Prawo cywilne ebook

Prawo cywilne

Redaktorprof. UWM dr hab. Maciej Rzewuski

AutorzyJacek Barczewski Sąd Okręgowy w Olsztynie

dr Katarzyna Jerka Sąd Rejonowy w Olsztynie

dr hab. Magdalena Rzewuska Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Natalia Rzewuska Sąd Rejonowy w Olsztynie

prof. UWM dr hab. Maciej Rzewuski Sąd Rejonowy w SzczytnieUniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2021

Poszczególne rozdziały opracowali:

Jacek Barczewski – Część 4

Katarzyna Jerka – Część 2

Magdalena Rzewuska – Część 1

Natalia Rzewuska – Część 3

Maciej Rzewuski – Część 5

Recenzent wydawniczy: dr hab. Adam Doliwa, prof. UwBprof. dr hab. Mariusz Załucki

Wydawca:Lucyna Wyciszkiewicz-Pardej

© Wydawnictwo C.H.Beck 2021

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: TiM-Print, WarszawaPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8235-407-2

Przedmowa

Podręcznik „Prawo cywilne” przeznaczony jest zarówno dla studentów prawa, jak i aplikantów wszystkich zawodów prawniczych oraz prawników praktyków. Zawiera charakterystykę najważniejszych instytucji prawa cywilnego materialnego, z szerokim odesłaniem do ugruntowanych, ale i najnowszych poglądów doktryny oraz bogatego orzecznictwa.

W opracowaniu uwzględniono zmiany przepisów prawa materialnego, będące próbą odpowiedzi ustawodawcy na wyzwania, jakie przed podmiotami stosującymi prawo na co dzień postawiła pandemia COVID-19. Mimo że wskazane unormowania już z założenia mają charakter epizodyczny, to jednak zdecydowano się zasygnalizować Czytelnikowi wybrane problemy związane z realizacją praw i obowiązków cywilnoprawnych w dobie czasowego ograniczenia kontaktu fizycznego osób.

Próba przedstawienia ogółu najważniejszych instytucji prawa cywilnego w ramach jednego podręcznika, ze z góry narzuconymi przez Wydawcę ramami objętościowymi, nie była zadaniem łatwym ani pod względem merytorycznym, ani tym bardziej w płaszczyźnie metodologicznej. Podjęliśmy jednak wyzwanie.

Prezentowana książka jest efektem współpracy prawników dydaktyków związanych z Uniwersytetem Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie z przedstawicielami warmińsko-mazurskiego wymiaru sprawiedliwości.

Wszystkim Autorom podręcznika składam serdeczne podziękowania.

Maciej Rzewuski

Olsztyn, grudzień 2020 r.

Wykaz skrótów

1. Źródła prawa

2. Organy i instytucje

3. Publikatory i czasopisma

4. Inne skróty

Bibliografia

Balwicka-Szczyrba M., Kilka uwag polemicznych na temat problematyki intertemporalnej służebności przesyłu, KPP 2015, z. 4

Balwicka-Szczyrba M., Korzystanie z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych − właścicieli urządzeń przesyłowych, Warszawa 2015

Balwicka-Szczyrba M., Problem przedawnienia roszczenia przedsiębiorcy przesyłowego o ustanowienie służebności przesyłu, PiP 2010, z. 4

Bednarek M., Mienie. Komentarz do art. 44−55 Kodeksu cywilnego, Kraków 1997

Bieliński A.K., Charakter podpisu w polskim prawie cywilnym materialnym i procesowym, Warszawa 2007

Bieliński A.K., Pannert M., Prawo cywilne – część ogólna. Prawo rzeczowe, Warszawa 2008

Bieniak M., Glosa do uchw. SN z 24.1.2002 r., III CZP 75/01, MoP 2003, Nr 16

Bieniek G., Glosa do uchw. SN z 17.1.2003 r., III CZP 79/02, Rej. 2003, Nr 3

Bieniek G., Urządzenia przesyłowe. Problematyka prawna, Warszawa 2008

BieniekG. i in., Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, Warszawa 2002

