Prawo ubezpieczeń społecznych. Zasady finansowanie organizacja. Wydanie 2 ebook

Prawo ubezpieczeń społecznych

Zasady, finansowanie, organizacja

Gertruda Uścińska

2. wydanie

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2022

Wydawca:Lucyna Wyciszkiewicz-Pardej

Recenzent wydawniczy: dr hab. Krzysztof Walczak

© Wydawnictwo C.H.Beck 2022

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: TiM-Print, WarszawaPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8291-485-6

Wykaz skrótów

1. Źródła prawa

2. Publikatory i czasopisma

3. Organy, organizacje i instytucje

4. Inne skróty

Wykaz literatury

K. Antonów, Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych. Pojęcie oraz właściwości postępowań przedsądowych i ochrony cywilnosądowej, Warszawa 2011

K.W. Baran (red.), Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2017

K.W. Baran (red.), System prawa pracy, t. 7, Prawo rynku pracy, Warszawa 2018

K. Brzozowska, E. Dawidowska-Myszka, Obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia z ubezpieczenia społecznego, Polityka Społeczna 2015, Nr 7–8

M. Cholewa-Klimek, Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2010

E-składka – proste płatności z ZUS, http://www.zus.pl/eskładka

P. Felis, M. Jamroży, J. Szlęzak-Matusewicz, Podatki i składki w działalności przedsiębiorców, Warszawa 2015

Z. Góral (red.), Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Komentarz, Warszawa 2016

I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2017

J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków 2006

M. Klimas, Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2013

Komentarz do ustawy z 13.7.2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy,[A. Truszkowska], MPiPS [dostęp: 21.9.2018 r.]

P. Kostrzewa, System ubezpieczeń społecznych, [w:] Meritum. Ubezpieczenia społeczne 2016, Warszawa 2016

J. Kuźniar, Objęcie ubezpieczeniem społecznym – zagadnienia wybrane – uwagi na tle orzecznictwa, cz. 1, PiZS 2009, Nr 4

J. Kuźniar, Objęcie ubezpieczeniem społecznym – zagadnienia wybrane – uwagi na tle orzecznictwa, cz. 2, PiZS 2009, Nr 5 Meritum. Ubezpieczenia społeczne 2016, Warszawa 2016

M. Latos-Miłkowska, Ochrona roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy. Komentarz, Warszawa 2017

R. Pacud, Różnicowanie wysokości składki ze względu na charakter i częstotliwość występowania ryzyka socjalnego, [w:] Składki na ubezpieczenie społeczne, Warszawa–Poznań 2015

A. Pietraszewska-Macheta (red.), Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Komentarz, Warszawa 2018

M. Pogonowski, Charakter prawny umorzenia składek na ubezpieczenia społeczne – aspekty ekonomiczne i społeczne, [w:] Składki na ubezpieczenie społeczne, Warszawa–Poznań 2015

W. Sanetra, Prawo do sądu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Opolskie Studia Administracyjno-Prawne, t. XIII/2, Opole 2015

T. Sowiński, Finanse ubezpieczeń emerytalnych, Warszawa 2009

G. Szpor (red.), System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2016

G. Uścińska, Składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne – wykład dla studentów (prezentacja multimedialna), Uniwersytet Warszawski, 2018

G. Uścińska, Prawo zabezpieczenia społecznego, Warszawa 2021

J. Wantoch-Rekowski, Składki na ubezpieczenie społeczne w systemie finansowania ubezpieczeń społecznych i w systemie finansów publicznych – wybrane zagadnienia prawnofinansowe, [w:] Składki na ubezpieczenie społeczne, Warszawa–Poznań 2015

J. Wantoch-Rekowski (red.), Podstawy prawa finansów ubezpieczeń społecznych, Toruń 2015

J. Wantoch-Rekowski (red.), Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, Warszawa 2015

ZUS dla Biznesu – magazyn informacyjny Zakładu Ubezpieczeń Społecznych 2017, Nr 9 (31)

Z życia ZUS – miesięcznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych 2017, Nr 7–8 (199–200)

Wykaz orzeczeń

2018

Wyrok TK z 14.11.2018 r., Kp 1/18, M.P. 2018, poz. 1103

Wyrok SA w Białymstoku z 13.3.2018 r., III AUa 864/16, Legalis Wyrok SA w Białymstoku z 5.3.2018 r., III AUa 264/17, Legalis

Wyrok SA w Katowicach z 8.2.2018 r., III AUa 1468/17, Legalis

2017

Wyrok SA w Białymstoku z 7.12.2017 r., III AUa 434/17, Legalis

Wyrok SA w Lublinie z 26.10.2017 r., III AUa 202/17, Legalis

Wyrok SA w Lublinie z 18.10.2017 r., III AUa 144/17, Legalis

Wyrok SN z 20.9.2017 r., I UK 341/16, OSNAPiUS 2018, Nr 7, poz. 97

Wyrok SN z 14.9.2017 r., III UK 190/16, Legalis

Wyrok SN z 29.6.2017 r., III UK/172/16, niepubl.

