­lis co­raz wi­ęk­sza licz­ba męskich, ro­dzi­mych miesz­ka­ńców te­ry­to­riów Gre­cji cie­szy­ła się oby­wa­tel­stwem. De­cy­do­wa­li rów­nież o tym, czy na­le­ży ten przy­wi­lej przy­znać in­nym miesz­ka­ńcom. Cie­szy­li się wol­no­ścią sło­wa na zgro­ma­dze­niach i mie­li wi­ęk­szą swo­bo­dę wy­po­wie­dzi niż lu­dzie na wspó­łcze­snych ame­ry­ka­ńskich kam­pu­sach. Jako oby­wa­te­le mo­gli rów­nież prze­ka­zać swo­ją wła­sno­ść wy­bra­nym spad­ko­bier­com – ko­bie­tom lub mężczy­znom. Sta­wa­li przed sąda­mi w spra­wach kar­nych i cy­wil­nych, wy­stępo­wa­li przed ła­wa­mi przy­si­ęgłych zło­żo­ny­mi z rów­nych im oby­wa­te­li. Cie­szy­li się su­we­ren­nym kra­jem z wy­ra­źnie okre­ślo­ny­mi gra­ni­ca­mi. Po­sia­da­li przy­wi­lej gło­so­wa­nia w spra­wach woj­ny i po­ko­ju oraz słu­że­nia po­lis w sze­re­gach fa­lan­gi, a w za­mian ocze­ki­wa­li, że pa­ństwo po­zwo­li im chro­nić ich ro­dzi­ny i go­spo­dar­stwa.

Oby­wa­te­le grec­kich po­lis byli ta­kże od­zwier­cie­dle­niem wzra­sta­jącej po­zy­cji kla­sy śred­niej. Me­toj­ko­wie (znaj­du­jący się w środ­ku hie­rar­chii spo­łecz­nej), za­miesz­ku­jący po­lis, nie byli ani szla­chet­nie uro­dze­ni, ani też ska­za­ni na bie­dę z po­wo­du nie­szczęśli­wych oko­licz­no­ści i bra­ku istot­nych wi­ęzów krwi. Od sa­mych po­cząt­ków kszta­łto­wa­nia się Za­cho­du „uśred­nie­nie” (to me­son) – za­rów­no w kon­te­kście my­śli, jak i dzia­ła­nia – sta­no­wi­ło nie­od­zow­ny ide­ał oby­wa­tel­stwa. Istot­na część Po­li­ty­ki Ary­sto­te­le­sa to hi­sto­rycz­na ana­li­za grec­kiej de­mo­kra­cji okre­su kla­sycz­ne­go. Ary­sto­te­les po­dej­mu­je ta­kże kwe­stie wspó­łcze­sne. Nic więc dziw­ne­go, że wy­chwa­la oby­wa­te­li śred­nie­go szcze­bla jako spo­iwo ca­ło­ści pa­ństwa i nie spo­gląda na nich z góry na spo­sób cha­rak­te­ry­stycz­ny dla osób bo­ga­tych i wpły­wo­wych. W po­chwa­le na te­mat me­soi Arystote­les na­pi­sał:

Pa­ństwo zaś chce po­sia­dać mo­żli­wie rów­nych i po­dob­nych oby­wa­te­li, a po­stu­la­to­wi temu naj­wi­ęcej od­po­wia­da stan śred­ni. To­też naj­lep­szy ustrój ma z ko­niecz­no­ści to pa­ństwo, któ­re taki wła­śnie skład wy­ka­zu­je, ja­kie­go we­dług na­szych wy­wo­dów wy­ma­ga na­tu­ra pa­ństwa. Tacy też oby­wa­te­le naj­wi­ęcej są w pa­ństwach bez­piecz­ni. Bo ani sami nie po­żąda­ją, jak ubo­dzy, dóbr ob­cych, ani też dru­dzy nie po­żąda­ją ich mie­nia, jak ubo­dzy w sto­sun­ku do bo­ga­tych; że zaś nikt na nich nie czy­ha ani też oni sami na ni­ko­go nie na­sta­ją, więc ży­wot z dala od nie­bez­pie­cze­ństw pędzą. (…) Ja­sną jest też rze­czą, że rów­nież i wspól­no­ta pa­ństwo­wa, któ­ra na śred­nim sta­nie się opie­ra, jest naj­lep­sza, i że ta­kie pa­ństwa mogą po­sia­dać do­bry ustrój, w któ­rych ist­nie­je licz­ny stan śred­ni, sil­niej­szy bez­względ­nie od obu po­zo­sta­łych lub je­śli nie, to cho­ciaż od jed­ne­go z nich. Bo na któ­rąkol­wiek stro­nę się skło­ni, prze­chy­la sza­lę i nie do­pusz­cza do wy­two­rze­nia prze­wa­gi jed­nej czy dru­giej skraj­no­ści. To­też naj­wi­ęk­szym szczęściem jest, je­śli oby­wa­te­le da­ne­go pa­ństwa mają śred­ni a wy­star­cza­jący ma­jątek (…)”18.

Ary­sto­te­les po­strze­gał za­tem kla­sę śred­nią jako gru­pę lu­dzi, któ­ra prze­wy­ższa bo­ga­tych pod kątem mo­ral­nym i jest sta­bil­niej­sza oraz bar­dziej god­na za­ufa­nia niż bie­do­ta. Mia­sto rządzo­ne przez kla­sę śred­nią jest zaś efek­tyw­niej­sze niż oli­gar­chia lub ple­mię zło­żo­ne z no­ma­dów po­zba­wio­nych sta­łe­go miej­sca za­miesz­ka­nia, któ­rzy okre­śla­ją swój byt po­li­tycz­ny na pod­sta­wie wi­ęzów krwi i ma­łże­ństw, od­wo­łu­ją się więc do ra­cji wy­prze­dza­jących samą cy­wi­li­za­cję.

Gre­cy opar­li się na ta­len­tach i ener­gii mo­ral­nie oraz eko­no­micz­nie pod­bu­do­wa­nych miesz­ka­ńców, na kla­sie śred­niej – idea oby­wa­tel­stwa tłu­ma­czy ten pro­ces. Dla­cze­go jed­nak i w jaki spo­sób mała licz­ba lu­dzi, zgro­ma­dzo­na na tak nie­wiel­kiej prze­strze­ni jak Gre­cja, stwo­rzy­ła pod­wa­li­ny za­chod­niej fi­lo­zo­fii, po­li­ty­ki, li­te­ra­tu­ry, hi­sto­rii i na­uki? Oby­wa­tel, chro­nio­ny przez pra­wo, a nie ka­pry­śną wolę i pa­tro­nat ary­sto­kra­tów oraz au­to­kra­tów, w prak­tycz­nym sen­sie miał znacz­nie wi­ęk­szą swo­bo­dę praw­ną i eko­no­micz­ną w za­kre­sie sze­ro­ko po­jętej twór­czo­ści: od ma­lo­wa­nia, pi­sa­nia, bu­do­wa­nia i upra­wia­nia zie­mi, przez in­ży­nie­rię, po od­kry­wa­nie i pro­wa­dze­nie spo­rów praw­nych. Fun­da­men­ta­li­sta re­li­gij­ny lub bez­pro­duk­tyw­ny ko­mi­sarz po­li­tycz­ny nie mu­szą „ko­ry­go­wać” lub tłu­mić do­cie­kli­wo­ści i osi­ągni­ęć, nie­zbęd­nych dla ma­te­rial­ne­go po­stępu, bez­pie­cze­ństwa, do­bro­by­tu i wol­no­ści po­lis. Ate­ński tra­gik Aj­schy­los w ostat­niej części try­lo­gii pt. Ore­ste­ja (458 rok p.n.e.) roz­wi­ązał pro­blem wen­de­ty rodu Atreu­sa, do­ko­nu­jąc mi­tycz­ne­go usta­no­wie­nia dwo­ru hi­sto­rycz­ne­go na Are­opa­gu i przy tej oka­zji przed­sta­wił cy­wi­li­zu­jący wpływ pra­wa na spo­łe­cze­ństwo. Oby­wa­tel może le­piej wy­ko­rzy­stać wła­sne ta­len­ty, je­śli się nie mar­twi, że zo­sta­nie bez­pod­staw­nie uwi­ęzio­ny, za­bi­ty, po­zba­wio­ny ma­jąt­ku i dzie­dzic­twa, i nie musi się oba­wiać, że ktoś na­rzu­ci mu miej­sce za­miesz­ka­nia. Wów­czas jest w sta­nie przy­czy­nić się do wzro­stu bo­gac­twa wspól­no­ty. Wol­ne pa­ństwo, któ­re nie po­słu­gu­je się węszy­cie­la­mi, szpie­ga­mi oraz ko­mi­sa­rza­mi po­li­tycz­nej po­praw­no­ści, nie pa­ra­li­żu­je naj­od­wa­żniej­szych i naj­bar­dziej in­no­wa­cyj­nych umy­sło­wo­ści i roz­wija się prężnie.

Pa­trząc tra­dy­cyj­nie, wi­ęk­szo­ść zwo­len­ni­ków kla­sy śred­niej ar­gu­men­to­wa­ła, że spo­łe­cze­ństwo zło­żo­ne w prze­wa­ża­jącej części z po­sia­da­czy ma­jąt­ków o śred­niej war­to­ści, to jed­no­cze­śnie za­chęta do kul­ty­wo­wa­nia ta­kich cech jak sa­mo­dziel­no­ść, od­po­wie­dzial­no­ść i sta­bil­no­ść spo­łecz­na (cze­go bra­ku­je bied­nym), a jed­no­cze­śnie blo­ka­da dla in­te­re­sów i nad­mier­nych wpły­wów in­nych jed­no­stek. W cza­sach, gdy tak chęt­nie de­pre­cjo­nu­je się „tra­dy­cyj­ne biz­ne­sy”, za­po­mi­na­my, że głów­nym im­pul­sem sta­ro­żyt­nych de­mo­kra­cji była ochro­na pra­wa do po­sia­da­nia wła­sno­ści na sze­ro­ką ska­lę. Ed­mund Bur­ke na­wi­ązu­jąc do tra­dy­cji kla­sycz­nej, po­strze­gał pra­wo wła­sno­ści jako sy­no­nim konsty­tu­cjo­na­li­zmu:

Mam na­dzie­ję, że ni­g­dy nie wy­zbędzie­my się tak ca­łko­wi­cie po­czu­cia obo­wi­ąz­ku na­kła­da­ne­go na nas przez pra­wo spo­łecz­nej wspól­no­ty, by pod pre­tek­stem ja­kich­kol­wiek pu­blicz­nych ko­rzy­ści kon­fi­sko­wać do­bra Bogu du­cha winnego oby­wa­te­la19.