Bieniek G., Rudnicki S., Nieruchomości. Problematyka prawna, Warszawa 2013

Bieranowski A., Konstrukcja prawna przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie, Rej. 2003, Nr 7–8

Bieranowski A., Refleksje na temat rozprawy Piotra Lewandowskiego, Służebność przesyłu, Warszawa 2014, Rej. 2015, Nr 3

Bieranowski A., Służebność przesyłu – podstawowe założenia konstrukcyjne i uwagi de lege ferenda, Rej. 2016, Nr 2

Błahuta F. i in., Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, Warszawa 1972

Błeszyński J., Rajski J. (red.), Czynności rozporządzające. Przyczynek do analizy podstawowych pojęć cywilistycznych, [w:] Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985

Bojarski W., Prawo rzymskie, Toruń 1999

Borysiak W., Dziedziczenie ustawowe w świetle nowelizacji Kodeksu cywilnego, PS 2011, Nr 2

Borysiak W., Dziedziczenie. Konstrukcja prawna, Warszawa 2013

Borysiak W., Konstrukcja czynności prawnych mortis causa w polskim prawie cywilnym, Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego 2006, Nr 2

Borysiak W., Ochrona członków rodziny spadkodawcy na tle historycznoprawnym oraz prawnoporównawczym, Zeszyty Prawnicze 2008, Nr 2

Borysiak W., Roman principle Nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest and the reasons of its modern rejection, [w:] Z. Benincasa, J. Urbanik (red.), Mater Familias. Scritti romanistici per Maria Zabłocka, The Journal of Juristic Papyrology, Supplement XXIX, Warszawa 2016

Breyer S., Glosa do post. SN z 3.11.1966 r., III CR 223/66, NP 1968, Nr 4

Brzozowski A., Kocot W.J., Skowrońska-Bocian E., Prawo cywilne, Warszawa 2015

Chojnowski A., Breyer S., Dwugłos w kwestii odstąpienia od umowy obligacyjno-rzeczowej i jej rozwiązania, Pal. 1977, Nr 3–4

Chudzik M., Leasing – uwagi ogólne, LEX

Ciemiński M., Odszkodowanie za szkodę niemajątkową w ramach odpowiedzialności ex contractu, Warszawa 2015

Ciszewski J. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014

Ciszewski J., NazarukP. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2019

Cudny Ł., „Essentialia negotii” umowy o roboty budowlane – glosa – V CSK 263/07, MoP 2012, Nr 16

Czachórski W., Pojęcie i treść prawa posiadania według obowiązującego prawa rzeczowego, NP 1957, Nr 5

Czachórski W., Własność osobista w świetle Konstytucji PRL, Warszawa 1956

Czachórski W., Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2009

Czachórski W., Brzozowski A., Safjan M., Skowrońska-Bocian E., Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2004

Czarnecki R., Niektóre zagadnienia prawa sąsiedzkiego, NP 1969, Nr 6

Czech T., Kredyt konsumencki. Komentarz, Warszawa 2017

Czech T., Księgi wieczyste i hipoteka. Komentarz, Warszawa 2014

Czech T., Prawa konsumenta. Komentarz, Warszawa 2017

Czerwińska H., Gmina jako spadkobierca ustawowy, GSP 2015, t. XXXIV

Damasiewicz A., Najem i wynajem lokali komercyjnych, Warszawa 2013

Damasiewicz A., Olczyk M., Szuster S., Wyrwiński M., Umowy deweloperskie, Warszawa 2006

Dąbrowski D., Zbycie rzeczy najętej w czasie trwania najmu – zakres zastosowania art. 678 § 1 KC, MoP 2013, Nr 20

Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2003

Dobrzański B., Przegląd orzecznictwa, NP 1973, Nr 4

Doliwa A., Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego za długi spadkowe, [w:] M. Załucki (red.), Egzekucja z majątku spadkowego: ograniczona i nieograniczona odpowiedzialność za długi spadkowe, Warszawa 2016

