Prawo prywatne międzynarodowe. Wydanie 6 ebook

Katarzyna Bagan-Kurluta

Prawo prywatne międzynarodowe

6. wydanie

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2021

Wydawca:Lucyna Wyciszkiewicz-Pardej 

© Wydawnictwo C.H.Beck 2021

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: TiM-Print, WarszawaPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8235-909-1

Wykaz skrótów

1. Zbiory dokumentów i periodyki

2. Organizacje międzynarodowe

3. Akty normatywne

4. Inne skróty

Przedmowa

16.5.2011 r. weszły w życie przepisy ustawy z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe, uchylające przepisy ustawy z 1965 r., obowiązującej przez 45 lat. W stosunkowo krótkim czasie w życie weszły także unijne rozporządzenia odnoszące się do zobowiązań, alimentacji, spadków, w końcu – rozwodów. Fakty te w zasadniczy sposób wpłynęły na rozstrzyganie spraw z elementem zagranicznym.

Choć od tego momentu minęło już 10 lat, aby oceniać ten wpływ i zmiany, uzasadnione wydaje się poddanie analizie tekstu PrPrywM i ukazanie tej ustawy w kontekście innych, w tym unijnych, źródeł prawa kolizyjnego, rosnącego ilościowo i znaczeniowo orzecznictwa i głosów doktryny, ale także na tle historycznym, zwracając uwagę na kierunki ewolucji prawa prywatnego międzynarodowego.

Wynikiem wspomnianych już i przyszłych zmian w tym prawie powinno być zapewnienie kompromisu między przewidywalnością a elastycznością. Większe umiędzynarodowienie prawa powinno przysporzyć obopólnych korzyści – zarówno uczestnikom postępowania, jak i sądom, jako organom stosującym prawo. Z jednej strony, zrealizowany powinien być postulat przewidywalności prawa, aby zainteresowane osoby były w stanie przewidzieć rezultat zastosowania norm prawa prywatnego międzynarodowego. Z drugiej strony, będzie można mówić o harmonii orzeczeń dotyczących takich samych sytuacji zapadłych przed różnymi sądami.

Mimo że obecnie na prawie każdą sferę naszego życia ma wpływ pandemia, nie można mówić o zmniejszającej się liczbie spraw z elementem zagranicznym w polskim obrocie prawnym. Ze względu na mniejszą mobilność ludzi ich prowadzenie jest być może trochę bardziej skomplikowane, jednak nie wpływa to na zmniejszenie roli prawa kolizyjnego i jego rangi.

Z uwagi na wspomnianą zwiększoną aktywność Unii Europejskiej w sferze ujednolicenia niektórych zagadnień z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego, podręcznik został poszerzony o przedstawienie i analizę efektów tej aktywności – aktów prawnych powstałych w ramach Unii Europejskiej.

Podręcznik przygotowano z myślą o studentach prawa. Celem moim było jak najbardziej przystępne przedstawienie wiadomości dotyczących charakterystycznych cech, istoty i specyfiki prawa kolizyjnego, co nie mogło zostać zrealizowane bez odniesienia się do podstaw, obowiązywania i stosowania prawa prywatnego międzynarodowego. Ważne dla zrozumienia jakże odmiennej od innych dyscyplin prawa specyfiki tej jego dziedziny jest przyjrzenie się historii, w której można także odnaleźć logiczne uzasadnienie wprowadzenia dotąd istniejących rozwiązań prawnych.

Mam nadzieję, że lektura tego podręcznika wskaże powody powstawania kolizji między prawami różnych państw i sposoby ich rozstrzygania, a więc przyczyni się do poznania prawa prywatnego międzynarodowego, a także do polubienia go. 

Katarzyna Bagan-Kurluta

Białystok, październik 2021 r.

Część I. Ogólna

Rozdział I. Pojęcie i zakres prawa prywatnego międzynarodowego

Literatura:L. Antonowicz, Podręcznik prawa międzynarodowego, Warszawa 1998; L. Babiński, Zagadnienia współczesnego polskiego prawa międzynarodowego prywatnego, Warszawa 1958; S.A. Bayitch, J.L. Siqueiros, Conflict of Laws. Mexico and the United States, Florida 1968; R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1994; A.N.J. Briggs, Conflict of Laws in a Nutshell. Nutshell Series, London 1970; Z. Cowen, American – Australian Private International Law, New York 1957; W. Czapliński, Prawo międzynarodowe prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 1984; tenże, Refleksje nad wieloznacznością pojęcia terytorialności w teorii międzynarodowego prawa prywatnego, SC 1963, t. III; W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 1999; J. Jakubowski, Funkcje i zakres prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1966, z. 11; K. Kocot, K. Wolfke, Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wrocław–Warszawa 1976; W. Ludwiczak, Międzynarodowe prawo prywatne, Poznań 1996; P. Nygh, Reform of Private International Law in Australia, RabelsZ 1994, z. 58; M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 1996; tenże, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2017; tenże (red.), System Prawa Prywatnego, t. 20A, 20B, 20C, Warszawa 2014, 2015; J. Poczobut, Kodyfikacje prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 1991; K. Przybyłowski, Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna, Lwów 1935; M. Sośniak, Prawo prywatne międzynarodowe, Katowice 1978; S.C. Symeonides, Private International Law Codification in a Mixed Jurisdiction. The Louisiana Experience, RabelsZ 1993, z. 57; I. Szászy, Private International Law in European People’s Democracies, Budapest 1964; S. Szer, Podstawowe zagadnienia międzynarodowego prawa prywatnego. Część ogólna, Warszawa 1951; H. Trammer, O prawie prywatnym międzynarodowym, PiŻ 1966, Nr 7; U.U. Uche, Conflict of Laws in a Multi-Ethnic Setting. Lesson from Anglophone Africa, Rec. des cours 1991, III, vol. 228; B. Walaszek, M. Sośniak, Międzynarodowe prawo prywatne, Kraków 1965; M. Wolff, Private International Law, Scientia Verlag Aalen 1977; F. Zoll, Międzynarodowe i międzydzielnicowe prawo prywatne w zarysie, Kraków 1945.

§ 1. Wprowadzenie

Jeżeli skutki zdarzeń, które miały miejsce w Polsce, powstają w Polsce względem polskich obywateli, nie mamy powodu zastanawiać się nad tym, czy stosować polskie prawo. Gdy jednak mamy do czynienia ze zdarzeniami, które rodzą skutki za granicą lub ze zdarzeniami, które miały miejsce za granicą, ale rodzą skutki w Polsce, sprawa przedstawia się inaczej. Powstaje wówczas pytanie – czy na pewno należy zastosować polskie prawo? Z drugiej strony, pojawia się wątpliwość, czy w ogóle możliwe jest stosowanie innego prawa niż własne?

Prawo prywatnemiędzynarodowe jest dziedziną prawa regulującą kolizje praw, które mogą wystąpić w związku ze stanem faktycznym (mówiąc inaczej: sytuacją lub stosunkiem prawnym). Aby doszło do takiej kolizji, stan faktyczny musi być związany z co najmniej dwoma państwami, a co za tym idzie – systemami prawnymi tych państw. Obrót prawny, tak jak i obrót gospodarczy nie sprowadza się do czynności podejmowanych w ramach jednego terytorium państwowego. To samo dotyczy spraw, które – co prawda – nie mają wymiaru gospodarczego, ale związane są z sytuacją osobistą czy rodzinną osób, których dotyczą (np. sprawy związane z zawarciem małżeństwa, rozwodem, sprawowaniem władzy rodzicielskiej). Możliwe zatem są sytuacje, kiedy w obrocie prawnym uczestniczą osoby pochodzące z różnych państw. Każda z tych osób związana jest czy to przez pryzmat obywatelstwa, czy miejsca zamieszkania, z innym państwem.

Przykładem może być zawarcie umowy sprzedaży samochodu między Polakiem a Niemcem, zawarcie związku małżeńskiego między Francuzką a Amerykaninem, przysposobienie Rumuna przez Kanadyjczyka. Możliwe jest również zawarcie przez Polaka i Austriaka umowy dotyczącej nieruchomości położonej w Wielkiej Brytanii, jak i dziedziczenie przez Rosjan ruchomości i nieruchomości pozostawionych przez zmarłego Holendra. Przykłady mogą dotyczyć także obrotu profesjonalnego, a więc np. zawierania międzynarodowych transakcji handlowych przez osoby prawne, czy też działania w Polsce pełnomocnika zagranicznej firmy. Takich hipotetycznych sytuacji jest bardzo wiele. Oczywiście nie pozostają one tylko w sferze imaginacji. W związku z coraz bardziej ożywionym ruchem osobowym między państwami, bardziej ożywiony staje się również obrót prawny.

W rozważaniach nad prawem prywatnym międzynarodowym należy zastanowić się nad tym, w jakim celu i przez kogo zostało ono stworzone. W większości przypadków każda z osób zainteresowanych rozstrzygnięciem jednej z takich spraw wolałaby, aby nastąpiło ono na podstawie jej prawa lub aby zostały spełnione jej oczekiwania odnośnie do rozstrzygnięcia na podstawie prawa innego niż własne. Aby tak się mogło stać, potrzebne było wprowadzenie reguł postępowania w przypadkach, kiedy stosunek prawny wykracza poza obszar jednego państwa. Reguły te powinny wskazywać, jakie prawo w takiej sytuacji zastosować oraz jaki element decyduje o zastosowaniu tego prawa. Innymi słowy, odpowiadać na pytania: jakie prawo stosować i dlaczego? Ponieważ dochodziło do kolizji praw (ustaw), reguły, które miały je regulować, nazwane zostały prawem kolizyjnym, a normy w nim zawarte – normami kolizyjnymi. Reguły te na początku miały charakter uniwersalny, a więc nie było prawa kolizyjnego polskiego, niemieckiego, francuskiego, tylko jedno prawo kolizyjne. Dopiero od czasu pojawienia się wielkich kodyfikacji prawa cywilnego w Europie w XIX w. prawo to zaczęło nabierać innego charakteru. Każde państwo wprowadzało własne normy kolizyjne. Zaczęły się pojawiać odmienności między prawami kolizyjnymi stworzonymi na bazie własnych tradycji prawnych, odmiennych kultur i instytucji prawnych. Prawo kolizyjne straciło charakter uniwersalny. Pozostały jedynie utrwalone w praktyce niektóre z reguł, jak stosowanie legis rei sitae do praw rzeczowych na nieruchomościach. Stało się tak również dzięki zapożyczeniu pewnych reguł, jak to miało miejsce w przypadku recepcji Kodeksu Napoleona w wielu państwach europejskich, ale również niemieckiego prawa w Japonii, angielskiego – w Stanach Zjednoczonych, Szkocji, Kanadzie i w niektórych państwach afrykańskich.