Re­pu­bli­ka­ński Rzym istot­nie roz­wi­nął grec­ką kon­cep­cję oby­wa­te­la (ci­vis). Rzy­mia­nie sko­dy­fi­ko­wa­li licz­ne pra­wa i okre­śli­li jego obo­wi­ąz­ki. Z cza­sem one i przy­wi­le­je były sys­te­ma­tycz­nie in­sty­tu­cjo­na­li­zo­wa­ne w ra­mach rzym­skie­go pra­wa ce­sar­skie­go i po­wszech­ne­go. Pro­ces ten obej­mo­wał wszyst­ko, od ha­be­as cor­pus po wy­ra­fi­no­wa­ny, kom­plek­so­wy prze­gląd ustaw, sądów kar­nych i cy­wil­nych. W ca­łym sta­ro­żyt­nym świe­cie ko­bie­ty i nie­wol­ni­cy nie mo­gli gło­so­wać – po­mi­mo ty­si­ąc­le­ci kry­ty­ki przed­sta­wio­nej w kla­sycz­nej li­te­ra­tu­rze, uzna­jącej sys­te­ma­tycz­ną dys­kry­mi­na­cję za hi­po­kry­zję, a jej za­sa­dy i pro­to­ko­ły za nie­prak­tycz­ne za­le­ce­nia. Co jed­nak naj­wa­żniej­sze, rzym­ski re­pu­bli­ka­nizm sta­rał się zła­go­dzić nie­sta­bil­no­ść i nad­uży­cia nie­odłącz­nie zwi­ąza­ne z ra­dy­kal­ną, a zwłasz­cza ate­ńską, de­mo­kra­cją. Na Rzym wi­ęk­szy wpływ mia­ła za­ścian­ko­wa kon­sty­tu­cja Spar­ty, któ­rej po­dwój­ne zgro­ma­dze­nia usta­wo­daw­cze (Apel­la i Ge­ru­zja), dwaj głów­ni do­wo­dzący (ist­nia­ły tam rów­no­le­głe li­nie dzie­dzicz­nych kró­lów) oraz sądow­nic­two (efo­ro­wie) za­pew­nia­li kon­tro­lę i rów­no­wa­gę w ko­rzystaniu z wła­dzy20.

Pó­źniej­sza, post­kla­sycz­na idea za­chod­nie­go oby­wa­tel­stwa kon­sty­tu­cyj­ne­go prze­cho­dzi­ła okre­sy spo­wol­nie­nia, uci­sku i au­to­ry­ta­ry­zmu. Nie­mniej jed­nak stop­nio­wo ewo­lu­owa­ła po­przez śre­dnio­wie­cze, re­ne­sans, re­for­ma­cję i oświe­ce­nie w kie­run­ku zwi­ęk­szo­ne­go za­kre­su praw i sta­łe­go upodmio­to­wie­nia wy­własz­czo­nych. Idea rów­no­ści wo­bec pra­wa była z ko­niecz­no­ści dy­na­micz­na – po­mi­mo ubó­stwa przed­in­du­strial­ne­go, któ­re wy­mu­sza­ło na lu­dziach ci­ężką pra­cę fi­zycz­ną i ogra­ni­cza­ło swo­bo­dy po­li­tycz­ne, zaś ro­dze­nie i wy­cho­wy­wa­nie dzie­ci po­zo­sta­wa­ło nie­bez­piecz­nym, w pe­łni an­ga­żu­jącym obo­wi­ąz­kiem21.

W XXI wie­ku za­chod­nia idea oby­wa­tel­stwa, po okre­sie dwóch ty­si­ęcy pi­ęciu­set lat ewo­lu­cji, zbli­ża­ła się do swej lo­gicz­nej kon­klu­zji w po­sta­ci pe­łnej eman­cy­pa­cji bied­nych, ko­biet i mniej­szo­ści. Umo­żli­wi­ły to wpro­wa­dzo­ne przed wie­lo­ma laty mo­dy­fi­ka­cje praw­ne: znie­sie­nie pa­ńsz­czy­zny, przy­mu­so­we­go chłop­stwa oraz per­so­nal­ne­go nie­wol­nic­twa. Jed­nak po­stępu­jące sta­ra­nia praw­ne, któ­re mają na celu ob­jęcie ca­ło­ścią praw wy­ni­ka­jących z pe­łne­go oby­wa­tel­stwa nowo przy­by­łych nie­le­gal­nych imi­gran­tów, prze­stęp­ców i na­sto­lat­ków (oso­by przed osiem­na­stym ro­kiem ży­cia) skut­ku­ją prak­tycz­nym osła­bie­niem przy­wi­le­jów wy­ni­ka­jących z po­sia­da­nia oby­wa­tel­stwa za­chod­nie­go. Przed 700 ro­kiem p.n.e. nie ist­niał jesz­cze rząd kon­sty­tu­cyj­ny i nie jest wca­le po­wie­dzia­ne, że w toku roz­wo­ju XXI wie­ku będą na­dal ist­nieć de­mo­kracje i re­pu­bli­ki.

Ka­ta­stro­fa może na­stąpić w do­wol­nym mo­men­cie. Jej przy­czy­na tkwi naj­częściej w na­szych za­cho­wa­niach: bo­gac­two oraz nad­miar roz­ry­wek są dla oby­wa­tel­stwa bar­dziej nie­bez­piecz­ne niż ubó­stwo i znój pra­cy. Zdu­mie­wa­jącą ce­chą kul­tu­ry de­mo­kra­tycz­nej w Sta­nach Zjed­no­czo­nych jest oso­bli­wy zwy­czaj ob­wi­nia­nia wspó­łcze­snej Ame­ry­ki za jej rze­ko­mo nie­li­be­ral­ną prze­szło­ść. Im bar­dziej od­da­la­my się od źró­deł, za­rów­no w ro­zu­mie­niu ma­te­rial­nym, jak i chro­no­lo­gicz­nym, tym w wi­ęk­szym stop­niu ob­wi­nia­my na­szych Oj­ców Za­ło­ży­cie­li za to, że ich po­sta­wy nie li­cu­ją z na­szym wspó­łcze­snym wy­obra­że­niem o nas sa­mych. Mam wra­że­nie, że bo­gac­two na­szych cza­sów za­chęca nas do spoj­rze­nia na prze­szło­ść okiem nad­mier­nie kry­tycz­nym, któ­re zu­ba­ża ob­raz hi­sto­rii. Za­miast ob­wi­niać ży­wych za wła­sne nie­szczęścia, kon­cen­tru­je­my się na zma­rłych, któ­rzy nie­gdyś mu­sie­li sta­wiać czo­ła o wie­le po­wa­żniej­szym prze­ciw­no­ściom niż my sami.

Rze­czy­wi­sto­ść wy­gląda tak, że im bar­dziej za­ni­ka­ją dys­pro­por­cje po­li­tycz­ne i spo­łecz­ne, tym w wi­ęk­szym stop­niu pod­kre­śla się i wy­ol­brzy­mia ich obec­no­ść. W re­zul­ta­cie pa­ństwo bie­rze na sie­bie sta­le ro­snącą od­po­wie­dzial­no­ść za­pew­nia­nia pa­ry­te­tów. Czy źró­dłem na­pi­ęcia jest to, że wraz z pro­ce­sem zbli­ża­nia się do pe­łnej rów­no­ści ra­so­wej, et­nicz­nej, kla­so­wej, płcio­wej i re­li­gij­nej ro­śnie w nas nie­za­do­wo­le­nie, po­nie­waż wci­ąż le­d­wie przy­bli­ża­my się do na­szych uto­pij­nych ide­ałów, a nie do ko­ńca je re­ali­zu­je­my? Pa­ństwo, któ­re za­pew­nia „rów­no­ść” szans, jest ob­wi­nia­ne o to, że nie wszyst­kich trak­tu­je jed­na­ko­wo i nie gwa­ran­tu­je ka­żde­mu ta­kich sa­mych re­zul­ta­tów. Być może uto­żsa­mia­my po­stęp tech­no­lo­gicz­ny z dzie­jo­wą ko­niecz­no­ścią pro­por­cjo­nal­ne­go roz­wo­ju ludz­kiej na­tu­ry? Nie­wąt­pli­wie kul­tu­ra, któ­rej oby­wa­te­le są w sta­nie oglądać świat za po­mo­cą iPho­ne’ów, nie jest w sta­nie to­le­ro­wać pe­łnych uprze­dzeń ne­an­der­tal­czy­ków wraz z ich ple­mienną men­tal­no­ścią.

W at­mos­fe­rze dys­kur­su na te­mat rów­no­ści spo­łecz­nej, któ­rej gwa­ran­tem ma być wła­dza rządo­wa, w Ame­ry­ka­nach na­ra­sta po­czu­cie, że coś stop­nio­wo zni­ka z ich co­dzien­no­ści. Ro­snąca fru­stra­cja skut­ku­je prze­ko­na­niem o tym, że za­gro­żo­ne są ich pra­wa oby­wa­tel­skie. W an­kie­cie Har­ris Poll/Pur­ple Pro­ject z grud­nia 2019 roku zde­cy­do­wa­na wi­ęk­szo­ść an­kie­to­wa­nych Ame­ry­ka­nów – oko­ło 92 pro­cent – uwa­ża­ła, że ich pra­wa „są ogra­ni­cza­ne”. Pre­cy­zu­jąc: son­daż wy­ka­zał, że Ame­ry­ka­nie naj­bar­dziej oba­wia­ją się, że za­gro­żo­na jest ich wol­no­ść sło­wa (48 pro­cent), pra­wo do no­sze­nia bro­ni (47 pro­cent) i pra­wo do spra­wie­dli­we­go sądu (41 pro­cent)22.