Doliwa A., Prawo spadkowe, Warszawa 2012

Drapała P., Odpowiedzialność odszkodowawcza pełnomocnika rzekomego, PPH 2002, Nr 9

Drewicz-Tułodziecka A., Heropolitańska I., Hryćków-Mycka K., Ustawa o księgach wieczystych i hipotece oraz przepisy związane. Komentarz, Warszawa 2017

Drozd E., Darowizna na wypadek śmierci, Rej. 1992, Nr 1

Drozd E., Numerus clausus praw rzeczowych, [w:] S. Sołtysiński (red.), Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci prof. Z. Radwańskiego, Poznań 1990

Drozd E., Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa 1974

Drozd E., Rozwiązanie umowy przenoszącej własność nieruchomości, [w:] Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997

Drozd E., Ustanowienie odrębnej własności lokali, Rej. 1994, Nr 12

Dulęba D., Ugoda w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2012

Dybowski T., Ochrona własności w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1969

Dybowski T., Własność Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych w świetle nowego art. 128 KC, PiP 1990, z. 4

Dybowski T. (red.), System Prawa Prywatnego, t. 3, Prawo rzeczowe, Warszawa 2007

Dyoniak A., Pozycja nasciturusa na obszarze majątkowego prawa prywatnego, RPEiS 1994, z. 3

Dziczek R., Własność lokali, Warszawa 2016

Etel M., Pojęcie przedsiębiorcy w prawie polskim i prawie Unii Europejskiej oraz w orzecznictwie sądowym, Warszawa 2012

Felski T., Wpływ warunkowej zdolności do dziedziczenia na postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, NP 1986, Nr 11–12

Frąckowiak J., Majątek przedsiębiorstwa państwowego ze szczególnym uwzględnieniem praw na nieruchomościach wchodzących w jego skład, PiP 1990, z. 4

Gajda J., Glosa do uchw. SN z 6.12.1991 r., III CZP 108/91, PiP 1992, z. 5

Gąsior E., Najnowsza historia podziału nieruchomości, Rej. 2000, Nr 11

Gniewek E., Glosa do uchw. SN z 17.1.2003 r., III CZP 79/02, Rej. 2003, Nr 5

Gniewek E., Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2013

Gniewek E., Księgi wieczyste. Art. 1–582 KC. Komentarz, Warszawa 2018

Gniewek E., O przekształceniach prawa do nieruchomości państwowych osób prawnych, PiP 1991, z. 12

Gniewek E., Prawo rzeczowe, Warszawa 2010

Gniewek E., Problematyka łączenia nieruchomości w jednej księdze wieczystej – z perspektywy pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych oraz praw rzeczowych osobistych, Rej. 2009, Nr 5

Gniewek E., Subsydiarna odpowiedzialność członków ułomnych osób prawnych w kodeksie cywilnym i kodeksie spółek handlowych, [w:] J. Frąckowiak (red.), Kodeks spółek handlowych po pięciu latach, Wrocław 2006

Gniewek E. (red.), Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 2005

Gniewek E. (red.), System Prawa Prywatnego, t. 3, Prawo rzeczowe, Warszawa 2013

Gniewek E., Machnikowski P. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014, 2016, 2017, 2019

Gocłowski M., Posiadanie w ujęciu kodeksu cywilnego (prawo podmiotowe czy stan faktyczny?), PiP 2001, z. 2

Godlewski M., Zasiedzenie służebności przesyłu, MoP 2010, Nr 7

Gołaczyński J., Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2017

Gołaczyński J., Zastaw na rzeczach ruchomych, Warszawa 2002

Gołaczyński J., Machnikowski P. (red.), Współczesne problemy prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci profesora Edwarda Gniewka, Warszawa 2010

Gołębiowski K., Glosa do wyr. SN z 15.11.2002 r., V CKN 1340/00, AUW 2007, Nr 76

Górecki J., Akcesoryjne zabezpieczenia wierzytelności a ograniczona odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, Rej. 2017, Nr 9