W obecnych czasach nie ma wątpliwości, że prawo prywatne międzynarodowe jest jedną z dziedzin prawa wewnętrznego – krajowego. Jest stanowione przez ustawodawcę krajowego – zwykle w formie odrębnej ustawy, choć zdarza się, że normy kolizyjne stanowią część Kodeksu cywilnego. Powstaje w drodze prawotwórstwa autonomicznego poszczególnych państw. Jednak w drugiej połowie XX w. pojawiła się wyraźna tendencja do rozszerzenia koncepcji zasięgu tego prawa i do włączenia weń prawa jednolitego. W związku z licznymi próbami kodyfikacji o charakterze międzynarodowym, nie zawsze zresztą udanymi, przyjęto, że w skład prawa prywatnego międzynarodowego wchodzą również normy tworzone w drodze prawotwórstwa międzynarodowego. A więc w pewnym stopniu nastąpił powrót do pierwotnego rozumienia prawa kolizyjnego jako zbioru reguł uniwersalnych. Oczywiście to wyłącznie uniwersalne jego postrzeganie pozostaje w dużej mierze w sferze idei lub postulatu.

Sam termin „prawo prywatne międzynarodowe” nie jest precyzyjny. Został po raz pierwszy użyty w XIX w. przez amerykańskiego uczonego – J. Story’ego. Zastąpił w dużej mierze poprzednie nazewnictwo – prawo kolizyjne, konflikt praw. Choć poddawane krytyce w związku z tym, że prawo to nie zawierało norm kreujących kolizję czy konflikt między prawami, a miało regulować czy eliminować te kolizje, oddawało istotę tego prawa. Termin „prawo prywatne międzynarodowe” przywodzi na myśl analogie z prawem międzynarodowym publicznym, a nie jest ich wiele. Już w okresie największego rozkwitu prawa rzymskiego (w epoce prawa klasycznego) Ulpian przedstawił podział prawa na publiczne i prywatne. Prawo publiczne ma na celu interes państwa i ochronę jego instytucji oraz regulację stosunków między tymi instytucjami. Prawo prywatne reguluje wzajemne relacje między osobami w zakresie ich praw osobistych i majątkowych – i chroni ich interesy. W większości systemów prawnych rozdział ten jest wyraźny. Prawo publiczne może, co prawda, w pewnym stopniu kształtować relacje międzyosobowe (np. poprzez realizację określonych w konstytucji wolności i praw człowieka i obywatela), a więc wkraczać w domenę prawa prywatnego. Ponadto ustawodawca pozostawia sobie możliwość ingerowania w treść stosunków prawnych o charakterze prywatnym, również w prawie prywatnym międzynarodowym (klauzula porządku publicznego). Na początku XX w. powstała nawet koncepcja łącząca prawo międzynarodowe publiczne i prawo prywatne międzynarodowe w jedną dziedzinę. Jej twórca, G. Scelle, twierdził, że prawo międzynarodowe reguluje wszystkie stosunki w płaszczyźnie międzynarodowej. Zawiera zatem wszystkie normy, które odnoszą się do stosunków o charakterze międzynarodowym. Dzieli się na publiczne i prywatne, według podziału przyjętego przez Ulpiana. Niezmienione pozostają funkcje obu praw. Prawo prywatne ma regulować stosunki między osobami fizycznymi i prawnymi, wykraczające poza terytorium jednego państwa.

Teza, którą możemy wywieść z terminu prawo prywatne międzynarodowe, zakłada, że powinno ono zawierać normy uniwersalne, tak jak prawo międzynarodowe publiczne, którego głównym źródłem są umowy międzynarodowe. Paradoksalnie jednak jedynym źródłem, które nie budziło wątpliwości w doktrynie, są akty prawne pochodzenia krajowego, zawierające niewiele uniwersalnych, tradycyjnych reguł.

W erze liberalizacji przepisów dotyczących przepływu osób i środków płatniczych między terytoriami różnych państw coraz częstsze stają się kontakty personalne różnej natury. Szczególnego znaczenia nabierają relacje o charakterze prawnym, a więc takie, których następstwem jest zastosowanie przepisów jakiegoś prawa. Problemem, który nurtował i nurtuje nadal przedstawicieli doktryny prawa prywatnego międzynarodowego na świecie, jest zagadnienie, jakie prawo powinno być zastosowane i w jaki sposób ma ono zostać wskazane. Może tu zaistnieć pewna sprzeczność pomiędzy interesem państwa, w systemie którego znajduje się prawo prywatne międzynarodowe i które chroni własne terytorium i własnych obywateli, a interesem osób (fizycznych i prawnych), które powodują powstanie stosunków prawnych. Można też mówić o sprzeczności pomiędzy określonymi w podstawowych aktach prawa krajowego (konstytucji, ustawach) priorytetach ustrojowych i prawnych państwa a postulatem przewidywalności i elastyczności prawa w stosunku do osób pochodzących z własnego i obcego obszaru prawnego. Pojawia się pytanie, co jest zadaniem prawa prywatnego międzynarodowego? Czy jest nim wyraźne odróżnienie osób wchodzących w relacje prawne, czy powinno ono zawierać logiczne i akceptowalne społecznie reguły postępowania? A więc czy jest to tylko prawo określające procedurę (mechanizmy) postępowania, czy narzędzie polityki państwowej?

§ 2. Funkcje

W większości pozycji naukowych poświęconych prawu prywatnemu międzynarodowemu jako główną jego funkcję przedstawia się rozgraniczenie sfery działania praw różnych państw (K. Przybyłowski, M. Pazdan) w stosunkach z tzw. elementem obcym (zagranicznym), przy czym pojęcie stosunku z takim elementem rozumiane jest jako stosunek, który nie jest zamknięty w obrębie jednego państwa. Oznacza to, że wykracza on poza jeden obszar prawny, wiąże z innym (obcym) prawem. Przyjmuje się, że powiązanie to musi być istotne. Odzwierciedlają je łączniki przyjęte w prawie prywatnym międzynarodowym forum. Dopiero poprzez zastosowanie łączników możliwa jest ocena, czy element obcy faktycznie łączy stosunek z prawem własnym, czy obcym.

Sporne pozostaje, czy prawo prywatne międzynarodowe dotyczy tylko tego typu stosunków prawnych, czy odnosi się do wszystkich stosunków prawnych. Za tym ostatnim poglądem optują K. Przybyłowski, H. Trammer, M. Pazdan, B. Walaszek, M. Sośniak. Natomiast za ograniczeniem zasięgu norm kolizyjnych do stosunków międzynarodowych (stosunków z elementem obcym) opowiadają się W. Ludwiczak, E. Wierzbowski, J. Jakubowski, S. Sołtysiński. Z punktu widzenia praktyki trudno jest zakładać, aby każdy stosunek prawny z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego, opiekuńczego i prawa pracy był poddawany analizie w aspekcie właściwości prawa. Z drugiej jednak strony, jeżeli założyć, że intensywność powiązania można ocenić przez pryzmat łączników, to jest to możliwe dopiero po zastosowaniu normy kolizyjnej. Wówczas okazuje się, czy jest to stosunek z elementem obcym, czy w całości związany z prawem polskim. W doktrynie brytyjskiej pojawiła się również teoria, według której właściwość prawa w świetle prawa prywatnego międzynarodowego określa się w drodze rozstrzygnięcia kwestii wstępnej (M. Wolff). Jest ona konsekwencją angloamerykańskiego, odmiennego niż w Polsce i większości państw założenia, że każdy stosunek reguluje lex fori (prawo obowiązujące w siedzibie sądu orzekającego).

Pomimo sporów co do zasięgu norm kolizyjnych bezsporne jest, że funkcją prawa międzynarodowego prywatnego jest również ustalenie związku danej sytuacji prawnej czy stanu faktycznego z obszarem prawnym, bez względu na to, czy własnym, czy obcym. A więc dalej idąc – taką funkcją jest także wyznaczenie właściwości prawa. Wyznaczenie właściwości prawa jest wskazaniem, po ustaleniu związku i jego intensywności, prawa właściwego do rozstrzygnięcia danej sprawy. W świetle tego prawa można dopiero ocenić, czy stan faktyczny będzie w ogóle przedmiotem merytorycznego rozstrzygnięcia. Wskazanie prawa jako właściwego powoduje jednocześnie obowiązek zastosowania tego prawa. Jest to więc również niejako „upoważnienie” do stosowania prawa obcego na własnym terytorium – z reguły nakaz jego zastosowania. Obce przepisy stosowane są z mocy własnego prawa – własnych norm kolizyjnych zawartych w ustawie – Prawo prywatne międzynarodowe lub innym źródle tego prawa.

Z pewnością można też stwierdzić, że funkcją tego prawa jest rozstrzyganie kolizji między systemami prawnymi. Jeśli wziąć pod uwagę zakres i zasięg konwencji międzynarodowych ujednolicających zagadnienia kolizyjne to można nawet pójść dalej i mówić o likwidacji kolizji.

Z punktu widzenia współpracy między państwami taką funkcją będzie również ułatwienie obrotu prawnego między państwami, a ściślej – między osobami fizycznymi i prawnymi z tych państw pochodzącymi.

Dość dyskusyjne jest natomiast, czy funkcją prawa jest również bezpośrednie rozstrzyganie stosunków prawnych za pomocą norm merytorycznych. Koncepcja ta została stworzona przez zwolenników włączenia do zakresu źródeł prawa prywatnego międzynarodowego również aktów prawnych przyjętych w drodze prawotwórstwa krajowego lub międzynarodowego, zawierających normy merytoryczne. Nie jest ona jednak powszechnie akceptowana, głównie z racji tradycyjnego ujmowania norm prawa prywatnego międzynarodowego jako norm kolizyjnych.

§ 3. Definicja

W doktrynie występuje wielość definicji prawa prywatnego międzynarodowego. W zasadzie nie ma między nimi zasadniczych różnic, z całą pewnością jest zaś wiele podobieństw. Zatem K. Przybyłowski twierdził, że prawem prywatnym międzynarodowym jest ogół norm rozgraniczających w stosunkach prywatno-prawnych sfery działania praw różnych państw, a to przez określenie, które z nich należy zastosować. Według F. Zolla normy, które oznaczają i określają prawo właściwe dla stosunków prywatnoprawnych, wychodzących w swych czynnikach i funkcjach poza granice danego państwa, nazywamy międzynarodowym prawem prywatnym. Jest nim również zespół norm obowiązujących na obszarze pewnego państwa, których przedmiotem jest wskazanie systemu prawnego (własnego lub obcego), właściwego dla rozstrzygnięcia stosunku prawnego z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, w którego stanie faktycznym jest element obcy (element międzynarodowy, element zagraniczny, stosunek międzynarodowy – W. Ludwiczak). Prawo prywatne międzynarodowe możemy również rozumieć zarówno jako zespół norm stosowanych do osób prywatnych w ich stosunkach międzynarodowych (C.M. Schmitthoff), jak i jako zespół norm określających, który z różnych obowiązujących w danej chwili systemów prawnych ma mieć zastosowanie do danego stanu faktycznego (M. Wolff).

W art. 1 § 1 nieobowiązującej już ustawy z 12.11.1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.) znajduje się wskazanie, że określa ona prawo właściwe dla międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego, opiekuńczego oraz prawa pracy, podczas gdy w świetle art. 1 nowej ustawy z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1792) reguluje ona właściwość prawa dla stosunków z zakresu prawa prywatnego związanych z więcej niż jednym państwem.