Wyrok SA w Gdańsku z 31.1.2017 r., III AUa 1277/16, Legalis

Wyrok SA w Gdańsku z 11.1.2017 r., III AUa 1415/16, Legalis

2016

Wyrok SA w Rzeszowie z 27.10.2016 r., III AUa 186/16, Legalis

Wyrok SA w Poznaniu z 4.10.2016 r., III AUa 2041/15, Legalis

Wyrok SA w Lublinie z 6.7.2016 r., III AUa 79/12, Legalis

Wyrok SA w Poznaniu z 6.7.2016 r., III AUa 1996/15, Legalis

Wyrok TK z 5.7.2016 r., P 131/15, OTK-A 2016, poz. 52

Wyrok SA w Gdańsku z 7.6.2016 r., III AUa 130/16, Legalis

Wyrok SN z 28.4.2016 r., I UK 156/15, OSNAPiUS 2017, Nr 12, poz. 166

Wyrok SA w Warszawie z 23.3.2016 r., III AUa 294/15, niepubl.

Wyrok SA w Katowicach z 15.1.2016 r., III AUa 1615/14, Legalis

2015

Wyrok SN z 24.9.2015 r., II UK 74/13, niepubl.

Wyrok SN z 24.9.2015 r., I UK 205/15, Legalis

Wyrok SA w Białymstoku z 23.9.2015 r., III AUa 199/15, Legalis

Postanowienie SN z 21.4.2015 r., II UZ 6/15, niepubl.

Wyrok SN z 5.3.2015 r., III UK 145/14, Legalis

2014

Wyrok SA w Warszawie z 9.5.2014 r., III AUa 697/13, Legalis

Wyrok SN z 11.12.2014 r., I UK 145/14, MoPr 2016, Nr 1, s. 46

2013

Wyrok SA w Szczecinie z 30.12.2013 r., III AUa 73/13, Legalis

Wyrok SN z 30.10.2013 r., II UK 112/13, Legalis

Wyrok SA w Łodzi z 23.10.2013 r., III AUa 73/13, Legalis

Wyrok SN z 10.9.2013 r., II UK 74/13, MoPr 2014, Nr 2, s. 102

2012

Wyrok SA w Gdańsku z 11.5.2012 r., III AUa 908/11, Legalis

Postanowienie SN z 28.2.2012 r., I UK 363/11, Legalis

Wyrok SN z 21.2.2011 r., I UK 238/11, OSNAPiUS 2013, Nr 3–4, poz. 36

2011

Wyrok SN z 4.4.2011 r., II UK 373/10, MoPr 2011, Nr 7, s. 383

Wyrok SA w Katowicach z 27.9.2016 r., III AUa 341/11, Legalis

2010

Wyrok SN z 13.9.2010 r., II UK 82/10, OSNAPiUS 2012, Nr 1–2, poz. 21

Uchwała SN (7) z 21.4.2010 r., II UZP 1/10, OSNAPiUS 2010, Nr 21–22, poz. 267

2009

Uchwała SN z 2.9.2009 r., II UZP 6/09, OSNAPiUS 2010, Nr 3–4, poz. 46

Wyrok SN z 6.1.2009 r., II UK 134/08, OSNAPiUS 2010, Nr 13–14, poz. 170

2008

Wyrok SN z 6.11.2008 r., II UK 85/08, Legalis

Wyrok SA w Białymstoku z 24.6.2008 r., III AUa 534/08, niepubl.

Wyrok SN z 28.5.2008 r., I UK 303/07, OSNAPiUS 2009, Nr 17–18, poz. 243

2005

Wyrok SN z 13.7.2005 r., I UK 296/04, OSNAPiUS 2006, Nr 9–10, poz. 157

2004

Wyrok SA w Warszawie z 29.11.2004 r., III AUa 525/04, OSA 2005, Nr 10, poz. 25

2002

Wyrok SN z 22.1.2002 r., II UKN58/01, OSNAPiUS 2003, Nr 21, poz. 523

2001

Wyrok SN z 27.6.2001 r., II UKN 439/00, OSNAPiUS 2003, Nr 7, poz. 181

Wyrok SN z 21.6.2001 r., II UKN 428/00, OSNAPiUS 2003, Nr 6, poz. 158

2000

Wyrok TK z 4.12.2000 r., K 9/00, OTK 2000, Nr 8, poz. 294

Wyrok SA w Łodzi z 3.11.2000 r., III AUa 774/00, Wokanda 2001, Nr 1, s. 48

Orzeczenie TK z 12.9.2000 r., K 1/00, OTK 2000, Nr 6, poz. 185

Wykaz zestawień

Zestawienie 1. Kategorie ubezpieczonych według zasad podlegania ubezpieczeniom społecznym

Zestawienie 2. Okres podlegania obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu wybranych kategorii ubezpieczonych w zależności od tytułu ubezpieczenia

Zestawienie 3. Rozstrzyganie zbiegów ubezpieczeń: obowiązkowe ubezpieczenia emerytalne i rentowe

Zestawienie 4. Rozstrzyganie zbiegów ubezpieczeń: obowiązkowe i dobrowolne ubezpieczenia emerytalne i rentowe

Zestawienie 5. Rozstrzyganie zbiegów ubezpieczeń: ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób mających ustalone prawo do emerytury lub renty

Zestawienie 6. Podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie zdrowotne

Wykaz tabel i schematów

Tabela 1. Stopy procentowe składek (art. 22 SystUbezpSpołU)

Tabela 2. Podział składki ubezpieczeniowej

Tabela 3. Podział składki emerytalnej od 1999 r.

Schemat 1. Podział składki ubezpieczeniowej

Definicje i skróty z ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (art. 4 SystUbezpSpołU)1 używane w tekście

Ubezpieczeni – osoby fizyczne podlegające co najmniej jednemu z ubezpieczeń społecznych, tj. emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu lub/i ubezpieczeniu zdrowotnemu (pkt 1).