Górecki J., Umowa darowizny na wypadek śmierci, Rej. 2006, Nr 2

Górecki J., Użytkowanie wierzytelności, Rej. 1998, Nr 10

Górska K., Zachowanie zwykłej formy pisemnej czynności prawnych, Warszawa 2007

Grabowski P., Odpowiedzialność komisanta z tytułu rękojmi przy sprzedaży komisowej, MoP 1999, Nr 5

Gronkiewicz-Waltz H., Wierzbowski M. (red.), Prawo gospodarcze. Zagadnienia administracyjnoprawne, Warszawa 2015

Grykiel J., Charakter prawny udzielenia prokury, RPEiS 2005, z. 2

Grzybowski S., Prawo cywilne. Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1976

Grzybowski S., System Prawa Cywilnego, t. 1, Część ogólna, Ossolineum 1974

Grzybowski S. (red.), System Prawa Cywilnego, t. 1, Część ogólna, Ossolineum 1985

Gudowski J. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2013

Gudowski J. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2014

Gudowski J. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2016

GudowskiJ. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa 2017, 2018

GudowskiJ. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 4, Zobowiązania. Część szczegółowa, Warszawa 2017

Gudowski J. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 6, Spadki, Warszawa 2017

Gutowski M., Wzruszalność czynności prawnej, Warszawa 2019

Gutowski M. (red.), Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz. Art. 1–352, Warszawa 2018, 2019

Gutowski M. (red.), Kodeks cywilny, t. 2, Komentarz. Art. 353–626, Warszawa 2016

GutowskiM. (red.), Kodeks cywilny, t. 3, Komentarz. Art. 627–1088, Warszawa 2019

Gutowski M. (red.), Zmiany w KC wynikające z regulacji COVID-19. Komentarz, Warszawa 2020

Gwiazdomorski J., Formy testamentu, NP 1966, Nr 6

Gwiazdomorski J., Glosa do uchw. SN z 10.5.1967 r., III CZP 31/67, NP 1968, Nr 6

Gwiazdomorski J., Glosa do uchw. SN(7) z 14.11.1966 r., III CZP 86/66, OSP 1968, Nr 7–8

Gwiazdomorski J., Prawo spadkowe, Warszawa 1959, 1972, 1990

Habdas M., Publiczna własność nieruchomości, Warszawa 2012

Habdas M., Fras M. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Część ogólna (art. 1–125), Warszawa 2018

Habdas M., Fras M. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, Własność i inne prawa rzeczowe (art. 126–352), Warszawa 2018

HabdasM., Fras M. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 4, Zobowiązania. Część szczególna (art. 535–7649), Warszawa 2018

Habdas M., Fras M. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 6, Spadki (art. 922–1087),Warszawa 2019

Haberko J., Status cywilnoprawny ludzkiego embrionu w fazie przedimplantacyjnej, PS 2008, Nr 10

Habryn-Chojnacka E., Umowa agencyjna, LEX

Habryn-Chojnacka E., Umowa leasingu konsumenckiego, LEX

Habryn-Chojnacka E., Umowa najmu, LEX

Harla A.G., Pojęcie kupca i przedsiębiorcy w prawie polskim (1918–2005), PPH 2006, Nr 12

Herc G., Konkurs w zamówieniach publicznych, LEX 2020

Heropolitańska I., Prawne zabezpieczenia zapłaty wierzytelności, Warszawa 2018

Heropolitańska I., Michalski M., Hipoteka. Listy zastawne. Obligacje hipoteczne, Warszawa 2001

Heropolitańska I., Tułodziecka A., Hryćków-Mycka K., Kuglarz P., Ustawa o księgach wieczystych i hipotece. Komentarz, Legalis 2019

Ignaczewski J., Prawo spadkowe. Art. 922–1088 KC. Komentarz, Warszawa 2004

Ignatowicz J., Prawo rzeczowe, Warszawa 1997

Ignatowicz J. [zaktualizował i uzupełnił K. Stefaniuk], Prawo rzeczowe, Warszawa 2000