I. Pojęcie prawa prywatnego międzynarodowego w ujęciu wąskim

Współczesna koncepcja prawa prywatnego międzynarodowego kształtowała się w XIX w. Jej wyrazem stały się europejskie kodyfikacje prawa zawierające normy regulujące sytuacje życiowe (stosunki), które łączą się z obszarem prawnym więcej niż jednego państwa, czyli tzw. stosunki z elementem obcym. Oczywistą konsekwencją powstania takich sytuacji życiowych była konieczność rozstrzygnięcia, według reżimu prawnego którego państwa będą rozstrzygane sprawy z nich wynikające lub z nimi związane. Dla prawa prywatnego międzynarodowego przyjęto metodę tzw. regulacji pośredniej, czyli wskazania prawa właściwego dla rozstrzygnięcia kwestii w drodze zastosowania norm kolizyjnych.

Normy kolizyjne mają za zadanie rozgraniczenie sfery działania systemów prawnych, nie odnoszą się do kwestii merytorycznych i nie stanowią rozstrzygnięcia merytorycznego. Dla odmiany, rozwiązanie stosowane w prawie merytorycznym zwane jest regulacją bezpośrednią. Realizuje się ją w drodze zastosowania norm merytorycznych.

Normy kolizyjne, charakterystyczne dla prawa prywatnego międzynarodowego, często nazywane są normami o normach. Są odmianą norm kompetencyjnych, wskazujących kompetencje właściwych organów. Różnią się od nich tym, że wskazują właściwość systemów prawnych (systemów norm merytorycznych). Stanowią część reżimu prawnego danego państwa. Powstają w wyniku prawotwórstwa krajowego, odnoszą się do sytuacji z elementem zagranicznym (obcym) i na tym polega ich międzynarodowy charakter. W ustawodawstwie polskim normy kolizyjne stanowiące prawo prywatne międzynarodowe znajdują się przede wszystkim w ustawie dołączanej do zestawu aktów prawnych publikowanych razem z Kodeksem cywilnym, przez co podkreśla się ich związek z zakresem prawa cywilnego.

Wąskie pojmowanie prawa prywatnegomiędzynarodowego sprowadza się do nadania mu charakteru prawa całkowicie mieszczącego się w prawie wewnętrznym. Przyjmuje się zatem, że jest to prawo, którego źródła stanowią akty normatywne prawa wewnętrznego, jak ustawy. Charakterystyczne dla tych aktów jest, że zawarte są w nich normy kolizyjne. Przyjmuje się, że tylko takie normy tworzą prawo prywatne międzynarodowe. Wynikiem takiego rozumowania jest teza, że prawo to nie ma charakteru uniwersalnego, a katalog jego źródeł jest ograniczony do krajowych aktów normatywnych zawierających normy kolizyjne. Zatem prawo prywatne międzynarodowe jest utożsamiane z prawem kolizyjnym.

II. Pojęcie prawa prywatnego międzynarodowego w ujęciu szerokim

W drugiej połowie XX w. nastąpił dynamiczny rozwój międzynarodowej unifikacji prawa. Unifikacja oznaczała ujednolicenie, przyjęcie uniwersalnych reguł przez państwa zawierające umowy międzynarodowe. Dotyczyła ona zarówno prawa merytorycznego, jak i prawa kolizyjnego. Co więcej, zaczęto również dostrzegać wzrastającą rolę prawa zwyczajowego oraz praktyki. Pojawił się zatem problem, jaka jest relacja między prawem prywatnym międzynarodowym w klasycznej koncepcji (wąskie ujęcie sprowadzające się do norm kolizyjnych zawartych w aktach normatywnych prawa krajowego) do zunifikowanych reguł zawartych w konwencjach. Kontrowersje wzbudzało poszerzenie katalogu źródeł prawa o źródła pochodzenia międzynarodowego, ale także stwierdzenie, że prawo prywatne międzynarodowe tworzą również normy merytoryczne.

Zwolennikiem szerokiego pojmowania prawa prywatnego międzynarodowego był w polskiej doktrynie J. Jakubowski. Twierdził, że taka koncepcja prawa odzwierciedla potrzeby rozwijającego się obrotu prawnego i gospodarczego. Przedstawił definicję, w świetle której prawo prywatne międzynarodowe jest dziedziną prawa regulującą stosunki o charakterze międzynarodowym osób fizycznych i prawnych w sposób zarówno pośredni (normy kolizyjne), jak i bezpośredni (normy merytoryczne), przy pomocy norm powstałych tak w drodze ustawodawstwa krajowego, jak i ustawodawstwa międzynarodowego i międzynarodowej uniformizacji zwyczajów.

Z definicji tej wynika, że prawo prywatne międzynarodowe jest po trosze odpowiednikiem prawa międzynarodowego publicznego w zakresie międzynarodowych stosunków osób fizycznych i prawnych. Oznacza to także, że obejmuje ono również, poza normami kolizyjnymi, normy merytoryczne pochodzenia krajowego lub ujednolicone. W takim ujęciu stanowi ono dziedzinę złożoną, poprzez niejednorodność źródeł (źródła międzynarodowe i krajowe) oraz różny charakter norm (normy kolizyjne i merytoryczne).

Doktryna prawa prywatnego międzynarodowego wciąż nie jest jednolita w kwestii przyjęcia jednej z powyższych jego koncepcji. Przyjmuje się, że pierwsza z nich, zakładająca pojmowanie prawa w znaczeniu węższym, zwana jest koncepcją nacjonalistyczną lub partykularystyczną. Natomiast druga – zwana jest kierunkiem uniwersalistycznym lub internacjonalistycznym. Wyrazem przeciwstawienia się przyjęciu któregoś z tych skrajnych ujęć jest koncepcja pogodzenia krajowego charakteru prawa prywatnego międzynarodowego z jego międzynarodowymi funkcjami. Zwana jest koncepcją prawno-porównawczą lub komparatystyczną. Ożywione dyskusje dotyczące charakteru prawa prywatnego międzynarodowego miały miejsce zwłaszcza w latach 50. i 60. XX w. Zakończyły się nie wnosząc nic do już ugruntowanych teorii. W literaturze europejskiej najczęściej można spotkać się ze stanowiskami akceptującymi poszerzenie charakteru prawa ze względu na jego międzynarodową funkcję, jednak wciąż mocno dyskusyjne jest, czy prawo to tworzą również normy merytoryczne. Natomiast przedstawiciele doktryny amerykańskiej z reguły prezentują nacjonalistyczną koncepcję prawa.

Tabela 1. Prawo prywatne międzynarodowe w ujęciu wąskim i szerokim

Podmioty

Zakres

Źródła

Sposób regulacji

Prawo prywatne międzynarodowe w ujęciu wąskim

1) osoby fizyczne,

2) osoby prawne

Stosunki osobiste i majątkowe w zakresie:

1) prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy,

2) innych praw zawierających normy oparte na cywilistycznej metodzie regulacji (prawo handlowe)

Akty normatywne pochodzenia krajowego

Regulacja pośrednia (normy kolizyjne)

Prawo prywatne międzynarodowe w ujęciu szerokim

1) osoby fizyczne,

2) osoby prawne

Stosunki osobiste i majątkowe w zakresie:

1) prawa cywilnego, rodzinnego  i opiekuńczego, prawa pracy,

2) innych praw zawierających normy oparte na cywilistycznej metodzie regulacji (prawo handlowe)

1) akty normatywne pochodzenia krajowego,

2) akty normatywne pochodzenia międzynarodowego – umowy międzynarodowe wielostronne i dwustronne oraz prawo zwyczajowe

1) regulacja pośrednia (normy kolizyjne),

2) regulacja bezpośrednia (normy merytoryczne)

§ 4. Porównanie prawa prywatnego międzynarodowego z innymi dziedzinami prawa

I. Prawo prywatne międzynarodowe a prawo międzynarodowe publiczne

Prawo prywatne międzynarodowe jako dziedzina złożona i – jak już wspomniano – o kontrowersyjnym charakterze, jest również dziedziną charakteryzującą się licznymi analogiami z innymi dziedzinami prawa. Jedną z nich jest prawo międzynarodowe publiczne. Pierwsze z podobieństw dotyczy oczywiście nazwy, inne zależą od przyjęcia nacjonalistycznej lub uniwersalistycznej koncepcji prawa prywatnego międzynarodowego. „Międzynarodowe” w ujęciu prawa publicznego oznacza raczej „międzypaństwowe”, czyli prawo regulujące stosunki między państwami. W ujęciu prawa prywatnego międzynarodowego są to stosunki wykraczające poza terytorium jednego państwa – eksterytorialne lub zawierające element obcy.

Z całą pewnością jednak obie dziedziny regulują stosunki o charakterze międzynarodowym. Jeżeli analizować charakter stosunków regulowanych przez prawo prywatne międzynarodowe – są to, w szerokim rozumieniu, stosunki cywilnoprawne. Charakteryzuje je równość stron stosunku, brak podporządkowania jednej strony stronie drugiej. Prawo międzynarodowe publiczne mieści się w grupie praw publicznych, których domeną jest przyjęcie priorytetu państwa w jego relacjach z osobami. Nie ma więc tutaj miejsca na równość stron. Oczywiście, trudno zakładać, że celem tego prawa jest kształtowanie cywilnoprawnych stosunków między obywatelami państwa, jednak może ono w pewien sposób wpływać na kształtowanie statusu prawnego osoby. W końcu jednym z działów prawa jest międzynarodowa ochrona praw człowieka, w tym m.in. ochrony własności czy też prywatności. W zakres prawa międzynarodowego publicznego wchodzą również akty prawne regulujące status prawny cudzoziemców, jak również odnoszące się do sfery obywatelstwa lub jego braku.

Wspólne dla obu praw są również podstawy teoretyczne i aksjologiczne. Nie można jednak zakładać, że prawo prywatne międzynarodowe powstało na podstawie zasad właściwych dla prawa międzynarodowego publicznego (choć takie teorie pojawiły się w doktrynie). Jednak przyjęcie zasady równoważności systemów prawnych wszystkich państw (charakterystycznej dla prawa kolizyjnego) wynika m.in. z zasady suwerenności państw (charakterystycznej dla prawa międzynarodowego publicznego). Samą możliwość stosowania obcego prawa próbowano uzasadnić celami współpracy państw w ramach społeczności międzynarodowej, która rządzi się tzw. zasadami prawa międzynarodowego (publicznego). Zwane są one zasadami podstawowymi i mają charakter bezwzględnie obowiązujący, czyli stanowią ius cogens. Wywodzone są z prawa zwyczajowego. Przyjmuje się, że nie ma wyczerpującego i zamkniętego ich katalogu. Zostały określone w Karcie Narodów Zjednoczonych z 26.6.1945 r. (Dz.U. z 1947 r. Nr 23, poz. 90 ze zm.), w szerszym zakresie w Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych 2625 (XXV) – deklaracji zasad prawa międzynarodowego regulujących przyjazne stosunki i współpracę między państwami, zgodnie z Kartą NZ z 24.10.1970 r. [A/RES/2625 (XXV)] i najszerzej w Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1.8.1975 r. Znajdują się tam zasady:

1) suwerennej równości, poszanowania praw wynikających z suwerenności;

2) powstrzymania się od groźby użycia siły lub jej użycia;

3) nienaruszalności granic;

4) integralności terytorialnej państw;

5) pokojowego załatwiania sporów;

6) nieingerencji w sprawy wewnętrzne;

7) poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań;

8) równouprawnienia i prawa narodów do samostanowienia;

9) współpracy między państwami;

10) wykonywania w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego.