Płatnik składek – pracodawca i inne podmioty określone w pkt 2.

Składki – składki na ubezpieczenia społeczne osób ubezpieczonych (pkt 3).

Zasiłki – zasiłki i świadczenia rehabilitacyjne z ubezpieczenia chorobowego oraz wypadkowego (pkt 4).

Deklaracja rozliczeniowa – zestawienie informacji o należnych składkach na fundusze, na które składki pobiera Zakład Ubezpieczeń Społecznych, kwot rozliczanych w ciężar składek oraz kwot należnych do zapłaty (pkt 5).

Imienny raport miesięczny – informacje o osobie podlegającej ubezpieczeniom społecznym przedkładane Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych przez płatnika składek za dany miesiąc kalendarzowy (pkt 6).

Raport informacyjny – zestawienie informacji dotyczące ubezpieczonego, który został zgłoszony przez płatnika składek do ubezpieczeń społecznych po raz pierwszy po dniu 31.12.1998 r., a przed dniem 1.1.2019 r. (pkt 6a).

Konto ubezpieczonego – konto, na którym ewidencjonowane są składki oraz informacje dotyczące przebiegu ubezpieczeń społecznych danego ubezpieczonego oraz zatrudnienia pracownika (pkt 7).

Konto płatnika – konto, na którym ewidencjonowana jest kwota zobowiązań z tytułu składek oraz innych składek danego płatnika zbieranych przez ZUS, kwoty zapłaconych składek, stan rozliczeń oraz inne informacje dotyczące płatnika składek (pkt 8).

Przychód – przychody w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych z tytułu: zatrudnienia w ramach stosunku pracy, pracy nakładczej, służby, wykonywania mandatu posła lub senatora, wykonywania pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania, pobierania zasiłku dla bezrobotnych, świadczenia integracyjnego i stypendium wypłacanych bezrobotnym oraz stypendium sportowego, a także z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności oraz umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, jak również z tytułu współpracy przy tej działalności lub współpracy przy wykonywaniu umowy oraz przychody z działalności wykonywanej osobiście przez osoby należące do składu rad nadzorczych, niezależnie od sposobu ich powoływania (pkt 9).

Przychód z tytułu członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub spółdzielni kółek rolniczych – przychody z tytułu pracy w spółdzielni i z tytułu wytwarzania na jej rzecz produktów rolnych (pkt 10).

Otwarty fundusz emerytalny (OFE) – fundusz wybrany przez ubezpieczonego spośród funduszy emerytalnych, o których mowa w przepisach o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (pkt 11).

Okresowa emerytura kapitałowa – świadczenie pieniężne określone w ustawie z 21.11.2008 r. o emeryturach kapitałowych (pkt 12a).

Numer NIP – numer identyfikacji podatkowej nadany zgodnie z przepisami o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników i płatników (pkt 15).

Rachunek bankowy – rachunek płatniczy prowadzony w kraju lub wydany w kraju instrument płatniczy w rozumieniu ustawy z 19.8.2011 r. o usługach płatniczych (pkt 16).

Numer rachunku składkowego – numer rachunku wygenerowany przez Zakład, zgodny ze standardem Numeru Rachunku Bankowego (NRB) (pkt. 16a).

Osoba sprawująca osobistą opiekę nad dzieckiem – osoba fizyczna sprawująca osobistą opiekę nad dzieckiem własnym lub swojego małżonka, lub dzieckiem przysposobionym, przez okres do 3 lat, nie dłużej jednak niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia, a w przypadku dziecka, które z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności wymaga osobistej opieki tej osoby, przez okres do 6 lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 18. roku życia (pkt 17).

Małżonek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej – osoba będąca małżonkiem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, a w przypadku gdy Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej nie ma małżonka – inna osoba wskazana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (pkt 19).

Wprowadzenie

W wyniku rozwoju historycznego przepisy regulujące prawo ubezpieczeń społecznych stały się narzędziem realizacji polityki społecznej pozostającym w gestii państwa. To państwo decyduje o tym, czy ustanawia system ubezpieczenia społecznego, utrzymuje go oraz daje gwarancje realizacji zaciągniętych zobowiązań, w tym wypłaty świadczeń.

Tradycyjnie przepisy regulujące stosunki ubezpieczenia społecznego traktowane były jako część prawa pracy ze względu na fakt, że dotyczyły one stosunków ściśle związanych ze stosunkiem pracy, będących niejako koniecznym jego następstwem. Z uwagi jednak na rozszerzenie zakresu osobowego ubezpieczenia społecznego na inne grupy zawodowe niż pracownicy, a także z powodu ilościowego wzrostu omawianych przepisów oraz ich dużego znaczenia społecznego i spełnianych funkcji zespół tych norm jest coraz częściej traktowany jako odrębna gałąź prawa bądź część szerszej całości prawa socjalnego (prawa zabezpieczenia społecznego)1.

Ubezpieczenie społeczne jako instytucja prawna jest przejawem zbiorowej przezorności, polegającej na organizowaniu się podmiotów zagrożonych tymi samymi zdarzeniami o charakterze losowym i gromadzeniu przez nich funduszy, aby następnie wypłacać z nich świadczenia tym, których dane zdarzenie rzeczywiście dotknęło (zasada solidarności wspólnoty).