Wcze­śniej­sze ba­da­nia udo­ku­men­to­wa­ły zbli­żo­ny sto­pień nie­za­do­wo­le­nia, zwłasz­cza w zwi­ąz­ku ze spad­kiem au­to­no­mii lo­kal­nej względem roz­wo­ju kom­pe­ten­cji rządu fe­de­ral­ne­go, ero­zją su­we­ren­no­ści ludu i oba­wa­mi przed dal­szym zwi­ęk­sze­niem kom­pe­ten­cji rządu fe­de­ral­ne­go. Son­daż Pew Re­se­arch Cen­ter z 2018 roku wy­ka­zał, że: „Dwie trze­cie an­kie­to­wa­nych (67 pro­cent) ma po­zy­tyw­ną opi­nię o swo­im sa­mo­rządzie lo­kal­nym, lecz za­le­d­wie 35 pro­cent jest za­do­wo­lo­nych z rządu fe­de­ral­ne­go”. Grec­ki mąż sta­nu ze sta­ro­żyt­nej po­lis mó­głby zin­ter­pre­to­wać ta­kie nie­za­do­wo­le­nie jako sku­tek nad­mier­ne­go wzro­stu po­tęgi i znacze­nia rządu23.

Cho­ciaż Ame­ry­ka­nie czu­ją, że ich kon­sty­tu­cyj­ne pra­wa są za­gro­żo­ne, nie za­wsze mają świa­do­mo­ść tego, co do­kład­nie tra­cą. Taka kon­fu­zja jest zro­zu­mia­ła, bio­rąc pod uwa­gę nie­do­stat­ki edu­ka­cji oby­wa­tel­skiej w ame­ry­ka­ńskich szko­łach. W an­kie­cie prze­pro­wa­dzo­nej w 2017 roku przez Cen­trum Po­li­ty­ki Pu­blicz­nej w An­nen­berg na Uni­wer­sy­te­cie Pen­syl­wa­nii oka­za­ło się, że wi­ęk­szo­ść Ame­ry­ka­nów nie zna pod­staw Kon­sty­tu­cji Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Trzy­dzie­ści sie­dem pro­cent osób nie po­tra­fi­ło przy­to­czyć ani jed­ne­go pra­wa chro­nio­ne­go przez pierw­szą po­praw­kę. Tyl­ko je­den na czte­rech Ame­ry­ka­nów zdo­łał wska­zać wszyst­kie trzy or­ga­ny rządo­we. Co trze­ci nie był w sta­nie wska­zać żad­ne­go or­ga­nu wła­dzy.

W an­kie­cie prze­pro­wa­dzo­nej w 2018 roku przez Wo­od­row Wil­son Na­tio­nal Fel­low­ship Fo­un­da­tion pra­wie 75 pro­cent an­kie­to­wa­nych nie po­tra­fi­ło zi­den­ty­fi­ko­wać trzy­na­stu bry­tyj­skich ko­lo­nii. Po­nad po­ło­wa nie mia­ła po­jęcia, z kim Sta­ny Zjed­no­czo­ne wal­czy­ły pod­czas II woj­ny świa­to­wej. Mniej niż 25 pro­cent wie­dzia­ło, dla­cze­go ko­lo­ni­ści to­czy­li boje w woj­nie o nie­pod­le­gło­ść. Dwa­na­ście pro­cent uwa­ża­ło, że Dwi­ght D. Eisen­ho­wer do­wo­dził żo­łnie­rza­mi pod­czas wojny se­ce­syj­nej.

W sy­tu­acji, gdy wi­ęk­szo­ść Ame­ry­ka­nów nie wie, czym są wol­no­ści kon­sty­tu­cyj­ne, la­ment do­ty­czący mo­żli­wo­ści ich utra­ty zda­je się mniej wia­ry­god­ny. Kie­dy w czerw­cu 2020 roku le­wi­co­wi pro­te­stu­jący za­częli oba­lać po­mni­ki, aby po­tępić rze­ko­me iko­ny ra­si­zmu, na do­ce­lo­wej li­ście uświ­ęco­nych mo­nu­men­tów zna­la­zły się rów­nież te upa­mi­ęt­nia­jące unij­ne­go eg­ze­ku­to­ra z cza­sów re­kon­struk­cji ge­ne­ra­ła Ulys­se­sa S. Gran­ta, bo­ha­ter­skich afro­ame­ry­ka­ńskich we­te­ra­nów woj­ny se­ce­syj­nej oraz uho­no­ro­wa­ne­go męczen­ni­ka i abo­li­cjo­ni­stę Han­sa Chri­stia­na Hega. Naj­wy­ra­źniej mło­dzi iko­no­kla­ści w szko­le śred­niej lub na stu­diach nie­wie­le do­wie­dzie­li się o woj­nie do­mo­wej, usły­sze­li jed­nak bar­dzo dużo na te­mat bez­za­sad­nych przy­wi­le­jów ka­żde­go, kto zo­stał upa­mi­ęt­nio­ny w ra­si­stow­skim spo­łe­cze­ństwie daw­nych Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Ame­ry­ka­ńska igno­ran­cja nie­kie­dy ob­ja­wia się w po­sta­ci na­śla­dow­nic­twa sztu­ki przez rze­czy­wi­sto­ść. Tak jak igno­ranc­ki tłum z Szek­spi­row­skie­go Ju­liu­sza Ce­za­ra omy­łko­wo i bez skru­pu­łów za­mor­do­wał po­etę Cin­nę, za­miast uśmier­cić ty­ra­no­bój­cę o tym sa­mym imie­niu, tak w lu­tym 2019 roku pro­te­stu­jący pod­pa­li­li po­mnik ge­ne­ra­ła dy­wi­zji Wil­lia­ma C. Lee z cza­sów II woj­ny świa­to­wej, naj­wy­ra­źniej my­ląc jego mo­nu­ment z po­mni­kiem kon­fe­de­rac­kie­go ge­ne­ra­ła Ro­bert E. Lee24.

Oby­wa­tel­stwo w Sta­nach Zjed­no­czo­nych zmie­rza w dwóch ró­żnych, często prze­ciw­staw­nych kie­run­kach. Idee tę ob­ra­ca się do góry no­ga­mi na po­zór cha­otycz­nie, lecz ce­lo­wo. Po­wo­dem tego jest z jed­nej stro­ny nie­zna­jo­mo­ść Kon­sty­tu­cji, a z dru­giej po­czu­cie pre­de­sty­na­cji do jej obro­ny.

Wie­lu Ame­ry­ka­nów nie przej­mu­je się lub nic nie wie o kon­se­kwen­cjach ra­dy­kal­nych prze­mian de­mo­gra­ficz­nych, kul­tu­ro­wych i po­li­tycz­nych. Nie in­te­re­su­je ich pro­blem mi­lio­nów imi­gran­tów o nie­pew­nym sta­tu­sie, któ­rzy są w ich kra­ju praw­dzi­wy­mi ob­cy­mi. Po­dob­nie wie­lu nie­daw­nych imi­gran­tów i ro­dzi­mych miesz­ka­ńców Ame­ry­ki często nie ma po­jęcia, czym ró­żni się oby­wa­tel­stwo ame­ry­ka­ńskie od zwy­kłe­go miej­sca za­miesz­ka­nia lub zgru­po­wa­nia ple­mien­ne­go. Wie­lu przy­by­szów uwa­ża, że nie­le­gal­na prze­pro­wadz­ka do Sta­nów Zjed­no­czo­nych po­win­na mimo wszyst­ko za­gwa­ran­to­wać im wszyst­kie ko­rzy­ści wy­ni­ka­jące z oby­wa­tel­stwa ame­ry­ka­ńskie­go. Jed­no­cze­śnie zde­cy­do­wa­nie zbyt wie­lu oby­wa­te­li nie wi­dzi po­trze­by po­zna­wa­nia hi­sto­rii i tra­dy­cji Sta­nów Zjed­no­czo­nych, nie chce zro­zu­mieć, na czym po­le­ga od­po­wie­dzial­no­ść zwi­ąza­na z by­ciem Ame­ry­ka­ni­nem. Prze­ko­na­nie na te­mat nie­zmien­nych „man­ka­men­tów” kra­ju uspra­wie­dli­wia ich zda­niem in­te­lek­tu­al­ne le­ni­stwo, po­zwa­la za­nie­chać wy­si­łków za­głębie­nia się w rze­ko­mo mrocz­ne ko­rze­nie i zwy­cza­je Ame­ry­ki. Kie­dy nie­mal czte­rech na dzie­si­ęciu Ame­ry­ka­nów nie ma po­jęcia o swo­ich pra­wach wy­ni­ka­jących z pierw­szej po­praw­ki, ła­two jest je ogra­ni­czyć.

Na­le­ży jed­nak pa­mi­ętać rów­nież o tym, że część elit uwa­ża się za spe­cja­li­stów od Kon­sty­tu­cji. Ba­zu­jąc na wła­snym au­to­ry­te­cie, uza­sad­nia­ją po­trze­bę ra­dy­kal­nych skre­śleń i mo­dy­fi­ka­cji, któ­re po­zwo­lą do­pa­so­wać Kon­sty­tu­cję do no­wych cza­sów. Są owład­ni­ęci wi­zją sta­le ewo­lu­ującej, zmie­nia­jącej się na lep­sze Kon­sty­tu­cji, któ­ra po­win­na słu­żyć jako glo­bal­ny mo­del dla roz­le­głe­go, eku­me­nicz­ne­go bra­ter­stwa. Pra­gną ta­kże glo­bal­ne­go pa­ństwa ad­mi­ni­stra­cyj­ne­go, któ­re mo­gło­by mo­ni­to­ro­wać i eg­ze­kwo­wać w prak­ty­ce ten am­bit­ny ide­ali­stycz­ny plan. Na sku­tek tego cha­osu nie­któ­rzy Ame­ry­ka­nie wolą, żeby na­zy­wa­no ich „oby­wa­te­la­mi świa­ta”. Może to nie­któ­rych za­ska­ki­wać, lecz ta wy­świech­ta­na kon­cep­cja si­ęga już cza­sów So­kra­tej­skie­go uto­pi­zmu. Ni­g­dy jed­nak nie po­skut­ko­wa­ła utwo­rze­niem wia­ry­god­ne­go pla­nu, któ­ry uka­zy­wa­łby mo­żli­wo­ść spraw­ne­go dzia­ła­nia pa­ństwa ponad­na­ro­do­we­go25.