Zasady te dotyczą obowiązków suwerennych państw względem siebie, wynikających z ich współistnienia. Oczywiście bezpośrednio nie dotyczą przedmiotu zainteresowania prawa prywatnego międzynarodowego. Przyjmuje się jednak, że wspólne dla obu praw międzynarodowych są cztery zasady:

1) suwerennej równości państw;

2) poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności;

3) równouprawnienia narodów;

4) współpracy między państwami.

Oprócz powyższych analogii, prawa te różnią się od siebie w znacznym stopniu. Prawo międzynarodowe, określane wcześniej jako ius gentium, czyli prawo narodów, definiowane jest jako zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych (R. Bierzanek, J. Symonides). Prawo prywatne reguluje natomiast stosunki między osobami fizycznymi i prawnymi. Zbieżność w kwestii podmiotów może tutaj występować w ramach pewnej bardzo ograniczonej kompetencji jednostek do działania w płaszczyźnie prawa międzynarodowego publicznego. Sprowadza się ona głównie do możliwości egzekwowania praw zagwarantowanych przez państwo przed sądami międzynarodowymi. Natomiast kompetencje jednostek (osób fizycznych lub prawnych) w świetle prawa prywatnego międzynarodowego nigdy nie sprowadzają się do dochodzenia jakichkolwiek praw przed sądem międzynarodowym. Trudno zakładać bowiem, że prawo to nadaje jakieś prawa. Jego rolą jest regulowanie kolizji między prawami. Kolizje te są w największej mierze rozstrzygane przez sądy, ale nigdy międzynarodowe. Poza tym, we współczesnych stosunkach międzynarodowych coraz częściej odnotowuje się obecność potężnych korporacji międzynarodowych jako podmiotów tych stosunków, a często decydentów w sprawach, w których ich równoprawnymi partnerami są państwa i organizacje międzynarodowe. Możliwe jest zatem, aby korporacje te stały się także podmiotami prawa międzynarodowego publicznego, co zbliży to prawo w sferze podmiotowości do prawa kolizyjnego, którego podmiotami są osoby prawne, ale także inne jednostki organizacyjne niemające podmiotowości prawnej.

Oba prawa różnią się źródłami. Katalog źródeł prawa międzynarodowego publicznego został określony w art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i Porozumienia ustanawiającego Komisję Przygotowawczą Narodów Zjednoczonych z 26.6.1945 r. (Dz.U. z 1947 r. Nr 23, poz. 90 ze zm.). Przyjęto w nim:

Trybunał, którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:

a) konwencje międzynarodowe bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy wyraźne uznane przez państwa spór wiodące,

b) zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo,

c) ogólne zasady prawa, uznane przez narody cywilizowane,

d) z zastrzeżeniem postanowień art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa.

Dodatkowo jako źródło prawa traktowane są wiążące państwa, abstrakcyjne uchwały organizacji międzynarodowych. Jeśli przyjąć szerokie ujęcie prawa prywatnego międzynarodowego, tworzą je w dużej mierze źródła pochodzenia międzynarodowego, a więc umowy międzynarodowe i prawo zwyczajowe. Trzeba jednak przyjąć, że prawo to pozostaje częścią prawa wewnętrznego i podstawowymi jego źródłami są akty prawne pochodzenia krajowego.

Warto zauważyć, że kreowanie reguł prawa prywatnego międzynarodowego przez ustawodawcę odzwierciedla w pewnym stopniu politykę zagraniczną państwa. To samo dotyczy stanowiska państw w kwestii unifikacji pewnych zagadnień kolizyjnych. W pewnym sensie zbliża to do siebie oba prawa międzynarodowe.

Przykład: Polityka międzynarodowa Polski w czasach funkcjonowania bloku wschodniego przekładała się również na prawo międzynarodowe prywatne. Polska w owym czasie zawarła z państwami bloku wschodniego liczne umowy dwustronne o pomocy prawnej, zawierające normy kolizyjne. Takie umowy zawierane były także z państwami arabskimi, ponieważ wynikało to z polityki całego bloku wschodniego, natomiast umowy z państwami zachodnimi należały do rzadkości. W tym wypadku potrzeba wprowadzenia dwustronnych rozwiązań kolizyjnych podyktowana była polityką, ale w historii zdarzały się także intencje zdecydowanie bardziej merkantylne. Przykładowo potrzebę pozyskania jak największych funduszy na rozwój gospodarki z transakcji zagranicznych odzwierciedlały koreańskie przepisy kolizyjne. W wyniku specjalnego amerykańskiego programu powstałego po zakończeniu wojny w Korei Południowej, możliwe stało się oddanie do adopcji właściwie nieograniczonej liczby koreańskich sierot wojennych. Wyrazem współpracy międzynarodowej między Koreą Płd. a Stanami Zjednoczonymi było wprowadzenie rozwiązania ułatwiającego postępowanie adopcyjne. Polegało ono na tym, że mały Koreańczyk po wpłaceniu określonej kwoty przez potencjalnych amerykańskich przysposabiających wyjeżdżał do Stanów Zjednoczonych, gdzie po określonym czasie sąd amerykański orzekał o przysposobieniu na podstawie własnego prawa materialnego i procedury. Oznaczało to, że tak koreańskie, jak i amerykańskie przepisy jurysdykcyjne i kolizyjne dostosowane zostały do celu szybkiego i sprawnego pozyskania dzieci do adopcji (amerykańskie) oraz uzyskania jak największych środków pieniężnych z adopcji (koreańskie).

II. Prawo prywatne międzynarodowe a międzynarodowe prawo postępowania cywilnego i prawo cywilne

Międzynarodowe prawo postępowania cywilnego stanowi odpowiednik postępowania cywilnego w płaszczyźnie międzynarodowej. Reguluje stosunki powstające w wyniku wszczęcia postępowania cywilnego w związku ze sprawą z elementem zagranicznym. W Polsce dziedzina ta traktowana była przez wiele lat jako jedna z części postępowania cywilnego. Obecnie istnieją tendencje do wyodrębnienia jej jako osobnej dziedziny prawa.

Zarówno prawo prywatne międzynarodowe, jak i międzynarodowe prawo postępowania cywilnego składa się z norm jurysdykcyjnych, które są normami kolizyjnymi. Wśród norm międzynarodowego prawa postępowania cywilnego znajdują się normy wyznaczające zasięg jurysdykcji krajowej. Polski sąd będzie miał możliwość skorzystania z norm prawa prywatnego międzynarodowego tylko wówczas, jeśli okaże się, że jest właściwy do rozpoznania sprawy. Problem, zwany właściwością sądów w stosunkach wewnętrznych, nosi tutaj miano jurysdykcji krajowej. Międzynarodowe prawo postępowania cywilnego zajmuje się także zagadnieniami związanymi zarówno z przebiegiem i zakończeniem postępowania w sprawach z elementem zagranicznym, jak i skutecznością rozstrzygnięć, wydanych w jednym państwie na terytorium państwa drugiego (uznawaniem i wykonywaniem orzeczeń zagranicznych). Przepisy odnoszące się do tych zagadnień znajdują się w Kodeksie postępowania cywilnego, w jego części czwartej, w art. 1096–115325 (a nawet dalszych artykułach dotyczących sądów polubownych, w szczególności – art. 1154–1160 – przepisy ogólne dotyczące sądów polubownych, art. 1180–1182 – właściwość sądów polubownych oraz art. 1212–1217 – uznawanie i stwierdzanie wykonalności wyroków sądów polubownych i ugód przed nimi zawieranych).

Tradycją systemów prawnych common law jest włączenie przepisów dotyczących niektórych zagadnień międzynarodowego prawa postępowania cywilnego do prawa prywatnego międzynarodowego. Przyjmuje się tam, że normy zawarte w prawie prywatnym międzynarodowym mają do spełnienia trzy funkcje. Po pierwsze, mają rozstrzygnąć co do krajowej jurysdykcji w sprawie z elementem obcym. Po drugie, mają wskazać prawo właściwe do rozstrzygnięcia sprawy, po trzecie zaś – określić zakres możliwości uznawania i wykonywania orzeczeń obcych sądów.

Jeśli przyjrzeć się zakresowi oraz podmiotom prawa prywatnego międzynarodowego oraz prawa cywilnego, można stwierdzić, że są one takie same. Uzasadnione wydaje się również twierdzenie, że prawo prywatne międzynarodowe jest to prawo cywilne w płaszczyźnie międzynarodowej. Natomiast wśród norm prawa cywilnego nie ma norm o charakterze kolizyjnym i na tym polega główna różnica między tymi prawami. Prawo cywilne służy rozstrzygnięciu sprawy w sposób bezpośredni, w przeciwieństwie do rozstrzygnięcia pośredniego, jakie zapada w wyniku zastosowania normy kolizyjnej. Rozstrzygnięcie pośrednie stanowi tylko przyczynek do dalszego rozstrzygnięcia merytorycznego sprawy.

III. Prawo prywatne międzynarodowe a prawo niejednolite

Analiza funkcji prawa prywatnego międzynarodowego prowadzi do konkluzji, że powstało ono w celu rozstrzygania konfliktów norm w przestrzeni. Podobną funkcję spełniają przepisy wskazujące zakres zastosowania praw obowiązujących w jednym państwie: praw ustanowionych w ramach jednego organizmu państwowego, lecz odmiennych w stosunku do różnych jednostek terytorialnych państwa, różnych grup osób lub praw ustanowionych w różnym czasie. Kolizje tego rodzaju praw (przepisów), zwane również konfliktami, mogą zatem mieć charakter interterytorialny, interpersonalny lub intertemporalny. Dziedzinami prawa, które regulują tego rodzaju kolizje, są: interterytorialne (międzyterytorialne) prawo prywatne, interpersonalne (międzyosobowe) prawo prywatne oraz prawo intertemporalne (międzyczasowe, przechodnie). Podobieństwa, jakie zachodzą między nimi a prawem prywatnym międzynarodowym, sprowadzają się do funkcji. Jednak prawo prywatne międzynarodowe rozstrzyga konflikty norm różnych państw, natomiast trzy wspomniane dziedziny prawa rozstrzygają kolizje przepisów jednego państwa. Wszystkie te prawa stanowią części składowe systemu prawnego właśnie jednego państwa. Prawo prywatne międzynarodowe wprowadza pewne reguły, które porządkują i ułatwiają obrót prawny nie wewnątrz jednego państwa, a między państwami. Pozostałe wspomniane tu prawa porządkują i ułatwiają obrót prawny wewnątrz państwa o tzw. niejednolitym prawie.