O włączeniu do ubezpieczenia społecznego decydują kryteria obiektywne, związane z przynależnością do określonych grup społeczno-zawodowych, a tylko w ograniczonym zakresie jest to indywidualna decyzja osób wchodzących w ich skład. Objęcie ubezpieczeniem w zdecydowanej większości przypadków nie zależy więc od woli ubezpieczonego ani też od decyzji pracodawcy (płatnika składek).

Trzeba podkreślić, że osoby objęte systemem ubezpieczenia społecznego ponoszą ciężar własnej ochrony ubezpieczeniowej i wspólnotowej. Z faktu opłacania składek nabywa się prawo do świadczeń. W niektórych sytuacjach (np. osoby pobierające zasiłek macierzyński, przebywające na urlopie wychowawczym, pobierające świadczenia socjalne) koszt opłacania składek został przeniesiony na budżet państwa, natomiast osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą same ponoszą cały ciężar składek.

Do zasad prawa ubezpieczeń społecznych można zaliczyć także zasady2: przymusowości, powszechności i automatyzmu prawnego, z których wynika, że obowiązkowy zakres podmiotowy ubezpieczeń społecznych obejmuje wszystkie osoby aktywne zawodowo, a także nieaktywne automatycznie, bez względu na ich wolę, z chwilą powstania tytułu do ubezpieczenia społecznego.

W prawie ubezpieczeń społecznych obowiązuje zasada równego traktowania wszystkich ubezpieczonych bez względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, stan cywilny oraz rodzinny, która została wyrażona w art. 2a SystUbezpSpołU. Wymienione kryteria nie są wyczerpujące, bowiem nadrzędną rolę mają konstytucyjne regulacje, w tym zasada równości (art. 32 Konstytucji RP), formułujące równość wszystkich wobec prawa i zakaz dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny.

Z punktu widzenia realizacji przez państwo zobowiązań prawa do świadczeń istotna jest gwarancja ich wypłacalności. Wynika ona m.in. z art. 2 ust. 3 SystUbezpSpołU, zgodnie z którym wypłacalność świadczeń z ubezpieczenia społecznego jest gwarantowana przez państwo. Doprecyzowaniem tej zasady są przepisy zaliczające dotacje z budżetu państwa do przychodów FUS (art. 52 ust. 1 pkt 8 SystUbezpSpołU) i dopuszczające ich wykorzystanie wyłącznie na uzupełnienie niedoborów środków na wypłaty świadczeń, do których wypłacenia państwo jest zobowiązane. Takie umocowanie do otrzymywania przez FUS dotacji z budżetu państwa (art. 53 ust. 2 SystUbezpSpołU) oraz wypłata emerytur jest gwarantowane przez państwo (art. 62 SystUbezpSpołU). Udział dotacji budżetowej jest określony w prawie (ustawa budżetowa państwa) i zależy od sytuacji finansowej Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zwłaszcza wysokości wpływów składkowych i wydatków na świadczenia, przede wszystkim od zobowiązań finansowych zaciągniętych na realizację wypłaty świadczeń3.

Jedną z głównych zasad jest formalizm normatywny, czyli ścisłość prawa ubezpieczeń społecznych, jego pełność i kompleksowość oraz nakaz stosowania zgodnie z literą prawa. Przy jego stosowaniu nie sięga się do zasad współżycia społecznego czy klauzuli społeczno-gospodarczego poszanowania prawa. Zresztą ten formalizm jest powiązany ze schematyzmem czy też formalizmem prawa do świadczeń. Nie ma tutaj uznaniowości.

Ten element prawa ubezpieczeń społecznych jest najczęściej narażony na krytykę przez uprawnionych, którzy nie spełniając warunków nabycia prawa do świadczeń, oczekują, że otrzymają świadczenie. Nawet jak uprawnieni spełniają warunki, to oczekują świadczenia korzystniejszego niż to, które wynika z przebiegu ich ubezpieczenia społecznego.

Przepisy regulujące współczesny system prawa ubezpieczenia społecznego można podzielić na:

1. Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym (powszechność, przymus ubezpieczenia i objęcie nim z mocy prawa, tzw. automatyzm).

2. Kwestie organizacyjne i finansowe, w tym opłacanie składek. Do powszechnych rozwiązań należy zróżnicowanie składek według rodzaju ryzyka. Podstawowy katalog ryzyka socjalnego obejmuje ryzyko: choroby, starości, inwalidztwa, śmierci żywiciela, bezrobocia, wypadku przy pracy i choroby zawodowej. Wyodrębnia się także macierzyństwo i obciążenia rodzinne. Składka na ubezpieczenie społeczne jest świadczeniem pieniężnym o charakterze przymusowym, celowym, odpłatnym oraz bezzwrotnym. Celowość oznacza obowiązek przeznaczenia funduszy pochodzących ze składek wyłącznie na wypłatę świadczeń, a odpłatność, że istnieje związek między obowiązkiem uiszczenia składek a prawem do świadczeń, którego realizacja następuje w razie zajścia ustalonych prawem ryzyk socjalnych. Jeżeli jednak zdarzenie/ryzyko nie zajdzie, składka nie podlega zwrotowi.

Istota składki jest rozpatrywana różnie: w kontekście ekonomicznym są to koszty pracy, a w sensie prawnym danina publicznoprawna. Składka jest przede wszystkim ceną gwarancji ubezpieczeniowej, która polega na tym, że w zamian za opłacenie składki w razie zajścia ustalonego zdarzenia ubezpieczeniowego (ryzyka socjalnego) od instytucji, która ją pobrała, należne są świadczenia. Składka na ubezpieczenia społeczne może być rozmaicie ujęta.

