Prawo rzymskie. Instytucje z testami online ebook

† Witold Wołodkiewicz

Maria Zabłocka

Prawo rzymskie Instytucje

7. wydanie poprawione i rozszerzone

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2023

Wydawca:Lucyna Wyciszkiewicz-Pardej

© Wydawnictwo C.H.Beck 2023

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: TiM-Print, WarszawaPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8291-967-7

Wstęp

Prawo rzymskie było przez wiele wieków, obok prawa kanonicznego, podstawowym przedmiotem wykładanym na uniwersytetach europejskich. Idea stworzenia nowożytnych narodowych systemów prawa prywatnego była, poczynając od XVIII wieku, przyczyną krytyki nauczania prawa rzymskiego. Jednak nowo powstające kodyfikacje prawa cywilnego w XIX i XX wieku nie potrafiły oderwać się od rzymskich korzeni. Mimo różnic istniejących między współczesnymi systemami prawa prywatnego, prawo rzymskie stanowi i dziś doskonały punkt odniesienia i wspólny język prawników wychowanych i działających w państwach o odmiennych systemach prawnych. Ta rola prawa rzymskiego jest szczególnie ważna dziś, przy podejmowanych próbach stworzenia zintegrowanego europejskiego systemu prawnego.

W uniwersytetach polskich prawo rzymskie – mimo licznych prób jego ograniczania – ostało się w czasach socjalizmu realnego. Jest to jeden z istotnych czynników stosunkowo łatwego przystosowywania prawa stworzonego w okresie PRL do standardów europejskich.

Wydając podręcznik instytucji prawa rzymskiego, autorzy opierali się na swoim doświadczeniu dydaktycznym na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Chcieli przedstawić studentom wiadomości umożliwiające zapoznanie się z prawem rzymskim, odgrywającym tak ważną rolę w uniwersyteckim kształceniu prawników. Starali się też napisać tekst odpowiadający ich wizji prawa rzymskiego jako tego prawa, które oddziaływało i oddziałuje wciąż na doktrynę i praktykę współczesnego prawa prywatnego.

Przyjęty tytuł Prawo rzymskie. Instytucje nawiązuje do nazwy występującej w klasycznych dziełach rzymskiej myśli prawniczej – Institutiones, oznaczającej krótki wykład podstaw danej dziedziny prawa.

Autorzy celowo nawiązali do systematyki Instytucji Gaiusa i Justyniana. Odegrała ona wielką rolę w historii tworzenia nowoczesnej systematyki prawa.

Autorzy dziękują studentom Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, którzy w roku akademickim 1993/94 byli pierwszymi czytelnikami i recenzentami skryptu zatytułowanego Prawo rzymskie – Bruliony wykładów 1993/94, część I i II. Praca ta była też wielokrotnie dyskutowana na seminarium prawa rzymskiego w Instytucie Historii Prawa UW.

Szczególne wyrazy wdzięczności wyrażają autorzy doktorantom i asystentom Zakładu Prawa Rzymskiego i Antycznego, pp. Agnieszce Kacprzak, Jerzemu Krzynówkowi orazFranciszkowi Longchamps de Bérier. Ich sugestie i krytyczne uwagi były dla nas wielką pomocą. Przyczyniły się one do nadania pracy obecnej formy, której wydania podjęło się zasłużone Wydawnictwo C.H.Beck. Autorzy dziękują również panu prof. dr. hab. Janowi Zabłockiemu za pomoc w redakcyjnym przygotowaniu pracy do druku.

Rozdziały I; II § 4, 5 i 6; IX; X i XI opracował Witold Wołodkiewicz; rozdziały II § 7; III; IV; V; VI; VII i VIII opracowała Maria Zabłocka.

Przed paragrafami została zacytowana literatura odnosząca się do danego zagadnienia. Autorzy, podając jedynie polską literaturę od roku 1945, wychodzili z założenia, że czytelnik pragnący sięgnąć do bogatej, zagranicznej literatury prawa rzymskiego, może dojść do niej przez podane w wykazie literatury wybrane zagraniczne podręczniki i bibliografie.

Indeks terminów i zwrotów łacińskich oraz podawane w tekście odniesienia wewnętrzne nawiązują do numerów brzegowych, podanych na marginesie stron.

Witold Wołodkiewicz

Maria Zabłocka

Warszawa, listopad 1995 r.

Wstęp do drugiego wydania

Wydając w 1996 roku podręcznik prawa rzymskiego, autorzy byli świadomi, że ich opracowanie (jak każde zresztą dzieło, a w szczególności synteza, jaką jest podręcznik) będzie wymagało zmian i uzupełnień. Mając tę świadomość, we wstępie do pierwszego wydania prosiliśmy Czytelników o wyrażenie krytycznych uwag tak co do zawartości, jak i układu podręcznika.

Uwagi te wysuwali studenci, prawnicy praktycy, a przede wszystkim nasi najbliżsi współpracownicy, prof. Jan Zabłocki, doktorzyAgnieszka Kacprzak, Jerzy Krzynówek, Franciszek Longchamps de Bérier oraz magistrzy Stefan Karolak, Zuzanna Służewska, Roman Sobotka i Jakub Urbanik, którzy przy realizowaniu procesu dydaktycznego posługiwali się tym podręcznikiem.

Niezmiernie cenne były dla nas uwagi wyrażane przez romanistów z innych polskich uniwersytetów, a w szczególności uwagi zawarte w recenzji prof. Marka Kuryłowicza z UMCS w Lublinie.

Wszystkim osobom, które przyczyniły się do naszych przemyśleń nad tekstem podręcznika, wyrażamy podziękowania.

Również sami autorzy weryfikowali swój podręcznik w czasie wykładów i egzaminów. Zastanawialiśmy się nad wprowadzeniem pewnych zmian w układzie podręcznika, bez odejścia jednak od podstawowego schematu, opartego na podziale personae – res – actiones. W niniejszym wydaniu wprowadziliśmy jedynie zmiany i uzupełnienia w odniesieniu do poszczególnych kwestii, nie naruszając jednak układu podręcznika. Przejawiło się to w pozostawieniu numeracji bocznej z pierwszego wydania.

W zakończeniu podręcznika zamieściliśmy łacińskie paremie prawnicze umieszczone na kolumnach nowego gmachu Sądu Najwyższego w Warszawie. Wydaje się nam, że wydarzenie to, w którym uczestniczyli również niżej podpisani, wywołało duże zainteresowanie nie tylko w polskim środowisku prawniczym i zasługuje na zasygnalizowanie Czytelnikom podręcznika.

Witold Wołodkiewicz

Maria Zabłocka

Warszawa, sierpień 2000 r.

Wstęp do trzeciego wydania

W trzecim wydaniu autorzy dokonali zmian redakcyjnych i rzeczowych. Uzupełnili również bibliografię. Nie naruszyli jednak struktury podręcznika.

Witold Wołodkiewicz

Maria Zabłocka

Warszawa, lipiec 2001 r.

Wstęp do czwartego wydania

Przygotowując pierwsze wydanie podręcznika Prawo rzymskie. Instytucje, autorzy nie byli pewni, czy podręcznik ten spotka się z życzliwym przyjęciem Czytelników. Obawy nasze wynikały z faktu, że układ podręcznika został oderwany od – przyjętego powszechnie – schematu wykształconego w XIX-wiecznej szkole Pandektów.

Układ przyjęty w naszym podręczniku, nawiązujący do trójpodziału Instytucji Gaiusa i Justyniana, stwarzał dla autorów rozliczne problemy. Wydaje się jednak, że jest on bardziej adekwatny przy przedstawianiu myśli jurysprudencji rzymskiej niż tzw. systematyka pandektowa, stworzona do określonych celów skodyfikowania prawa prywatnego w XIX-wiecznych Niemczech.

W ciągu dziesięciu lat od pierwszego wydania niniejszego podręcznika zmienił się sposób nauczania prawa w polskich uniwersytetach i wyższych szkołach prawniczych. Pomimo niezakończonych – jak dotąd – zmian w zakresie nauczania prawa, miejsce prawa rzymskiego nie utraciło w Polsce swego znaczenia. Jest to przedmiot obowiązkowy na ogromnej większości polskich wydziałów prawa. Jedynie niektóre wydziały uznały prawo rzymskie za przedmiot do wyboru. Ciekawe jednak, że również na tych wydziałach większość studentów wybiera kurs i egzamin z prawa rzymskiego. Świadczy to o rozumieniu przez nich, że do studiowania prawa nie wystarczy poznanie jedynie aktualnych przepisów prawa, lecz trzeba również poznać źródła współczesnej kultury i doktryny prawnej.

Potrzeba poznania prawa rzymskiego stała się jeszcze bardziej aktualna z chwilą wejścia Polski do Unii Europejskiej. W pracach nad zbliżeniem systemów prawnych krajów UE niezbędne będzie zrozumienie pomiędzy prawnikami, którzy będą musieli stosować prawo zunifikowane, zuniformizowane czy też jedynie zharmonizowane. Jakie będą podstawy tego zrozumienia? Na pewno przyczyniać się do tego będzie przepływ studentów korzystających z możliwości zaliczania tzw. kredytów, w ramach europejskich programów edukacyjnych, czy też tworzenia różnych szkół prawa obcego, pomagających zrozumieć podstawy prawa obowiązującego w poszczególnych państwach UE.

Samo poznanie przepisów nie przyczyni się jednak do zrozumienia między prawnikami poszczególnych krajów Wspólnoty Europejskiej. Konieczne będzie znalezienie wspólnych źródeł przyszłego ius privatum europaeum. Czy źródeł tych można poszukiwać w prawie rzymskim, które – jak to się często powtarza – stanowiło jeden z istotnych składników kultury europejskiej? A może należy szukać tych źródeł w prawie anglo-amerykańskim?

W procesie unifikacji prawnej Europy będą musiały współzawodniczyć dwa modele: jeden oparty na prawie rzymskim, drugi na prawie anglo-amerykańskim (tzw. model śródziemnomorski i model atlantycki).

Autorzy w wydaniu czwartym wprowadzili szereg zmian tak rzeczowych, jak i redakcyjnych. Uwzględnili również polską literaturę prawa rzymskiego, która ukazała się w pierwszych latach XXI wieku. Ułatwi to zainteresowanemu Czytelnikowi zapoznanie się z literaturą monograficzną.

Polecamy również uwadze studiujących prawo rzymskie wydaną przez Wydawnictwo C.H.Beck w roku 2002 (wyd. 2 – 2008), książkę Agnieszki Kacprzak i Jerzego Krzynówka, Prawo rzymskie. Pytania, kazusy, tablice. Książka ta – wychodząca znacznie poza zakres wymagań egzaminacyjnych – stanowi doskonałe uzupełnienie naszego podręcznika, przez pokazanie bogactwa kazuistyki i interpretacji dokonywanej przez rzymską jurysprudencję.

Witold Wołodkiewicz

Maria Zabłocka

Warszawa, lipiec 2005 r.

Wstęp do piątego wydania

W piątym wydaniu podręcznika Prawo rzymskie. Instytucje autorzy wprowadzili pewne zmiany redakcyjne i rzeczowe. Została też uzupełniona literatura powoływana przed poszczególnymi paragrafami.