1. Konflikty interterytorialne

Konflikty interterytorialne (interlokalne, międzyterytorialne, międzymiejscowe, międzystanowe, interprowincjonalne, interkantonalne, międzydzielnicowe) powstają w państwach charakteryzujących się niejednolitym prawem w poszczególnych jego częściach – jednostkach terytorialnych, dzielnicach, kantonach, stanach. Niejednolitość prawa sprowadza się wówczas do wynikającego z możliwości kreowania prawa przez poszczególne jednostki terytorialne występowania wielości systemów prawnych na obszarze jednego państwa. Kolizje powstają dlatego, że na systemy te składają się różne przepisy wchodzące w skład tych samych dziedzin prawa. Z interterytorialną niejednolitością prawa mieliśmy do czynienia w Polsce, od momentu odzyskania niepodległości w 1918 r. do kodyfikacji prawa cywilnego w 1947 r., oraz w Szwajcarii. Do ujednolicenia prawa cywilnego w Szwajcarii w 1907 r. każdy z kantonów posiadał własne prawo cywilne, z czego najważniejszą rolę odgrywał kodeks cywilny kantonu Zürich z 1853 r. Do regulowania kolizji między przepisami prawa kantonów stosowana była ustawa z 1891 r. Zawierała również normy kolizyjne stosowane do wskazywania prawa właściwego dla stosunków dotyczących cudzoziemców przebywających w Szwajcarii i szwajcarskich obywateli przebywających poza granicami państwa.

Taka niejednolitość prawa występuje obecnie w licznych państwach, takich jak Wielka Brytania, Hiszpania, Stany Zjednoczone, Meksyk i Australia. Najbliższe prawu prywatnemu międzynarodowemu jest amerykańskie prawo międzystanowe. Należałoby nawet powiedzieć, że prawo amerykańskie nie zawiera przepisów odrębnie regulujących kolizje praw różnych państw. Przepisy prawa międzystanowego regulują również kolizje o charakterze międzynarodowym. Zatem w tym przypadku prawo międzystanowe jest zarazem prawem prywatnym międzynarodowym. Amerykański system prawny tworzy 51 praw – 50 praw stanowych i prawo federalne. Prawo międzystanowe rozstrzyga kolizje tych praw. Zwykle dzieje się tak na mocy obowiązującego w całych Stanach Zjednoczonych zwyczajowego common law – a właściwie wielości stanowych common law. Ponieważ nie ma jednego powszechnego common law federalnego, regulacja kolizji praw uzależniona jest od regulacji przyjętej w poszczególnych stanach lub od wyroków precedensowych zapadłych w sądach wyższych instancji. Jedynym stanem, który wprowadził kodyfikację przepisów dotyczących kolizji praw, jest Luizjana. Jest to także jedyny stan, którego prawo nie powstało w wyniku przejęcia angielskiego common law. Recypowano tutaj dla odmiany prawo francuskie, w szczególności prawo cywilne (Kodeks Napoleona). W 1991 r. na podstawie projektu Louisiana State Law Institute przyjęty został akt prawa stanowionego (ustawa) – Act No. 923. Akt ten uchylił wiele wcześniejszych ustaw, stał się też częścią Kodeksu cywilnego (Book IV. Conflict of Laws, Art. 3515–3549). W art. 3516 kodeksu wyjaśniono pojęcie „stan”. Oznacza ono jakikolwiek stan wchodzący w skład Stanów Zjednoczonych, ale również Dystrykt Kolumbia, Puerto Rico lub każde inne państwo albo jednostkę terytorialną, która ma własny system prawny.

Na system prawny Meksyku składa się wiele praw obowiązujących w poszczególnych jednostkach terytorialnych – 29 stanach, 1 okręgu federalnym i 2 terytoriach federalnych. Taka struktura państwa została określona w konstytucji z 1917 r. W art. 40 wskazano, że jednostki te posiadają swobodę i niezależność w kwestii spraw wewnętrznych. O ile postanowienia meksykańskiej konstytucji świadczą o recepcji amerykańskich zasad konstytucyjnych, rozwiązania zawarte w prawie cywilnym i prawie prywatnym międzynarodowym zaczerpnięto z Europy. W Meksyku, jako kolonii hiszpańskiej, obowiązywało hiszpańskie prawo cywilne, nawet po uzyskaniu niepodległości w 1821 r. Na podstawie europejskich teorii dotyczących kolizji norm rozpoczęto tworzenie praw kolizyjnych poszczególnych jednostek terytorialnych – normy kolizyjne znalazły się w kodeksach cywilnych. Ponieważ w latach 1884 i 1928 przyjęte zostały federalne Kodeksy cywilne, obowiązujące w okręgu federalnym i na terytoriach federalnych – w pozostałych częściach państwa recypowano przepisy zawarte w tych kodeksach. W 21 stanach Kodeksy cywilne zawierają przepisy analogiczne do zawartych w federalnym kodeksie z 1928 r., w 3 stanach – przepisy recypowane z kodeksu federalnego z 1884 r., w 3 stworzono kombinację przepisów z 2 wymienionych kodeksów federalnych, zaś w ostatnich 3 stanach wprowadzono oryginalne rozwiązania. Jednak, odmiennie niż w Stanach Zjednoczonych, przyjmuje się, że jedynie federacja w całości – jako państwo – istnieje w stosunkach międzynarodowych. Dlatego też do stosunków z zakresu międzynarodowego prawa prywatnego stosowane są normy zawarte w prawie federalnym, natomiast normy ujęte w prawach stanowych składają się na prawo interterytorialne i dotyczą kolizji interterytorialnych.

W kolejnym państwie o złożonej strukturze – Australii – wprowadzono rozwiązania podobne w skutkach do amerykańskich. Jest to państwo składające się z 6 stanów (Nowa Południowa Walia, Tasmania, Zachodnia Australia, Południowa Australia, Victoria i Queensland) oraz 2 terytoriów (Australian Capital Territory i Northern Territory). Państwo to powstało w 1901 r. w konsekwencji oderwania się od Imperium Brytyjskiego. Forma federacji została zapisana w konstytucji (United Kingdom Commonwealth of Australia Constitution Act). W orzeczeniu zapadłym w sprawie z 1947 r. (Chaff & Hay Acquisition Committee v. J.A. Hemphill & Sons Pty. Ltd.) stwierdzono, że dla celów prawa prywatnego międzynarodowego Południowa Australia jest traktowana przez sądy Nowej Południowej Walii jak państwo obce i w praktyce większość konfliktów interterytorialnych rozstrzyganych jest w taki sam sposób i na podstawie tych samych źródeł prawa co konflikty o charakterze międzynarodowym. Podstawą dla australijskiego systemu prawnego są rozwiązania przyjęte w Wielkiej Brytanii, a więc system common law oraz tworzenie prawa przez sędziów w drodze wydawania orzeczeń precedensowych. Jednak w Australii powstało wiele aktów prawnych unifikujących pewne dziedziny prawa, a obowiązujących na całym terytorium państwowym – np. prawo korporacyjne. W świetle australijskiej konstytucji legislatura federalna władna jest wydawać jednolite akty prawne dla całej federacji w zakresie rozwodów i spraw małżeńskich oraz spraw dotyczących dzieci.

2. Konflikty interpersonalne

Konflikty interpersonalne powstają, gdy na obszarze jednego państwa obowiązują różne prawa odnośnie do różnych grup osób. Z reguły regulują one sprawy małżeńskie, spadkowe i związane z nabywaniem nieruchomości. Prawa te mają związek z religią, a więc są wprowadzane przez wspólnoty religijne lub obowiązują w państwach o charakterze wyznaniowym. Dlatego też różne reżimy prawne mogą regulować prawa muzułmanów, hinduistów, buddystów, chrześcijan, żydów. Prawa takie obowiązują osoby bez względu na to gdzie (w jakiej części państwa) przebywają. Taka niejednolitość występuje w krajach islamskich (Egipt, Liban, Libia), w Izraelu, Indiach i w Pakistanie. Występowała również w państwach bałkańskich odnośnie do zawierania małżeństw, rozwodów i separacji. Również w Austrii przed 1938 r. występowały odrębne przepisy składające się na prawo małżeńskie katolików, innych chrześcijan i żydów. W systemach prawnych niejednolitych pod tym względem znajdują się również przepisy regulujące kolizje praw interpersonalnych, wchodzące w skład interpersonalnego (międzyosobowego) prawa prywatnego.

3. Konflikty intertemporalne

Konflikty intertemporalne mogą występować obok obu poprzednio omówionych rodzajów konfliktów. Dochodzi do nich wówczas, gdy w państwie następuje zmiana prawa. Mamy wówczas do czynienia z prawem starym i z prawem nowym. Prawo międzyczasowe, którego zadaniem jest likwidacja kolizji norm w czasie, powinno zawierać przepisy rozgraniczające zasięg czasowy obowiązywania takich praw. Powinno zatem zawierać reguły, które wskazują, jakim modyfikacjom ulega zakres zastosowania (obowiązywania) dawnych norm prawnych w związku z ustanowieniem nowych norm. Zwykle przepisy regulujące zasięg obowiązywania znajdują się wśród postanowień końcowych ustaw uchylających wcześniejsze akty prawne. Często zwane są one przepisami przejściowymi.

Ustawa szwajcarska o prawie prywatnym międzynarodowym z 1987 r. zawiera w art. 196 wskazanie:

1. Zdarzenia i czynności prawne, które zaistniały i wywarły wszystkie swoje skutki prawne przed wejściem w życie niniejszej ustawy, podlegają prawu dotychczasowemu.

2. Zdarzenia i czynności prawne, które zaistniały przed wejściem w życie niniejszej ustawy, lecz wywołują nadal skutki prawne, podlegają prawu dotychczasowemu. Z wejściem w życie niniejszej ustawy skutki te podlegają nowemu prawu.

Również przepisy końcowe regulują, od kiedy (od jakiej konkretnej daty) nowa ustawa będzie obowiązywała. Może znaleźć się tam również przepis wskazujący, jaka jest relacja między ustawą a innymi przepisami szczególnymi.

W art. 37 PrPrywM z 1965 r. wskazano, że przepisy szczególne dotyczące przedmiotów unormowanych w ustawie pozostają w mocy. Ustawa – Prawo prywatne międzynarodowe z 4.2.2011 r. wprowadziła liczne zmiany do obowiązujących przepisów:

Art. 69. W Kodeksie cywilnym uchyla się art. 44911.

Art. 70. W Kodeksie pracy uchyla się art. 6.

Art. 71. W ustawie z 23.5.1991 r. o pracy na morskich statkach handlowych (Dz.U. Nr 61, poz. 258 ze zm.) uchyla się art. 2.

Art. 72. W ustawie z 29.8.1997 r. o usługach turystycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.) w art. 11b ust. 1 otrzymuje brzmienie: „1. Nie można w drodze umowy wyłączyć lub ograniczyć odpowiedzialności określonej w art. 11a, z zastrzeżeniem ust. 2 i 3”.

Art. 73. W ustawie z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.) art. 17 otrzymuje brzmienie: „Nie można w drodze umowy wyłączyć lub ograniczyć praw konsumenta określonych w art. 1–16e”.

Art. 74. W ustawie z 20.7.2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. Nr 100, poz. 1081 ze zm.) art. 17 otrzymuje brzmienie: „Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać uprawnień konsumenta przewidzianych w ustawie. W takich przypadkach stosuje się przepisy ustawy”.