Choć ustawy związane z ubezpieczeniami społecznymi nie posługują się wprost sformułowaniami typu „cena ochrony ubezpieczeniowej” czy „koszt ochrony”, to wyraźnie wskazują, że ochrona ubezpieczeniowa w danym zakresie jest zależna od opłacania składki (choć w przeciwieństwie do ubezpieczeń komercyjnych ubezpieczenia społeczne dopuszczają wyjątki od tej generalnej reguły – zwłaszcza okresy składkowe w ubezpieczeniu emerytalnym). Może to być składka łączna na wszystkie rodzaje ubezpieczenia albo składka odrębnie ustalona dla poszczególnych ryzyk. Może być płacona tylko przez pracodawcę, tylko przez ubezpieczonego albo wspólnie przez oba te podmioty.

3. Zasady funkcjonowania funduszy ubezpieczeniowych i podmiotów odpowiedzialnych za ich działanie. Realizowanie ubezpieczenia społecznego przez specjalnie do tego celu utworzone instytucje publiczne, państwowe lub pod nadzorem państwa o określonym stopniu autonomii i nienastawione na zysk, często zarządzane przez przedstawicieli pracodawców oraz przedstawicieli ubezpieczonych.

4. Uprawnienia do świadczeń przysługujących w razie zajścia ryzyka (choroby, macierzyństwa, wypadku przy pracy i choroby zawodowej, starości, niezdolności do pracy, a także śmierci żywiciela). Oznacza to, że świadczenia przysługują z mocy prawa (formalizm prawa) osobom spełniającym warunki ich przyznania.

5. Tryb postępowania, w tym postępowania w razie sporu o prawo do świadczenia lub jego wysokości. Ustanawiając system ubezpieczeń społecznych, państwo jest także zobowiązane do ustanowienia reguł prawnych pozwalających na rozstrzyganie sporów przez niezależne instytucje sądowe i pozasądowe.

6. Przepisy określające gwarancje państwa z tytułu ich ustanowienia oraz odpowiedzialność za utrzymanie i rozwój (gwarancja wypłacalności).

Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza przepisów ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych jako głównego aktu prawnego tworzącego prawo ubezpieczeń społecznych oraz innych aktów prawnych. Książka ma charakter komentarza przeprowadzonego z wykorzystaniem orzecznictwa, interpretacji własnych ministerstw oraz stanowisk Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Nadaje jej to także walory praktyczne. Struktura analizy odpowiada przyjętej w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych kolejności regulowanych zagadnień.

W rozdziale I zawarto przepisy ogólne wraz z komentarzem do nich. Z kolei w rozdziale II omówiono zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym. Dokonano analizy przepisów decydujących, kiedy, kto i z jakiego tytułu jest objęty obowiązkowo lub dobrowolnie ubezpieczeniem społecznym. W tej części opracowania podjęto się nie tylko omówienia czy komentarza tytułów do ubezpieczenia, ale przedstawienia ich na licznych przykładach. W zakresie zasad polskie prawo ubezpieczeń społecznych jest kazuistyczne, niejednoznaczne i budzi wiele wątpliwości interpretacyjnych, dlatego zasady i zbieg zasad są analizowane z wykorzystaniem orzecznictwa, stanowisk właściwych ministrów, a zwłaszcza Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Ta zasada ma także zastosowanie do analizy w dalszych rozdziałach książki.

Na ubezpieczonych i płatników składek prawo nakłada liczne obowiązki w zakresie ustalania i finansowania składek. Są one przedmiotem szczegółowej analizy w rozdziale III. Analizowane przepisy są omawiane na konkretnych przykładach. Zupełną nowością jest przedstawienie historycznej reformy zasad poboru i ewidencji składek na ubezpieczenia społeczne (oraz składek na ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Emerytur Pomostowych, Fundusz Pracy, Fundusz Solidarnościowy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych) wprowadzonej od 1.1.2018 r. Reforma ta nie tylko uszczelniła system poboru składek, ale również w istotny sposób go uprościła i umożliwiła bardziej racjonalne zarządzanie finansami publicznymi. Wpisuje się ona wprost w reformę zarządzania tymi finansami.

Przed wdrożeniem zmian wprowadzonych od 1.1.2018 r. ustawą z 11.5.2017 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw4 niezbędne było przygotowanie i wdrożenie zmian informatycznych oraz przygotowanie kont płatników składek. W II połowie 2017 r. sprawdzono konta aktywnych płatników składek, w szczególności tych, którzy mieli zadłużenie za lata 1999–2012, gdyż konieczne było ustalenie, czy należności te są nadal wymagalne. Zweryfikowano wszystkie toczące się postępowania o umorzenie należności oraz zawarte układy ratalne. Do płatników wysłane zostały aneksy do obowiązujących umów o rozłożenie należności na raty, w których wskazany został m.in. nowy sposób opłacania rat.

Możliwość przyjmowania od 1.1.2018 r. wpłat według nowych zasad poprzedziło nadanie ZUS numeru rozliczeniowego w NBP, a następnie otwarcie rachunku składkowego do obsługi wpłat na indywidualne rachunki składkowe (NRS). Wdrożony został nowy sposób komunikacji elektronicznej między ZUS i NBP, który umożliwia automatyczną obsługę wyciągów zawierających informacje analityczne o wpłatach.

