Prawo żywnościowe ebook

Katarzyna Leśkiewicz

Prawo żywnościowe

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2020

Recenzja:dr hab. Paweł Wojciechowski, prof. UW

Wydawca:Lucyna Wyciszkiewicz-Pardej

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

© Wydawnictwo C.H.Beck 2020

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: Marta ŚwierkPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8235-205-4

Przedmowa

W podręczniku „Prawo żywnościowe” opracowano podstawowe akty prawa żywnościowego, zarówno unijnego (zwłaszcza rozporządzenie nr 178/2002), jak i krajowego, a także normy występujące w ramach globalnego systemu żywnościowego, jak np. Codex Alimentarius.

Prawo żywnościowe było już przedmiotem opracowań w formie podręcznikowej przez innych autorów, np. M. Taczanowskiego1, jak też opracowania „systemowego” M. Korzyckiej i P. Wojciechowskiego2. Trzeba jednak zaznaczyć, że opracowania z tego zakresu szybko tracą na aktualności, ponieważ co kilka miesięcy w Unii Europejskiej przyjmowane są nowe akty prawne, a także narasta stopień złożoności zagadnień regulowanej materii, co wynika z postępu i rozwoju różnych dziedzin nauki zajmujących się produkcją żywności i żywienia. Ponadto, mimo długiego okresu obowiązywania regulacji prawa żywnościowego, wciąż zdarza się, że na rynek trafia żywność o niebezpiecznych cechach. Świadczy to o ciągle aktualnej potrzebie podejmowania badań naukowych czy publikacji z prawa żywnościowego.

W prezentowanym podręczniku uwzględniono najnowsze regulacje prawne, poglądy doktryny prawa rolnego i orzecznictwo, a ponadto podejście – od globalnego (światowego), do regionalnego (unijnego) i krajowego prawa żywnościowego, ze szczególnym akcentem regulacji unijnej. Charakteryzuje się on przejrzystą systematyką podziału i układu treści oraz jej syntetycznym ujęciem. Książka ta jest dobrą okazją do inicjowania naukowego dyskursu w sferze dydaktyki z udziałem studentów wydziałów prawa, jak też praktyków zajmujących się stosowaniem wspomnianych przepisów.

Globalny system prawa żywnościowego osadzony jest w kilku płaszczyznach regulacji prawnej różnego szczebla. Dlatego pierwszą część podręcznika stanowi opracowanie podstawowych zagadnień prawa żywnościowego o znaczeniu międzynarodowym. Wśród nich występują podstawowe kategorie prawa, jak np. bezpieczeństwo żywnościowe (food security) i jego szczególne postaci. Funkcjonowanie systemów żywnościowych podlega regulacjom dotyczącym rolnictwa i handlu w ramach Światowej Organizacji Handlu (WTO) i zawartych przez jej strony umów, stąd część książki dedykowana jest właśnie tym kwestiom.

Filarami prawa żywnościowego są: podstawowe pojęcia żywności i pasz oraz wiele innych (np. materiały i wyroby przeznaczone do kontaktu z żywnością). Determinują one granice prawa żywnościowego i odpowiedzialności producentów. Ważną rolę w praktyce stosowania prawa żywnościowego odgrywają także takie instytucje jak System Wczesnego Ostrzegania, Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności. Dlatego istotną część podręcznika (rozdziały II, III i IV) poświęcono zagadnieniom prawa żywnościowego Unii Europejskiej, a także krajowego. Ponadto rozważania obejmują proces kształtowania się tej regulacji oraz podstawy prawa żywnościowego w Traktacie o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

Celem prawa żywnościowego jest zwłaszcza zapewnienie wysokiego poziomu ochrony zdrowia i życia ludzi. Z tego względu najwięcej uwagi w regulacji prawnej prawodawca poświęcił bezpieczeństwu żywności i pasz, na które składają się wymogi dotyczące szeroko rozumianej produkcji, informacji o żywności oraz odpowiedzialności za naruszenia prawa i sankcji z tym związanych, co znalazło wyraz w rozważaniach w rozdziałach IV i VI. Wiele szczegółowych wymogów podlega bardzo rozbudowanym i szczegółowym aktom prawnym Unii Europejskiej, w tym żywność pochodzenia zwierzęcego, stosowanie substancji dodatkowych, aromatów i enzymów, pozostałości pestycydów, substancji zanieczyszczających i innych. Wymaga to spełnienia przez producentów wielu warunków bezpieczeństwa żywności.

Dopełnieniem regulacji bezpieczeństwa żywności jest regulacja systemów jakości żywności, a w tym produktów rolnictwa ekologicznego, chronionych nazw pochodzenia i chronionych oznaczeń geograficznych, gwarantowanych tradycyjnych specjalności i systemów określeń jakościowych fakultatywnych, co omówione zostało w rozdziale V. Są to kategorie produktów nazywane w doktrynie prawa rolnego produktami wysokiej jakości. Jakość żywności jest kategorią niezwykle pojemną, obejmującą właściwości wykraczające ponad bezpieczeństwo żywności, niezależne od jakości handlowej. Ponadto, w obszarze regulacji prawnej znajduje się także żywność nietypowa ze względu na metodę produkcji lub cechy szczególne, np. żywność i pasze genetycznie modyfikowane, nowa żywność (novel food, czy żywność szczególnego przeznaczenia).

Zapewnienie bezpieczeństwa żywności możliwe jest dzięki uregulowaniu instrumentów podporządkowanych właśnie temu celowi, takich jak kontrola i nadzór oraz odpowiedzialność. Od lat urzędowa kontrola żywności i pasz stanowi podstawowe gwarancje bezpieczeństwa żywności. W podręczniku zagadnienia te prezentowane są z punktu widzenia nowego unijnego rozporządzenia w sprawie urzędowej kontroli żywności, tj. 2017/625. Natomiast odpowiedzialność w prawie żywnościowym jest już swoistą konsekwencją naruszenia przepisów prawa czy wyrządzenia szkody w znaczeniu cywilnoprawnym. Tym kwestiom poświęcona została część rozdziału VI.