Ignatowicz J. (red.), System Prawa Cywilnego, t. 2, Prawo własności i inne prawa rzeczowe, Ossolineum 1977

Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo rzeczowe, Warszawa 2012

Janeczko E., Zasiedzenie, Warszawa−Zielona Góra 1996

Janiak A., Umowa rachunku bankowego, Pr. Bank. 2002, Nr 7–8

Jasiakiewicz M., Jeszcze o pojęciu przedsiębiorcy – polemika, PPH 2005, Nr 5

Jędrasik-Jankowska I., Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2012

Justyński T., Konfuzja i konsolidacja w prawie cywilnym, PS 1997, Nr 10

Katner W.J., Charakterystyka przepisów prawa sąsiedzkiego, ZNUŁ 1970, Nr 6

Katner W.J., Glosa do wyr. SN z 15.11.2002 r., V CKN 1340/00, OSP 2003, Nr 11

Katner W.J., Pojęcie przedsiębiorcy – polemika, PPH 2007, Nr 4

Katner W.J., Zagadnienie immisji pośrednich w prawie lokalowym i górniczym, AUL Folia Iuridica 1986, t. 27

Kegel G., Schurig K., Internationales Privatrecht, München 2000

Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Część ogólna, Warszawa 2009, 2012

Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, cz. 2, Zobowiązania – część szczególna, Warszawa 2014

Kidyba A. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 4, Spadki, Warszawa 2012, 2015

KidybaA. (red.), Kodeksowe umowy handlowe, Warszawa 2014

Klein A., Elementy stosunku prawnego prawa rzeczowego, Wrocław 1976

Klyta W., Siedziba osoby prawnej, KPP 2001, z. 3

Klyta W., Testamenty wspólne, Rej. 2006, Nr 2

Koch A., NapierałaJ. (red.), Umowy w obrocie gospodarczym, Kraków 2015

Kocon W., Dopuszczalność ustanowienia użytkowania na idealnej części rzeczy, NP 1961, Nr 12

Kocon W., Przekroczenie granicy sąsiedniego gruntu przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia, NP 1970, Nr 7–8

Kondek J.M., Służebność przesyłu. Nowe ograniczone prawo rzeczowe, PS 2009, Nr 3

Kondek J.M., Termin zasiedzenia służebności przesyłu okresu władania przez przedsiębiorcę nieruchomością w zakresie służebności przesyłu przed 3 sierpnia 2008 r., Glosa 2014, Nr 2

Konieczna K., Czynność dłużnika jako przedmiot skargi pauliańskiej – przegląd orzecznictwa za lata 2007–2017, GSP – Prz. Orz. 2018, Nr 3

Kordasiewicz B., Testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych, Ossolineum 1978

Kozioł A., Glosa do post. SN z 24.1.2013 r., V CSK 549/11, OSP 2014, Nr 1

Krajewski M., Umowa ubezpieczenia. Art. 805–834 KC. Komentarz, Legalis 2016

Krekora D., Glosa do wyr. SN z 20.10.2006 r., IV CSK 178/06, Glosa 2009, Nr 1

Królikowski M., Błąd jako wada oświadczenia woli strony umowy, Warszawa 2014

Krzekotowska K., Prawo spółdzielcze z komentarzem, Bielsko-Biała 2003

Księżak P., Dobrodziejstwo inwentarza po nowelizacji Kodeksu cywilnego z 2015 r. – aspekty materialnoprawne, KPP 2015, z. 4

Księżak P., Glosa do post. SN z 24.1.2013 r., V CSK 549/11, OSP 2014, Nr 1

Księżak P., Odpowiedzialność zapisobierców windykacyjnych za zachowek, Rej. 2012, Nr 1