Dostosowany został Kompleksowy System Informatyczny ZUS (KSI ZUS), który zapewnia obsługę masowych płatności oraz automatyczny podział i rozliczenie wpłat na kontach płatników. Po zmianach oprogramowanie automatycznie nadaje NRS oraz zapewnia obsługę wysyłki zawiadomień o nadanych numerach. Numer nadawany jest przez ZUS każdemu płatnikowi składek. Na Platformie Usług Elektronicznych ZUS udostępniona została usługa, która umożliwia płatnikowi ustalenie numeru rachunku oraz dostęp do informacji o saldzie i sposobie podziału wpłaty na ubezpieczenia i fundusze. Na dedykowanej stronie www.eskladka.pl dostępna jest wyszukiwarka NRS, która pozwala płatnikom na sprawdzenie numeru NRS bez kontaktu z ZUS. Informacja o NRS jest także udostępniana klientom, którzy korzystają z programu Płatnik oraz e-Płatnik. Od 1.1.2018 r. nowi płatnicy są na bieżąco informowani o nadanych im numerach rachunków.

Od 1.1.2018 r. płatnicy składek przekazują wpłaty na otrzymany NRS, a wpłaty te są księgowane i rozliczane na ich kontach. Na bieżąco są także przekazywane środki funduszom celowym, na które składki pobiera ZUS (FUS, NFZ, FEP, FP, FSFS, FGŚP). W 2018 r. do ZUS wpłynęło 30,4 mln wpłat na kwotę 257,2 mld zł. Łączna kwota wpłat była wyższa o 19,6 mld zł od kwoty wpłat przekazanych przez płatników w 2017 r.

Wprowadzone zmiany w zasadach opłacania i rozliczania pobieranych przez ZUS składek spełniły oczekiwania klientów co do możliwości przekazywania wpłat na wszystkie ubezpieczenia i fundusze za pomocą jednej wpłaty (jednego przelewu). Dzięki wprowadzeniu NRS wyeliminowano nadmierny zakres informacji przy wypełnianiu dokumentu płatniczego. Rozwiązany został także problem identyfikacji wpłat z kontami płatników w ZUS oraz została wyeliminowana konieczność prowadzenia postępowań wyjaśniających w celu ustalenia właściwych danych płatnika składek i zewidencjonowania wpłat na jego koncie5. Zrealizowany projekt nie tylko usprawnił opłacanie składek przez płatników oraz rozliczanie wpłat na ich kontach, lecz miał również wpływ na podniesienie dyscypliny płatniczej i zmniejszenie zadłużeń na kontach aktywnych płatników składek.

Projekt e-Składka posiada także potencjał dalszego rozwoju przez ZUS usług dedykowanych klientom. Od 1.2.2018 r. w salach obsługi klientów pracują doradcy płatników składek, z porad których do końca 2018 r. skorzystało 276 tys. klientów. W dalszej perspektywie będą rozwijane i udostępniane kolejne usługi elektroniczne.

W rozdziale IV komentuje się zasady zgłaszania do ubezpieczenia, prowadzenia kont i rejestrów oraz zasady rozliczania składek i zasiłków. Przedstawia się także, czym jest konto ubezpieczonego i jakie dane są tam zapisywane, podobnie jak konto płatników składek, zasady zgłaszania do ubezpieczenia, wyrejestrowanie, opłacanie składek, wreszcie ich rozliczanie, również w sytuacji, kiedy płatnik składek jest również płatnikiem zasiłków. Z punktu stosowania się do obowiązków wynikających z ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych ten rozdział jest kluczowy. Jest także istotny z perspektywy ubezpieczonego, bowiem w tej części ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych ustala się obowiązek ewidencji składek i prowadzenia konta (subkonta) ubezpieczonego.

W rozdziale omawia się również rozwiązania związane z elektronizacją akt pracowniczych (projekt e-akta), które obowiązują od 1.1.2019 r. na podstawie przepisów wprowadzonych ustawą z 10.1.2018 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze skróceniem okresu przechowywania akt pracowniczych oraz ich elektronizacją. Nowe przepisy ułatwiają pracodawcom przechowywanie dokumentacji pracowniczej dotyczącej osób zatrudnianych przez nich na podstawie umów o pracę i umów zlecenia oraz usprawniają przepływ informacji między płatnikami składek i ZUS, upraszczają obsługę zasobów dokumentacji pracowniczej w organizacji oraz obniżają koszty związane z ich przechowywaniem. Nie bez znaczenia jest też aspekt ekologiczny związany z mniejszym zużyciem papieru i odpowiedzialnością za środowisko przyrodnicze. Przed reformą pracodawcy mieli bowiem obowiązek przechowywania akt pracowniczych w formie papierowej.

Od 1.1.2019 r. pracodawca może decydować o formie prowadzenia i archiwizowania dokumentacji pracowniczej (elektronicznej lub papierowej) oraz uzyskał prawo do zmiany wcześniej przyjętej formy ich gromadzenia. Uległ skróceniu okres przechowywania akt z 50 do 10 lat dla osób zatrudnionych (pracowników i zleceniobiorców) po raz pierwszy od 1.1.2019 r. (10 lat liczy się od końca roku kalendarzowego, w którym ustał stosunek pracy lub zakończyła się umowa zlecenia). Taka zmiana wpływa na zmniejszenie kosztów związanych z pozapłacowymi obowiązkami wobec ubezpieczonych. Płatnik składek na bieżąco przekazuje za każdy miesiąc do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych dane, które będą niezbędne do ustalania świadczeń emerytalnych i rentowych.