Stan prawny, literatura i orzecznictwo uwzględnione zostały na dzień 15.9.2020 r.

dr hab., prof. UAM Katarzyna Leśkiewicz

Wykaz skrótów

1. Źródła prawa

2.Organy orzekające

3. Instytucje

4. Czasopisma i publikatory

Dz.U. 

Dziennik Ustaw

Dz.Urz. UE

Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej

NPN

Nowy Przegląd Notarialny

ONSA

Orzecznictwo Najwyższego Sądu Administracyjnego

OTK-A

Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego – Seria A

PiP

Państwo i Prawo

PPR

Przegląd Prawa Rolnego

Przem. Spoż.

Przemysł Spożywczy

PS

Przegląd Sądowy

RDA

Rivista di Diritto Agrario

Rej.

Rejent

RPEiS

Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny

SIA

Studia Iuridica Agraria

SIL

Studia Iuridica Lublinensia

ZOTSiS

Zbiór Orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości i Sądu

5. Piśmiennictwo

Herdegen, Prawo europejskie

M. Herdegen, Prawo europejskie, Warszawa 2006

Korzycka, Prawo żywnościowe

M. Korzycka-Iwanow, Prawo żywnościowe Zarys prawa polskiego i wspólnotowego, Warszawa 2005

Korzycka, Wojciechowski, System prawa

M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

Taczanowski, Prawo żywnościowe

M. Taczanowski, Prawo żywnościowe, Warszawa 2017

Srogosz, Międzynarodowe prawo

T. Srogosz, Międzynarodowe prawo żywnościowe, Warszawa 2020

6. Inne skróty

art.

artykuł

ds.

do spraw

ha

hektar

itd.

i tak dalej

itp.

i temu podobne

km/h

kilometrów na godzinę

lit.

litera

m.in.

między innymi

n.

następne/następny

niepubl.

niepublikowane/-y

np.

na przykład

Nr

numer

pkt

punkt

podkreśl.

podkreślenie

por.

porównaj

post.

postanowienie

poz.

pozycja

ppoż.

przeciwpożarowe/-y

pt.

pod tytułem

r.

rok

red.

redakcja

Rhd

Rolniczy handel detaliczny

rozdz.

rozdział

s.

strona

SP

Skarb Państwa

t.

tom

t.j.

tekst jednolity

tj.

to jest

tzw.

tak zwana (-e, -y)

uchw.

uchwała

ust.

ustęp

vol.

wolumin

w zw.

w związku

WPR

wspólna polityka rolna

ww.

wyżej wymieniony

wyr.

wyrok

z o.o.

z ograniczoną odpowiedzialnością

zd.

zdanie

ze zm.

ze zmianami

zob.

zobacz

Bibliografia

M. Alabrese, Il regime della food security nel commercio agricolo internazionale Dall’Havana Charter al processo di riforma dell’Accordo agricolo WTO, Torino 2018

A. Alemanno, Trade in Food: Regulatory and Judicial Approaches in the EC and the WTO, Londyn 2007

A. Balicki, komentarz do art. 14, [w:] Oświadczenia żywieniowe i zdrowotne w oznakowaniu, prezentacji i reklamie żywności. Komentarz, red. A. Szymecka-Wesołowska, Lex/el. 2015

K. Bandarzewski, Prywatyzacja zadań publicznych, [w:] Koncepcja systemu prawa administracyjnego, red. J. Zimmermann, Warszawa 2007

J. Bieluk, Działy specjalne produkcji rolnej. Problemy prawne, Białystok 2013

S. Biernat, Źródła prawa Unii Europejskiej, [w:] Prawo Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2004

Ł. Bobeł, K. Leśkiewicz, Odpowiedzialność cywilna za szkodę wyrządzoną przez niebezpieczny środek spożywczy, Przem. Spoż. 2007, t. 62, Nr 3

M. Bohdan, Opakowania giętkie – nowe materiały i rozwiązania, Przem. Spoż. 2010, Nr 7/8

S. Bolognini, Food Security, Food Safety e agroenergie, RDA 2010, z. 2

J. Goździewicz-Biechońska, R. Budzinowski, Ines Härtel (Editor), Handbook of Agri-Food Law in China, Germany, European Union. Food Security, Food Safety, Sustainble Use of Resources in Agriculture, Springer 2017, ss. 662, PPR 2018, Nr 2, s. 195–197, DOI: 0.14746/ppr.2018.23.2.1

R. Budzinowski, Food related challenges of the Common Agricultural Policy, [w:] Food Security, Food Safety, Food Quality, Forum Umwelt, Agrar- und Klimaschutzrecht, red. I. Härtel, R. Budzinowski, Baden-Baden 2016

R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa rolnego w prawie rolnym, Poznań 1992

R. Budzinowski, Prawo rolne między globalizacją a lokalnością (kilka refleksji), [w:] Współczesne problemy prawa rolnego i cywilnego. Księga jubileuszowa Profesor Teresy Kurowskiej, red. D. Łobos-Kotowska, P. Gała, M. Stańko, Warszawa 2018

R. Budzinowski, Problemy ogólne prawa rolnego. Przemiany podstaw legislacyjnych i koncepcji doktrynalnych, Poznań 2008

R. Budzinowski, Status prawny rolnika jako przedsiębiorcy (zagadnienia wybrane), RPEiS 2002, z. 3

R. Budzinowski, A. Suchoń, Prawne mechanizmy wspierania i ochrony rolnictwa rodzinnego w Polsce i innych Państwach Unii Europejskiej, [w:] Prawne mechanizmy wspierania i ochrony rolnictwa rodzinnego w Polsce i innych Państwach Unii Europejskiej, red. P. Litwiniuk, Warszawa 2015