Na­le­ży za­tem po­sta­wić py­ta­nie: ja­kie tok­sycz­ne siły oraz zgub­ne idee są od­po­wie­dzial­ne za spro­wa­dze­nie ame­ry­ka­ńskie­go oby­wa­tel­stwa – dwu­stu­trzy­dzie­sto­trzy­let­niej idei, któ­ra trans­cen­du­jąc wła­sne uwa­run­ko­wa­nia, do­pro­wa­dzi­ła do roz­sze­rze­nia praw oby­wa­tel­skich na ko­bie­ty oraz przed­sta­wi­ciel­ki mniej­szo­ści ra­so­wych i et­nicz­nych – na kra­wędź upad­ku?

Pierw­sze trzy roz­dzia­ły są opa­trzo­ne na­głów­kiem Pra­oby­wa­te­le. Po­jęcie „pra­oby­wa­tel­stwa” od­zwier­cie­dla sta­ro­żyt­ne idee i zwy­cza­je na­tu­ry go­spo­dar­czej, po­li­tycz­nej oraz et­nicz­nej, któ­re nie­gdyś trak­to­wa­no jako sprzecz­ne z no­wo­cze­snym pa­ństwem de­mo­kra­tycz­nym. Jed­nak zwy­cza­je te nie­spo­dzie­wa­nie po­wra­ca­ją, gro­żąc zdu­sze­niem wspól­no­ty ame­ry­ka­ńskiej. W roz­dzia­le pierw­szym za­ty­tu­ło­wa­nym Chło­pi przy­glądam się sta­ro­żyt­nej ar­gu­men­ta­cji gło­szącej, że sa­mo­rząd­no­ść oby­wa­te­li jest po­chod­ną ich eko­no­micz­nej nie­za­le­żno­ści. Gre­cy zde­fi­nio­wa­li sa­mo­wy­star­czal­no­ść jako „au­tar­kię”, czy­li ro­dzaj wol­no­ści eko­no­micz­nej, któ­ra po­ci­ąga za sobą po­li­tycz­ną nie­za­le­żno­ść od bo­ga­tych lub pa­ństwa. Wi­ęk­szo­ść spo­łe­cze­ństwa nie może chro­nić ani na­wet ko­rzy­stać ze swo­je­go pra­wa do swo­bod­nej wy­po­wie­dzi i wol­no­ści za­cho­wa­nia bez bez­pie­cze­ństwa ma­te­rial­ne­go, któ­re jest w sta­nie za­gwa­ran­to­wać wy­łącz­nie sa­mo­dziel­no­ść eko­no­micz­na i au­to­no­mia kla­sy śred­niej. Jed­nak obec­nie eve­ry­man miesz­ka­jący na przed­mie­ściach to ra­czej no­stal­gicz­ny ide­ał niż na­ma­cal­na rze­czy­wi­sto­ść. Z po­wo­du ro­snące­go za­dłu­że­nia go­spo­darstw do­mo­wych, sta­gna­cji za­rob­ko­wej i re­kor­do­wych ob­ci­ążeń z ty­tu­łu kre­dy­tów stu­denc­kich ame­ry­ka­ńska kla­sa śred­nia stra­ci­ła grunt go­spo­dar­czy na pra­wie pół wie­ku. Bez kla­sy śred­niej spo­łe­cze­ństwo ule­ga zaś po­dzia­ło­wi. Do­cho­dzi do jego roz­pa­du i po­wsta­nia no­wo­cze­snych pa­nów i chło­pów. W ta­kich wa­run­kach funk­cją rządu nie jest za­pew­nie­nie wol­no­ści, ale do­to­wa­nie bied­nych, któ­re po­zwa­la unik­nąć re­wo­lu­cji oraz za­pew­nie­nie ulg dla bo­ga­tych, któ­rzy od­wdzi­ęcza­ją się zwi­ęk­sze­niem wspól­ne­go bo­gac­twa i wzmac­nia­niem klas rządzących.

W roz­dzia­le dru­gim za­ty­tu­ło­wa­nym Re­zy­den­ci ar­gu­men­tu­ję, że pa­ństwa mu­szą fa­wo­ry­zo­wać oby­wa­te­li w sto­sun­ku do zwy­kłych miesz­ka­ńców. Oby­wa­te­le żyją w wy­ty­czo­nych i usta­lo­nych gra­ni­cach i łączy ich wspól­na hi­sto­ria. W tej uświ­ęco­nej prze­strze­ni mogą re­ali­zo­wać swo­je kon­sty­tu­cyj­ne pra­wa bez in­ge­ren­cji ze­wnętrz­nych. Ży­cie w eks­klu­zyw­nej wspól­no­cie prze­strzen­nej za­chęca do wspó­łdzie­le­nia war­to­ści, asy­mi­la­cji i in­te­gra­cji oraz de­fi­niu­je cha­rak­ter na­ro­do­wy. Obec­nie ży­je­my w świe­cie, w któ­rym zni­ka­ją ko­lej­ne gra­ni­ce, a po­gląd, że ktoś w chwi­li uro­dze­nia mó­głby być szczęśliw­szy od ko­goś in­ne­go, jest po­strze­ga­ny jako nie­spra­wie­dli­wy – tak jak­by w epo­ce nie­dro­gich i szyb­kich pod­ró­ży kwe­stia uro­dze­nia nie po­win­na po­wstrzy­my­wać ni­ko­go z ośmiu mi­liar­dów lu­dzi za­miesz­ku­jących pla­ne­tę przed przy­jaz­dem i osie­dle­niem się w Sta­nach Zjed­no­czo­nych. Oby­wa­tel­stwo nie jest jed­nak nie­znisz­czal­ne. Im moc­niej zo­sta­nie roz­ci­ągni­ęte, aby ob­jąć wszyst­kich, tym mniej­sze jest praw­do­po­do­bie­ństwo, że będzie w sta­nie ochronić ko­go­kol­wiek.

Roz­dział trze­ci za­ty­tu­ło­wa­ny Ple­mio­na przy­po­mi­na nam, dla­cze­go wszy­scy oby­wa­te­le po­win­ni po­rzu­cić swo­ją pod­sta­wo­wą to­żsa­mo­ść et­nicz­ną, ra­so­wą i ple­mien­ną. Je­dy­nie bez­kom­pro­mi­so­wa asy­mi­la­cja po­zwa­la za­cho­wać wspól­no­tę kul­tu­ro­wą w stu­le­ciu, w któ­rym po­wierz­chow­ne ró­żni­ce ra­so­we i ple­mien­ne, będące pa­li­wem wie­lu hi­sto­rycz­nych wo­jen, nie są kwe­stią przy­pad­ku, lecz roz­my­śl­nie przy­wo­ły­wa­nym ele­men­tem spo­rów o ame­ry­ka­ński cha­rak­ter. In­klu­zyw­na idea oby­wa­te­la ame­ry­ka­ńskie­go ule­ga osła­bie­niu i frag­men­ta­ry­za­cji na sku­tek bra­ku zbio­ro­we­go, oby­wa­tel­skie­go po­czu­cia to­żsa­mo­ści. Aż do ko­ńca XX wie­ku w Ame­ry­ce spo­ra­dycz­nie po­ja­wia­ły się spo­ry do­ty­czące wy­łącz­no­ści zie­mi oraz czy­sto­ści krwi, zwy­kle jed­nak po­przez asy­mi­la­cję i ma­łże­ństwa mie­sza­ne idea czy­sto­ści ra­so­wo-et­nicz­nej po­zo­sta­wa­ła kwe­stią obo­jęt­ną. Kie­dy jed­nak na­ród sta­je się ple­mien­ny, to na­wet lu­dzie, któ­rzy nie mają ła­twych do zi­den­ty­fi­ko­wa­nia przod­ków et­nicz­nych lub po­kre­wie­ństw ple­mien­nych, będą sta­ra­li się je zre­kon­stru­ować lub wy­my­ślić, cho­ćby po to, by uchro­nić się przed ma­ja­czącą na ho­ry­zon­cie prze­mo­cą i frak­cyj­no­ścią. Je­śli czło­wiek po­czu­wa się do wi­ęk­szej lo­jal­no­ści względem swo­je­go ku­zy­na niż wspó­ło­by­wa­te­la, re­pu­bli­ka kon­sty­tu­cyj­na nie może ist­nieć.

Trzy roz­dzia­ły dru­giej po­ło­wy ksi­ążki, ze­bra­ne w części za­ty­tu­ło­wa­nej Po­sto­by­wa­te­le, po­dej­mu­ją kwe­stię jesz­cze po­wa­żniej­szych za­gro­żeń dla oby­wa­tel­stwa, któ­re stwa­rza sto­sun­ko­wo nie­wiel­ka eli­ta ame­ry­ka­ńska. Są to „post­mo­der­ni­ści” aż za do­brze zna­jący hi­sto­rię swo­je­go na­ro­du. Uwa­ża­ją, że Sta­ny Zjed­no­czo­ne po­win­ny ra­czej do­sto­so­wać się do eu­ro­pej­skie­go i ko­smo­po­li­tycz­ne­go eto­su, niż szczy­cić swo­ją „wy­jąt­ko­wo­ścią”. Są spe­cja­li­sta­mi od Kon­sty­tu­cji i elo­kwent­nie po­ucza­ją, w jaki spo­sób na­le­ży nie­od­wra­cal­nie zmie­nić jej isto­tę, prze­kszta­łcić ją tak, aby po­wsta­ła praw­dzi­wie bez­po­śred­nia de­mo­kra­cja opar­ta na rów­no­ści re­zul­ta­tów. W ich oce­nie ma ją za­gwa­ran­to­wać licz­niej­szy rząd oraz bar­dziej roz­bu­do­wa­na i ob­da­rzo­na wi­ęk­szy­mi kom­pe­ten­cja­mi ad­mi­ni­stra­cja pa­ństwo­wa. Eli­ty te uwa­ża­ją, że od 1788 roku na­tu­ra ludz­ka ewo­lu­owa­ła, zaś Kon­sty­tu­cja musi za tym pro­ce­sem nadążać. In­ny­mi sło­wy, nad­sze­dł czas, aby zre­zy­gno­wać z kla­sycz­nie po­jęte­go oby­wa­tel­stwa, do­sto­so­wu­jąc się do wa­run­ków od­mien­nej spo­łecz­no­ści ame­ry­ka­ńskiej oraz glo­bal­nej.