Możliwość skrócenia okresu przechowywania dokumentacji pracowniczej dotyczy też pracowników, którzy byli zatrudnieni u pracodawcy po raz pierwszy między 1.1.1999 r. a 31.12.2018 r., pod warunkiem, że za te lata pracodawca przekaże do ZUS specjalny raport informacyjny dotyczący pracownika. Natomiast akta pracowników i zleceniobiorców zatrudnionych przed 1.1.1999 r. płatnik składek powinien nadal przechowywać przez okres 50 lat.

Decyzja o przechowywaniu akt w formie elektronicznej oraz rozszerzenie zakresu danych przekazywanych na bieżąco do ZUS wymagała jednak od przedsiębiorców dostosowania programów kadrowo-płacowych, z których korzystają. Ustawa wprowadziła bowiem nowy zakres danych, jakie płatnik jest zobowiązany przekazywać co miesiąc do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

W rozdziale V analizuje się charakter prawny, zadania i obowiązki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który jest państwowym funduszem celowym, powołanym w celu realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. Oznacza to, że FUS jest odpowiedzialny za gromadzenie składek i wypłaty świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Składki z mocy prawa wpłacane są do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a nie do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Świadczenia wypłacane są także z FUS, a nie z ZUS. Nie bez znaczenia jest fakt, że w 2021 r.przychody FUS wyniosły ok. 274 mld zł, tj. ok. 55% dochodów budżetu państwa.

W rozdziale VI analizuje się Fundusz Rezerwy Demograficznej, ustanowiony dla ubezpieczenia emerytalnego. Jego środki powinny być wykorzystane wyłącznie na uzupełnienia wynikające z przyczyn demograficznego niedoboru funduszu emerytalnego.

W kolejnym, VII rozdziale omawia się Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako państwową jednostkę organizacyjną, która odpowiada za stosowanie prawa ubezpieczeń społecznych w pełnym zakresie, czyli m.in. za ustalanie obowiązku ubezpieczenia społecznego, za ustalenie uprawnienia do świadczeń, wymierzenie i pobieranie składek, prowadzenie rozliczeń z płatnikami składek, prowadzenie indywidualnych kont ubezpieczonych i innych, orzekanie przez lekarzy orzeczników ZUS oraz komisje lekarskie dla potrzeb ustalania uprawnień do świadczeń. Zakład dysponuje środkami FUS. Przeprowadza też wiele kontroli płatników składek i ubezpieczonych.

W celu ustalenia prawa do świadczeń oraz ich wysokości ubezpieczeni zobowiązani są do przedstawienia stanów faktycznych mających wpływ na prawo lub wysokość świadczeń, przedkładania wymaganych dokumentów, poddanie się badaniom lekarskim oraz innym wymaganiom określonym w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych. Te uregulowania są przedmiotem analizy w rozdziale VIII.

Zwrot nienależnie pobranych świadczeń oraz odsetki za opóźnienia w wypłacaniu świadczeń to zagadnienia omawiane w rozdziale IX.

Do szczególnych zadań Zakładu Ubezpieczeń Społecznych należy kontrola wykonywania zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. W jakim zakresie wykonują tę kontrolę inspektorzy kontroli Zakładu, a do czego są zobowiązani płatnicy składek, jeżeli chodzi o udostępnienie dokumentów i innych działań, przedstawiono w rozdziale X.

Z kolei odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko przepisom ustawy jest podstawą analiz zawartych w rozdziale XI.

Przepisy przejściowe i końcowe są przedstawione w rozdziale XII.

W pracy ustalono, że przepisy dotyczące systemu ubezpieczenia zdrowotnego są istotną częścią prawa ubezpieczeń społecznych w Polsce. W wielu przypadkach posiłkują się ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych. Dlatego uznano, że w książce zamieszczona zostanie analiza prawna przepisów ustawy z 27.8.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych6.

W rozdziale XIII poddaje się analizie zasady podlegania ubezpieczeniom zdrowotnym. Ustala się kto, kiedy i z jakiego tytułu jest objęty tym ubezpieczeniem. Analizuje się zasady ustalania obowiązków składkowych, w tym podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie zdrowotne. Rozpatruje się wiele kwestii dotyczących zbiegu tytułów do ubezpieczenia zdrowotnego. Przeprowadzona analiza ma szereg walorów praktycznych, bowiem zaprezentowano ją na przykładach. W tej części publikacji analizy dokonano z wykorzystaniem orzecznictwa, interpretacji własnych ministerstw i stanowisk ZUS.

W formie addendum w ostatnich częściach pracy przedstawiono przepisy ustawy z 20.4.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy7 w zakresie Funduszu Pracy (rozdział XIV tej ustawy), w tym aspektów prawnofinansowych w zakresie dotyczącym obowiązków składkowych na Fundusz Pracy. Składkom na ten fundusz nadano rygor składek na ubezpieczenia społecznego. Z systemem ubezpieczenia społecznego łączy Fundusz Pracy tryb i zasady pobierania tych składek, a ponadto są one opłacane za cały okres podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym (art. 107 ustawy), co uzasadnia ujęcie tych zagadnień w książce.

Składki na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych ustala się od wpłat stanowiących podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (bez ograniczenia do 30-krotności). Poboru składek na FP i FGŚP dokonuje ZUS w okresach miesięcznych, łącznie ze składkami na ubezpieczenia społeczne. Z tych powodów zasady poboru składek na FGŚP zostały włączone do zakresu książki.