Art. 75. W ustawie z 18.9.2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 217, poz. 1689 ze zm.) wprowadza się następujące zmiany:

1) w art. 355:

a) uchyla się § 1 i 3;

b) § 4 otrzymuje brzmienie: „Do przywilejów na statku i na ładunku stosuje się prawo państwa, w którym dochodzone jest przed sądem roszczenie o zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonej przywilejem”;

2) art. 356 otrzymuje brzmienie: „Jeżeli właściwość prawa zależy od miejsca zdarzenia, to za miejsce zdarzenia, które nastąpiło na statku morskim znajdującym się poza terytorium państwa nadbrzeżnego, uważa się państwo jego bandery”;

3) uchyla się art. 358 i 359.

Art. 76. W ustawie z 3.7.2002 r. – Prawo lotnicze (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 ze zm.) wprowadza się następujące zmiany:

1) w art. 1 ust. 4 otrzymuje brzmienie: „Przepisów prawa lotniczego nie stosuje się do lotnictwa państwowego, z wyjątkiem przepisów art. 1 ust. 6, art. 2, art. 3–9, art. 14, art. 33, art. 35 ust. 2, art. 43, art. 44, art. 60, art. 74, art. 75, art. 76 ust. 2, art. 89, art. 92, art. 119–125, art. 128, art. 130, art. 133, art. 140, art. 149 i art. 150 ustawy, oraz z zastrzeżeniem ust. 5”;

2) uchyla się art. 10;

3) w art. 11 uchyla się ust. 1;

4) uchyla się art. 12 i 13;

5) w art. 15 uchyla się ust. 2.

Art. 77. W ustawie z 27.7.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 141, poz. 1176 ze zm.) art. 11 otrzymuje brzmienie: „Uprawnień unormowanych w niniejszej ustawie nie można wyłączyć ani ograniczyć w drodze umowy zawartej przed zawiadomieniem sprzedawcy o niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową. W szczególności nie można tego dokonać przez oświadczenie kupującego, że wie o wszelkich niezgodnościach towaru z umową”.

Art. 78. W ustawie z 22.5.2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 ze zm.) wprowadza się następujące zmiany:

1) w art. 129 uchyla się ust. 3–5;

2) uchyla się art. 130.

Art. 79. W ustawie z 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.) w art. 3 uchyla się ust. 2.

Ponadto ustawa – Prawo prywatne międzynarodowe z 4.2.2011 r. – jako ustawa nowa – uchyla obowiązywanie przepisów ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe z 12.11.1965 r. – jako ustawy starej:

Art. 80. Traci moc ustawa z 12.11.1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe, z wyjątkiem przepisów odnoszących się do zobowiązań alimentacyjnych, które w tym zakresie pozostają w mocy do 17.6.2011 r.

Nowa ustawa określiła również moment wejścia w życie nowych przepisów:

Art. 81. Ustawa wchodzi w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia, z wyjątkiem art. 63, który wchodzi w życie 18.6.2011 r. (została ogłoszona 15.4.2011 r., wchodzi w życie 16.5.2011 r., z wyjątkiem art. 63, który wchodzi w życie 18.6.2011 r.).

4. Niejednolitość prawa w świetle prawa prywatnego międzynarodowego

Istnienie niejednolitości w prawie wskazanym do rozstrzygnięcia sprawy może spowodować komplikacje dotyczące zastosowania prawa. Przyjmuje się jednak, że w systemie prawa wskazanego powinna znaleźć się informacja dotycząca dalszego określenia właściwości któregoś z praw obowiązujących.

Taka reguła została zawarta w art. 5 PrPrywM z 1965 r.: „Jeżeli w państwie, którego prawo jest właściwe, obowiązują różne systemy prawne, prawo tego państwa rozstrzyga, który z tych systemów należy stosować”.

Podobnie stanowi w tej kwestii § 34 czechosłowackiej ustawy z 1963 r., art. 26 egipskiej ustawy z 1948 r., art. 12 ust. 5 hiszpańskiej ustawy z 1974 r. i innych.

Niekiedy jednak występuje wielość systemów prawnych i brak określenia, jakie prawo ma mieć zastosowanie. Z taką sytuacją mamy do czynienia w państwach afrykańskich, które były koloniami brytyjskimi. Prawo angielskie, a więc common law, ale również zasady sprawiedliwości (equity) oraz akty prawa stanowionego, zostały wprowadzone w Ghanie (1874 r.), Nigerii (1900 r.), Sierra Leone (1880 r.), Ugandzie (1902 r.), Kenii (1897 r.), Zambii (1911 r.), Tanzanii (1920 r.), Gambii (1888 r.), Malawi (1902 r.) i Zanzibarze (1897 r.). Obok prawa angielskiego funkcjonuje wiele praw zwyczajowych obowiązujących Afrykańczyków i nie-Afrykańczyków, praw szczepowych oraz religijnych (obowiązujących muzułmanów i hinduistów). Takim sposobem obok konfliktów intertemporalnych mogą tutaj pojawić się jeszcze konflikty interpersonalne. Jedynie w dwóch państwach, spośród wszystkich wymienionych, przyjęte zostały akty normatywne w sposób bardzo szczegółowy regulujące relacje między prawami i stosowanie ich w stosunku do określonych grup osób. W Tanzanii w 1963 r. wprowadzony został ordonans (Judicature and Application of Laws Ordinance No 55), w Ghanie w 1966 r. – dekret (Court Decree, National Liberation Council Decree No 84). W pozostałych państwach decyzje w kwestii stosowania prawa pozostawiono w rękach sędziego.

Rozwiązanie dotyczące określenia właściwości prawa państwa z wieloma porządkami prawnymi, gdy prawo tego państwa nie określa, który z takich porządków stosować, zawierają: bułgarski Kodeks prawa prywatnego międzynarodowego z 2005 r., litewski Kodeks cywilny z 2000 r., estońska ustawa o prawie prywatnym międzynarodowym z 2002 r. oraz ukraińska ustawa – Prawo prywatne międzynarodowe z 2005 r. – należy wówczas zastosować ten porządek prawny, z którym sprawa jest najściślej związana.

W art. 9 PrPrywM z 2011 r. uwzględniono dwie powyżej zasygnalizowane sytuacje: gdy prawo państwa o niejednolitym systemie prawnym samo określa, który z systemów tam obowiązujących jest właściwy (wówczas należy go zastosować) oraz gdy tego nie określa (wówczas stosuje się ten z systemów, który związany jest najściślej ze stosunkiem prawnym).

W sytuacji kolizji starej i nowej ustawy kolizyjnej w związku ze sprawą spadkową Sąd Najwyższy wypowiedział się w postanowieniu z 14.2.2013 r., II CSK 294/12 (Legalis): „Kwestie intertemporalne z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego należy rozstrzygać według ogólnych reguł międzyczasowego prawa cywilnego, wywodzonych obecnie przede wszystkim z kodeksu cywilnego i Przepisów wprowadzających kodeks cywilny. (...) Rozstrzygnięcie kwestii intertemporalnych z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego następuje według ogólnych reguł międzyczasowego prawa cywilnego. Od zasady stosowania przepisów ustawy dawnej do zdarzeń zaistniałych podczas jej obowiązywania należy dopuścić wyjątek w stosunku do klauzuli porządku publicznego”. W związku z powyższym, „stosownie zaś do art. LI PWKC (ustawa z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające – Kodeks cywilny, Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 94 ze zm.), w odniesieniu do spraw spadkowych stosuje się, co do zasady, prawo obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy. Przepis ten oraz następujący po nim art. LII, dotyczący określonych zagadnień testamentów, odwołania testamentów, umów o zrzeczenie się dziedziczenia i umów zbycia spadku, są oparte na – zgodnym z wynikającą z art. 3 KC zasadą nieretroakcji – założeniu wykluczającym stosowanie do oceny zdarzeń zaistniałych podczas obowiązywania ustawy dawnej przepisów nowej ustawy, a więc – w okolicznościach sprawy – art. 64 i 65 PrPrywM z 2011 r. zamiast art. 34 i 35 PrPrywM z 1965 r.”.

Rozdział II. Zarys historyczny rozwoju prawa prywatnego międzynarodowego

Literatura: J.H. Beale, A Treatise on the Conflict of Laws, New York 1935; J. Bodin, Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, Warszawa 1958; E. Borkowska-Bagieńska, B. Lesiński, Historia prawa sądowego. Zarys wykładu, Poznań 2000; S. Bychkov Green, Interstate Intercourse. How Modern Assisted Reproductive Technologies Challenge the Traditional Realm of Conflicts of Law 2009, vol. 24; D. Cavers, A Critique of the Choice of Law Problem, HLRev. 1933, vol. 47; tenże, Contemporary Conflicts Law in American Perspective, Rec. des cours 1970, III, vol. 131; tenże, The Choice-of-Law Process, The University of Michigan Press 1965; tenże, The Two „Local Law” Theories, HLRev. 1950, vol. 63; D. Chow, Limiting Erie in a New Age of International Law. Toward a Federal Common Law of International Choice of Law, Iowa Law Review 1988, vol. 1; W. Cook, Logical and Legal Bases of the Conflict of Laws, Cambridge 1942; B. Currie, Selected Essays on the Conflict of Laws, N. C. 1963; L. Davis, The Influence of Huber’s de Conflictu Legum on English Private International Law, 18 Brit. Y. B. Int’l L.; A.A. Ehrenzweig, A Counter-Revolution in Conflicts Law? From Beale to Cavers, HLRev. 1966–1967, vol. 80; tenże, A Treatise on the Conflict of Laws, St. Paul 1962; tenże, Choice of Law. Current Doctrine and „True Rules”, CLRev. 1961, vol. XLIX; tenże, Comparative Conflicts Law, AJCL 1968, vol. 16; tenże, Conflicts in a Nutshell, St. Paul 1974; tenże, Private International Law, A Comparative Treatise on American International Conflicts Law. Including Law of Admiralty, General Part, New York 1967; tenże, Savigny and the Lex Fori, Story and Jurisdiction. A Reply to Professor Briggs, CLRev. 1965, vol. 53; tenże, Specific Principles of Private Transnational Law, Rec. des cours 1968, II, vol. 124; J. Jakubowski, Niektóre współczesne koncepcje w nauce międzynarodowego prawa prywatnego i ich krytyka, PiP 1975, z. 11; tenże, Prawo międzynarodowe prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 1984; F.K. Juenger, Choice of Law and Multistate Justice, Boston 1993; R. Leflar, American Conflicts Law, Indianapolis–New York–Charlottesville–Virginia 1977; W. Ludwiczak, Międzynarodowe prawo prywatne, Poznań 1996; H.G. Maier, Extraterritorial Jurisdiction at a Crossroads. An Intersection between Public and Private International Law, Am. J. Int’l L. 1982, vol. 76; A. von Mehren, D. Trautman, The Law of Multistate Problems, Boston–Toronto 1965; A. von Mehren, Recognition and Enforcement of Foreign Judgments. General Theory and the Role of Jurisdictional Requirements, Rec. des cours 1980, II, vol. 167; R. de Nova, Current Developments of Private International Law, Am. J. Comp. 1964, vol. 13; A. Nussbaum, Principles of Private International Law, New York–London–Toronto 1943; W. Osuchowski, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 1986; M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 1996; tenże, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2017; tenże (red.), System Prawa Prywatnego, t. 20A, 20B, 20C, Warszawa 2014, 2015; G.R. Shreve, A Conflict-of-Laws Anthology, Cincinnati–Ohio 1997; S. Sołtysiński, Lex maximi in hac causa momenti. Oczekiwana rewolucja czy niepożądany przyczynek w teorii prawa kolizyjnego?, RPEiS 1974, z. 3; M. Sośniak, Prawo prywatne międzynarodowe, Katowice 1978; J. Story, Commentaries on the Conflict of Laws, London 1841; M. Wolff, Private International Law, Scientia Verlag Aalen 1950; M.A. Zachariasiewicz, Nowe prądy w kolizjonistyce Stanów Zjednoczonych i ich wpływ na naukę europejską, KPP 1995, z. 2; tenże, Nowe tendencje w prawie prywatnym międzynarodowym Stanów Zjednoczonych Ameryki (ze szczególnym uwzględnieniem stosunków umownych), SP 1980, Nr 1–2; F. Zoll, Międzynarodowe i międzydzielnicowe prawo prywatne w zarysie, Kraków 1945.