Poczynając od pierwszego wydania, powołanie literatury miało istotne znaczenie dla naszego podręcznika. Umożliwia ono studentom i innym osobom zainteresowanym sięgnięcie do polskiej literatury monograficznej prawa rzymskiego. W obecnym wydaniu, uzupełniając literaturę, autorzy ograniczyli się do pozycji dotyczących rzymskiego prawa prywatnego i karnego. Pominęli natomiast literaturę dotyczącą ustroju Rzymu. Przyjęcie takiej zasady wynika z tego, że w ostatnich latach polskie badania dotyczące ustroju rzymskiego uległy znacznemu natężeniu. Uwzgędnianie tych prac w podręczniku, którego celem jest przedstawienie rzymskiego prawa prywatnego, wychodziłoby poza właściwy zakres opracowania.

Nie zostały też uwzględnione liczne prace autorów polskich wydane w językach obcych. Liczba tych prac jest stosunkowo duża. Osoby zainteresowane mogą je odnaleźć za pośrednictwem ukazujących się bibliografii historyczno-prawnych.

Witold Wołodkiewicz

Maria Zabłocka

Warszawa, sierpień 2009 r.

Wstęp do szóstego wydania

Podejmowane w ostatnich latach próby reformy programu studiów prawniczych stanowią niebezpieczeństwo dla przyszłości nauczania prawa rzymskiego, a przecież obecność tego przedmiotu w programie studiów prawniczych była i będzie wyrazem tego, czy studia te mają być studiami prawoznawstwa, czy też nauczaniem głównie przepisów aktualnie obowiązującego prawa.

Można tu zacytować ocenę studiowania prawa rzymskiego daną przez autora haseł prawniczych w Encyklopedii Diderota, który – w okresie oświeceniowych krytyk prawa rzymskiego – pisał, że „prawnik, który by poznał tylko prawa swego kraju i nie nauczył się prawa rzymskiego, pozostałby na całe życie człowiekiem powierzchownym. Wydaje nam się zresztą, że ktoś taki w ogóle nie byłby prawoznawcą (jurisconsulte), lecz tylko miernym praktykiem prawa (médiocre praticien)”1.

Mając nadzieję, że prawo rzymskie zachowa swe znaczenie w edukacji prawniczej, przedstawiamy czytelnikom nowe szóste wydanie podręcznika Prawo rzymskie. Instytucje. Podręcznik ten, którego pierwsze wydanie ukazało się przed 20 laty, zachował swoją aktualność przez pokazanie prawa rzymskiego – w przeciwieństwie do większości podręczników polskich, opartych na XIX-wiecznym systemie pandektów – w oparciu o systematykę przedstawioną w autentycznym rzymskim podręczniku Gaiusa, funkcjonującym od II do VI wieku n.e. Ten sposób przedstawiania prawa rzymskiego został następnie przyjęty przez Instytucje Justyniana. Autorzy starali się przedstawić, w zwięzłej formie, znaczenie wewnętrznego rozwoju rzymskiego prawa prywatnego i jego wpływu na dalsze dzieje prawa i europejskiej kultury prawnej.

Duże znaczenie w naszym podręczniku ma przedstawienie polskiej literatury prawa rzymskiego (prywatnego i karnego), zarówno opracowań ogólnych, jak i monograficznych. Wykazy literatury są przedstawione przed poszczególnymi paragrafami. W wykazie literatury znalazły się również najnowsze polskie podręczniki rzymskiego prawa publicznego. Nie zostały jedynie uwzględnione, coraz liczniejsze, polskie artykuły z zakresu rzymskiego prawa publicznego.

Autorzy mają nadzieję, że nowe wydanie podręcznika będzie pomocne w studiowaniu prawa rzymskiego i jego wpływu na współczesną kulturę prawną oraz że przyczyni się do utrzymania wysokiego poziomu polskiej edukacji prawniczej.

Witold Wołodkiewicz

Maria Zabłocka

Warszawa, czerwiec 2014 r.

Wstęp do siódmego wydania

Od pierwszego wydania podręcznika Prawo rzymskie. Instytucje minęło już prawie 30 lat, w czasie których był on wielokrotnie wznawiany, a kolejne wydania były modyfikowane przez jego autorów. Obecne wydanie jest pierwszym bez wnikliwych uwag, trafnych uzupełnień i celnych poprawek śp. prof. Witolda Wołodkiewicza. Szczególnie bliskie temu wybitnemu romaniście były cytowane w szóstym wydaniu słowa Encyklopedii autorstwa Diderota1, który – w okresie oświeceniowych krytyk prawa rzymskiego – pisał, że „prawnik, który by poznał tylko prawa swojego kraju i nie nauczył się prawa rzymskiego, pozostałby na całe życie człowiekiem powierzchownym. Wydaje się nam zresztą, że ktoś taki w ogóle nie byłby prawoznawcą (jurisconsulte), lecz tylko miernym praktykiem prawa (médiocre praticien)”. Mając nadzieję, że prawo rzymskie dalej zachowa należną mu pozycję w systemie edukacji prawniczej, nowe wydanie podręcznika oparte na systematyce niezawodnych Instytucji Gaiusa, wprowadza kilka zmian.

Rozszerzone zostały te partie materiału, które – jak się okazało w trakcie zajęć z prawa rzymskiego i tradycji romanistycznej – były dla studentów mało zrozumiałe lub zbyt lakoniczne. W celu podkreślenia jeszcze raz nieodzowności nauki prawa rzymskiego dla adeptów prawa, do wykładu poszczególnych instytucji prawa rzymskiego zostały dołączone krótkie odniesienia do współczesnego polskiego prawa cywilnego, mające unaocznić studentom, że na konstrukcjach sformułowanych przez Rzymian w znacznej mierze zostały oparte współczesne przepisy Kodeksu cywilnego.

Kontynuowane jest zamieszczanie przed poszczególnymi paragrafami najnowszej polskiej literatury z prawa rzymskiego, jednak pominięte zostały pozycje dotyczące prawa publicznego, w tym i prawa karnego (z wyjątkiem wyliczenia wszystkich najnowszych podręczników i pomocy naukowych).

Tradycyjnie na końcu podręcznika zostały umieszczone łacińskie paremie prawnicze znajdujące się na kolumnach gmachu Sądu Najwyższego w Warszawie.

Mam nadzieję, że nowe, poprawione i rozszerzone wydanie podręcznika zostanie przychylnie przyjęte przez recenzentów i studentów oraz będzie pomocne w studiowaniu prawa rzymskiego i jego wpływu na współczesną tradycję i kulturę prawa, a także że przyczyni się do utrzymania wysokiego poziomu polskiej edukacji prawniczej.

Pragnę gorąco podziękować wszystkim, którzy pomogli mi w opracowywaniu obecnego wydania. Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję pod adresem prof. Zuzanny Benincasy i prof. Jakuba Urbanika. Ich sugestie, krytyczne uwagi oraz sformułowania były dla mnie wielką pomocą.

Maria Zabłocka

Warszawa, czerwiec 2023 r.

Wykaz skrótów

Acta UL

Acta Universitatis Lodziensis

Acta UNC

Acta Universitatis Nicolai Copernici

Acta UWr.

Acta Universitatis Wratislaviensis

Ad laudem magistri nostri

Ad laudem magistri nostri. Mistrzowie. Dzieła polskiej romanistyki, red. Nauk. Ewa Gajda, Toruń 2018

Annales UMCS

Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska

Apud Patres

Apud Patres. Prawo rzymskie w literaturze wczesnochrześcijańskiej, Lublin 2011

Consul

Consul est iuris et patriae defensor. Księga pamiątkowa dedykowana doktorowi Andrzejowi Kremerowi, Warszawa 2012

Contra leges et bonos mores

Contra leges et bonos mores. Przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie, Lublin 2005

Cui bono?

Cui bono? Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Pikulskiej-Radomskiej, Łódź 2020

CPH

Czasopismo Prawno-Historyczne

E. Gintowt

E. Gintowt, Rzymskie prawo prywatne w epoce postępowania legisakcyjnego (od decemwiratu do lex Aebutia), Warszawa 1960, wyd. 2 w oprac. W. Wołodkiewicza, Warszawa 2005

Honeste vivere…Księga Bojarskiego

Honeste vivere… Księga pamiątkowa ku czci Profesora Władysława Bojarskiego, Toruń 2001

In varietate concordia. Księga Sitka

In varietate concordia. Księga jubileuszowa z okazji XXX-lecia pracy naukowej Profesora Bronisława Sitka, Warszawa 2019

Interes prywatny

Interes prywatny a interes publiczny w prawie rzymski, Olsztyn 2012

Krakowskie Studia

Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa Polskiego

Księga Kremera

ZP 2011.1, 2011 [Zeszyt poświęcony Pamięci Andrzeja Kremera]

Księga Szymoszka

Acta UWr. 3063, Prawo CCCV. Studia historycznoprawne. Tom poświęcony pamięci Profesora Edwarda Szymoszka, Wrocław 2008

H. Kupiszewski, Prawo rzymskie

H. Kupiszewski, Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa 1988

M. Kuryłowicz, Prawo i obyczaje

M. Kuryłowicz, Prawo i obyczaje w starożytnym Rzymie, Lublin 1984, wyd. 2 – 2020

M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie

M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia – tradycja – współczesność, Lublin 2003, wyd. 2 – 2013

Leges Sapere. Studia dedykowane Sondlowi

Leges Sapere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Januszowi Sondlowi w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, Kraków 2008

Lenel, EP

O. Lenel, Das Edictum perpetuum..., 3 Aufl., Leipzig 1927

W. Litewski, Historia

W. Litewski, Historia źródeł prawa rzymskiego, Warszawa–Kraków 1989

W. Litewski, Rzymski proces

W. Litewski, Rzymski proces cywilny, Warszawa–Kraków 1988

Łacińskie paremie

Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów polskich, Warszawa 2001

Noctes iurisprudentiae

Noctes iurisprudentiae. Scritti in onore di Jan Zabłocki, Białystok 2015

O prawie i jego dziejach księgi dwie

O prawie i jego dziejach księgi dwie. Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopięciolecie pracy naukowej i siedemdziesięciolecie urodzin, I–II, Białystok–Katowice 2010

PiP

Państwo i Prawo

PK

Prawo Kanoniczne

Podstawy materialne państwa

Podstawy materialne państwa. Zagadnienia prawno-historyczne, Szczecin 2006

Prawne aspekty podróży i turystyki

Prawne aspekty podróży i turystyki – historia i współczesność. Prace poświęcone pamięci Profesora Janusza Sondla, Kraków 2018

RTK

Roczniki Teologiczno-Kanoniczne

Quid leges sine moribus?

Quid leges sine moribus? Studia nad prawem rzymskim dedykowane Profesorowi Markowi Kuryłowiczowi w 65. rocznicę urodzin oraz 40-lecie pracy naukowej, Lublin 2009

Salus rei publicae

Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, Lublin 2007

Semper Fidelis

Semper Fidelis. Prace dedykowane pamięci Profesora Janusza Sondla legendzie krakowskiego fakultetu prawniczego, Kraków 2017

SP

Studia Prawnoustrojowe

Romanitas et christianitas

Romanitas et christianitas. Stanislao Płodzień (1913–1962) in memoriam, Lublin 2008

Vetera novis augere.