Księżak P., Prawo spadkowe, Warszawa 2017

Księżak P., Przebaczenie w polskim prawie cywilnym, PiP 2006, z. 11

Księżak P., Transmissio hereditatis w prawie polskim, Rej. 2006, Nr 9

Księżak P., Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010

Księżak P., Zapis windykacyjny, Warszawa 2012

Księżak P., Żądanie wykonania polecenia, PS 2006, Nr 4

Księżak P., Pyziak-Szafnicka M. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, LEX 2014

Kubala W., Falsus procurator, R.Pr. 1998, Nr 6

Kubas A., Budowa na cudzym gruncie, Warszawa 1972

Kućka M., O pełnomocnictwie. Przyczynek do analizy podstawowych konstrukcji cywilistycznych, RPEiS 2019, z. 4

Kunicki A., Zasiedzenie w prawie polskim, Warszawa 1964

Kuniewicz Z., Glosa do post. SN z 24.1.2013 r., V CSK 549/11, OSP 2014, Nr 5

Kuryłowicz M., Testamentum holographum, Rej. 2003, Nr 10

Lagut M., O przesłane dobrej wiary przy nabyciu rzeczy ruchomej zgubionej, skradzionej lub w inny sposób utraconej przez właściciela, PS 2001, Nr 5

Lewandowski P., Służebność przesyłu w prawie polskim, Warszawa 2014

Lewaszkiewicz-Petrykowska B., Wady oświadczenia woli przy sporządzeniu testamentu, [w:] B. Kordasiewicz, E. Łętowska (red.), Prace z prawa cywilnego. Wydane dla uczczenia pracy naukowej Profesora Józefa Stanisława Piątowskiego, Ossolineum 1985

Litwińska M., Kupiec a podmiot gospodarczy, PPH 1995, Nr 3

Ludwiczak L., Ubezwłasnowolnienie w polskim systemie prawnym, Warszawa 2012

Łukasiewicz J.M., RamusI. (red.), Prawo alimentacyjne. Zagadnienia materialne, Toruń 2015

Machnicka A.A., Przedkontraktowe porozumienia – umowa o negocjacje i list intencyjny. Studium prawnoporównawcze, Warszawa 2007

Machnij M., Likwidacja spółki cywilnej – wybrane zagadnienia majątkowe, MoP 1999, Nr 7

Machnij M., Pojęcie i znaczenie nazwy spółki cywilnej, MoP 1999, Nr 4

Marcisz E., Ustawa o terminach zapłaty w transakcjach handlowych. Komentarz, Warszawa 2014

Marks K., Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa 1953

Matusik G., Własność urządzeń przesyłowych a prawa do gruntu, Warszawa 2011

Maziarz A., Służebność przesyłu, Rej. 2011, Nr 3

Mączyński A., Konstytucyjne prawo dziedziczenia, [w:] W.Popiołek, L. Ogiegło, M. Szpunar (red.), Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005

Michalski M., Zasada numerus clausus papierów wartościowych, PS 1995, Nr 11–12

Mikos-Sitek A., Charakter prawny umowy kredytu i umowy pożyczki, EP 2011, Nr 2

Mojak J., Prawo papierów wartościowych. Zarys wykładu, Warszawa 2013

Mojak J., Widło J., Sądowy zastaw rejestrowy w systemie praw rzeczowych, Rej. 1999, Nr 4

Mróz T., Bieniek-Koronkiewicz E., Kontrowersje wokół pojęcia „przedsiębiorca”, Pr. Sp. 2003, Nr 6

Mróz T., Nieruchomość a działka – rozważania na tle pierwokupu gminy, Rej. 1998, Nr 9

Mularski K., Problematyka intertemporalna służebności przesyłu, KPP 2015, z. 1

Muscheler K., Universalsukzession und Vonselbsterwerb, Tübingen 2002

Mycko-Katner I., Okoliczności wyłączające odpowiedzialność przyjmującego zamówienie z tytułu rękojmi za wady fizyczne dzieła, PPH 2017, Nr 11

Naworski J.P., Przedsiębiorca versus konsument w prawie polskim, SPP 2018, Nr 1

Naworski J.P., Przedsiębiorca w polskim prawie cywilnym (materialnym i procesowym) de lege lata i de lege ferenda, Toruń 2011