Roz­dział czwar­ty za­ty­tu­ło­wa­ny Nie­wy­bie­ral­ni do­ku­men­tu­je pro­ces, w ra­mach któ­re­go biu­ro­kra­cja fe­de­ral­na (bez­po­śred­nio nie­wy­bra­na przez oby­wa­te­li) prze­jęła znacz­ną część wła­dzy Kon­gre­su USA. Ka­żde­go roku two­rzy­ła ona taką licz­bę praw i prze­pi­sów, że izba i Se­nat nie były w sta­nie wspól­nie ich prze­dys­ku­to­wać, uchwa­lić i wy­słać pre­zy­den­to­wi do pod­pi­su. Roz­rost biu­ro­kra­cji przy­tło­czył na­wet urząd pre­zy­den­ta. Cho­ciaż jest on ob­da­rzo­ny naj­wy­ższy­mi kom­pe­ten­cja­mi, to jed­nak często jego pra­cow­ni­kom bra­ku­je wy­star­cza­jącej wie­dzy, aby kon­tro­lo­wać ar­mię urzęd­ni­ków głębo­ko za­ko­rze­nio­nych w struk­tu­rach pa­ństwa. Urzęd­ni­cy przy­cho­dzą i od­cho­dzą, ce­re­mo­nial­nie na­rze­ka­jąc na „Taj­ny układ” (Deep sta­te). Biu­ro­kra­cja jest jed­nak nie­śmier­tel­na i naj­mądrzej­sza. Roz­ra­sta się zaś często kosz­tem oby­wa­te­la. Do­cho­dzi­my do sy­tu­acji, któ­ra przy­po­mi­na po­wsta­nie fik­cyj­ne­go ter­mi­na­to­ra, ro­bo­ta nisz­czące­go swo­ich ludz­kich twór­ców. Biu­ro­kra­tycz­na eli­ta wie­rzy bo­wiem, że na­le­ży za­wcza­su upo­rać się z ka­żdym przed­sta­wi­cie­lem pa­ństwa, któ­ry uzna­łby, że roz­rost biu­ro­kra­cji to gro­źny stan rze­czy. O ile oby­wa­tel nie może wy­brać przed­sta­wi­cie­li pa­ństwo­wych, któ­rzy będą gwa­ran­cją kon­tro­li i mo­żli­wo­ści usu­ni­ęcia de­mo­kra­tycz­nie nie­wy­bra­nych urzęd­ni­ków, o tyle utra­ci swą oby­wa­telską su­we­ren­no­ść.

Ewo­lu­cjo­ni­ści – głów­ny te­mat roz­dzia­łu pi­ąte­go – to bez­kom­pro­mi­so­wi wiel­cy ar­chi­tek­ci de­mon­ta­żu kon­sty­tu­cyj­ne­go oby­wa­tel­stwa, dzia­ła­cze po­li­tycz­ni, oso­bi­sto­ści me­dial­ne, przed­sta­wi­cie­le za­wo­dów praw­ni­czych oraz na­ukow­cy. Jako po­stępow­cy uwa­ża­ją, że Ame­ry­ka­nie są obec­nie ha­mo­wa­ni przez osiem­na­sto­wiecz­ną kon­sty­tu­cyj­ną kulę u nogi i zbyt­nio opie­ra­ją się na daw­nych war­to­ściach (ty­po­wych dla bia­łych mężczyzn oraz chrze­ści­jan), któ­re dziś rze­ko­mo się zdez­ak­tu­ali­zo­wa­ły. Za­rzu­ca­ją Oj­com Za­ło­ży­cie­lom Ame­ry­ki nie­zro­zu­mie­nie dla no­wo­cze­snej mądro­ści, na­szej oświe­co­nej edu­ka­cji oraz ko­rzy­ści pły­nących z nie­ustan­ne­go do­sko­na­le­nia na­tu­ry ludz­kiej. Ewo­lu­cjo­ni­ści nie mają opo­rów przed tłu­ma­cze­niem in­nym, dla­cze­go Kon­sty­tu­cja oraz wy­ni­ka­jące z niej wie­lo­wie­ko­we tra­dy­cje ha­mu­ją roz­wój lub są nie­ak­tu­al­ne (albo jed­no i dru­gie). Ich zda­niem po­win­ni­śmy do­pro­wa­dzić do for­mal­ne­go usu­ni­ęcia skost­nia­łych kon­cep­cji (a na­wet do­ku­men­tów za­ło­ży­ciel­skich) ta­kich jak: Ko­le­gium Elek­to­rów, dru­ga po­praw­ka, ob­struk­cja Se­na­tu, dzie­wi­ęcio­oso­bo­wy Sąd Naj­wy­ższy, ko­niecz­no­ść ob­sa­dze­nia dwóch se­na­to­rów z ka­żde­go sta­nu. Je­śli te ule­ga­jące ero­zji za­sa­dy będą po­strze­ga­ne jako prze­szko­dy w po­stępie, to z pew­no­ścią uła­twi ich zmia­nę lub ca­łko­wi­tą eli­mi­na­cję, kie­ru­jąc Ame­ry­kę w stro­nę na­ro­du rządzo­ne­go pi­ęćdzie­si­ęcio­jed­no­pro­cen­to­wą wi­ęk­szo­ścią gło­sów, prze­mie­nia­jąc ją w kraj po­zba­wio­ny kon­sty­tu­cyj­nych i do­brze ugrun­to­wa­nych barier ochron­nych.

Ostat­ni roz­dział za­ty­tu­ło­wa­ny Glo­ba­li­ści wy­ja­śnia obec­ną modę, któ­ra na­ka­zu­je Ame­ry­ka­nom trans­for­ma­cję w oby­wa­te­li świa­ta. W no­wej od­sło­nie po­wró­ci­ła sta­ro­żyt­na, nie­prak­tycz­na idea ko­smo­po­li­ty­zmu. Dziś na­pędza­ją ją uprzy­wi­le­jo­wa­ni uto­pi­ści, be­ne­fi­cjen­ci glo­bal­nych pod­ró­ży, ryn­ków fi­nan­so­wych oraz cha­rak­te­ry­stycz­nych dla XXI wie­ku me­tod ko­mu­ni­ka­cji. Pa­trząc cy­nicz­nie, trze­ba przy­znać, że rzad­ko cier­pią z po­wo­du fak­tycz­nych kon­se­kwen­cji swo­ich nie­prak­tycz­nych idei. Sprzy­ja­jąca im ame­ry­ka­ńska wła­dza za­pew­nia tym lu­dziom bo­gac­two oraz przy­wi­le­je, któ­re w znacz­nej mie­rze zwal­nia­ją ich od edyk­tów, z wiel­ką siłą ude­rza­jących w kla­sę śred­nią i ni­ższą. Mam na my­śli ta­kie zja­wi­ska jak nad­mier­na re­gu­la­cja go­spo­dar­ki w dąże­niu do re­ali­za­cji pro­gra­mów śro­do­wi­sko­wych lub po­świ­ęce­nie in­te­re­sów ame­ry­ka­ńskich pra­cow­ni­ków na rzecz za­gra­nicz­ne­go, dra­pie­żne­go han­dlu. Z jed­nej stro­ny glo­ba­li­ści są cy­nicz­ny­mi kry­ty­ka­mi, któ­rzy punk­tu­ją na­cjo­na­lizm oraz ame­ry­ka­ńskie po­czu­cie wy­jąt­ko­wo­ści. Z dru­giej sta­ra­ją się roz­sze­rzyć de­mo­kra­cję w sty­lu ame­ry­ka­ńskim oraz li­be­ral­ną to­le­ran­cję, tak aby ob­jęły one cały świat. Nie za­sta­na­wia­ją się jed­nak głębiej ani nad źró­dła­mi tych wy­jąt­ko­wych idei, ani nad tym, dla­cze­go tak duża część świa­ta za­wsze się im opie­ra­ła. Naj­wa­żniej­sza ce­cha glo­ba­li­zmu jest jed­nak bar­dziej przy­ziem­na. Jego ar­chi­tek­ci sku­pia­ją się na ży­jących da­le­ko stąd, ano­ni­mo­wych lu­dziach, za­miast skon­cen­tro­wać się na znaj­du­jących się w ich kra­ju kon­kret­nych Ame­ry­ka­nach. Za­cho­wu­ją się za­tem tak, jak­by teo­re­ty­zo­wa­nie na te­mat wy­kro­czeń w po­sta­ci sto­so­wa­nia pla­sti­ko­wych to­reb oraz uży­wa­nia gazu ziem­ne­go mo­gło być re­kom­pen­sa­tą w ob­li­czu mar­gi­na­li­za­cji ta­kich pro­ble­mów, jak ame­ry­ka­ńska bez­dom­no­ść, ob­ni­ża­ne pła­ce, epi­de­mie nar­ko­ty­ko­we oraz dru­zgo­cące dłu­gi stu­denc­kie. Osta­tecz­nie glo­ba­li­za­cja może nie do­pro­wa­dzić do okcy­den­ta­li­za­cji pla­ne­ty, lecz do umi­ędzy­na­ro­dowie­nia Ame­ry­ki.

Pod­su­mo­wu­jąc, za­mie­rzam wy­ja­śnić, dla­cze­go to, co nie­gdyś uzna­wa­li­śmy za wy­raz ame­ry­ka­ńskiej siły, swoj­sko­ści oraz bez­pie­cze­ństwa, za­częło stop­nio­wo za­ni­kać. Rok 2020 – po­dob­nie jak inne re­wo­lu­cyj­ne lata, ta­kie jak 1848, 1917 oraz 1968 – ze­rwał za­sło­nę sa­mo­za­do­wo­le­nia i bło­go­sta­nu. Nie­daw­ne zda­rze­nia przy­po­mnia­ły Ame­ry­ka­nom o tym, że ich oby­wa­tel­stwo jest kru­che i chwie­je się nad prze­pa­ścią. Jed­nak nie­szczęścia by­wa­ją ta­kże mo­ty­wu­jącą lek­cją, któ­ra może po­zwo­lić na od­bu­do­wę i od­zy­ska­nie tego, co zosta­ło stra­co­ne.

Część pierw­szaPRA­OBY­WA­TE­LE

Roz­dział pierw­szyChło­pi

„Są trzy gru­py oby­wa­te­li: mo­żni, umiar­ko­wa­ni i co­raz to chciw­si. Ci, co nie mają nic, na­wet na ży­cie – gro­źni, bo wi­ęk­sza w nich cząst­ka za­wi­ści i żądła swo­je mie­rzą w za­sob­niej­szych, nie­cnych przy­wód­ców zwo­dze­ni języ­kiem. Z trzech grup środ­ko­wa jest miast oca­le­niem, bo strze­że ładu, któ­rym stoi mia­sto”1.