Studia i prace dedykowane Profesorowi Wacławowi Uruszczakowi, I–II, Kraków 2010

W kręgu historii i współczesności polskiego prawa

W kręgu historii i współczesności polskiego prawa. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Arturowi Korobowiczowi, Lublin 2008

Wokół problematyki małżeństwa

Wokół problematyki małżeństwa w prawie rzymskim. Henrico Insadowski (1888–1946) in memoriam, Lublin 2007

W. Wołodkiewicz, Rzymskie korzenie

W. Wołodkiewicz, Rzymskie korzenie współczesnego prawa cywilnego, Warszawa 1978

W. Wołodkiewicz, Obligationes

W. Wołodkiewicz, Obligationes ex variis causarum figuris, Warszawa 1968

Współczesna romanistyka prawnicza

Współczesna romanistyka prawnicza w Polsce, Lublin 2004

J. Zabłocki, Kompetencje

J. Zabłocki, Kompetencje patres familias i zgromadzeń ludowych w świetle Noctes Atticae Aulusa Gelliusa, Warszawa 1990

ZN UJ

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego

ZN UŁ

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego

ZN UWr.

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego

ZN URz.

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego

ZP

Zeszyty Prawnicze

Opracowania encyklopedyczne i słowniki, podręczniki, wybory źródeł, prace pomocnicze

Encyklopedie i słowniki

A. Berger, Encyclopedic Dictionary of Roman Law, Philadelphia 1953.

Brill’s New Pauly. Encyclopaedia of the Ancient World, I–XX, Leiden–Boston 2002–...

Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike auf der Grundlage von Pauly’s Rea1-Encyklopädie, wyd. K. Ziegler, W. Sontheimer, I–V, München 1962–1975.

Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, pod. red. W. Wołodkiewicza, Warszawa 1986 (wyd. 1 i 2).

W. Litewski, Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998.

J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 1997, wyd. 2 – 2001, wyd. 2 + CD ROM – 2005; dodruki – 2003, 2005, 2009, 2011, 2022 + CD

Wielka Encykopedia Prawa, I: Prawa Świata Antycznego, red. nauk. B. Sitek, W. Wołodkiewicz, Warszawa 2014.

Podręczniki polskie (bez uwzględnienia skryptów)

W. Bojarski, Prawo rzymskie, Toruń 1994, wyd. 2 – 1999.

W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2009, wyd. 2 – 2014 [nowe], wyd. 3 – 2018 + CD, wyd. 3 [wydanie rozszerzone] – 2018.

A. Dębiński, Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa 2003, wyd. 2 popr. – 2005, wyd. 3 popr. – 2007, wyd. 4 – 2008, wyd. 5 – 2011, wyd. 6 – 2017, wyd. 7 – 2021.

A. Dębiński, J. Misztal-Konecka, M. Wójcik, Prawo rzymskie publiczne, Warszawa 2010, wyd. 2 – 2017.

M. Jońca, Rzymskie prawo karne. Instytucje, Lublin 2021.

A. Jurewicz, R. Sajkowski, B. Sitek, J. Szczerbowski, A. Świętoń, Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienie, Olsztyn 2011, dodruk –2016.

K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 1973, wyd. 2 – 1976, wyd. 3 – 1978, wyd. 4 – 1986, wyd. 5 zmienione – zaktualizował J. Kodrębski, 1997, wyd. 6 [wstęp W. Dajczak] – Warszawa 2021.

C. Kunderewicz, Rzymskie prawo prywatne, Łódź 1982, wyd. 2 – 1995.

M. Kuryłowicz, Prawa antyczne. Wykład z historii najstarszych praw świata, Lublin 2006.

M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Kraków 1999, wyd. 2 popr. i uzup. – 2001, wyd. 2 dodruk – 2002, wyd. 4 popr. – 2008, wyd. 5 popr., Warszawa 2013, wyd. 6 zmienione i uzupełnione – 2016; wyd. 7 [uaktualnione] + CD – Warszawa 2021.

W. Litewski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1990, wyd. 2 – 1994, wyd. 3 – 1995, wyd. 4 popr. – 1999, wyd. 5 – 2003.

W. Litewski, Rzymski proces cywilny, Kraków 1988.

B. Łapicki, Prawo rzymskie, Warszawa 1948.

W. Osuchowski, Zarys rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1962, wyd. 2 – 1966, wyd. 3 – 1967, wyd. 4 – 1971.

W. Osuchowski, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, pod red. W. Litewskiego i J. Sondla, Warszawa 1981, wyd. 2 – 1986, wyd. 3 – 1988.

W. Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań 1991, wyd. 2 – 1992, wyd. 2 dodruk – 1996.

A. Tarwacka, J. Zabłocki, Rzymskie prawo publiczne, Warszawa 2021 + CD.

R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1955, wyd. 2 – oprac. H. Kupiszewski, Warszawa 1969.

R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne na tle praw antycznych, Warszawa 1955.

R. Taubenschlag, W. Kozubski, Historia i instytucje rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1945 – wyd. 3; wyd. 4 – 1947.

W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 1996; wyd. 2 zmienione – 2000; wyd. 3 zmienione i poszerzone – 2001; wyd. 4 poprawione i rozszerzone – 2005; wyd. 5 poprawione i rozszerzone – 2009, wyd. 6 rozszerzone – 2014.

J. Zabłocki, A. Tarwacka, Publiczne prawo rzymskie, Warszawa 2011.

M. Żołnierczuk, Zarys prawa rzymskiego. Podręcznik dla studentów prawa, Lublin 1998.

Podręczniki zagraniczne (wybór)

A. Corbino, Diritto private romano. Contesti. Fondamenti. Discipline, Milano 2012, wyd. 3 – Padova 2014, wyd. 4 – 2019.

P.J. Du Plessis, C.A. Ando, K. Tuori, The Oxford Handbook of Roman Law and Society, Oxford 2016.

A. Guarino, Diritto privato romano, Napoli 2001 – wyd. 12.

Handbuch des Römischen Privatrechts, oprac. U. Babusiaux, Ch. Baldus, W. Ernst, F.-S. Meissel, J. Platschek, T. Rüfner, I–III, Tübingen 2023.

J.D. Harke, Römisches Recht. Von der klassischen Zeit bis zu den modernen Kodifikationen, München 2008.

J. Iglesias, Derecho romano. Instituciones de derecho privado, Barcelona 1990 – wyd. 10.

M. Kaser, Das römische Zivilprozessrecht, München 1966, wyd. 2 – oprac. K. Hackl, 1996.

M. Kaser, Das römische Privatrecht, I–II, München 1971–1975 – wyd. 2.

M. Kaser, Römisches Privatrecht, wyd. 18, München 2008 – oprac. R. Knütel, wyd. 22 – 2020, oprac. R. Knütel, S. Lohsse.

G. Pugliese, F. Sitzia, L. Vacca, Istituzioni di diritto romano, Torino 2012.

B. Schmidlin, C.A. Cannata, Droit privé romain, I–II, Lausanne 1984–1987, wyd. 2 – 1988–1991.

F. Schulz, Classical Roman Law, Oxford 1951 (reprint Aalen 1992).

M. Talamanca (red.), Lineamenti di storia del diritto romano, Milano 1989 – wyd. 2.

M. Talamanca, Istituzioni di diritto Romano, Milano 1990.

W. Waldstein, J.M. Rainer, G. Dulckeit, F. Schwarz, Römische Rechtsgeschichte, München 2023 – wyd. 12.

M. Villey, Le droit romain, Paris 1946, wyd. 9 – 2012.

E. Volterra, Istituzioni di diritto privato romano, Roma 1961.

R. Zimmermann, Roman Law, Contemporary Law, European Law. The Civilian Tradition Today, Oxford 2001.

Źródła i wybory źródeł

Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, rozdział I–III, tekst, tłumaczenie, komentarz, J. Kulawiak-Cyrankowska, M. Linder, G. Melka, B. Dziedzic, Studia Prawnicze KUL 1, 2021, s. 345–356; 1, 2022 s. 339–349; 3, 2022 s. 271–281.

A. Dębiński, [Komentarz]do ustawy julijskiej o sprzeniewierzeniach, świętokradcach i o zatrzymujących[pieniądze publiczne]– 13 tytuł 48 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 8.1, 2008, s. 355–367; tenże, [Komentarz]do ustawy julijskiej o bezprawnych zabiegach wyborczych – 14 tytuł 48 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 8.2, 2008, s. 335–337; tenże, [Komentarz]do ustawy julijskiej o porywaczach – 15 tytuł 48 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 8.2, 2008, s. 339–346.

Digesta Iustiniani – Digesta Justyniańskie, tekst i przekład pod red. T Palmirskiego, I–VII, Kraków 2013–2017.

Digesta Justyniańskie. Księga pierwsza, tłum. B. Szolc-Nartowski, Warszawa 2007.

Edictum Diocletiani de pretiis rerum venalium – Edykt Dioklecjana o cenach towarów wystawianych na sprzedaż, przekład, wstęp i opracowanie A. i P. Barańscy, P. Janiszewski, Poznań 2007.

Edictum Domitiani de privilegiis veteranorum. Edykt cesarza Domicjana o przywilejach weteranów, przekład i opracowanie A. Świętoń, K. Tadajczyk, ZP 144, 2014, s. 5–21.

Frontinus, O akweduktach miasta Rzymu. Traktaty mierniczych, pod red. A. Pikulskiej-Radomskiej i K. Tadajczyka, przekład A. Maciejewska, Łódź 2017.

Gaius, Instytucje. Z języka łacińskiego przełożył i wstępem opatrzył C. Kunderewicz, oprac. J. Rezler, Warszawa 1982.

Gai Institutiones – Instytucje Gaiusa, tekst i przekład, W. Rozwadowski, Poznań 2003.

E. Gajda, Justyniańskie źródła prawne i pozaprawne w papirusach i inskrypcjach VI–VII w. oraz w apokryfach według źródeł VI–XVI w., Toruń 2013.

J. Glemp, Lexiculum prawa rzymskiego. Wybór tekstów łacińskich z tłumaczeniem polskim i objaśnieniami, Warszawa 1974.

Instytucje Justyniana, przekład C. Kunderewicz,Warszawa 1986.

Instytutiones Iustiniani. Instytucje Justyniańskie, tekst i przekład pod red. T. Palmirskiego, zespół K. Hilman, T. Palmirski, J. Reszczyński, Kraków 2018, poprawiona wersja Warszawa 2022, s. 368.

Isajos, Mowy, przełożył, wstępem i przypisami opatrzył J. Rominkiewicz, Wrocław 2013.

Izydor zSewilli, O prawach, oprac. A. Dębiński, M. Jońca, Lublin 2021.

M. Jońca, Epitafium Alii Potestas (CIL VI 37965). Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 18.2, s. 221–245.

M. Jońca, Laudatio Turiae – funebris oratio uxori dedicatae. Pochwała Turii – mowa pogrzebowa ku czci żony, Poznań 2011.

M. Jońca, Ustawa Konstantyna przeciw korupcji w prowincjonalnym wymiarze sprawiedliwości (CTh. 1,16,7). Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 19.1, 2019, s. 271–282.

M. Jońca, A. Łuka, Plutarch, Zagadki rzymskie. Tekst – Tłumaczenie – komentarz, ZP 19.4, 2019, s. 309–318.

M. Jońca, A. Łuka, Problem podwójnego obywatelstwa egipskiego terapeuty Harpokrasa (Plin., ep. 10,5; 6;7;10). Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 16. 2, 2016, s. 211–219.