E. Całka, Geograficzne oznaczenie pochodzenia. Studium z prawa wspólnotowego i prawa polskiego, Warszawa 2008

Celiakia i dieta bezglutenowa. Praktyczny poradnik, red. G. Konińska, A. Marczewska, P. Sabak-Huzior, M. Źródlak, Warszawa 2017

M. Cierach, A. Bilicka, Nowe techniki pakowania mięsa i przetworów mięsnych, Przemysł Spożywczy 2010, Nr 7/8

L. Costato, Agricoltura, ambiente e alimentazione nell’evoluzione del diritto dell’Unione Europea, RDA 2015, z. 2

L. Costato, Diritto alimentare e diritto al cibo: dal piano Mansholt alla riforma del 2013, RDA 2015, z. 3

E. Cristiani, Modelli di agricoltura “sostenibile” con particolare attenzione al settore vitivinicolo, [w:] XV World Congress of Agricultural Law. Contemporary Challenges of Agricultural Law: Among Globalization, Regionalization and Locality, red. R. Budzinowski, Poznań 2018

N. Czaja-Jagielska, M. Ankiel-Homa, Opakowania do żywności – tendencje we wzornictwie, Przem. Spoż. 2011, Nr 2

P. Czechowski, Proces dostosowania polskiego prawa rolnego i żywnościowego do prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2001

P. Czechowski, Dostosowanie polskiego prawa rolnego i żywnościowego do prawa wspólnotowego po akcesji do Unii Europejskiej. Suplement do publikacji Proces dostosowania polskiego prawa rolnego i żywnościowego do prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2005

A. Czyżewski, A. Poczta-Wajda, Polityka rolna w warunkach globalizacji. Doświadczenia GATT/WTO, Warszawa 2011

A. Dąbek, Wpływ żywności i nawyków żywieniowych na rozwój dzieci w wieku szkolnym, Journal of NutriLife 2020, Nr 5

„E” w żywności bez kontroli. NIK o nadzorze nad stosowaniem dodatków do żywności, 3.1.2019 r.

J. Filipek, Prawo administracyjne. Instytucje ogólne, Kraków 2001

Ch. Flaskühler, X. Yu, Genetic Resources Law, [w:] Handbook of Agri-Food Law on China, Germany, European Union. Food security, Food Safety, Sustainable Use of Resources in Agriculture, red. I. Härtel, Frankfurt (Oder) 2018

P. Gała, Obszary wolne od GMO w Polsce, SIA 2014, t. 59

A. Germanò, Corso di diritto agroalimentare, Torino 2007

A. Germanò, Manuale di diritto agrario, Torino 2006

A. Germanò, M. Pia Ragionieri, Diritto agroalimentare. Le regole del mercato degli alimenti e dell’informazione alimentare, Torino 2019

J. Goździewicz-Biechońska, The role of agriculture in the circular economy (perspectives for legislation and policy), PPR 2016, Nr 1

M. Górski, K. Rynkiewicz, Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych, Warszawa 2009

Handbook of Agri-Food Law on China, Germany, European Union. Food security, Food Safety, Sustainable Use of Resources in Agriculture, red. I. Härtel, Frankfurt (Oder) 2018

I. Hasińska, Ewolucja od rolnika indywidualnego ku przedsiębiorcy rolnemu. Uwagi na tle statusu prawnego rolnika i spółki cywilnej, PPR 2017 Nr 2

I. Härtel, D. Ren, Agri-Food Law. Term, Development, Structures, System and Framework, [w:] Handbook of Agri-Food Law on China, Germany, European Union. Food security, Food Safety, Sustainable Use of Resources in Agriculture, red. I. Härtel, Frankfurt (Oder) 2018

I. Härtel, H. Yu, Food Security and Food Safety Law, [w:] Handbook of Agri-Food Law on China, Germany, European Union. Food security, Food Safety, Sustainable Use of Resources in Agriculture, red. I. Härtel, Frankfurt (Oder) 2018

M. Herdegen, Prawo europejskie, Warszawa 2006

Higiena produkcji żywności, red. D. Kołożyn-Krajewska, Warszawa 2019

H. Hollowitz, S. Yang, Land Resources Law, [w:] Handbook of Agri-Food Law on China, Germany, European Union. Food security, Food Safety, Sustainable Use of Resources in Agriculture, red. I. Härtel, Frankfurt (Oder) 2018

J. Jagielski, Kontrola administracji publicznej, Warszawa 2007

B. Jeżyńska, Producent rolny jako przedsiębiorca, Lublin 2008

B. Jeżyńska, Slow city w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Współczesne problemy prawa rolnego i cywilnego. Księga jubileuszowa Profesor Teresy Kurowskiej, red. D. Łobos-Kotowska, P. Gała, M. Stańko, Warszawa 2018

B. Jeżyńska, M.A. Król, Generation change in agriculture. De lege lata – de lege ferenda remarks, [w:] XV World Congress of Agricultural Law. Contemporary Challenges of Agricultural Law: Among Globalization, Regionalization and Locality, red. R. Budzinowski, Poznań 2018

B. Jeżyńska, A. Oleszko, Prawo rolne i żywnościowe – zarys wykładu, cz. I–III, Kraków 2003

A. Jurcewicz, Orzecznictwo TSUE w tworzeniu zasad prawnych funkcjonowania UE, [w:] Współczesne problemy prawa rolnego i cywilnego, red. D. Łobos-Kotowska, P. Gała, M. Stańko, Warszawa 2018

A. Jurcewicz, Związki prawa żywnościowego z prawem rolnym – wybrane problemy, SIA 2002, t. 3

A. Jurcewicz, B. Kozłowska, E. Tomkiewicz, Wspólna polityka rolna. Zagadnienia prawne, Warszawa 2004

T. Kaczmarek, Ogólne dyrektywy sądowego wymiaru kary, [w:] Nauka o karze. Sądowy wymiar kary. System Prawa Karnego, t. 5, red. T. Kaczmarek, Legalis 2015