Od 1.1.2019 r. wprowadzony został Solidarnościowy Fundusz Wsparcia Osób Niepełnosprawnych (SFWON)8. Od 22.12.2019 r. fundusz ten nosi nazwę Funduszu Solidarnościowego (FS). Do składek na ten Fundusz stosuje się zasady dotyczące obowiązkowych składek na Fundusz Pracy, dlatego FS nie został odrębnie omówiony w opracowaniu.

Opracowanie stanowi kompendium, które ma ułatwić stosowanie prawa ubezpieczeń społecznych w zakresie jego zasad, metod finansowania, organizacji (tzw. I filar prawa ubezpieczeń społecznych). Dotyczy aktualnego stanu prawnego i zawiera analizę najnowszych regulacji dotyczących e-Składki i e-akt pracowniczych. Nie obejmuje natomiast realizacji prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego (czy zabezpieczenia społecznego), tzw. II filar. Te zagadnienia są przedmiotem innych opracowań9.

Publikacja ma być pomocna w analizie prawa ubezpieczeń społecznych oraz w procesie jego stosowania, przydatna w procesie dydaktycznym dla studentów, doktorantów, słuchaczy studiów podyplomowych, a także dla ubezpieczonych i przedsiębiorców – płatników składek.

W treści wykorzystano literaturę przedmiotu, orzecznictwo, interpretacje, ale przede wszystkim materiały i publikacje Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, głównie poradniki i wyjaśnienia ZUS jako głównej instytucji publicznej odpowiedzialnej za stosowanie prawa ubezpieczeń społecznych.

W publikacji przestawiono stan prawny na dzień 1.7.2022 r.

*****

Autorka dziękuje wszystkim życzliwym osobom, które przyczyniły się do aktualizacji tego wydania książki.

Rozdział I. Przepisy ogólne

§ 1. Przepisy ogólne ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wraz z komentarzem

Polski system zabezpieczenia społecznego jest umocowany w Konstytucji RP z 1997 r. W myśl jej postanowień obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i niemający innych źródeł utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formy określa ustawa (art. 67 Konstytucji RP). Ponadto każdy ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Warunki i zakres świadczeń określa ustawa (zob. art. 68 ust. 2 zd. 2 Konstytucji RP)1. Konstytucja zawiera zatem deklaracje prawa do zabezpieczenia społecznego oraz ogólne gwarancje w razie wystąpienia określonych zdarzeń, a ich uszczegółowienie znajduje się w odpowiednich ustawach.

Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych wraz z innymi ustawami stanowi zbiór ram prawnych dla tej części polskiego systemu zabezpieczenia społecznego, która dotyczy ubezpieczeń. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych jest podstawową ustawą organizacyjną dla systemu ubezpieczeń społecznych2.

Zgodnie z art. 1 SystUbezpSpołU ubezpieczenia społeczne są tworzoneprzez cztery rodzaje ubezpieczeń: emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe. Analiza polskiego systemu ubezpieczeń społecznych wymaga zastanowienia się nad dwiema wyjściowymi kwestiami: pojęciem systemu oraz relacją między ubezpieczeniem zdrowotnym a systemem ubezpieczeń społecznych.

W kontekście ubezpieczeń społecznych termin „system” można rozumiećdwojako:

1) jako schemat organizacyjny, porządek określony w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych (ściślejsze ujęcie);

2) jako system sensu largo, czyli całokształt regulacji prawnych dotyczących zasad, organizacji i funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych, a także warunków nabywania praw do świadczeń z tego systemu (ujęcie szersze).

Ubezpieczenie zdrowotne nie zawsze jest uznawane za element składowy systemu ubezpieczeń społecznych w jego ścisłym rozumieniu3. Przedmiotem ochrony prawnej są skutki ryzyka choroby, zaś ochroną objęta jest szeroka grupa członków społeczeństwa, która opłaca składkę. W odniesieniu do ubezpieczenia zdrowotnego obowiązuje zasada równego traktowania oraz solidarności społecznej. Szerszy sposób widzenia ubezpieczeń społecznych uwzględnia również ubezpieczenie zdrowotne, stąd też wynika jego włączenie w ramy niniejszego opracowania do dalszej analizy.

W art. 2 SystUbezpSpołU określony został jej zakres przedmiotowy. Tam też ustanowiono kluczową dla ubezpieczeń społecznych zasadę gwarancji państwa dotyczącej wypłacalności świadczeń z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 2 ust. 3). Gwarancja ta została potwierdzona w art. 53 SystUbezpSpołU (określającym formy, w jakich może ona zostać zrealizowana, tj. dotacje i nieoprocentowane pożyczki z budżetu państwa) i w art. 62 (w zd. 2, które odnosi się do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych). Ze względu na pozycję w ustawie (tj. umieszczenie w części ogólnej) ważniejszy w tej materii jest jednak art. 2 ust. 34.

W ust. 1 art. 2 SystUbezpSpołU zawarto zasady funkcjonowania systemu, określając: kto podlega ubezpieczeniom społecznym, w jakim zakresie, jak obliczana jest podstawa wymiaru składek i ile wynoszą składki na poszczególne ubezpieczenia oraz zasady i terminy związane z obowiązującymi w systemie procedurami (np. terminy opłacania składek czy zasady prowadzenia ewidencji osób ubezpieczonych oraz płatników składek). Należy także zwrócić uwagę na odesłanie do lex specialis,