A.R. Jurewicz, M. Piechocka-Kłos, Aulus Gellius, Noctes atticae 2.4: De vetere parsimonia; deque antiquis legibus sumptuariis – Aulus Gellius, Noce attyckie, 2.24. O dawnej oszczędności i o starożytnych ustawach dotyczących wydatków, Poznań 2012.

S. Kaleta, J. Falenciak, Prawo rzymskie prywatne. Wybór źródeł wraz z tłumaczeniem, Wrocław 1954.

Kodeks Justyniański, T. 1, księgi 1–2, tekst i przekład pod red. T. Palmirskiego, Warszawa 2022.

Kodeks Teodozjusza. Księga Szesnasta – Codicis Theodosiani. Liber sextus decimus, tłum. A. Caba, oprac. M. Ożóg, M. Wójcki, wstęp M. Stachura, Kraków 2014.

Korespondencja Pliniusza Młodszego z cesarzem Trajanem, tekst i tłumaczenie A. Dębiński, M. Jońca, I. Leraczyk, A. Łuka, Lublin 2017.

C. Kunderewicz, Wybór źródeł do ćwiczeń z rzymskiego prawa prywatnego, Łódź 1968, wyd. 2 – 1970.

E. Loska, Ustawa julijska o przemocy publicznej – 6 tytuł 48 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 5.2, 2005, s. 229–241; taż, Ustawa julijska o przemocy prywatnej – 7 tytuł 48 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 6.1, 2006, s. 301–307.

W. Osuchowski, Fontes iuris Romani antiqui privati ad usum scholarum selecti, Cracoviae 1947.

W. Osuchowski, Wybór źródeł rzymskiego prawa prywatnego, Wrocław 1949.

W. Osuchowski, Wybór źródeł rzymskiego prawa prywatnego. Tekst z polskim przekładem, Kraków 1982.

P. Niczyporuk, K. T. Tadajczyk, Reskrypt cesarza Hadriana o szkole epikurejskiej w Atenach, Miscellanea Historico-Iuridica 13.1, 2014, s. 223–233.

A. Pikulska-Radomska, K. Tadajczyk, Edictum Augusti de aquae ductu Venafrano. Edykt cesarza Augusta o wodociągu do mieszkanców Wenafrum, ZP 19.1, 2019, s 281–294.

Pliniusz Młodszy Korespondencja z Cesarzem Trajanem, komentarz: A. Dębiński, M. Jońca, I. Leraczyk, A. Łuka, Lublin 2017.

Publilius Syrus Maksymy moralne – Sententiae, oprac. i przekład A. Szymańska, I. Żeber,Wrocław 2020.

J. Pudliszewski, De religiosis et sumptibus funerum et ut funus ducere liceat – O rzeczach poświęconych[zmarłym]i kosztach pochówku oraz jak należy zorganizować pogrzeb; De mortuo inferendo et sepulchro aedificando – O grzebaniu zmarłych i budowie grobowca; De sepulchro violato – O zbezczeszczonym grobie, Poznań 2009.

J. Rominkiewicz, E. Szymoszek, I. Żeber, Teksty źródłowe do ćwiczeń, oprac. I. Żeber, Wrocław 1991, wyd. 2 – 1994; wyd. 3 – 1998.

J. Rominkiewicz, Nowele Justyniana I i Justyna II przeciw kazirodczym małżeństwom w Mezopotamii, Osroenie i Eufratezji, Wrocław 2019.

J. Rominkiewicz, 85 nowela Justyniana Obroni, Wrocław 2021.

W. Saracyn, O Najwyższej Trójcy i o wierze katolickiej, i o tym, aby nikt o niej nie ośmielił się publicznie dyskutować. – 8 fragment 1 tytułu 1 księgi Kodeksu Justyniańskiego. Tekst – przekład – komentarz, ZP 21.2, 2021, s. 325–343.

B. Sitek, Lex coloniae Genetivae Iuliae seu Ursonensis i lex Irnitana.Ustawy municypalne antycznego Rzymu. Tekst, tłumaczenie i komentarz, Poznań 2008.

B. Sitek, Lex Osca Tabulae Bantinae. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 21.1, 2021, s. 325–348.

B. Sitek, Tabula Heracleensis (Lex Iulia municipalis). Tekst – tłumaczenie – komentarz, Olsztyn 2006.

A. Stępkowska, De iure dotium. XII tytuł V księgi Kodeksu Justyniańskiego. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 2.2, 2002, s. 169–201; taż, O actio rei uxoriae przekształconej w actio ex stipulatu i o naturze nadanej posagom – 13 tytuł 5 księgi Kodeksu Justyniańskiego. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 5.2, 2005, s. 243–280.

D. Stolarek, Ustawa julijska o karaniu za cudzołóstwo – 5 tytuł 48 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 12.1, 2012, s. 205–224.

E. Szymoszek (oprac.), Rzymskie prawo prywatne, Teksty źródłowe do ćwiczeń, Wrocław 1970.

K. Tadajczyk, Epistula Hadriani ‘ad Pergamenos’, ZP 20.3, 2020, s. 337–341.

A. Tarwacka, Leges regiae. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 4.1, 2004, s. 233–260.

A. Tarwacka, Księga pierwsza Digestów. Tekst – tłumaczenia – komentarz: tytuł 1 – ZP 3.2, 2003, s. 357–370; tytuł 2 – ZP 3.1, 2003, s. 197–242.

A. Tarwacka, Aulus Gellius, Noce Attyckie. Tekst – tłumaczenie – komentarz; [wybrane tytuły] ZP 2.1, 2002, s. 161–179; ZP 23.1, 2023, s. s. 255–262.

R. Taubenschlag, W. Kozubski, Wybór źródeł do rzymskiego prawa prywatnego, wyd. 2 – Warszawa 1946.

Testamentum porcelli, tłumaczenie i opracowanie A. Dzikowski, A. R. Jurewicz, G. Molisak, ZP 16.4, 2016, s. 11–35.

Ulpiani liber singularis regularum, przekład i objaśnienia A. Dębiński, K. Burczak, Lublin 2016.

A.M. Wasyl, T. Palmirski, Responsa prudentium. Wybór tekstów źródłowych zawierających poglądy rzymskiej jurysprudencji, Kraków 2000.

M. Zabłocka, J. Zabłocki, Ustawa XII Tablic. Tekst – tłumaczenie – objaśnienia, Warszawa 2000, wyd. 2 – 2003; wyd. 3 – 2013.

Zbiór prawa Mojżeszowego i rzymskiego. Tekst łacińsko-polski, przekład i objaśnienia A. Dębiński, Lublin 2011.

Prace pomocnicze

G. Blicharz, J. Kruszyńska-Kola, Prawo rzymskie przed egzaminem, Warszawa 2023.

W. Bojarski, W. Dajczak, A. Sokala, Przewodnik do ćwiczeń z prawa rzymskiego, pod red. W. Bojarskiego, Toruń 1990.

W. Bojarski, W. Dajczak, A. Sokala, Verba iuris. Reguły i kazusy prawa rzymskiego, Toruń 1995, wyd. 2 zmienione i uzupełnione – 2000, wyd. 3 zmienione i uzupełnione – 2007.

K. Burczak, A. Dębiński, M. Jońca, Łacińskie sentencje i powiedzenia prawnicze, Warszawa 2007; wyd. 2 – 2013.

W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Trener akademicki. Prawo rzymskie, Warszawa–Bielsko-Biała 2010.

W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Warsztaty prawnicze. Prawo rzymskie, Kraków 2012.

A. Dębiński, M. Jońca, Leksykon tradycji rzymskiego prawa prywatnego. Podstawowe pojęcia, Warszawa 2016.

E. Gintowt, Rzymskie prawo prywatne w epoce postępowania legisakcyjnego (od decemwiratu do lex Aebutia), oprac. W. Wołodkiewicz, Warszawa 2012.

M. Jońca, Prawo rzymskie. Marginalia, Lublin 2012.

M. Jońca, Prawo rzymskie. Mirabilia, Warszawa 2020.

A. Kacprzak, J. Krzynówek, Prawo rzymskie. Pytania, kazusy, tablice, Warszawa 2002, wyd. 2 rozszerzone i zmienione – 2008; wyd. 3 – 2011, wyd. 4 – 2017.

A. Kacprzak, J. Krzynówek, F. LongchampsdeBérier, J. Urbanik, 565 zagadek z prawa rzymskiego, Warszawa 1999, wyd. 2 – 2002.

H. Kupiszewski, Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa 1988; wyd. 2 oprac. T. Giaro, F. Longchamps de Bérier – Kraków 2013.

M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia – tradycja – współczesność, Lublin 2003, wyd. 2 poprawione i uzupełnione – 2020, wyd. 3 – 2022.

M. Kuryłowicz, Słownik terminów, zwrotów i sentencji prawniczych łacińskich oraz pochodzenia łacińskiego, Kraków 1998; wyd. 2 – 2001; wyd. 3 – 2002; wyd. 4 – Warszawa 2012, wyd. 5 – 2017, wyd. 6 + CD – 2022.

Leksykon rzymskiego prawa karnego. Podstawowe pojęcia, red. M. Jońca, Warszawa 2020.

I. Leraczyk, Rzymskie prawo karne. Bibliografia, Lublin 2021.

Łacińska terminologia prawnicza, pod red. J. Zajadły, Warszawa 2009.

Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów polskich, pod red. W. Wołodkiewicza, J. Krzynówka, Warszawa 2001.

J. Misztal-Konecka, M. Wójcik, Rzymskie prawo prywatne, Kazusy i ćwiczenia, Warszawa 2007; wyd. 2 – 2011.

T. Palmirski, R. Pabis, J. Reszczyński, Prawo rzymskie. Repetytorium, Kraków 1999.

T. Palmirski, J. Reszczyński, Prawo rzymskie. Praktyczny przewodnik do nauki przedmiotu, Kraków 2004.

T. Palmirski, Publiczne prawo rzymskie. Zarys wykładu. Skrypt dla studentów prawa i administracji, Kraków 2006.

T. Palmirski, P. Święcicka, Varia quaestiones. Zbiór kazusów z rzymskiego prawa prywatnego wraz z wyborem źródeł, Kraków 2011.

Prawo rzymskie. Repetytorium, pod red. P. Święcickiej-Wystrychowskiej, Kraków 2003; wyd. 2 – 2004.

Prawo rzymskie. Zestaw ćwiczeń dla studentów prawa, pod red. P. Święcickiej-Wystrychowskiej, M. Araszkiewicza, Kraków 2003.

Publiczne prawo rzymskie. Skrypt z wyborem źródeł, autorstwa J. Zabłockiego, A. Tarwackiej,Warszawa 2005.

Regulae iuris. Łacińskie inskrypcje na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. W. Wołodkiewicza, Warszawa 2001, wyd. 2 – 2008, wyd. 3 – 2010.

Rzymskie prawo publiczne, red. B. Sitek, P. Krajewski, Olsztyn 2004.