Nazar M., Odrębna własność lokali (Wybrane zagadnienia), PiP 1995, z. 10–11

Nazar M., Własność lokali, Lublin 1995

Niedbała Z., Komentarz do znowelizowanego prawa spółdzielczego, RPEiS 1994, z. 3

Niedośpiał M., Czynności prawa spadkowego, AUW Przegląd Prawa i Administracji 1995, Nr 33

Niedośpiał M., Darowizna na wypadek śmierci, PiP 1987, z. 11

Niedośpiał M.,Glosa do post. SN z 16.4.1999 r., II CKN 255/98, PiP 2000, z. 7

Niedośpiał M., Glosa do wyr. SN z 11.3.2003 r., V CKN 1871/00, PiP 2004, z. 12

Niedośpiał M., Swoboda testowania, Bielsko-Biała 2004

Niedośpiał M., Testament w polskim prawie cywilnym. Zagadnienia ogólne, Kraków 1991

Niedośpiał M., Testament. Zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie cywilnym, Kraków–Poznań 1993

Nowakowski Z.K., Prawo rzeczowe. Zarys wykładu, Warszawa 1980

Nowakowski Z.K., Zobowiązanie rezultatu i starannego działania, RPEiS 1959, z. 2

Obłąk A., „Rzeczy wyłączone z obrotu” (res extra commercium) w polskim porządku prawnym, http://www.repozytorium.uni.wroc.pl/Content/95817/12_Oblak_A_Rzeczy_wylaczone_z_obrotu.pdf

Ogiegło L., Usługi jako przedmiot stosunków obligacyjnych, Warszawa 1989

Ohanowicz A., Glosa do wyr. SN z 23.7.1971 r., II CR 202/71, NP 1973, Nr 5

Ohanowicz A., Górski J., Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970

Oleszko A., Umowy prawa spadkowego oraz mające zastosowanie w sprawach spadkowych w świetle praktyki sądowej i notarialnej, Warszawa 1989

Osajda K., Testamenty wspólne, Warszawa 2005

Osajda K., Wpływ rozwoju techniki na uregulowanie formy testamentu. Rozważania de lege ferenda, Rej. 2010, Nr 5

Osajda K. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Legalis 2020

Osajda K. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, Spadki, Warszawa 2013

Osajda K. (red.), Ustawa o księgach wieczystych i hipotece, Legalis 2019

Osajda K. (red.), Ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych. Komentarz, Legalis 2019

Panowicz-LipskaJ. (red.), System Prawa Prywatnego, t. 8, Prawo zobowiązań – część szczegółowa, Warszawa 2011

Pańko W., Dzierżawa gruntów rolnych, Warszawa 1975

Pazdan M., Domniemania dotyczące kommorientów w prawie cywilnym, [w:] A.Lityński, Z. Tobor, L.Tyszkiewicz (red.), Rozważania o państwie i prawie, Katowice 1993

Pazdan M., Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie spadkowym, Rej. 1997, Nr 4

Pazdan M. (red.), System Prawa Prywatnego, t. 20B, Prawo prywatne międzynarodowe Warszawa 2015

Piasecki K. (red.), Kodeks cywilny. Księga pierwsza. Część ogólna. Komentarz, Kraków 2003

Piątowski J.S., Prawo spadkowe, Warszawa 2003

Piątowski J.S. (red.), System Prawa Cywilnego, t. 4, Prawo spadkowe, Ossolineum 1986

Pietrzykowski K. (red.), Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do art. 1–44910, Warszawa 2018

Pietrzykowski K. (red.), Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz, Warszawa 2005, 2015

PietrzykowskiK. (red.), Kodeks cywilny, t. 2, Komentarz do art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, Warszawa 2011, 2018

Pisuliński J., Niektóre problemy związane z terminem do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, Rej. 1992, Nr 6

Pisuliński J., Zabezpieczenia finansowe w systemie prawa cywilnego, PPH 2005, Nr 6