Termin prawo prywatne międzynarodowe jest stosunkowo nowy, powstał w XIX w. Stąd można wnosić, że dziedzina ta jest również młoda. Jednak już znacznie wcześniej, na przykład w czasach wczesnego średniowiecza notowano sytuacje, w których dochodziło do kolizji praw rządzących poszczególnymi terytoriami. W związku z tym można przyjąć, że pewne elementy prawa prywatnego międzynarodowego funkcjonowały już w średniowieczu. Ich ewolucja oraz powstawanie nowych teorii przyczyniło się do powstania tego prawa w obecnej formie. Prawo prywatne międzynarodowe jest dziedziną, która ukształtowała się głównie dzięki doktrynie, a więc pracom uczonych. Jak wszystkie dziedziny prawa, zawdzięcza dużo prawu rzymskiemu, choć paradoksalnie to rozpad imperium stał się bodźcem do tworzenia rozwiązań kolizyjnych. Prawo rzymskie, tak jak i inne prawa antyczne, nie zawierało żadnych reguł odnoszących się do rozstrzygania spraw i sporów, w które wchodziły osoby pochodzące z różnych obszarów prawnych. Zarówno Justynian w Kodeksie, jak i Gaius w Instytucjach wskazywali, że wszyscy ludzie podlegają po części prawu własnego terytorium (ius proprium civitatis – ius civile), po części zaś prawu uniwersalnemu (ius gentium). To ostatnie było stosowane do stosunków prawnych wychodzących poza terytorium civitas, a więc do stosunków między Rzymianami a Fenicjanami, Ateńczykami etc. Jednak nie przewidywano możliwości powstania konfliktów w sferze stosowania tych praw, a zatem nie przedstawiono reguł ich stosowania w takich sytuacjach. Nie przewidywano również możliwości stosowania innego prawa poza rzymskim. Wynikało to głównie z przekonania o wyższości i doskonałości tego prawa. Dopiero rozbicie Imperium Rzymskiego przez plemiona germańskie i zastąpienie jednolitej organizacji państwowej strukturą szczepową i plemienną oraz tzw. wędrówka ludów spowodowały konieczność wprowadzenia rozwiązań odbiegających od reguł wynikających z prawa rzymskiego. Charakterystyczne dla okresu wczesnego średniowiecza jest to, że plemiona, które podbiły obszary byłego imperium, nie rozciągnęły swych praw na ludność tam zamieszkałą. Na byłych rzymskich terytoriach mieszkały więc osoby, których stosunki prawne mogły być kształtowane przez zupełnie różne prawa. Od VII w. kształtowała się zasada, w świetle której prawo obowiązujące szczep lub plemię, z którego pochodziła osoba, podążało za nią (lex loci ubi natus fuit). Zwana jest ona zasadą personalizmu prawa. Wynika z niej, że prawo, któremu podlegają osoby z racji ich przynależności do odpowiedniej struktury szczepowej lub plemiennej, ma charakter eksterytorialny. Oznacza to, że osoba przemieszczając się poza granice obowiązywania prawa własnego szczepu przenosiła to prawo na obszar obowiązywania prawa innej struktury plemiennej lub szczepowej. Z koncepcji tej wynikało również, że każdy miał prawo być sądzony według własnego prawa i stawać przed sędzią, który tym prawem się posługiwał. Nie zawsze jednak przynależność osoby była oczywista, nie każdy również należał do jakiegoś szczepu lub plemienia. Pomocą w ustaleniu prawa właściwego do rozstrzygnięcia sprawy spornej przed sądem było oświadczenie składane przez osobę zainteresowaną, zwane professio iuris. Były one rozpowszechnione od VIII w. i stanowiły odpowiedź na pytanie sędziego, jakiemu prawu podlega osoba stająca przed sądem – qua lege vivis? Oświadczenia te nie były kwestionowane i stąd możliwe było ukształtowanie własnej pozycji prawnej według innego prawa niż prawo faktycznej przynależności. Niekiedy doktryna dopatruje się w tym początków autonomii woli stron do kształtowania stosunku prawnego według reguł przyjętych we wskazanym przez nie systemie prawnym.

Wraz z kształtowaniem się ustroju feudalnego oraz przemianami wewnątrz struktur szczepowych, prowadzącymi do powstania państw, zasada personalizmu straciła na użyteczności. Służyła ona ochronie członków szczepu. W miarę postępowania rozwarstwienia społecznego i powstania systemu lennego opartego na własności ziemi zmieniał się przedmiot zainteresowania władców nadających prawa. Zamiast chronić prawa ludności, ochroną objęto własne majątki ziemskie, ziemię/terytorium – jako miernik znaczenia i potęgi. Prawa wywodzono ze stosunku osoby do ziemi (omnes consuetudines sunt real). Wówczas ukształtowała się zasada terytorializmu prawa, która od IX w. zaczęła zastępować zasadę personalizmu, całkowicie zresztą wyeliminowaną ok. XII w. Jej treścią było bezwzględne stosowanie prawa obowiązującego na danym terytorium. Stosowana była w stosunku do wszystkich osób znajdujących się na terytorium danego państwa, bez względu na ich przynależność. Zważywszy, że przynależność szczepowa straciła znaczenie wraz z przekształceniem się szczepów w państwa, przynależność oceniana była na podstawie miejsca urodzenia lub zamieszkania. Jednak, jak już wspomniano, sama przynależność nie miała wpływu na kwestię stosowania prawa. W taki prosty sposób rozwiązane zostały problemy wynikające z prawa każdego do stawania przed sędzią własnego prawa. W praktyce sędziowie stosowali wyłącznie prawo określonego terytorium, a w konsekwencji – prawo obowiązujące w siedzibie sądu orzekającego (forum), czyli lex fori.

§ 5. Szkoła statutowa

Określenie „szkoła statutowa” odnosi się do wielości teorii głoszonych we Włoszech, Francji, Holandii i Niemczech w okresie od XII do XIX w. Idee te wpłynęły zarówno na ukształtowanie niektórych z obecnie obowiązujących zasad prawa prywatnego międzynarodowego, jak i stanowią podwaliny niektórych systemów prawnych (np. Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych). Pomimo rozbieżności w zakresie analizowanych problemów i ich rozwiązań, wspólne dla całej szkoły pozostawało podejście do kwestii poszukiwania prawa właściwego do zastosowania w konkretnym przypadku. Proces poszukiwania sprowadzał się do analizy konkretnej normy prawnej oraz wskazania, czy ma ona zasięg terytorialny, czy eksterytorialny. Należy zaznaczyć, że nie istniały wówczas normy kolizyjne, a analizie poddawano mniej lub bardziej abstrakcyjne normy merytoryczne. Charakterystyczne dla tego procesu były również próby wprowadzania zasad o charakterze uniwersalnym, a więc obowiązujących w stosunkach interlokalnych, a potem międzynarodowych.

Od początku XI w. wiele państw-miast włoskich (Wenecja, Bolonia, Genua, Modena, Florencja, Piza, Parma, Siena, Mediolan) uzyskało możliwość prowadzenia dynamicznych i rozległych stosunków gospodarczych między sobą, ale również z Hiszpanią, południową Francją i Lewantem. Towarzyszyło im również ożywienie stosunków osobistych. Dla autonomii tych państw-miast charakterystyczna była również możliwość tworzenia własnych praw, które w odróżnieniu od prawa rzymskiego – lex – zwane były statutami (statutum). Pojęcie statutu obejmowało wszystkie normy prawne czy to prawa pozytywnego, czy zwyczajowego – statutum est arbitraria mundi norma que a vulgari hominum consuetudine procedit.

Wreszcie od IX w. w miastach Półwyspu Apenińskiego rozpoczął się proces spisywania prawa zwyczajowego. Zanotowano również renesans zainteresowania prawem rzymskim.

Ze względu na wzrost zainteresowania prawem rzymskim, powstawanie swoistych systemów prawnych przy niepodzielnym panowaniu zasady terytorializmu oraz ożywieniu stosunków prawnych między mieszkańcami różnych państw konieczne stało się wprowadzenie pewnych zasad postępowania w sprawach z elementem zagranicznym. Do problemów natury podstawowej zaliczono kwestię rozwiania wątpliwości co do stosowania prawa właściwego do rozstrzygnięcia stosunku wykraczającego poza jeden obszar prawny oraz oceny pozycji prawnej osób spoza obszaru obowiązywania jakiegoś prawa (z reguły spoza prawa forum). Nie interesowano się natomiast wcale mocą wiążącą rozstrzygnięć sądowych zapadłych w jednym państwie na obszarze drugiego państwa. Problemami natury kolizyjnej zajmowali się głównie włoscy (Uniwersytet w Bolonii) i francuscy prawnicy scholastycy: glosatorzy, postglosatorzy oraz kanoniści. Szkoła prawnicza, którą reprezentowali, zwana była szkołą statutową (od statutu, czyli przedmiotu ich zainteresowań) lub dawną szkołą włoską. Działania jej obejmują okres między XII a XVI w. Działalność poszczególnych przedstawicieli tej szkoły wynikała z zainteresowania prawem rzymskim, a w szczególności z przeglądania i interpretacji Kodeksu Justyniana – Corpus Iuris. Przyjęta przez nich metoda scholastyczna polegała na konceptualnej (gramatycznej lub etymologicznej) analizie tekstu oraz przedstawianiu argumentów popartych autorytetem autora analizowanego tekstu. Nie podejmowali oni wysiłków w celu wyciągnięcia wniosków natury ogólnej. Wśród najwybitniejszych jej przedstawicieli byli: J. Balduini (J. Balduinus, zm. 1235 r.), B. de Sassoferato (1314–1357), Accursius (zm. ok. 1260 r.), Aldricus, J. de Révigny (zm. 1296 r.), W. de Cun (Guilelmus de Cuneo). Pomimo samoograniczeń wynikających z przyjętej przez nich metody opracowali oni wiele zasad aktualnych do dzisiaj.