Z. Służewska, Prawo rzymskie w Internecie, ZP 2.1, 2002, s. 141–159.

K. Szczygielski, Romanistyka polska w latach 1918–1945 (przegląd bibliografii), ZP 10.2, 2010, s. 355–411.

K. Szczygielski, Prawa antyczne w piśmiennictwie polskim w latach 1900–1945, Białystok 2020.

E. Szymoszek, I. Żeber, Prawo rzymskie, Wrocław 2005.

P. Święcicka, Rzymskie prawo prywatne. Repetytorium, Warszawa 2011.

Trener akademicki. Prawo rzymskie, F. Longchamps de Bérier, T. Giaro, W. Dajczak, Warszawa 2010.

Warsztaty prawnicze. Prawo rzymskie, F. Longchamps de Bérier, T. Giaro, W. Dajczak,wyd. 1 – 2013, wyd. 2 + CD – 2019, wyd. 3 – 2021, dodruk – 2022.

W. Wołodkiewicz, Czy prawo rzymskie przestało istnieć, Kraków 2003.

W. Wołodkiewicz, Europa i prawo rzymskie. Szkice z historii europejskiej kultury prawnej, Warszawa 2009.

M. Zabłocka, Romanistyka polska po II wojnie światowej, Warszawa 2002.

M. Zabłocka, Romanistyka polska w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku, Warszawa 2013.

Wprowadzenie

Rozdział I. Znaczenie nauki prawa rzymskiego

§ 1. Rola prawa rzymskiego w nauczaniu prawa

Literatura: H. Kupiszewski, Znaczenie prawa rzymskiego dla współczesności, PiP 36.8, 1981, s. 69–80; B. Łapicki, Aktualność prawa rzymskiego, PiP 1.2, 1946, s. 71–74; J. Sondel, O współczesnych wartościach prawa rzymskiego, Przegląd Humanistyczny 20, 1976, s. 85–93; tenże, Rola prawa rzymskiego w kształtowaniu polskiej kultury prawnej, [w:] Tradycja antyczna w kulturze europejskiej – perspektywa polska, Warszawa 1995, s. 47–69; tenże, Prawo rzymskie jako źródło inspiracji, CPH 53.2, 2001, s. 9–26; W. Wołodkiewicz, Prawoznawstwo w poglądach i ujęciu Encyklopedystów, Warszawa 1990; M. Zabłocka, U źródeł współczesnego prawodawstwa, [w:] Z dziejów kultury prawnej, Warszawa 2004, s. 71–84; taż, Kształcenie jurysty XXI wieku a prawo rzymskie, Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego 6.2, 2007, s. 124–134; M. Żołnierczuk, Rola prawa rzymskiego w kształtowaniu polskiego prawnika, Rzeszowskie Zeszyty Naukowe. Prawo–Ekonomia–Rolnictwo 1, 1983, s. 7–20.

Obecność prawa rzymskiego w uniwersyteckim nauczaniu prawa stanowiła i stanowi przedmiot gorących dyskusji. Reformatorzy studiów prawniczych podkreślali i podkreślają potrzebę takiego ułożenia programu wykładanych materii, aby dać absolwentowi zasób wiadomości umożliwiających najlepsze przygotowanie do wykonywania zawodu prawnika, zawodu mającego wielkie znaczenie dla właściwego funkcjonowania społeczeństwa. Podkreślał to wyraźnie Justynian – kodyfikator prawa i reformator studiów prawniczych. W konstytucji Omnem, która wprowadzała nową ordynację studiów prawniczych, pouczał on profesorów, by wykładając studentom poszczególne kwestie, według określonej kolejności, starali się uczynić ich „najlepszymi i najbardziej wykształconymi” (Const. Omnem, pr.: ut ex hoc optimi atque erudissimi efficiantur).

Oświecony kanclerz króla francuskiego Ludwika XV, Henri-François d’Aguesseau, w instrukcji dotyczącej studiów prawniczych pisał: „młody człowiek, który pragnie poświęcić się wykonywaniu funkcji adwokata królewskiego i który pragnie osiągnąć w tym zawodzie dobre rezultaty, powinien przygotować się do tego dwoma sposobami: przez studia i przez rodzaj praktyki. Jedno bez drugiego może go przygotować jedynie niedoskonale do wykonywania zawodu prawnika”.

Ideał oświeconego prawnika został przedstawiony w Encyklopedii Diderota. Prawnik, który zasługiwałby na miano prawoznawcy (jurisconsulte), nie powinien ograniczać się jedynie do studiowania aktualnie obowiązujących ustaw swego kraju, lecz powinien poznać również ich szersze tło. Powinien umieć „łączyć teorię prawa z praktyką, mieć głęboką znajomość nie tylko ustaw, lecz i ich początków i okoliczności, w których one powstawały. Powinien znać sens i ducha ustaw oraz postępy wiedzy prawniczej i przemiany, które przechodziła”.

Reformatorzy studiów prawniczych podkreślali zazwyczaj niedostatki dotychczasowego stanu nauczania prawa. Kwestionowali głównie niektóre wykładane przedmioty i postulowali wprowadzenie innych, bardziej ich zdaniem potrzebnych do kształcenia przyszłego prawnika.

W dyskusjach nad programami studiów prawniczych wiele miejsca zajmowała i zajmuje kwestia wykładu prawa rzymskiego. Zwolennicy modelu studiów prawniczych, traktowanych jako studia dające ogólną formację intelektualną, podkreślali zazwyczaj przydatność prawa rzymskiego jako dyscypliny dającej podstawę historyczną i dogmatyczną w kształceniu prawnika. Negowali rolę prawa rzymskiego ci, którzy opowiadali się za modelem studiów prawniczych jako studiów czysto praktycznych, mających nauczyć absolwenta jedynie znajomości przepisów prawa obowiązującego. Przedmioty ogólne (w tym przede wszystkim prawo rzymskie) są uważane przez zwolenników takiego modelu studiów za niepotrzebny balast.

W programach studiów prawniczych na polskich uniwersytetach nauka prawa rzymskiego odbywa się na pierwszych latach studiów. Wykład obejmuje głównie rzymskie prawo prywatne. Prawo rzymskie stanowi jeden z przedmiotów historycznych. Jest to jednak szczególny przedmiot historyczny, który może być również traktowany jako wprowadzenie do podstawowych pojęć współczesnego prawa prywatnego.

§ 2. Znaczenie terminu „prawo rzymskie”

Literatura: M. Kuryłowicz, Symbol prawa ludzkiego. Szkice o prawie rzymskim w utworach Luisa Aragona i Mieczysława Jastruna, Lublin 2008; tenże, Prawo rzymskie jako uniwersalna metafora etyczna – na przykładzie utworów Luisa Aragona i Mieczysława Jastruna, [w:] Prawo rzymskie a kultura prawna Europy, Lublin 2008, s. 143–151; tenże, Prawo rzymskie jako ideał „prawa dobrego i sprawiedliwego”, Przegląd Prawa Egzekucyjnego 10, 2010, s. 5–20; tenże, Od totalitaryzmu do humanitaryzmu. Literackie wizje prawa rzymskiego, [w:] Księga Kremera, s. 13–37; tenże, Wokół pojęcia aequitas w prawie rzymskim, Studia Iuridica Lublinensia 15, 2011, s. 15–27; tenże, Alterum non laedere i uniwersalność rzymskich zasad prawa, [w:] Państwo i prawo w dobie globalizacji, Rzeszów 2011, s. 171–181; tenże, Państwo, w którym prawo rzymskie przestało istnieć, [w:] O prawie i jego dziejach księgi dwie. II, s. 235–243; W. Wołodkiewicz, Dialog Solona i Justyniana u Fénelona a dyskusja o prawie rzymskim w Polsce XVIII wieku, CPH 40.2, 1988, s. 249–260; tenże, Reżimy autorytarne a prawo rzymskie, CPH 45.1–2, 1993, s. 437–444; tenże, Prawo rzymskie lekiem na ukąszenie komunizmem. Przypadek Adama Ważyka, Palestra 53.9–10, 2008, s. 162–170.

Termin „prawo rzymskie” używany bywa w rozmaitych znaczeniach, budzi też często sprzeczne skojarzenia. Włoski uczony Riccardo Orestano podaje aż sześć znaczeń tego terminu:

1) prawo historyczne starożytnego Rzymu, które rozwijało się i obowiązywało od najdawniejszych znanych nam pomników prawnych Rzymu (głównie spisanej w połowie V wieku przed Chr. ustawy XII tablic), aż do kodyfikacji dokonanej w połowie VI wieku po Chr. przez Justyniana;

2) tradycja romanistyczna w historii formowania się prawodawstw (głównie europejskich) opartych na prawie rzymskim „skodyfikowanym” przez Justyniana;

3) „prawo powszechne” (ius commune), to jest system prawny stworzony w średniowiecznej Europie na gruncie m.in. prawa rzymskiego, który oddziaływał na praktykę i doktrynę prawną licznych państw europejskich;

4) „pandektystyka” (usus modernus pandectarum), traktowana jako współczesne prawo rzymskie. Ten kierunek badań nad prawem rzymskim osiągnął swe apogeum w XIX-wiecznej niemieckiej szkole historycznej, która wypracowała, na jego podstawie i w oparciu o założenia racjonalizmu, naturalizmu prawnego i liberalizmu, szereg konstrukcji teoretycznych i praktycznych ważnych dla dzisiejszej nauki prawa cywilnego;

5) nauka prawa rzymskiego, rozwijana jako dyscyplina naukowa i przedmiot nauczania w uniwersytetach;

6) „romanizm” (włoskie – romanesimo). Orestano rozumie tu prawo rzymskie jako „ideę nieodpowiadającą żadnemu konkretnemu porządkowi prawnemu, która jest jedynie hipostazą licznych i różnorodnych dążeń, które posługują się wprawdzie pojęciem prawa rzymskiego, ale rozumieją je na swój, na ogół raczej dowolny sposób. Tak rozumiane »prawo rzymskie« służyć może do różnych celów: czasem jest czymś, dzięki czemu można się wzmocnić – wtedy też chwali się je głośno i wypisuje na sztandarach; czasem zaś jest tylko synonimem złego prawa, które trzeba stanowczo zwalczać” (Orestano, s. 457).

To ostatnie znaczenie pojawia się często we współczesnych dyskusjach nad prawem rzymskim i jego rolą w formowaniu się prawa oraz w edukacji prawniczej. Taki rodzaj podejścia do prawa rzymskiego można było obserwować szczególnie w okresie oświecenia. Prawo rzymskie było postrzegane przez jednych jako idealny wzorzec stanowiący wyraz prawa naturalnego i podstawę całej wiedzy prawniczej; przez innych jako przykład prawa niejasnego, zagmatwanego, nieetycznego, które powinno być zastąpione prawem nowym, słusznym i racjonalnym (por. Nb. 433). Przykładem takiego irracjonalnego podejścia do prawa rzymskiego może być stosunek do niego w państwach totalitarnych (por. Nb. 436–438). Stwarzanie mitycznych wrogów lub przyjaciół jest typową, „orwelliańską” wręcz cechą reżymów totalitarnych.

Przykładów rozumienia prawa rzymskiego jako pewnego abstrakcyjnego modelu może dostarczyć też literatura piękna. W opublikowanym w początkach XVIII wieku, przez Fénelona, dialogu Solona z Justynianem autor ustami Solona tak krytykuje zbiór prawa rzymskiego stworzony przez pozbawionego zasad etycznych Justyniana: „Ty zaś nikogo nie uczyniłeś dobrym, ani szczęśliwym, przez twój chełpliwy zbiór prawa, stąd wnoszę, że wart jest on tylko ognia”.