A. Kapała, Ochrona oznaczeń geograficznych produktów rolnych i środków spożywczych w prawie międzynarodowym, PPR 2007 Nr 1

A. Kapała, Sprzedaż bezpośrednia produktów rolnych – aspekty prawnoporównawcze, PPR 2012, Nr 1

Kodeks cywilny, Tom II. Komentarz do art. 353–626, red. M. Gutowski, Legalis

M. Korzycka, Bezpieczeństwo żywności, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka, Definicje żywności w prawie, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka, Koncepcje prawa do odpowiedniej żywności, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka, Regulacje dotyczące higieny żywności, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka, Regulacje dotyczące wybranych produktów lub grup produktów (standard produktów), [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka, Relacje prawa unijnego i polskiego w zakresie bezpieczeństwa żywności, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka, Relacje standardów produktów żywnościowych w prawie unijnym, krajowym oraz w Codex Alimentarius, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka, Suplementy diety, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka, Własność intelektualna w obszarze rolnictwa i żywności, [w:] Instytucje prawa rolnego, red. M. Korzycka, Warszawa 2019

M. Korzycka, Żywność ekologiczna, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka-Iwanow, Prawo żywnościowe Zarys prawa polskiego i wspólnotowego, Warszawa 2005

M. Korzycka, P. Wojciechowski, Ewolucja prawa żywnościowego, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka, P. Wojciechowski, Prawo żywnościowe a inne dziedziny prawa (prawo rolne, prawo konsumenckie, prawo handlowe, prawo administracyjne), [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka, P. Wojciechowski, Prawo żywnościowe jako dziedzina prawa, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka, P. Wojciechowski, Regulacja prawna żywności genetycznie zmodyfikowanej w USA i UE w kontekście planowanego Transatlantyckiego Porozumienia Handlowo-Inwestycyjnego (TTIP), SIL 2017, vol. XXVI, 1

M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka, P. Wojciechowski, Wyodrębnienie prawa żywnościowego jako nowej dziedziny prawa, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

M. Korzycka-Iwanow, P. Wojciechowski, Prawo żywnościowe, [w:] Prawo rolne, red. P. Czechowski, Warszawa 2015

S. Kowalczyk, Prawo do czystej żywności. Od kodeksu Hammurabiego do Codex Alimentarius, Warszawa 2014

W. Kozak, Opakowania dla mleka i jego przetworów, Przem. Spoż. 2011, Nr 4

W. Kozak, R. Cierpiszewski, Opakowania inteligentne, Przem. Spoż. 2010, Nr 3

M. Król, Enzymy w przemyśle spożywczym, Journal of NutriLife 2014

T. Kurowska, Pomoc publiczna a ochrona środowiska w procesie produkcji rolnej. Zagadnienia wybrane, [w:] Integracja europejska jako determinanta polityki wiejskiej. Aspekty prawne, red. P. Litwiniuk, Warszawa 2017

J. Lachowski, Komentarz do art. 1, [w:] Kodeks karny. Komentarz, V. Konarska-Wrzosek, Warszawa 2016

Z. Leoński, Nauka administracji, Warszawa 2004

K. Leśkiewicz, Bezpieczeństwo żywnościowe i bezpieczeństwo żywności, PPR 2012, Nr 1

K. Leśkiewicz, In vitro food production from animal cell cultures as a meat alternative (selected legal aspects), PPR 2019, Nr 2

K. Leśkiewicz, komentarz do art. 2, [w:] K. Leśkiewicz, Ustawa o rolnictwie ekologicznym. Komentarz, Warszawa 2017

K. Leśkiewicz, komentarz do art. 5, [w:] K. Leśkiewicz, Ustawa o rolnictwie ekologicznym. Komentarz, Warszawa 2017

K. Leśkiewicz, Legal aspects of labelling of gluten-free products, PPR 2016, Nr 1

K. Leśkiewicz, Legal aspects of the concept of food and production methods, [w:] Food Security, Food Safety, Food Quality. Current Development and Challenges in the European Union Law, red. I. Härtel, R. Budzinowski, Baden-Baden 2016

K. Leśkiewicz, Materiały i wyroby przeznaczone do kontaktu z żywnością – wybrane aspekty prawne, PPR 2012, Nr 2

K. Leśkiewicz, System jakości produktów rolnictwa ekologicznego. Aspekty prawne, Poznań 2011

K. Leśkiewicz, Ustawa o rolnictwie ekologicznym. Komentarz, Warszawa 2017

A. Lichorowicz, O instytucji rodzinnego gospodarstwa rolnego – de lege ferenda, Rej. 1996, Nr 7–8

A. Lichorowicz, R. Budzinowski, Pojęcie i przedmiot prawa rolnego, [w:] Prawo rolne, red. P. Czechowski, Warszawa 2017

I. Lipińska, Institutional risk in agricultural production in the face of negotiating the Transatlantic Trade And Investment Partnership (TTIP), Journal od Agribusiness and Rural Development 2016, Nr 4 (42)

I. Lipińska, Prawne determinanty bioasekuracji zwierząt gospodarskich w Unii Europejskiej i Polsce, [w:] Integracja europejska jako determinanta polityki wiejskiej. Aspekty prawne, red. P. Litwiniuk, Warszawa 2017

I. Lipińska, Z prawnej problematyki dobrostanu zwierząt gospodarskich, PPR 2015, Nr 1

D. Łobos-Kotowska, Charakter prawny kontroli w przepisach ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków EFFROW na lata 2014–2020, [w:] Integracja europejska jako determinanta polityki wiejskiej: aspekty prawne, red. P. Litwiniuk, Warszawa 2017