– Eu­ry­pides, Bła­gal­ni­ce

An­giel­ski ter­min pe­asant2 ma ko­rze­nie an­giel­sko-fran­cu­skie i po­cho­dzi od sło­wa pa­isant, któ­re wy­wo­dzi się z ła­ci­ńskie­go pa­gus (pro­win­cja). Po­cząt­ko­wo pe­asant ozna­cza­ło po­kor­ne­go miesz­ka­ńca pro­win­cji lub pra­cow­ni­ka ni­ższej ran­gi.

Ła­two zro­zu­mieć, dla­cze­go sło­wo to rzad­ko wy­stępo­wa­ło w ame­ry­ka­ńskiej od­mia­nie języ­ka an­giel­skie­go w zna­cze­niach in­nych niż pro­tek­cjo­nal­ne i po­ni­ża­jące, zwi­ąza­ne z ta­ki­mi okre­śle­nia­mi jak „wsio­wy” lub „cham”. Na gra­ni­cy Ame­ry­ki znaj­du­ją się prze­cież mi­lio­ny hek­ta­rów upraw­nych. Przez po­nad sie­dem­dzie­si­ąt lat dzia­ła­nia Usta­wy o go­spo­dar­stwach rol­nych (1862–1930) rząd miał na­dzie­ję za­pew­nić wol­ną zie­mię wszyst­kim lu­dziom ci­ężko pra­cu­jącym i zde­ter­mi­no­wa­nym do po­pra­wy jej ja­ko­ści. Wi­ąza­ło się to z obiet­ni­cą sta­bil­no­ści, nie­za­le­żno­ści oraz trans­for­ma­cji w od­po­wie­dzial­ną kla­sę śred­nią. Gdy dziś uży­wa się ter­mi­nu „chłop” w kon­te­kście ame­ry­ka­ńskim, ob­raz przy­gar­bio­ne­go ro­bot­ni­ka, któ­re­go przy­gnia­ta ci­ężar da­ni­ny i udzia­łów na rzecz nie­obec­ne­go wła­ści­cie­la ziem­skie­go, jest ana­chro­nicz­ny i należy go po­rzu­cić.

W ce­lach po­rów­naw­czych po­win­ni­śmy sku­pić się ra­czej na sze­ro­kiej pa­no­ra­mie eko­no­micz­nej chłop­stwa ży­jące­go w śre­dnio­wiecz­nej Eu­ro­pie. Ich świat był za­le­żny od klas wy­ższych – lor­dów, ba­ro­nów i bi­sku­pów – któ­rych mu­sie­li utrzy­my­wać (do dziś tak to wy­gląda w nie­któ­rych częściach Azji, Afry­ki i Ame­ry­ki Ła­ci­ńskiej). Szans e na awans spo­łecz­ny lub cho­ciaż uzy­ska­nie nie­za­le­żno­ści były ni­kłe. Chło­pi nie przy­po­mi­na­li za­tem ani nie­za­le­żnych rol­ni­ków ame­ry­ka­ńskich, ani au­to­no­micz­nych go­spo­da­rzy śred­nio­rol­nych.

No­wo­cze­sne uży­cie sło­wa chłop wska­zu­je na de­struk­cję kla­sy śred­niej oraz jej trans­for­ma­cję w za­dłu­żo­ną i tra­cącą nie­za­le­żno­ść kla­sę ni­ższą. Rze­czy­wi­sto­ść wy­gląda tak, że mi­lio­ny Ame­ry­ka­nów po­przez dłu­gi, bez­ro­bo­cie i spa­dek płac sta­ją się nową wer­sją eu­ro­pej­skie­go, śre­dnio­wiecz­ne­go chłop­stwa, któ­re tym ra­zem za­miesz­ku­je mia­sta i przed­mie­ścia.

Idea gło­sząca, że bez kla­sy śred­niej de­mo­kra­cja par­ty­cy­pa­cyj­na, spo­kój spo­łecz­ny i sta­bil­no­ść kul­tu­ro­wa do­zna­ją uszczerb­ku, nie jest nowa. To gorz­ka lek­cja, któ­ra wy­pły­wa z na­szej wspól­nej prze­szło­ści. Źró­dłem tzw. kla­sy śred­niej (me­soi), po­cho­dzącej z an­tycz­nej Gre­cji – do któ­rej na­wi­ązy­wa­łem we wstępie – były Wie­ki ciem­ne (oko­ło 1150–800 p.n.e.) i wy­wo­dzący się z nich in­trat­ni far­me­rzy, po­sia­da­cze ma­łych sa­dów, win­nic oraz pól upraw­nych. Po­cząt­ko­wo idea praw­ne­go oby­wa­tel­stwa była od­po­wie­dzią na ro­snące pra­gnie­nia owych go­spo­da­rzy śred­nio­rol­nych, któ­rzy sta­ra­li się za­bez­pie­czyć swą wła­sno­ść w spad­ku dla po­tom­stwa. Ma­jątek ziem­ski po­strze­ga­no jako źró­dło wszyst­kich praw oraz au­to­no­mii. Uzy­ska­nie oby­wa­tel­stwa by­ło­by nie­mo­żli­we bez wcze­śniej­szej nie­za­le­żno­ści i bez­pie­cze­ństwa ma­te­rial­ne­go.

Rol­ni­cy (geo­r­goi) z wie­lu grec­kich po­lis sta­no­wi­li wi­ęk­szo­ść ca­łej po­pu­la­cji. Byli to rów­nież lu­dzie uzbro­je­ni we wła­sną broń. Z za­ło­że­nia licz­ba po­sia­da­nych przez nich na­rzędzi bo­jo­wych i zbroi wy­kra­cza­ła poza za­po­trze­bo­wa­nie wy­ni­ka­jące z po­lo­wań oraz za­pew­nie­nie bez­pie­cze­ństwa oso­bi­ste­go. Wy­da­je się za­tem ca­łkiem lo­gicz­ne to, że już nie­ba­wem pierw­si oby­wa­te­le świa­ta za­chod­nie­go de­cy­do­wa­li o wa­run­kach, zgod­nie z któ­ry­mi mi­li­cje sta­no­we ma­sze­ro­wa­ły w celu obro­ny po­lis jako pie­cho­ta ho­pli­tów. Za­tem u sa­mych po­cząt­ków cy­wi­li­za­cji za­chod­niej owo re­wo­lu­cyj­ne pra­wo oby­wa­tel­skie do­ty­czące mo­żli­wo­ści po­sia­da­nia naj­wy­ższej kla­sy uzbro­je­nia – będące obec­nie naj­bar­dziej kon­tro­wer­syj­ną po­praw­ką w Kar­cie praw Sta­nów Zjed­no­czo­nych – oraz mo­żli­wo­ści de­cy­do­wa­nia o tym, gdzie, kie­dy oraz prze­ciw­ko komu mo­żna tej bro­ni użyć, było rów­no­znacz­ne z oby­wa­tel­stwem.

Co naj­wa­żniej­sze, nowi oby­wa­te­le z kla­sy śred­niej uzna­li, że będąc sa­mo­wy­star­czal­ny­mi pro­du­cen­ta­mi żyw­no­ści, mogą cie­szyć się nie­za­le­żno­ścią za­rów­no od bied­nych, jak i bo­ga­tych miesz­ka­ńców miast. Z ana­liz grec­kie­go fi­lo­zo­fa Ary­sto­te­le­sa wy­ni­ka­ło, że uzbro­je­ni, śred­nio za­mo­żni po­sia­da­cze wła­sno­ści sta­li się w po­lis wi­ęk­szo­ścią. Do­pie­ro to umo­żli­wi­ło rządy opar­te na kon­sen­su­sie1.

Szo­wi­ni­stycz­na pro­pa­gan­da „śred­nio­ści” ogła­sza­ła mo­ral­ną wy­ższo­ść me­toj­ków nad resz­tą spo­łe­cze­ństwa. Wy­ni­ka­ła ona z ich wy­jąt­ko­wej cno­ty, po­łącze­nia pra­cy fi­zycz­nej z umie­jęt­no­ścią za­rządza­nia wła­snym lo­sem. Ha­rów­ka przy­pa­dła w udzia­le bied­nym, zaś bez­czyn­no­ść sta­no­wi­ła brze­mię bo­ga­tych. Ci­ężką pra­cę nad sobą uzna­wa­no jed­nak za lep­szą, wy­wa­żo­ną dro­gę. Ro­dzi­ny od­po­wie­dzial­nie pod­cho­dzące do przy­szło­ści by­ły­by naj­lep­szy­mi stra­żni­ka­mi de­mo­kra­tycz­ne­go pa­ństwa. Jak ujął to grec­ki po­eta Fo­ky­li­des z Mi­le­tu (po­ło­wa VI wie­ku p.n.e.): „Śred­ni stan jest naj­lep­szy, do nie­go pra­gnę w państwie na­le­żeć”3.

Wo­bec bo­ga­tych Gre­cy nie prze­ja­wia­li nie­chęci czy za­zdro­ści, ale ra­czej szo­wi­nizm. Ich zda­niem bo­ga­ci, po­dob­nie jak bied­ni, nie mie­li umie­jęt­no­ści i na­rzędzi nie­zbęd­nych do obro­ny po­lis, nie cie­szy­li się rów­nież za­ufa­niem spo­łecz­nym. Bied­nych nie było stać na zbro­ję ho­pli­tów; bo­ga­ci roz­sie­dli się na ku­cy­kach. Je­dy­nie środ­ko­wa gru­pa skła­da­jąca się z pie­cho­ty, czy­li opan­ce­rzo­nych włócz­ni­ków fa­lan­gi, mia­ła mo­ral­ne pra­wo gło­su, aby mó­wić o tym, kie­dy iść lub nie iść na woj­nę. Nad­miar zie­mi czy­ni czło­wie­ka le­ni­wym. Z pew­no­ścią jed­nak po­sia­da­nie wła­sne­go te­ry­to­rium nie wpędza go w bie­dę i za­zdro­ść. Oko­ło dzie­si­ęciu akrów upraw oli­wek, wi­no­ro­śli i zbóż za­pew­nia­ło już sa­mo­wy­star­czal­no­ść go­spo­dar­czą i po­li­tycz­ną. Kult kla­sy śred­niej roz­prze­strze­nił się na po­nad ty­si­ąc pi­ęćset grec­kich po­lis, a pó­źniej stał się pod­sta­wo­wym za­ło­że­niem agrar­nej Re­publiki Rzym­skiej4.