W literaturze XX wieku prawo rzymskie jest niejednokrotnie postrzegane jako symbol państwa praworządnego, stanowiący przeciwieństwo totalitarnej przemocy: Louis Aragon nadał jednej ze swych nowel ze zbioru „Niewola i wielkość Francji”, nawiązującego do brutalnej przemocy hitlerowskiej okupacji, wymowny tytuł „Prawo rzymskie przestało istnieć”, zaś polski poeta Mieczysław Jastrun w wierszu pt. „Z pamiętnika byłego więźnia obozów koncentracyjnych” pisał:

Żyłem w latach,

Gdy mord masowy miał sankcję najwyższą

Państwa, w którym prawo rzymskie przestało istnieć.

To okropne, że ludzie zaczęli się przyzwyczajać

Do faktu, że prawo rzymskie przestało istnieć,

Że śmierć z ręki kata jest rzeczą pospolitą,

A ludzka rzecz jest wymysłem i przesądem

Wolnomyślicieli...

Zależnie od tego, które spośród podanych znaczeń terminu „prawo rzymskie” przyjmie się za punkt wyjścia, różnie kształtują się oceny tego prawa. Niektórzy uważają, że było ono doskonałym, wzajemnie niesprzecznym, sprawiedliwym systemem prawa, w którym przejawiały się tak uniwersalne wartości etyczne, jak aequitas (słuszność), iustitia (sprawiedliwość), humanitas (życzliwość wobec człowieka), dignitas (uczciwość); inni – że stanowiło przejaw niesprawiedliwości, niewolnictwa, tyranii. Jeszcze inni traktują prawo rzymskie jako niepotrzebny balast „magicznych”, niezrozumiałych formułek. Jeszcze inni akcentują historyczne znaczenie prawa rzymskiego jako tego, które odegrało i wciąż odgrywa pierwszorzędną rolę w procesie rozwoju prawa, stanowiąc tak podstawę współczesnych (zwłaszcza europejskich) systemów prawnych, jak i wspólny język dający możność porozumiewania się prawników różnych krajów i systemów prawnych. Termin „prawo rzymskie” bywa powoływany w polskich dyskusjach parlamentarnych, często jednak bez jakiegokolwiek odniesienia do realnego prawa rzymskiego.

§ 3. Znaczenie prawa rzymskiego w dziejach prawa w Europie

Źródło: T. Palmirski, O różnych regułach dawnego prawa – 17 tytuł 50 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 6.2, 2006, s. 221–326; 7.1, 2007, s. 311–373, 7.2, s. 297–345.

Literatura: W. Bojarski,Korzenie cywilizacji zachodniej, [w:] Honeste vivere... Księga Bojarskiego, s. 633–639; W. Bojarski, W. Dajczak, A. Sokala, Verba iuris. Reguły i kazusy prawa rzymskiego, Toruń 1995, s. 11–51, wyd. 3 – 2007; W. Dajczak, Prawo rzymskie a rozwój europejskiego prawa prywatnego, [w:] Poszukiwanie Europy. Zjazd gnieźnieński a idea zjednoczonej Europy, Poznań 2000, s. 43–54; tenże, Znaczenie prawa rzymskiego dla europejskiej harmonizacji prawa prywatnego, PiP 59.2, 2004, s. 57–68; tenże, Poszukiwanie „wspólnego rdzenia” prawa prywatnego w Europie, CPH 56.2, 2004, s. 383–392; tenże, Problem „ponadczasowości” zasad prawa rzymskiego. Uwagi w dyskusji o „nowej europejskiej kulturze prawnej”, ZP 5.2, 2005, s. 7–22; tenże, Dobra wiara jako symbol europejskiej tożsamości prawa, Poznań 2006; tenże, Dyskusja o zakresie przedmiotowym własności. Uwagi z perspektywy tradycji prawa rzymskiego, [w:] Problemy własności w ujęciu historyczno-prawnym, Opole 2008, s. 25–35; tenże, Rzymska „res incorporales” a kształtowanie się pojęć »rzeczy« i »przedmiotu prawa rzeczowego« w europejskiej nauce prawa prywatnego, Poznań 2008; tenże, Tradycja romanistyczna a współczesna debata o zasadach prawa prywatnego. Uwagi na tle problemu niesłusznego wzbogacenia, [w:] Prawo rzymskie a kultura prawna Europy, Lublin 2008, s. 128–142; A. Dębiński, Znaczenie prawa rzymskiego w dziejach prawa w Europie, Summarium 24–25, 1995–1996, s. 121–136; tenże, Ecclesia vivit lege romana. Znaczenie prawa rzymskiego dla rozwoju prawa Kościoła łacińskiego, [w:] Starożytne kodyfikacje prawa, Lublin 2000, s. 131–145; J. Dmowski, Kilka uwag o pojęciu słuszności i sprawiedliwości w prawie rzymskim, Gdańskie Studia Prawnicze, 26, 2011, s. 291–295; T. Giaro, Prawda dogmatyczna i „ponadczasowość” jurysprudencji rzymskiej, CPH 40.1, 1988, s. 1–32; tenże, Prawda i autorytet w jurysprudencji klasycznej, ZN UJ 876 Prace Prawn. 125, 1989, s. 29–50; tenże, Dogmatyka a historia prawa w polskiej tradycji romanistycznej, PK 37.3–4, 1994, s. 85–99; tenże, Wykładnia bez kodeksu. Uwagi historyczne o normatywności interpretacji prawniczej, [w:] Teoria i praktyka wykładni prawa, Warszawa 2005, s. 13–27; tenże, Rzymskie prawdy prawnicze. Eksperyment myślowy, [w:] Aurea praxis aurea teoria, II, Warszawa 2011, s. 2959–2982; D. Głuch, Czy Justynian spisywał prawo Unii Europejskiej?, [w:] Analiza wybranych uwarunkowań procesu integracji Polski z Unią Europejską [Collegium Invisibile Acta, z. 5], Warszawa 1998, s. 79–88; R. Grabowski, Idea prawnej ochrony życia w starożytności, ZN URz 15, Prawo 2, 2004, s. 64–80; A. Kacprzak, J. Krzynówek, W. Wołodkiewicz, Regulae iuris. Łacińskie inskrypcje na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. W. Wołodkiewicza, Warszawa 2001, wyd. 2 – 2006, wyd. 3 – 2010; H. Kupiszewski, Prawo rzymskie, s. 11–40; tenże, Maximae iuris, Przegląd Humanistyczny 25.6, 1981, s. 1–12; tenże, Regula iuris. (U źródeł pojęcia), Przegląd Humanistyczny 25.7–9, 1981, s. 51–67; tenże, Humanitas a prawo rzymskie, PK 20.1–2, 1977, s. 277–294; M. Kuryłowicz, Tradycje prawa rzymskiego w rozwoju polskiego prawa cywilnego, [w:] Tradycja i postęp w prawie, Lublin 1983, s. 75–94, tenże, Rzymskie sentencje prawnicze o człowieku sprawiedliwości i prawie, Palestra 32.7, 1988, s. 71–83; tenże, Etyka i prawo w sentencjach rzymskich jurystów, [w:] W kręgu problematyki władzy, państwa i prawa, Lublin 1996, s. 125–134; tenże, Europejska kultura prawna, [w:] Zmiany w ustawodawstwach państw Europy Środkowo-Wschodniej, dostosowujące te kraje do standardów prawnych Unii Europejskiej, Jasło 2000, s. 7–14; tenże, Prawo rzymskie, s. 95–173; tenże, Prawo rzymskie jako fundament europejskiej kultury prawnej, ZP 1, 2001, s. 9–25; tenże, Kilka uwag o tradycji i współczesności prawa rzymskiego, Forum iuridicum 1, 2002, s. 21–41; tenże, Refleksje wokół ius et amicitia w europejskiej kulturze prawnej, [w:] Ius et amicitia. Pierwsze polsko-ukraińskie Forum Prawnicze, Tarnobrzeg–Baranów Sandomierski 2006, s. 127–138; B. Sitek, Integracja Europy a prawo rzymskie, PiP 51.12, 1996, s. 48–53; J. Sondel, Z rozważań o łacińsko-polskiej terminologii i leksykografii prawniczej, [w:] Parlament, prawo, ludzie, Warszawa 1996, s. 267–272; tenże, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 1997; wyd. 2 – 2001; wyd. 2 + CD ROM – 2005; dodruki – 2003, 2005, 2009; tenże, Prawo rzymskie jako źródło inspiracji, CPH 53.2, 2001, s. 9–26; tenże, Prawo rzymskie w świecie współczesnym, [w:] „Haec mihi in animis vestris templa”, Rzeszów 2007, s. 423–437; M. Sośniak, Contractus innominati: nowoczesne konstrukcje umów obligacyjnych wobec tradycji rzymskiej, ZN UJ 876 Prace Prawn. 125, 1989, s. 139–156; tenże, Z problematyki genezy pojęcia umowy w kontynentalnej doktrynie europejskiej, [w:] Studia z prawa cywilnego, Łódź 1983, s. 211–234; E. Szymoszek, Prawo rzymskie wciąż żyje!, [w:] Profesorowi Janowi Kodrębskiemu in memoriam, Łódź 2000, s. 409–418; W. Wołodkiewicz, Rzymskie korzenie, s. 48–80; tenże, Tradycja prawa rzymskiego we współczesnym prawie cywilnym, Palestra 31.10–11, 1987, s. 66–85; tenże, Europa a prawo rzymskie, [w:] Polska u progu XXI wieku, Warszawa 2000, s. 145–171; tenże, „Ius et lex” w rzymskiej tradycji prawnej, Ius et Lex 1, 2002, s. 51–61; tenże, Czy prawo rzymskie przestało istnieć?, Kraków 2003; tenże, U źródeł prawa Europy, Palestra 50.1–2, 2005, s. 128–133; 50.3–4, s. 149–152; 51.1–2, 2006, s. 120–124; 51.3–4, s. 105–110; 51.5–6, s. 212–218; 51.9–10, s. 138–144; 52.1–2, 2007, s. 154–163; 52.3–4, s. 143–150; 52.7–8, s. 158–163; 52.9–10, s. 184–198; 52.11–12, s. 120–124; 53.1–2, 2008, s. 141–146; 53.3–4, s. 120–123; 53.9–10, s. 162–170; 54.1–2, 2009, s. 117–125; tenże, Prawo rzymskie w wypowiedziach polskich parlamentarzystów, Palestra 52.9–10, 2007, s. 184–198; tenże, Europa i prawo rzymskie. Szkice z historii europejskiej kultury prawnej, Warszawa 2009; tenże, Les maximes anciennes sont l’esprit des siècles... [Dawne maksymy wyrażają ducha wieków] Palestra 56.1–2, 2011, s. 183–189; 56.3–4, s. 232–237; 56.5–6, s. 212–216; 56.7–8, s. 190–194; 56.11–12, s. 187–191; 57.1–2, 2012, s. 194–200; 57.5–6, s. 234–241; 57.9–10, s. 203–212; 58.3–4, 2013, s. 242–247; 58.7–8, s. 257–259; 58.9–10, s. 228–234; 59.1–2, 2014, s. 220–244; 59.5–6, s. 237–244; tenże, Vanae voces populi non sunt audiendae. Opinia publiczna i jej wpływ na legislację i na wymiar sprawiedliwości, Themis Polska Nova 2 (3), 2012, s. 5–14; M. Zabłocka, Regulae Iuris Romani ad «Leges Divinarum Tabularum Decem», [w:] Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów polskich, Warszawa 2014, s. 31–43.