M. Magierska, Wpływ diety na występowanie raka jelita grubego, Journal of NutriLife 2020, Nr 5

M. Majchrowska, Perspektywy działalności Światowej Organizacji Handlu w obliczu nowych tendencji w handlu światowym – efekty XI Konferencji Ministerialnej WTO, Krakowskie Studia Międzynarodowe 2018, XV, Nr 4

K. Marciniuk, Prawne instrumenty ingerencji władzy publicznej w obrót nieruchomościami rolnymi jako środki kształtowania ustroju rolnego, Białystok 2019

K. Marciniuk, Prawo rolne wobec procesów regionalizacji i globalizacji – zewnętrzne determinanty rozwoju prawa rolnego, [w:] Integracja europejska jako determinanta polityki wiejskiej. Aspekty prawne, red. P. Litwiniuk, Warszawa 2017

K. Marciniuk, Rolnictwo wobec integracji europejskiej i globalizacji. Problematyka prawna, Warszawa 2013

M. Matczak, Kompetencja organu administracji publicznej, Kraków 2004

A.K. Mayer, H. Wang, Regulations Concerning Pesticides and Fertilizers, [w:] Handbook of Agri-Food Law on China, Germany, European Union. Food security, Food Safety, Sustainable Use of Resources in Agriculture, red. I. Härtel, Frankfurt (Oder) 2018

M. Niedźwiedź, Pośrednie wykonywanie prawa UE przez administrację RP, [w:] Europeizacja prawa administracyjnego. System Prawa Administracyjnego. Tom 3, red. R. Hauser, A. Wróbel, Z. Niewiadomski, Warszawa 2014, Legalis/el.

A. Niewiadomski, Wpływ funduszy strukturalnych na wzrost konkurencyjności polskiego rolnictwa. Aspekty prawne, SIA 2012, Nr 1

M. Obiedziński, Małe przetwórstwo rolno-spożywcze w świetle ustawy Rolniczy Handel Detaliczny – krótki łańcuch żywnościowy, [w:] B. Waszkiewicz-Robak, E. Biller, A. Obiedzińska, M. Szymańska, S. Sikora, M. Obiedziński, Krótki łańcuch dostaw i RHD jako determinanty rozwoju lokalnego rolnictwa, Wysokie Mazowieckie 25.9.2019

Ogólne zasady dotyczące sformułowania zatwierdzonych oświadczeń zdrowotnych (tzw. elastyczność brzmienia) – zalecenia opracowane przez ekspertów z państw członkowskich UE uczestniczących w pracach grupy roboczej Komisji Europejskiej ds. oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych

Oświadczenia żywieniowe i zdrowotne w oznakowaniu, prezentacji i reklamie żywności. Komentarz, red. A. Szymecka-Wesołowska, Lex/el. 2015

J. Paliwoda, Uwagi o prawie żywnościowym, Warszawa 1997

R. Pastuszko, Land grabbing. Podstawowe zagadnienia prawne, SIL 2017, t. XXVI

Prawo rolne, red. P. Czechowski, Warszawa 2017

S. Prutis, Regulacje prawne produkcji ekologicznej w rolnictwie polskim, SIA 2013, Tom XI

I. Przetaczek-Rożnowska, Opakowania żywności do ogrzewania w kuchenkach mikrofalowych, Przem. Spoż. 2010, Nr 1

M.T. Roberts, Food law in the United States, New York 2016

K. Różański, Z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Wyrok TSUE z 6 września 2011 r. w sprawie C-442/09 – Karl Heinz Bablok i inni przeciwko Bayerischer Verwaltungsgerichtshof. Prawne implikacje kwalifikacji pyłku roślinnego rozprzestrzenianego przez pszczoły jako „składnika” lub „naturalnego komponentu” miodu, PPR 2015, Nr 2

M.S. Schumann, T.D. Schneid, B.R. Schumann, M.J. Fagel, Food Safety Law, New York 1997

W. Serafin, Prywatyzacja a outsourcing zadań państwa. Rozważania teoretycznoprawne, Krytyka Prawa 2017, t. 9, Nr 1

Ł.M. Sokołowski, Prawne aspekty wprowadzania nowej żywności na rynek unijny, Poznań 2017

Ł.M. Sokołowski, Procedura dokonywania zmian w rejestrze zakładów żywnościowych – aspekty prawne, PPR 2014, Nr 1

Ł.M. Sokołowski, Wprowadzanie nowej żywności na rynek unijny w świetle rozporządzenia Nr 2015/2283, PPR 2018, Nr 2

T. Srogosz, Międzynarodowe prawo żywnościowe, Warszawa 2020

M. Stahl, Wykonywanie zadań publicznych w interesie publicznym i władztwo jako cechy podmiotów administrujących, [w:] Podmioty administrujące. System Prawa Administracyjnego. Tom 6, red. R. Hauser, A. Wróbel, Z. Niewiadomski, Warszawa 2014

M. Stańko, Odpowiedzialność za produkt żywnościowy w polskim systemie prawnym, SIA 2009, t. 7

B. Stępień-Załucka, Geneza i działalność Światowej Organizacji Handlu (WTO) na arenie międzynarodowej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego Seria Prawnicza – Prawo 2009, Nr 53

K. Stoś, Czy suplementy diety są bezpieczne?, ABC Żywienia/Fakty i mity, https://ncez.pl/abc-zywienia-/fakty-i-mity/czy-suplementy-diety-sa-bezpieczne-

A. Szajkowska, Regulating food law. Risk Analysis and the Precautionary Principle as a General Principles of the EU Food Law, Wageningen 2012

H. Szymanderska, Kuchnia stara jak świat, Warszawa 2003

M. Szymańska, Initiatives based on local resources – new challenges of agricultural law, PPR 2018, Nr 2

A. Szymecka-Wesołowska, komentarz do art. 1, [w:] Bezpieczeństwo żywności i żywienia. Komentarz, Lex/el 2020

A. Szymecka-Wesołowska, komentarz do art. 2, [w:] Bezpieczeństwo żywności i żywienia. Komentarz, Lex/el. 2020

A. Szymecka-Wesołowska, Wstęp, [w:] Oświadczenia żywieniowe i zdrowotne w oznakowaniu, prezentacji i reklamie żywności. Komentarz, red. A. Szymecka-Wesołowska, Lex/el. 2015