W kil­ku bar­dziej za­co­fa­nych grec­kich po­lis żyło mnó­stwo na­jem­nej słu­żby i he­lo­tów. W wi­ęk­szo­ści po­lis znaj­do­wa­li się ta­kże nie­wol­ni­cy – ich sta­tus był zwy­kle wy­ni­kiem pe­cho­we­go uro­dze­nia lub poj­ma­nia w cza­sie woj­ny (zwy­kle nie miał jed­nak źró­deł ra­so­wych). W ta­kich wa­run­kach na­ro­dzi­ła się za­rów­no idea wol­no­ści, jak i rów­no­ści wśród oby­wa­te­li, dla któ­rych na­tu­rą lo­gi­ki ewo­lu­cyj­nej był zwrot w kie­run­ku co­raz wi­ęk­sze­go ega­li­ta­ry­zmu oraz in­klu­zyw­no­ści. W ten spo­sób wśród grec­kich po­lis z V wie­ku p.n.e. sta­ro­żyt­na kon­cep­cja „chło­pa” – wie­śnia­ka na sta­łe zwi­ąza­ne­go z pew­nym ob­sza­rem jako dzie­rżaw­cy lub wła­ści­cie­la ziem­skie­go bez praw po­li­tycz­nych i wol­no­ści – zosta­ła usu­ni­ęta.

W ten spo­sób nowe po­jęcie oby­wa­te­la za­stąpi­ło fi­gu­rę pod­da­ne­go. Wkrót­ce uku­ty zo­stał iko­nicz­ny ter­min: po­li­tês, czy­li „oso­ba z po­lis”. Po­lis i po­li­tês dały na­stęp­nie po­czątek ca­łej ga­mie an­giel­skich ter­mi­nów kon­sty­tu­cyj­nych, ta­kich jak „po­li­ty­ka”, „po­li­tyk”, „po­li­tycz­ny”, „po­li­sa” oraz „po­li­cja”. Wbrew po­wszech­ne­mu za­ło­że­niu w kla­sycz­nym grec­kim słow­ni­ku, zwi­ąza­nym z kwe­stią po­lis, ni­g­dy nie wy­stępo­wał ter­min, któ­rym mo­żna by okre­ślić „chło­pów”. Jed­nak w sta­ro­żyt­nej Gre­cji sprzed cza­sów po­lis oraz w nie­ty­po­wych re­gio­nach, w któ­rych żyli spar­ta­ńscy he­lo­tai oraz pe­ne­stai w Te­sa­lii, ist­nia­ło już mnó­stwo takich ter­mi­nów5.

Rów­nież w tym kon­te­kście Re­pu­bli­ka Rzym­ska wzo­ro­wa­ła się na hel­le­ni­stycz­nym pre­ce­den­sie. Drob­ni rol­ni­cy: wło­scy żo­łnie­rze, słyn­ni rzym­scy le­gio­ni­ści, sta­li się fun­da­men­tem re­pu­bli­ki, któ­rej ce­lem było za­pew­nie­nie praw po­li­tycz­nych na ba­zie ich eko­no­micz­nej ży­wot­no­ści oraz spraw­no­ści bo­jo­wej – pa­ra­dyg­mat nie­spo­ty­ka­ny ni­g­dzie in­dziej w re­gio­nie Mo­rza Śró­dziem­ne­go. Rzym­skie ci­vis (por. „cy­wil­ne”, „oby­wa­tel­skie”, „cy­wi­li­za­cja” itp.), czy­li oby­wa­tel, był be­ne­fi­cjen­tem przy­wi­le­jów za­pi­sa­nych w ob­szer­nym kodek­sie praw­nym.

Ochro­na praw­na ci­vis przed ar­bi­tral­nym aresz­to­wa­niem, kon­fi­ska­tą ma­jąt­ku czy opo­dat­ko­wa­niem sta­no­wi­ła o war­to­ści oby­wa­tel­stwa. I rze­czy­wi­ście, pó­źniej w ca­łym kon­tro­lo­wa­nym przez Rzym re­gio­nie Mo­rza Śró­dziem­ne­go roz­brzmie­wa­ła echem prze­chwa­łka z cza­sów re­pu­bli­ka­ńskich: ci­vis Ro­ma­nussum, czy­li: „Je­stem oby­wa­te­lem rzym­skim”. Mó­wi­ący te sło­wa (je­śli miał tyle szczęścia, że żył w ob­rębie roz­ra­sta­jących się ob­sza­rów rzym­skich) cie­szył się wi­ęk­szy­mi pra­wa­mi niż prze­jezd­ni, a ta­kże zwy­kli miesz­ka­ńcy. Isto­ta spra­wy po­le­ga­ła – po­dob­nie jak w Gre­cji – na ugrun­to­wa­niu po­zy­cji czło­wie­ka: je­śli za­pew­ni się oby­wa­te­lo­wi rów­no­ść wo­bec pra­wa, wol­no­ść i sta­bil­no­ść go­spo­dar­czą, to jego ta­len­ty roz­kwit­ną, wzbo­ga­ca­jąc całe pa­ństwo6.

W dru­gim i trze­cim wie­ku na­szej ery w du­żej mie­rze za­ni­kła wło­ska rów­no­wa­ga, będąca osto­ją re­pu­bli­ki przez całe ty­si­ąc­le­cie. Rzym w co­raz wi­ęk­szym stop­niu sta­wał się im­pe­rium dwóch klas: bo­ga­tych i bied­nych. Za­bra­kło jed­nak kla­sy śred­niej, któ­ra mo­gła­by je zba­lan­so­wać, wła­ści­wie za­ni­ka­ła sama in­sty­tu­cja gło­so­wa­nia na­ro­do­we­go. Pierw­szy na świe­cie eks­pe­ry­ment z glo­ba­li­za­cją (w tym przy­pad­ku do­ty­czył on Mare No­strum, czy­li Mo­rza Śró­dziem­ne­go) osta­tecz­nie wy­nisz­czył rzym­ską kla­sę średnią i rol­ni­czą.

Wy­pra­wy le­gio­ni­stów rol­nych, będących wła­ści­cie­la­mi ziem­ski­mi, da­le­ko za gra­ni­cę w celu pod­bo­ju no­we­go te­ry­to­rium (na­sza wer­sja „za­stęp­czych wo­jen za­mor­skich”) do­star­cza­ły za­gra­nicz­nych nie­wol­ni­ków, któ­rych obec­no­ść umo­żli­wia­ła kon­so­li­da­cję rol­nic­twa pod nie­obec­no­ść rzym­skich rol­ni­ków. Pa­mi­ętaj­my, że agra­ryzm sta­no­wił kręgo­słup przed­in­du­strial­nej kla­sy śred­niej. Nie­za­le­żno­ść drob­ne­go rol­ni­ka zwi­ąza­na z ko­niecz­no­ścią łącze­nia siły mi­ęśni oraz in­te­lek­tu w celu pro­duk­cji żyw­no­ści to cno­ty nie­zbęd­ne dla osi­ągni­ęcia sa­mo­rząd­no­ści. Za­rów­no z prag­ma­tycz­ne­go, jak i in­dy­wi­du­ali­stycz­ne­go punk­tu wi­dze­nia. Nie­ste­ty, rol­ni­cze le­gio­ny stop­nio­wo sta­wa­ły się na­jem­ni­ka­mi albo były ob­sa­dza­ne przez lu­dzi nie­ma­jących żad­ne­go udzia­łu w spo­łe­cze­ństwie rzym­skim. Eli­ta w celu utrzy­ma­nia rządów wy­ko­ny­wa­ła ge­sty w stro­nę ar­mii i bied­nych, do­star­cza­jąc im ste­reo­ty­po­we­go „chle­ba i igrzysk” (pa­nem et cir­cen­ses) – jak to ujął po­eta Ju­we­na­lis, któ­ry „ka­ry­ka­tu­ro­wał” miej­skie, zwy­kle bez­czyn­ne masy utrzy­my­wa­ne na po­wierzch­ni dzi­ęki kom­bi­na­cji pa­ństwo­wych do­ta­cji żyw­no­ści oraz bez­płat­nej roz­ryw­ce.

Jed­nak na­wet po upad­ku świa­ta kla­sycz­ne­go w dru­giej po­ło­wie V wie­ku na­szej ery i prze­jścio­we­mu za­ni­ko­wi szcząt­ko­wej kla­sy śred­niej, idea sze­ro­ko za­kro­jo­ne­go oby­wa­tel­stwa Za­cho­du ni­g­dy do ko­ńca nie uma­rła. Wręcz prze­ciw­nie, w ci­ągu na­stęp­ne­go pó­łto­ra ty­si­ąc­le­cia wy­stępo­wa­ła w ró­żnych po­sta­ciach w ca­łej Eu­ro­pie. Kla­sy rol­ni­cze – raz wi­ęk­sze, raz mniej­sze – sta­ra­ły się stwo­rzyć pa­ństwo kon­sty­tu­cyj­ne, któ­re chro­ni­ło­by i od­zwier­cie­dla­ło ich wła­sne in­te­re­sy. W od­ró­żnie­niu od bied­nych bez zie­mi nie chcie­li re­dy­stry­bu­cji cu­dzej wła­sno­ści i pie­ni­ędzy. W prze­ci­wie­ństwie do bo­ga­tych nie po­strze­ga­li rządu jako środ­ka wspo­ma­ga­jące­go utrzy­ma­nie przy­wi­le­jów wy­ni­ka­jących z uro­dze­nia lub jako or­na­men­tu sym­bo­li­zu­jące­go wpływy i wła­dzę7.