Pierwszą próbą wyłomu spod obowiązywania zasady terytorializmu było twierdzenie Accursiusa przyjęte za K. de Tocco, a zawarte w jego Wielkiej Glosie (ok. 1250 r.), do pierwszego ustępu Kodeksu Corpus Iuris, rozpoczynającego się słowami Cunctos populos quos Clementiae Nostrae regit imperium. Analizowany ustęp zawierał zalecenie, aby wszyscy poddani władzy cesarza wyznawali wiarę katolicką, nie odnosił się więc do kwestii natury kolizyjnej. Jednak glosatorzy wydedukowali z niego zasadę, że prawo odnosi się jedynie do osób poddanych, nie zaś do wszystkich osób przebywających na terytorium państwa. J. Balduini przedstawił natomiast twierdzenie, że strony wybierając sędziego dla określonej sprawy jednocześnie wybierają prawo, którym on się posługuje. Aldricus na podstawie tego twierdzenia sformułował zaś tezę, że sędzia powinien stosować prawo lepsze i przydatniejsze.

Kolejnym wyłomem spod obowiązywania dotychczasowej zasady stało się opracowanie dychotomicznego podziału na statuty rzeczowe (statuta realia) i osobowe (statuta personalia), który w XIV w. został wzbogacony koncepcją statutów mieszanych (statuta mixta). Twórcy teorii statutów pominęli problem wskazania prawa właściwego do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Skupili się natomiast na przyporządkowywaniu grup sytuacji (stosunków prawnych) do konkretnych norm prawnych.

Statuty rzeczowe odnosiły się do rzeczy. Należało zbadać, jaka była intencja ustawodawcy, ponieważ jeżeli statut określał reżim prawny rzeczy, to był statutem rzeczowym. Statuty te miały charakter terytorialny, odnosiły się zarówno do nieruchomości, jak i do ruchomości, choć B. de Sassoferato odróżniał nieruchomości związane z terytorium i ruchomości związane z osobą. W XIV w. zaowocowało to wprowadzeniem przez przedstawicieli doktryny francuskiej zasady podążania rzeczy ruchomych za osobą – mobilia personam sequuntur. Statuty osobowe odnosiły się do osób. Generalnie miały charakter eksterytorialny, co oznaczało, że osoba posiadająca miejsce zamieszkania (domicyl) określonego państwa lub pochodząca z określonego państwa powinna być poddana prawu (statutowi) tego państwa bez względu na miejsce jej przebywania. Wynika z tego, że stosunki personalne osoby zawsze i wszędzie podlegają temu samemu prawu (statutowi personalnemu). B. de Sassoferato wzbogacił teorię statutów osobowych, wprowadzając rozróżnienie na statuta prohibitiva (favorabilia i odiosa) oraz statuta permissiva. Pierwsze z nich zawierały zakazy nieznane prawu rzymskiemu, favorabilia – korzystne dla osoby, odiosa – niekorzystne. Statuta permissiva przyznawały osobom, których dotyczyły uprawnienia nieznane prawu rzymskiemu. Zakładał również, że statuta prohibitiva odiosa i statuta permissiva nie miały charakteru eksterytorialnego, a więc nie towarzyszyły osobie.

Pomimo prostoty i logiki tego podziału i wyraźnego odniesienia go do kwestii terytorialności prawa, największym problemem okazało się odróżnienie norm i przyporządkowanie ich do jednej z dwóch kategorii statutów. W razie wątpliwości o przyporządkowaniu miała decydować przewaga pierwiastka (czynnika) rzeczowości nad pierwiastkiem personalności bądź na odwrót, wydedukowana z tekstu statutu.

O niedoskonałości przyjętej przez ówczesnych uczonych metody odróżniania statutów świadczyć może kazus rozpatrywany przez B. de Sassoferato – znany jako famosissima questio lub quaestio Anglica. Rozstrzygnięcie sprawy sprowadzało się do odpowiedzi na pytanie, czy angielska norma dotycząca dziedziczenia przez pierworodnego powinna mieć zastosowanie do nieruchomości pozostawionej przez spadkodawcę Anglika we Włoszech. Argumentował on, że rozstrzygnięcie kwestii spornej zależy od szyku słów i akcentu położonego na określone słowa zawarte w angielskiej normie. Jeżeli akcent w normie będzie położony na nieruchomość – a więc na czynnik rzeczowości (np. nieruchomość jest dziedziczona przez pierworodnego) – wtedy norma ta nie będzie miała zastosowania. Jeżeli jednak akcent w normie będzie położony na osobę, czyli czynnik personalności (np. pierworodny dziedziczy nieruchomość), wtedy norma ta będzie miała zastosowanie.

Z pewnością, aby usprawnić stosowanie metody posługiwania się statutami, wprowadzono statuty mieszane. Jednak ich pojęcie oraz cel wprowadzenia nie zostały precyzyjnie określone. Można domyślać się, że miały one odnosić się częściowo do rzeczy, częściowo do osób, a więc do tej kategorii powinny być przyporządkowane normy, z których trudno jest wydedukować przewagę któregoś z dwóch pierwiastków. Niektórzy uważali jednak, że odnosiły się one do formy czynności prawnej. W końcu bowiem B. de Sassoferato, twórca tej kategorii statutów, przeciwstawił treść czynności jej formie, tę ostatnią wiążąc z prawem obowiązującym w miejscu jej dokonania (locus regit actum), bez względu na to, kto jej dokonuje. Jednak zasada locus regit formam actus została po raz pierwszy sformułowana przez W. de Cun, a według jego teorii statuty mieszane miały w szczególności dotyczyć formy kontraktów oraz naturalnych, wynikających z kontraktu skutków. Podporządkowano je prawu miejsca zawarcia umowy (legi loci contractus), podczas gdy skutki niewynikające bezpośrednio z umowy poddano prawu miejsca, gdzie umowa miała być wykonana.

Na początku XIII w. J. Balduini sformułował jedną z podstawowych, obowiązujących do dziś zasad podziału norm na normy prawa materialnego (consuetudo at litem decidendam) i procesowego (consuetudo ad litis ordinationem introducta). Przyjął również, że sędzia zawsze stosuje własne normy dotyczące procedury, a więc normy zawarte w prawie obowiązującym w siedzibie sądu (lege fori).

W XVI i XVII w. teorie szkoły statutowej znalazły zwolenników we Francji (dawna szkoła francuska) i w Holandii (szkoła holenderska). Spośród przedstawicieli szkoły francuskiej najbardziej znani są Ch. Dumoulin (Molineus, 1500–1566) i B. d’Argentré (Argentraeus, 1519–1590).

Uwarunkowania rozwoju prawa kolizyjnego w XVI-wiecznej Francji, mimo pewnych różnic, nie odbiegały od tych, jakie miały miejsce kilka wieków wcześniej we Włoszech. Francuscy statutyści nie zajmowali się konfliktami o charakterze międzynarodowym, przyświecała im raczej idea rozstrzygnięcia kolizji o charakterze interlokalnym – pomiędzy prawami zwyczajowymi w poszczególnych prowincjach (coutumes, np. Reims, Verdun, Lille, Artois) i prawem rzymskim wciąż obowiązującym w dolinie Loary. Rozwinięty system lenny i swoisty francuski feudalizm oparty na władzy absolutnej doprowadził do podporządkowania stosunków związanych z transferem dóbr majątkowych prawu obowiązującemu w prowincji, w której owe dobra się znajdowały. Takiemu reżimowi poddano spadki, testamenty oraz darowizny. Dowodzi to, że w owych czasach w poszczególnych prowincjach Francji stosowana była zasada terytorializmu prawa. Przyjmuje się również, że doszło wówczas do tzw. urzeczowienia lub urealnienia prawa zwyczajowego.

W takich okolicznościach ukształtowane zostały idee głoszone przez Ch. Dumoulina, w pewnej mierze oparte na teorii statutowej, jednak nawiązujące również do zasady personalizmu prawa. Ch.Dumoulin zastosował podział statutów na dotyczące formy czynności prawnych oraz dotyczące treści czynności lub prawa. Pierwsze z nich poddał regule locus regit actum. Drugie podzielił zaś na zależne od woli stron i na niezależne od ich woli, kształtowane przez prawo obiektywne. Statuty zależne od woli stron obejmowały zobowiązania. Wola stron stanowiła czynnik decydujący o zastosowaniu prawa. Ch. Dumoulin powrócił do stosowanego w okresie personalizmu prawa professio iuris, a więc oświadczenia o przynależności do określonego prawa. Zainteresował się również sytuacjami, kiedy strony nie wykazują woli zastosowania określonego prawa. Twierdził, że przejawów woli stron należy wówczas poszukiwać w okolicznościach towarzyszących zawarciu umowy, zamiast trzymać się sztywnych reguł stosowania jakiegoś prawa. Teoria autonomii woli stron Ch.Dumoulina legła u podstaw angielskiej koncepcji proper law, która z kolei była inspiracją do sformułowania teorii najściślejszego związku. Statuty niezależne od woli stron Ch.Dumoulin poddał dotychczasowemu podziałowi, przejętemu z dawnej szkoły włoskiej, a więc zastosował podział na statuty rzeczowe i osobowe.

Zdecydowanie w kierunku urzeczowienia prawa i poddania stosunków prawnych prawu obowiązującemu na terytorium danego państwa lub prowincji skierowane były teorie głoszone przez B. d’Argentré. Jego podstawową zasługą było utrwalenie trójpodziału statutów. Taka klasyfikacja, oparta na analizie treści prawa, funkcjonowała zresztą w Europie do XIX w., choć B. d’Argentré krytykował metodę scholastyczną i odszedł od niej w kierunku metod analityczno-syntetycznych. Wyszedł z założenia, że wszystkie stosunki prawne związane z pewnym obszarem (państwa, prowincji) powinny być regulowane prawem obowiązującym na tym obszarze. Zdecydowanie opowiadał się za urealnieniem statutów, znacznie rozszerzając zasięg statutów rzeczowych, w myśl paremii – omnia statuta in dubio realia. Oznaczało to, że w razie wątpliwości w kwestii przyporządkowania normy do którejś z dwóch kategorii statutów, powinna być ona traktowana jak wchodząca w zakres statutu rzeczowego. Statuty osobowe miały dotyczyć statusu prawnego osoby i jej zdolności. Przyjął, że odnoszą się one również do ruchomości podążających za osobą (mobilia personam sequuntur). Do statutów rzeczowych stosowane było prawo obowiązujące w miejscu położenia rzeczy (lex rei sitae), natomiast do statutów osobowych – prawo domicylu osoby.

Na wspomnienie zasługuje również osoba G. de Coquille, autora komentarza do coutume Nivernais. Stwierdził on, że przyporządkowanie do statutu nie powinno zależeć od analizy gramatycznej treści prawa, powinno natomiast – od wyraźnego lub wydedukowanego celu, intencji prawodawcy. W późniejszych czasach idea ta stała się podstawą dla wielu amerykańskich teorii międzynarodowego prawa prywatnego.