M. Taczanowski, Prawo żywnościowe, Warszawa 2017

Trattato di diritto agrario, Vol. I. Il diritto agrario: circolazione e tutela dei diritti, vol. II, Il diritto agroambientale; vol. III, Il diritto agroalimentare, red. L. Costato, A. Germanò, E. Rook-Basile, Torino 2011

M. Waligórski, Charakter prawny pozwoleń na prowadzenie indywidualnej działalności gospodarczej, RPiES 1988, z. 3

K. Wąsowski, Charakter prawny zaświadczenia, [w:] Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, red. M. Wierzbowski, A. Wiktorowska, Legalis 2016

P. Wojciechowski, Funkcje odpowiedzialności w prawie żywnościowym, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

P. Wojciechowski, Model odpowiedzialności administracyjnej w prawie żywnościowym, Warszawa 2016

P. Wojciechowski, Odmienność prawa krajowego w używaniu nazw „podmiot działający na rynku spożywczym” i „zakład”, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

P. Wojciechowski, Odpowiedzialność w prawie żywnościowym, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

P. Wojciechowski, Podstawy traktatowe unijnych regulacji z zakresu prawa żywnościowego, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

P. Wojciechowski, Podstawy traktatowe unijnych regulacji z zakresu prawa żywnościowego, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

P. Wojciechowski, Prywatne prawo żywnościowe, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

P. Wojciechowski, Regulacje związane z analizą ryzyka oraz kontrolą i monitoringiem w łańcuchu żywnościowym, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

P. Wojciechowski, Wspólnotowy model urzędowej kontroli żywności, Warszawa 2008

P. Wojciechowski, Zasady ogólne unijnego prawa żywnościowego, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017

I. Wrześniewska-Wal, Żywność genetycznie modyfikowana. Aspekty prawne, Warszawa 2008

E. Vivaldi, Dall’alimentazione alla sicurezza alimentare. Il cammino della materia nell’ordinamento interno ed i possibili sviluppi connessi all’approvazione del d.d.l. di riforma costituzionale A.C.2613, RDA 2015, z. 2

Zespół SAEPR, Kryzys rynku rolnego w UE związany z BSE i pryszczycą a szanse polskiego rolnictwa, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa Sekcja Analiz Ekonomicznych Polityki Rolnej, Warszawa październik 2001

K.M. Ziemski, Indywidualny akt administracyjny jako forma prawna działania administracji, Poznań 2005

J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Warszawa 2016

Znakowanie, prezentacja, reklama żywności. Komentarz do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011, red. A. Szymecka-Wesołowska, Warszawa 2018

A. Zyska, A. Pawlak, A. Ślęzak, Zalety i wady stosowania substancji dodatkowych do żywności, Technika, Informatyka, Inżynieria Bezpieczeństwa 2018, t. VI