I. Korzenie współczesnej Europy

„Trzy dziedziny kultury antycznej – pisał zmarły w roku 1994 polski romanista Henryk Kupiszewski –wywarły szczególny wpływ na formowanie się duchowego i kulturalnego oblicza Europy. Są nimi filozofia grecka najszerzej ujmowana, chrześcijaństwo i prawo rzymskie”.

Nie ulega wątpliwości, że prawo rzymskie jest jednym z elementów kultury antycznej, który wpłynął na świat współczesny. Mocno osadzone w realiach społeczno-gospodarczych państwa, w którym powstało, zawierało także elementy uniwersalne, nadające się do zastosowania również w zupełnie odmiennych warunkach niż te, w których się narodziło. Wpływ prawa rzymskiego na kształt praw współczesnych jest nieporównywalny z wpływem innych prawodawstw antycznych. Wiele ludów starożytnych wniosło wkład w rozwój kulturowy ludzkości, żaden z nich jednak nie przyczynił się do rozwoju prawa w takim stopniu jak Rzymianie. Stworzone przez nich instytucje, konstrukcje prawne oraz siatka pojęciowa wywarły wpływ na późniejsze dzieje prawa.

Prawo rzymskie przeżyło istnienie państwa, w którym powstało. Wpływało tak na tworzenie prawa w państwach Europy średniowiecznej, jak i na systemy prawne świata współczesnego. Odbywało się to przez recepcję w ścisłym tego słowa znaczeniu, to jest przez uznawanie w niektórych państwach mocy obowiązującej prawa rzymskiego (z reguły jako normy posiłkowej), lub przez tak zwaną recepcję doktrynalną, dokonywaną przez wykształconych na prawie rzymskim prawników.

Również i we współczesnych systemach prawa prywatnego (które wywodzą się z liberalnych koncepcji XIX wieku) tkwi wiele elementów prawa rzymskiego czy też rozwiniętej na jego gruncie doktryny. Niektórzy autorzy słusznie nazywają XIX stulecie wiekiem drugiej recepcji prawa rzymskiego.

II. Prawo rzymskie jako podstawa współczesnego prawa prywatnego

Ukształtowane w prawie rzymskim pojęcia i instytucje, stanowiące od wieków podstawy kształcenia studentów prawa, były i są wykorzystywane w różnych epokach i ustrojach. Współcześni często nie uświadamiają sobie, że mimo upływu tylu wieków pojęcia te i instytucje wykształcone w prawie rzymskim są podstawą dzisiejszego prawa cywilnego.

Z bogatego dorobku prawa rzymskiego, który jest stale aktualny, można wymienić przykładowo takie osiągnięcia, jak: zasady wykładni prawa; przesłanki ważności czynności prawnych; rozróżnienie własności i posiadania; odróżnienie prawa władczego (traktowanego jako uprawnienie skuteczne wobec wszystkich) od zobowiązania (traktowanego jako uprawnienie skuteczne jedynie między wierzycielem i dłużnikiem); pojęcie spadku jako sukcesji uniwersalnej.

Szczególna rola przypada prawu rzymskiemu w formowaniu instytucji prawa zobowiązań. Podstawowe pojęcia współczesnego prawa zobowiązań (rozróżnienie odpowiedzialności z umów – contractus i odpowiedzialności z czynów niedozwolonych – delictum; pojęcie winy jako przesłanki odpowiedzialności cywilnej) kształtowały się w drodze długiej ewolucji, na kanwie pojęć stworzonych w prawie rzymskim. Wykształcone w prawie rzymskim kontrakty (jak np. kupno-sprzedaż, pożyczka, użyczenie, najem, zlecenie, spółka) są i dziś podstawowymi umowami stosowanymi w obrocie prawnym. Bez znaczenia jest tu fakt, że unormowania współczesne mogą różnić się od rozwiązań rzymskich. Zrozumienie tych różnic jest ważne dla studiów prawnoporównawczych.

Pojęcia i terminy wykształcone w prawie rzymskim lub na jego kanwie przeniknęły do współczesnych systemów prawnych, i to nawet do tych, które są ze sobą nieporównywalne tak z punktu widzenia metody tworzenia prawa (np. prawo kontynentalne i anglosaskie), jak i podstaw ustrojowych (np. prawo państw o ustroju kapitalistycznym i do niedawna – socjalistycznym).

O żywotności tradycji romanistycznej w historycznym rozwoju prawa od średniowiecza po czasy współczesne świadczyć może obecność zaczerpniętych z prawa rzymskiego zasad i sformułowań (tzw. paremii) w praktyce prawniczej wszystkich tych okresów. Z jednej strony, pełniły one funkcję podstaw aksjologicznych, na których powinno być oparte prawodawstwo, z drugiej – nawiązywano do nich przy opracowywaniu poszczególnych rozwiązań prawnych i instytucji, traktując je w tym zakresie jako gotowe instrumentarium techniczne, z którego korzystać można przy tworzeniu prawa. Jednocześnie stanowiły one i nadal stanowią stały element retoryki prawniczej.

Tendencja do wyodrębniania takich zasad i sformułowań z całości dorobku jurysprudencji, celem przedstawienia w zwięzłej formie podstawowych założeń porządku prawnego, zaznaczyła się już w prawie rzymskim okresu poklasycznego i była kontynuowana w doktrynie glosatorów i komentatorów. Wyrazem tej tendencji może być zamieszczenie w Digestach justyniańskich odrębnego tytułu (D. 50, 17) poświęconego regułom – De diversis regulis iuris antiqui (również w Corpus Iuris Canonici – Sexti Decret. lib. V, tyt. 6 – znajduje się tytuł De regulis iuris).

Zamieszczone w tym tytule regulae stanowiły najczęściej wyjątki z uzasadnień jurystów do rozstrzygnięć poszczególnych kazusów. Są to zatem sformułowania, które nie miały w prawie klasycznym charakteru samoistnego. Część z nich to fragmenty konstytucji cesarskich. Tylko nieliczne odpowiadają klasycznej definicji reguły prawnej podanej przez Paulusa (D. 50, 17, 1), który określał regułę jako krótkie streszczenie prawa (brevi rerum narratio) o charakterze bardziej opisowym niż normatywnym (non ex regula ius summatur, sed ex iure quod est regula fiat) i funkcjach zbliżonych do causae coniectio w procesie (było to skrócone wprowadzenie sędziego w meritum sprawy, podlegające weryfikacji w toku procesu w fazie apud iudicem).

Tak rozumiana, klasyczna reguła miała charakter bardziej instrukcyjny niż bezpośrednio wiążący. Ułatwiała ona wprawdzie znalezienie prawidłowego – to jest zgodnego z prawem – rozwiązania, ale sama przez się takiego rozwiązania nie gwarantowała. W klasycznym prawie rzymskim, na które składała się mozaika niezwykle różnorodnych, pochodzących z różnych okresów, często ze sobą niespójnych i nierzadko trudno dostępnych źródeł, reguła miała niebagatelne znaczenie, gdyż ułatwiała poruszanie się po tym normatywnym labiryncie. Jej prawidłowe zastosowanie zakładało jednak samodzielność jurysty, który zgodnie ze swą znajomością „rzeczy boskich i ludzkich oraz wiedzą o tym co sprawiedliwe i niesprawiedliwe” (Ulpian – D. 1, 1, 10, 2 – por. Nb. 10) musiał rozstrzygać, czy jej zastosowanie w danym przypadku będzie zgodne z zasadami słuszności oraz czy będzie współgrało z pozostałymi elementami porządku prawnego – w przeciwnym razie powinien od zastosowania reguły odstąpić.

Istotne jest przede wszystkim to, iż element aksjologiczny pozostaje poza ramami reguły prawnej, jako domniemana tylko, lecz niewyrażona wprost przesłanka jej prawidłowego zastosowania. Próba ujęcia takich zasad w formie definitywnych i jednoznacznych norm, podobnie jak mechaniczne stosowanie reguł (bez samodzielnej ich oceny ze strony jurysty), może prowadzić do skostnienia prawa, a w konsekwencji do jego oderwania od celu, którym powinno być odnalezienie rozstrzygnięcia słusznego. W tym kontekście, jak się wydaje, należy rozumieć sformułowanie Jawolena, że „wszelka definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna, ponieważ rzadko się zdarza, by nie można było jej obalić” (D. 50, 17, 202: omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subveniri potest).

Wiele spośród funkcjonujących dziś łacińskich zwrotów i sformułowań, zwanych potocznie paremiami, nie pochodzi z prawa rzymskiego. Niektóre z nich w ogóle nie znajdują uzasadnienia w źródłach rzymskich, wiele zostało sformułowanych wprawdzie w oparciu o takie źródła, jednak dopiero w okresach późniejszych. Inne zostały sformułowane bezpośrednio w prawie rzymskim.

III. Prawo rzymskie jako podstawa historycznego spojrzenia na prawo

Ewolucję ustroju Rzymu i rozwój jego prawa możemy śledzić na materiale źródłowym stosunkowo długiego okresu. Pierwszym znanym pomnikiem prawnym Rzymu (pomijając legendarny okres królewski od roku 753 do 509 przed Chr.) jest ustawa XII tablic, spisana – na skutek silnych konfliktów społecznych między patrycjuszami i plebejuszami – w połowie V wieku przed Chr. Za ostatni pomnik – niejako zakończenie całej drogi rozwoju prawa w Rzymie – uznaje się dzieło kodyfikacyjne (kompilacyjne) Justyniana dokonane w latach 528–534 po Chr. W tysiącletnim okresie dzielącym te dwa pomniki prawne Rzym ulegał zasadniczym przemianom gospodarczym, społecznym, politycznym, etnicznym i religijnym. Z małej, niewiele znaczącej gminy o powierzchni 150 km i około 10 tys. mieszkańców, w której w V wieku przed Chr. dominowały elementy dawnego ustroju rodowego, stawał się on, dzięki polityce podbojów i zawieranym przymierzom, państwem liczącym się w świecie antycznym. Okres wojen punickich (lata 264–146 przed Chr.) i podboje końca republiki (I wiek przed Chr.) doprowadziły do politycznego opanowania przez Rzym całego ówczesnego świata w basenie Morza Śródziemnego. Potęga polityczna i terytorialna tego państwa dochodzi do szczytu w okresie początków cesarstwa. Morze Śródziemne staje się wtedy morzem wewnętrznym potężnego imperium – prawdziwym mare nostrum. Poczynając od III wieku po Chr., zaczyna się okres stopniowego upadku świetności imperium rzymskiego i przenoszenia centrum dyspozycyjnego do wschodniej części cesarstwa. W 326 roku drugą stolicą państwa zostaje, obok Rzymu, Konstantynopol.