Po­wra­ca­jący w hi­sto­rii eu­ro­pej­ski ide­ał nie­za­le­żnej kla­sy śred­niej (pier­wot­nie kla­sy rol­ni­czej), prze­ciw­sta­wio­ny znie­wo­lo­ne­mu chłop­stwu, stał się ide­ałem ame­ry­ka­ńskim. A przy­naj­mniej tak było do nie­daw­na. Po­li­ty­cy wci­ąż wy­chwa­la­ją kla­sę śred­nią, ale nie­wie­lu zna spo­so­by (lub cho­ciaż ich szu­ka­ło), któ­re po­zwo­li­ły­by pod­trzy­mać jej eg­zy­sten­cję w ra­dy­kal­nie zmie­nia­jącym się zglo­ba­li­zo­wa­nym świe­cie. W efek­cie do­szło do po­wsta­nia no­we­go ame­ry­ka­ńskie­go chłop­stwa, skła­da­jące­go się z mi­lio­nów Ame­ry­ka­nów, któ­rzy nie po­sia­da­ją żad­nej wła­sno­ści lub mają jej nie­wie­le. Nowa wi­ęk­szo­ść ma zni­ko­me oszczęd­no­ści lub nie po­sia­da ich w ogó­le. Pi­ęćdzie­si­ąt osiem pro­cent Ame­ry­ka­nów ma w ban­ku mniej niż 1000 do­la­rów. Brak wy­pła­ty po­zba­wia ich środ­ków do ży­cia i skut­ku­je ca­łko­wi­tą nie­zdol­no­ścią do po­ra­dze­nia so­bie ze zna­czącym za­dłu­że­niem. Wi­ęk­szo­ść tego, co ku­pu­ją, od sa­mo­cho­dów po sprzęt elek­tro­nicz­ny, opła­ca­ją kar­ta­mi kre­dy­to­wy­mi. Śred­nie za­dłu­że­nie na kar­cie ob­ci­ąże­nio­wej wy­no­si po­nad 8000 do­la­rów na go­spo­dar­stwo do­mo­we i po­nad 2000 do­la­rów na oso­bę fi­zycz­ną. Jest ono spła­ca­ne w mie­si­ęcz­nych ra­tach przy śred­niej rocz­nej sto­pie pro­cen­to­wej wy­no­szącej od 15 do 19 pro­cent, w cza­sie gdy wi­ęk­szo­ść kre­dy­tów hi­po­tecz­nych na cele miesz­ka­nio­we jest zwy­kle ni­ższa niż 4 pro­cent. Krót­ko­ter­mi­no­we za­dłu­że­nie przy­po­mi­na sys­tem płat­no­ści i po­ro­zu­mień w spra­wie dzie­rża­wy udzia­łów, któ­re przed­no­wo­żyt­ni chło­pi za­wie­ra­li ze swo­imi pa­na­mi. W efek­cie chłop pa­ńsz­czy­źnia­ny nie mógł ko­rzy­stać z po­li­tycz­nej nie­za­le­żno­ści i nie miał na­dziei na awans spo­łecz­ny. Głów­ną ró­żni­cą jest oczy­wi­ście to, że wspó­łcze­sny chłop ame­ry­ka­ński jest be­ne­fi­cjen­tem wy­ra­fi­no­wa­ne­go spo­łe­cze­ństwa tech­no­lo­gicz­ne­go, któ­re umo­żli­wia mu na­tych­mia­sto­wą ko­mu­ni­ka­cję, za­awan­so­wa­ną opie­kę zdro­wot­ną, roz­ryw­kę te­le­wi­zyj­ną i kom­pu­te­ro­wą, nie­dro­gą żyw­no­ść oraz pa­ństwo opie­ku­ńcze. Te ma­te­rial­ne bło­go­sła­wie­ństwa często ma­sku­ją zja­wi­sko kur­czącej się kla­sy śred­niej, tra­cącej kon­tro­lę nad wła­snym lo­sem.

Jed­na pi­ąta oby­wa­te­li Ame­ry­ki otrzy­mu­je bez­po­śred­nią po­moc pu­blicz­ną od rządu. Znacz­nie po­nad po­ło­wa miesz­ka­ńców kra­ju jest uza­le­żnio­na od ja­kie­goś ro­dza­ju do­ta­cji sta­no­wych lub rządo­wych trans­fe­rów pie­ni­ężnych, co wy­ja­śnia, dla­cze­go oko­ło 60 pro­cent Ame­ry­ka­nów po­bie­ra od rządu wi­ęcej pie­ni­ędzy, niż wpła­ca w po­sta­ci ró­żnych fe­de­ral­nych po­dat­ków do­cho­do­wych. Ko­rzy­sta­ją oni z roz­ma­itych upraw­nień do opie­ki zdro­wot­nej, ulg po­dat­ko­wych i zwol­nień, wspie­ra­nych przez wła­dze fe­de­ral­ne po­ży­czek stu­denc­kich i ko­mer­cyj­nych, do­dat­ków miesz­ka­nio­wych, do­ta­cji żyw­no­ścio­wych, po­mo­cy dla osób nie­pe­łno­spraw­nych i bez­ro­bot­nych oraz pomo­cy praw­nych.

Spo­łecz­na kro­plów­ka w po­łącze­niu z osi­ągni­ęcia­mi na­uki na­pędza­nej przez wol­no­ryn­ko­wy ka­pi­ta­lizm po­zwo­li­ły po­ło­żyć kres gło­do­wi, umie­ra­niu po trzy­dzie­st­ce i czter­dzie­st­ce, a przede wszyst­kim chro­nicz­ne­mu nie­do­ży­wie­niu. Za­pew­ni­ły one ta­kże do­stęp do bo­gac­twa dóbr ma­te­rial­nych. Nie­mniej jed­nak ame­ry­ka­ńscy „chło­pi” XXI wie­ku – obec­nie być może oko­ło 46 pro­cent po­pu­la­cji – umie­ra­ją zwy­kle z ma­jąt­kiem net­to mniej­szym niż 10 000 do­la­rów, otrzy­mu­ją i po­zo­sta­wia­ją nie­wiel­ki spa­dek, je­śli w ogó­le zo­sta­wia­ją po sobie co­kol­wiek.

Wy­star­czy prze­je­chać się El Ca­mi­no Real na obrze­żach eli­tar­ne­go kam­pu­su Uni­wer­sy­te­tu Stan­for­da, aby zo­ba­czyć, jak set­ki osób miesz­ka w przy­cze­pach przy kra­wężni­ku na wzór bied­nych miesz­ka­ńców Ka­iru albo od­wie­dzić bocz­ne ulicz­ki w po­bli­żu sie­dzi­by Go­ogle w po­bli­skim Mo­un­ta­in View, gdzie ty­si­ące lu­dzi żyje w swo­ich sa­mo­cho­dach, prze­spa­ce­ro­wać się wśród bez­dom­nych po Tony Uni­ver­si­ty Ave­nue w Palo Alto. Po­rów­naj­my ich styl ży­cia z po­sia­dło­ścia­mi w po­bli­skim Wo­od­si­de, Ather­ton lub Por­to­la Val­ley oraz mer­ce­de­sa­mi i BMW na par­kin­gach stu­denc­kich Uni­wer­sy­te­tu Stan­for­da, któ­rych wła­ści­cie­la­mi są dwudzie­sto­lat­ko­wie.

Na­tu­ral­nym hi­sto­rycz­nym punk­tem od­nie­sie­nia dla tej dy­cho­to­mii z pew­no­ścią nie jest dy­na­micz­nie roz­wi­ja­jąca się kla­sa śred­nia, któ­ra wy­ło­ni­ła się po II woj­nie świa­to­wej. Ob­raz, któ­ry po­wi­nien nam sta­nąć przed ocza­mi, przed­sta­wia je­den z dwo­rów śre­dnio­wiecz­nej Eu­ro­py lub twier­dzę, za któ­rej mu­ra­mi znaj­du­ją się chłop­skie cha­ty. Ze względów prak­tycz­nych pra­wie nie­mo­żli­we jest, aby mło­de ro­dzi­ny ku­pi­ły dom gdzie­kol­wiek w pi­ęciu­set­mi­lo­wym po­stępo­wym pa­sie przy­brze­żnym Ka­li­for­nii, łączącym San Die­go z Ber­ke­ley, tak samo jak nie stać ich na domy w wi­ęk­szych ob­sza­rach Por­t­land i Se­at­tle. To samo do­ty­czy w du­żej mie­rze ob­sza­rów me­tro­po­li­tal­nych i pod­miej­skich od Bo­sto­nu po Wa­szyng­ton. Czym­kol­wiek sta­ła się ta nowa, roz­dwo­jo­na kul­tu­ra – a jest ona nowa i ró­żna od tej sprzed pół wie­ku – nie sprzy­ja już kla­sycz­ne­mu oby­wa­tel­stwu8.

Na­wet ci z kla­sy śred­niej, któ­rzy po­tra­fią oszczędzać i od­kła­da­ją część swo­ich do­cho­dów po za­ło­że­niu skrom­nych kont ban­ko­wych w for­mie ksi­ążecz­ki oszczęd­no­ścio­wej, sta­ją się ofia­ra­mi zin­sty­tu­cjo­na­li­zo­wa­nych ta­nich od­se­tek. Re­zul­ta­tem ogrom­nych i chro­nicz­nych rocz­nych de­fi­cy­tów bu­dże­to­wych, któ­re si­ęga­ją bi­lio­nów do­la­rów – dług pu­blicz­ny wy­no­si obec­nie pra­wie 30 bi­lio­nów do­la­rów – oraz ze­ro­wych stóp pro­cen­to­wych (często nie­sta­bil­nej Re­zer­wy Fe­de­ral­nej) jest znisz­cze­nie wszel­kich do­cho­dów czer­pa­nych z od­se­tek na kon­tach oszczęd­no­ścio­wych. Skrom­ny przed­sta­wi­ciel kla­sy śred­niej sta­je za­tem przed trud­ny­mi wy­bo­ra­mi, gdy chce za­cho­wać war­to­ść swo­ich pie­ni­ędzy. Może an­ga­żo­wać się w ry­zy­kow­ne spe­ku­la­cje na ryn­ku nie­ru­cho­mo­ści lub in­we­sto­wać na dy­na­micz­nie roz­wi­ja­jącej się gie­łdzie, któ­rej często nie na­pędza­ją wy­ni­ki biz­ne­so­we, lecz oso­by nie­ma­jące gdzie ulo­ko­wać swo­ich pie­ni­ędzy. Dla­te­go ro­dzi­ny z kla­sy śred­niej dla bez­pie­cze­ństwa często trzy­ma­ją swo­je skrom­ne oszczęd­no­ści na ksi­ążecz­kach oszczęd­no­ścio­wych lub ku­pu­ją ob­li­ga­cje fe­de­ral­ne, gdzie od­set­ki po­ni­żej jed­ne­go pro­cen­ta nie po­kry­wa­ją spad­ku war­to­ści ka­pi­ta­łu w wy­ni­ku rocznej in­fla­cji9.