H. Żakowska, Nowe kierunki produkcji opakowań, Przemysł Spożywczy 2012, Nr 2

Rozdział I. Globalny system prawa żywnościowego

Literatura: M. Alabrese, Il regime della food security nel commercio agricolo internazionale Dall’Havana Charter al processo di riforma dell’Accordo agricolo WTO, Torino 2018; S. Bolognini, Food Security, Food Safety e agroenergie, RDA 2010, z. 2; R. Budzinowski, Prawo rolne między globalizacją a lokalnością (kilka refleksji), [w:] Współczesne problemy prawa rolnego i cywilnego. Księga jubileuszowa Profesor Teresy Kurowskiej, red. D. Łobos-Kotowska, P. Gała, M. Stańko, Warszawa 2018; R. Budzinowski, A. Suchoń, Prawne mechanizmy wspierania i ochrony rolnictwa rodzinnego w Polsce i innych Państwach Unii Europejskiej, [w:] Prawne mechanizmy wspierania i ochrony rolnictwa rodzinnego w Polsce i innych Państwach Unii Europejskiej, red. P. Litwiniuk, Warszawa 2015; A. Czyżewski, A. Poczta-Wajda, Polityka rolna w warunkach globalizacji. Doświadczenia GATT/WTO, Warszawa 2011; E. Cristiani, Modelli di agricoltura “sostenibile” con particolare attenzione al settore vitivinicolo, [w:] XV World Congress of Agricultural Law. Contemporary Challenges of Agricultural Law: Among Globalization, Regionalization and Locality, red. R. Budzinowski, Poznań 2018; Ch. Flaskühler, X. Yu, Genetic Resources Law, [w:] Handbook of Agri-Food Law on China, Germany, European Union. Food security, Food Safety, Sustainable Use of Resources in Agriculture, red. I. Härtel, Frankfurt (Oder) 2018; J. Goździewicz-Biechońska, The role of agriculture in the circular economy (perspectives for legislation and policy), PPR 2016, Nr 1; I. Härtel, D. Ren, Agri-Food Law. Term, Development, Structures, System and Framework, [w:] Handbook of Agri-Food Law on China, Germany, European Union. Food security, Food Safety, Sustainable Use of Resources in Agriculture, red. I. Härtel, Frankfurt (Oder) 2018; I. Härtel, H. Yu, Food Security and Food Safety Law, [w:] Handbook of Agri-Food Law on China, Germany, European Union. Food security, Food Safety, Sustainable Use of Resources in Agriculture, red. I. Härtel, Frankfurt (Oder) 2018; H. Hollowitz, S. Yang, Land Resources Law, [w:] Handbook of Agri-Food Law on China, Germany, European Union. Food security, Food Safety, Sustainable Use of Resources in Agriculture, red. I. Härtel, Frankfurt (Oder) 2018; B. Jeżyńska, Slow city w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Współczesne problemy prawa rolnego i cywilnego. Księga jubileuszowa Profesor Teresy Kurowskiej, red. D. Łobos-Kotowska, P. Gała, M. Stańko, Warszawa 2018; B. Jeżyńska, M.A. Król, Generation change in agriculture. De lege lata – de lege ferenda remarks, [w:] XV World Congress of Agricultural Law. Contemporary Challenges of Agricultural Law: Among Globalization, Regionalization and Locality, red. R. Budzinowski, Poznań 2018; M. Korzycka, Koncepcje prawa do odpowiedniej żywności, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017; taż, Relacje standardów produktów żywnościowych w prawie unijnym, krajowym oraz w Codex Alimentarius, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017; M. Korzycka, P. Wojciechowski, Ewolucja prawa żywnościowego, [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017; T. Kurowska, Pomoc publiczna a ochrona środowiska w procesie produkcji rolnej. Zagadnienia wybrane, [w:] Integracja europejska jako determinanta polityki wiejskiej. Aspekty prawne, red. P. Litwiniuk, Warszawa 2017; K. Leśkiewicz, Bezpieczeństwo żywnościowe i bezpieczeństwo żywności, PPR 2012, Nr 1; taż, In vitro food production from animal cell cultures as a meat alternative (selected legal aspects), PPR 2019, Nr 2; A. Lichorowicz, O instytucji rodzinnego gospodarstwa rolnego – de lege ferenda, Rej. 1996, Nr 7–8; I. Lipińska, Institutional risk in agricultural production in the face of negotiating the Transatlantic Trade And Investment Partnership (TTIP), Journal od Agribusiness and Rural Development 2016, Nr 4 (42); taż, Prawne determinanty bioasekuracji zwierząt gospodarskich w Unii Europejskiej i Polsce, [w:] Integracja europejska jako determinanta polityki wiejskiej. Aspekty prawne, red. P. Litwiniuk, Warszawa 2017; M. Majchrowska, Perspektywy działalności Światowej Organizacji Handlu w obliczu nowych tendencji w handlu światowym – efekty XI Konferencji Ministerialnej WTO, Krakowskie Studia Międzynarodowe 2018, XV, Nr 4; K. Marciniuk, Prawo rolne wobec procesów regionalizacji i globalizacji – zewnętrzne determinanty rozwoju prawa rolnego, [w:] Integracja europejska jako determinanta polityki wiejskiej. Aspekty prawne, red. P. Litwiniuk, Warszawa 2017; tenże, Rolnictwo wobec integracji europejskiej i globalizacji. Problematyka prawna, Warszawa 2013; A.K. Mayer, H. Wang, Regulations Concerning Pesticides and Fertilizers, [w:] Handbook of Agri-Food Law on China, Germany, European Union. Food security, Food Safety, Sustainable Use of Resources in Agriculture, red. I. Härtel, Frankfurt (Oder) 2018; A. Niewiadomski, Wpływ funduszy strukturalnych na wzrost konkurencyjności polskiego rolnictwa. Aspekty prawne, SIA 2012, Nr 1; R. Pastuszko, Land grabbing. Podstawowe zagadnienia prawne, SIL 2017, t. XXVI; M.T. Roberts, Food law in the United States, New York 2016; M.S. Schumann, T.D. Schneid, B.R. Schumann, M.J. Fagel, Food Safety Law, New York 1997; T. Srogosz, Międzynarodowe prawo żywnościowe, Warszawa 2020; B. Stępień-Załucka, Geneza i działalność Światowej Organizacji Handlu (WTO) na arenie międzynarodowej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego Seria Prawnicza – Prawo 2009, Nr 53; M. Szymańska, Initiatives based on local resources – new challenges of agricultural law, PPR 2018, Nr 2; Trattato di diritto agrario, Vol. I. Il diritto agrario: circolazione e tutela dei diritti; vol. II, Il diritto agroambientale; vol. III, Il diritto agroalimentare, red. L. Costato, A. Germanò, E. Rook-Basile, Torino 2011; P. Wojciechowski, Prywatne prawo żywnościowe [w:] M. Korzycka, P. Wojciechowski, System prawa żywnościowego, Warszawa 2017.

§ 1. Podstawowe kategorie międzynarodowego prawa żywnościowego

Międzynarodowe prawo żywnościowe jest wyodrębniane w piśmiennictwie według różnych kryteriów1. W najnowszej literaturze prawniczej zaproponowane zostało wyróżnienie międzynarodowego prawa żywnościowego jako „działu” (ewentualnie gałęzi) prawa międzynarodowego. T. Srogosz, odwołując się do funkcji FAO, stwierdza następująco: „(…) przedmiotem regulacji dotyczących żywności, odżywiania i rolnictwa są badania, edukacja, administracja, przetwarzanie, marketing, dystrybucja oraz zachowanie naturalnych zasobów i poprawa metod produkcji. Powyższy zakres można spiąć klamrą bezpieczeństwa żywnościowego lub zrównoważonego rozwoju żywnościowego oraz pokusić się o konkluzję, że to one wyznaczają przedmiot regulacji międzynarodowego (globalnego) prawa żywnościowego. Ten dział (ewentualnie gałąź) prawa międzynarodowego normuje zatem współpracę międzynarodową dotyczącą żywności, odżywiania i rolnictwa w zakresie badań, edukacji, administracji, przetwarzania, marketingu i dystrybucji oraz zachowania naturalnych zasobów i poprawy metod produkcji, której celem jest bezpieczeństwo żywnościowe lub zrównoważony rozwój żywnościowy”2. Prawo żywnościowe w takim ujęciu koncentruje się na bezpieczeństwie żywnościowym (food security) i zrównoważonym rozwoju żywnościowym.