W tej tysiącletniej historii terytorialnego i politycznego rozwoju Rzymu zmieniały się w sposób zasadniczy stosunki gospodarcze i społeczne, które znajdują odzwierciedlenie w prawie każdego państwa: od gospodarki naturalnej, do której funkcjonowania wystarczała niewielka liczba formalistycznych instytucji prawnych, aż do wysoko rozwiniętej gospodarki towarowej, którą niektórzy uczeni określają mianem „antycznego kapitalizmu”. Te przemiany w sferze gospodarczej doprowadziły do przekształcenia dawnych oraz stworzenia nowych instytucji i koncepcji prawnych.

Rozwój prawa rzymskiego wiązał się nie tylko ze wzrostem liczby ludności i przemianami społeczno-gospodarczymi w państwie rzymskim. Na rozwój prawa wpłynęły również przemiany tradycyjnych poglądów i struktur religijnych i moralnych. W cesarstwie rzymskim, poczynając od II–III wieku po Chr., coraz większego znaczenia nabierała religia chrześcijańska, zmieniająca dotychczasowe oceny etyczne. Chrześcijaństwo – szczególnie po uznaniu go za religię państwową w 381 roku – wpływało też na przemiany w prawie rzymskim.

W historii Rzymu możemy obserwować też wielkie przemiany etniczne. Z jednolitego pod względem etnicznym, zamkniętego wobec świata zewnętrznego, archaicznego miasta-państwa, Rzym stawał się państwem skupiającym różne ludy. Miały one początkowo różny status prawny w ramach państwa rzymskiego. Różnice te zacierały się stopniowo (zwłaszcza od początku I wieku po Chr.). Po edykcie cesarza Karakalli z 212 roku (constitutio Antoniniana) wolni mieszkańcy imperium uzyskali obywatelstwo rzymskie. Etniczny element rzymski tonie w morzu innych ludów i kultur, głównie hellenistycznych.

Te wszystkie fakty przyczyniły się do zasadniczych przemian w prawie. W okresie republikańskim, paralelnie do archaicznego prawa rzymskich obywateli (ius civile, ius Quiritium), opartego na uznaniu skuteczności niewielkiej liczby bardzo formalistycznych aktów prawnych dopuszczalnych jedynie w obrocie między Rzymianami, rozwijała się nowa, młodsza warstwa prawa rzymskiego, odrzucająca formalizm prawa archaicznego. Jej podstawą była zasada konsensualizmu, to znaczy uznanie rzeczywistej woli stron (voluntas) za wiążącą. Zaczyna ona zyskiwać przewagę nad ujętą w schematach czynności wolą formalną (verba). Ta nowa warstwa prawa (tworzona początkowo przez pretora dla peregrynów przebywających na terytorium państwa rzymskiego) była też stosowana przez pretora miejskiego wobec obywateli rzymskich. Warstwa ta (zwana ius praetorium lub ius honorarium) opierała się na przyjęciu zasad słuszności i dobrej wiary (aequitas, bona fides), które powinny mieć zastosowanie w obrocie prawnym, głównie w zakresie obrotu handlowego. Zasady te, według oceny samych Rzymian, stanowiły naturalne podstawy prawa wszystkich ludów (ius gentium).

Te wszystkie czynniki powodują, że studiowanie prawa rzymskiego daje tak ważne poczucie dystansu wobec prawa i umożliwia traktowanie go nie tylko jako zjawiska służącego rozwiązywaniu specyficznych dla danego miejsca i czasu problemów społecznych, ale również żyjącego i rozwijającego się swoim własnym wewnętrznym życiem. Brak takiego dystansu do prawa bywa źródłem bezkrytycznego normatywizmu prawniczego i może prowadzić do kultu każdego aktualnie obowiązującego porządku prawnego.

Rozdział II. Rzymskie definicje prawa, systematyzacje prawa i pojęcia prawne

§ 4. Definicja prawa

Źródło: A. Tarwacka, O sprawiedliwości i prawie. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 3.2, 2003, s. 357–370.

Literatura: S. Karolak, Filozoficzne inspiracje prawa rzymskiego, [w:] Prawo a dzieje państwa i ustroju, Białystok 1996, s. 9–27; tenże, Dylematy prawa i moralności, Gazeta Sądowa 2.7–8, 2002, s. 6–10; tenże, Między prawem a sprawiedliwością, Gazeta Sądowa 3.4, 2003, s. 8–11; tenże, Sprawiedliwość – sens prawa. Eseje, Warszawa 2005, wyd. 2 – 2007; A. Kacprzak, Ulpiana definicje prawa naturalnego i jej filozoficzne inspiracje, ZP 23.1, 2023, s. 5–37; J. Kodrębski, Z badań nad wpływem filozofii greckiej na prawo rzymskie u schyłku republiki i wczesnego cesarstwa, ZN UŁ, Seria I, Nauki Społ.-Hum. 99, 1973, s. 17–30; M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie, s. 33–37, 65–68; tenże, Sacerdotes iustitiae, [w:] Ecclesia et status, Lublin 2004, s. 699–713; W. Litewski, Jurysprudencja rzymska, Kraków 2000; F. Longchamps de Bérier, Summum ius summa iniuria. O ideologicznych założeniach w interpretacji starożytnych tekstów źródłowych, ZP 5.1, 2005, s. 51–68; W. Mossakowski, Ius naturale w świetle źródeł prawa rzymskiego, PK 44.1–2, 2001, s. 213–223; tenże, Pojęcie‘giustizia’ u Dantego, Toruńskie Studia Polsko-Włoskie 4, 2005, s. 67–77; M. Nieć, Cyceron o polityku, filozofie i polityce, ZP 11.4, 2011, s. 361–383; A. Plisecka, Definicja sprawiedliwości w filozofii Cycerona i w prawie rzymskim, Studia Iuridica 40, 2002, s. 131–139; B. Sitek, Pojęcie sprawiedliwości w konstytucjach cesarskich z okresu Dioklecjana i Konstantyna, Kraków 1996; tenże, O państwie i politykach według Cycerona, Journal of Modern Science 6.1(2), 2006, s. 11–19; P. Święcicka-Wystrychowska, Metody rozumowania prawniczego w starożytności, Zeszyty Prawnicze TBSP UJ 11–12, 2004, s. 147–169; taż, Refleksje na temat granic prawniczej zasadności interpretacyjnej w starożytnym Rzymie, [w:] Świat, Europa, mała Ojczyzna, Bielsko-Biała 2009, s. 119–143; W. Wołodkiewicz, Ius et lex w rzymskiej tradycji prawnej, Ius et Lex 1. 2002, s. 51–61; tenże, Ignacego Krasickiego dialog Demostenesa z Cyceronem, [w:] Z dziejów kultury prawnej, Warszawa 2004, s. 573–584; tenże, Rozważania Cycerona o państwie i prawie, Palestra 52.7–8, 2007, s. 158–163.

I. Uwagi wstępne

Prawnicy rzymscy nie pozostawili wprawdzie wyczerpującej definicji prawa, jednakże w źródłach zachował się szereg określeń, z których można wyrobić sobie pogląd, jak rozumieli oni takie terminy, jak prawo (ius, fas), sprawiedliwość (iustitia) czy słuszność (aequitas).

Na sposobie ujmowania tych pojęć przez jurystów rzymskich zaważyły w znacznym stopniu poglądy oraz dyskusje filozoficzne, jakie toczono w Rzymie pod wpływem kultury greckiej przenikającej tam w ostatnich wiekach republiki. Szczególną rolę odegrała tu przede wszystkim filozofia stoicka, nie tylko chętnie przyjmowana, ale także rozwijana przez Rzymian. Wystarczy choćby wspomnieć tak znakomitych rzymskich przedstawicieli tego nurtu, jak Seneka, Epiktet czy cesarz Marek Aureliusz. Poglądy stoików nieobce były już Cyceronowi, studiował je wnikliwie jurysta Julian. Ich wpływ na rzymską kulturę prawną trudno byłoby chyba zakwestionować.

Jak się wydaje, to właśnie dzięki inspiracji poglądami stoików w kręgu rozważań prawników rzymskich pojawiła się idea prawa naturalnego, rozumianego jednak w sposób bardzo odmienny od współczesnego. Prawo naturalne (ius naturale) w tym ujęciu bliższe było bowiem sferze fizycznych prawideł rządzących przyrodą aniżeli moralności sensu stricto. Znajduje to swoje odbicie w licznych sformułowaniach jurystów rzymskich, najbardziej chyba dobitnie w tekście Ulpiana (D. 1, 1, 1, 3), który powiada, iż „prawem naturalnym jest to prawo, którego wszelkie stworzenia nauczyła sama natura: to bowiem prawo nie jest jedynie właściwe rodzajowi ludzkiemu, lecz wspólne jest wszystkim stworzeniom, które rodzą się na ziemi i morzu, a także ptakom” (Ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit: nam ius istud non humani generis proprium, sed omnium animalium, quae in terra, quae in mari nascuntur, avium quoque commune est).

Tak rozumiane prawo natury powinno być przez ludzi respektowane i uwzględniane w ich działaniach, zatem i prawo pozytywne nie powinno ignorować owego naturalnego porządku czy też natury rzeczy. Wyrazem takiej postawy – szacunku dla naturalnego porządku, a także dla własnego biegu rzeczy, nad którym człowiek nie ma władzy – jest postulat Seneki działania „z zastrzeżeniem” (cum exceptione), to jest z uwzględnieniem przyczyn, które w pewnych okolicznościach mogą przeszkodzić działającemu w osiągnięciu zamierzonego celu (por. Seneca, De beneficiis 4, 34, 4). Na gruncie prawa przejawem stosowania takiego „zastrzeżenia” może być np. uwolnienie strony umowy od ponoszenia odpowiedzialności za skutki siły wyższej (vis maior – por. Nb. 335). Ów szczególny respekt dla natury rzeczy wyrażają również ogólniejsze zasady prawne, jak np. reguła superficies solo cedit (por. Nb. 189) – ponieważ naturalną jest rzeczą, że to, co znajduje się na powierzchni ziemi, przynależy do niej.

Jednakże natura rzeczy, choć może przemawiać za przyjęciem jakiegoś rozwiązania, nie determinuje prawa w sposób bezwzględny. I tak prawo ustanawiane przez ludzi może wprowadzać pewne rozwiązania sprzeczne z prawem naturalnym, np. ius gentium wprowadza instytucję wyzwolenia z niewoli, podczas gdy w świetle prawa naturalnego wszyscy ludzie są wolni (D. 1, 1, 4 – Ulpianus: Quae re a iure gentium originem sumpsit, utpote cum iure naturali omnes liberi nascerentur...).

Z drugiej strony, na gruncie poglądów stoickich, samo stosowanie się do prawideł przyrody traktowane było jako jedna z podstawowych cnót człowieka uczciwego. W tym właśnie punkcie koncepcja prawa naturalnego nabiera charakteru etycznego. Chodzi tu bowiem nie tylko o akceptację poszczególnych praw przyrodniczych, ale o naśladowanie ładu i harmonii, jakie rządzą w naturze, to jest: działanie dla dobra całości, jaką stanowi wspólnota ludzka, a także cały wszechświat, zachowywanie rozwagi i umiaru we własnych czynach, unikanie pogoni za pozornymi i ulotnymi dobrami (por. Marek Aureliusz, Rozmyślania).

W tym też kontekście należy ujmować takie pojęcia, jak sprawiedliwość i równość, u których podłoża leży raczej zasada zachowania umiaru i rozważnego, harmonijnego działania niż troski o czyjeś partykularne dobro.