W literaturze zagranicznej I. Härtel wyróżniła tzw. global muliti-level system, a w jego ramach – szeroko rozumianą dziedzinę prawa żywnościowego pod nazwą Agri-Food Law, które obejmuje: prawo żywnościowe oraz prawo rolne, w tym prawną regulację stosunków rolnictwa i środowiska, zwłaszcza zarządzania zasobami środowiska3. Autorka podkreśla istotną rolę w wytwarzaniu żywności podstawowej produkcji rolnej (roślinnej i zwierzęcej) podlegającej regulacjom różnego szczebla: krajowej, unijnej oraz właśnie tzw. global multi-level system4. Należy w pełni podzielić stanowisko, że ochrona zasobów środowiska przed negatywnym wpływem rolnictwa, jak też dla celów rolnictwa wiąże się z zapewnieniem zarówno food security, jak i food safety. Ta szeroka koncepcja prawa żywnościowego różni się od innych koncepcji, prezentowanych np. przez L. Costato, A. Germanò, E. Rook-Basile, prawa rolno-środowiskowego czy rolno-żywnościowego5. Z kolei w piśmiennictwie amerykańskim np. M.T. Roberts, wskazując, że „obszar nowoczesnego, działającego prawa żywnościowego może być organizowany w różny sposób”, wyróżnia w podręczniku pięć tematycznych części prawa żywnościowego: „handel, bezpieczeństwo, marketing, żywienie i systemy”6. Zresztą prawo amerykańskie bardzo szeroko traktuje pojęcie żywności7.

Do celów dydaktycznych można przyjąć, że międzynarodowe prawo żywnościowe obejmuje umowy międzynarodowe, a także regulacje o charakterze soft law lub normy o charakterze technicznym, które dotyczą m.in. stosunków państw trzecich z UE w zakresie wszelkich aspektów produkcji i dystrybucji żywności. Zatem nie pochodzi ono od organów „stanowiących”, lecz od „woli stron” porozumień i umów.

Współczesne systemy żywnościowe są ściśle powiązane ze światowym rolnictwem i prawem rolnym. Zagadnienie to było przedmiotem opracowań w literaturze polskiej oraz zagranicznej8. Wskazano, że każdy system produkcji żywności wiąże się z produkcją rolną, na którą oddziałują różne czynniki: lokalne, regionalne i globalne, wśród których w ostatnich latach zdaje się dominować czynnik globalny. Dostrzeżono m.in. coraz bardziej postępujący proces globalizacji, o czym świadczą relacje handlowe przybierające postać nowych umów międzynarodowych (zob. rozdz. I § 2. II) oraz większy stopień uwzględniania lokalnych aspektów rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej9. Jak wskazuje R. Budzinowski, rolnictwo z natury ma charakter lokalny, bowiem jest naturalne i właściwe dla każdego lokalnego systemu żywnościowego, że w jednej części świata produkuje się cytrusy, a w innej – zboża lub buraki cukrowe10. Jednakże zdaje się, że ta prawidłowość ulega stopniowemu zatarciu, gdyż rolnictwo w każdym wymiarze geograficznym przechodzi próbę wytrzymałości na presję światowego handlu i zmiany zachodzące wskutek ocieplenia klimatycznego oraz innych czynników. Zważywszy na to, że „globalizacja jest zjawiskiem niezwykle złożonym, integrującym rynek żywności, kapitału, siły roboczej i informacji w jeden współzależny rynek światowy”11, koncentracja uwagi i wysiłek wszystkich systemów żywnościowych powinien obejmować wspólne wszystkim systemom kierunki działań obejmujące: rozwiązywanie problemów walki ze zmianami klimatycznymi i ich skutkami dla rolnictwa, zanieczyszczeniem środowiska12, wyżywienie rosnącej liczby ludności na ziemi i dostęp do zasobów oraz radzenie sobie z występującymi coraz częściej nowymi zagrożeniami o globalnym zasięgu, np. kryzysami biobezpieczeństwa13 (przykładem czego jest występowanie pochodzących od zwierząt wirusów, np. SARS-Cov-2 czy afrykański pomór świń – ASF).

Rolnictwo i jego różne „modele” są poddawane działaniu sił ekonomii i uzależnianiu się od kanałów zbytu produktów przynoszących dochody z wymiany handlowej, niekiedy kosztem ich jakości lub bezpieczeństwa. Zwłaszcza model rolnictwa unijnego, w perspektywie globalizacji rynku żywności, uległ przeobrażeniu w system, w którym lokalny charakter produkcji mierzy się z uwarunkowaniami międzynarodowego handlu w różnych częściach globu, wymuszającymi standaryzację produkcji żywności, monokulturowość upraw i koncentrację produkcji, przy jednoczesnych staraniach o zachowanie (tudzież budowanie) jego zrównoważonego charakteru i zapewnienie bezpieczeństwa dostaw w ramach wspólnej polityki rolnej. Niebezpieczeństwo wypierania swoistych cech lokalnych systemów żywnościowych przez systemy globalne w imię korzyści ekonomicznych rodzi potrzebę ciągłego poszukiwania sposobu racjonalnego bilansowania korzyści i strat. Nie ulega wątpliwości, że nadal są potrzebne instrumenty wspierające lokalną produkcję rolną umożliwiającą i wzmacniającą jej konkurencję w płaszczyźnie regionalnej na poziomie UE14.

Wymienione czynniki w najbliższych latach mogą istotnie wpływać, czy wręcz wymuszać zmianę podejścia do produkcji rolno-żywnościowej w wymiarze globalnym. W przedstawionej perspektywie ważne wydają się nadal ochrona i rozwój rodzimej produkcji rolnej opartej na zrównoważonym wykorzystaniu zasobów i naturalnych metodach produkcji żywności15. Nie można także ignorować potrzeby uwzględnienia przez prawo żywnościowe nowych innowacyjnych metod produkcji mogących służyć wypełnieniu niektórych niedostatków klasycznego rolnictwa16.

I. Bezpieczeństwo żywnościowe (food security)

Pojęcie bezpieczeństwo żywnościowe (