Pisuliński J. (red.), Ustawa o księgach wieczystych i hipotece. Przepisy o postępowaniu wieczystoksięgowym. Komentarz, Warszawa 2014

Pisuliński J., Tereszkiewicz P., Zoll F. (red.), Rozprawy z prawa cywilnego, własności intelektualnej i prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 2012

Pogonowski M., Wydziedziczenie. Zarys problematyki, Rej. 2005, Nr 4

Pokrzywniak J., Kiedy przedawnia się roszczenie o przymusowe ustanowienie służebności przesyłu, Rzeczpospolita, 5.2.2009 r.

Pokrzywniak J., Kluczowe dylematy związane z regulacją służebności przesyłu, Rej. 2010, Nr 4

Przybyłowski K., Niedopuszczalność wspólnych testamentów, SC 1963, t. IV

Przysiężniak A., Temporalizacja użytkowania wieczystego, MoP 2004, Nr 7

Pyziak-Szafnicka M., Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, Warszawa 1995

Pyziak-Szafnicka M. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014

Pyzioł W., Pozatestamentowe formy dysponowania wkładem oszczędnościowym na wypadek śmierci, GSP 1999, t. V

Radwański Z., Poręczenie. Komentarz do przepisów Kodeksu cywilnego, Warszawa 1996

Radwański Z., W sprawie skutków prawnych nowelizacji art. 128 KC, PiP 1990, z. 4

Radwański Z., Wykładnia testamentów, KPP 1993, z. 1

Radwański Z., Olejniczak A., Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa 2015

Radwański Z., Olejniczak A., Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2010, 2018

Radwański Z., Panowicz-Lipska J., Zobowiązania – część szczegółowa, Warszawa 2001

Rafałowicz P., Dziedziczenie ustawowe nasciturusa poczętego w procedurze zapłodnienia pozaustrojowego, PiM 2017, Nr 4

RajskiJ. (red.), System Prawa Prywatnego, t. 7, Prawo zobowiązań – część szczegółowa, Warszawa 2011

Rakoczy B., Służebność przesyłu w praktyce, Warszawa 2009

Rakoczy B., Zasiedzenie służebności przesyłu, Warszawa 2014

Rogacka-Łukasik A., Naruszenie dóbr osobistych w internecie oraz ich ochrona na podstawie ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną, Roczniki Administracji i Prawa 2012, t. 12

Romanowski M., Zobowiązania rezultatu i starannego działania, PPH 1997, Nr 2

Rott-Pietrzyk E., Umowa dziedziczenia – uwagi de lege lata i de lege ferenda, Rej. 2006, Nr 3

Rozwadowski W., Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań 1992

Rudnicki S., Glosa do uchw. SN z 24.1.2002 r., III CZP 75/01, OSP 2002, Nr 10

Rudnicki S., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2002

Rudnicki S., Pojęcie nieruchomości gruntowej, Rej. 1994, Nr 1

Rudnicki S., Sąsiedztwo nieruchomości. Problematyka prawna, Kraków 1999

Rudnicki S., Ustawa o księgach wieczystych i hipotece. Przepisy o postępowaniu w sprawach wieczystoksięgowych. Komentarz, Warszawa 2010

Rudnicki S., Rudnicki G., Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2011

Rykowski R., Status prawny urządzeń przesyłowych z art. 49 KC – uwagi na tle nowelizacji kodeksu cywilnego, PPH 2009, Nr 7

Rzewuska M., Spis inwentarza a wykaz inwentarza, [w:] M.Załucki (red.), Egzekucja z majątku spadkowego: ograniczona i nieograniczona odpowiedzialność za długi spadkowe, Warszawa 2016

Rzewuska M., Rzewuski M., Odpowiedzialność deliktowa a odpowiedzialność kontraktowa w aspekcie culpa in contrahendo, [w:] M. Nesterowicz (red.), Czyny niedozwolone w prawie polskim i prawie porównawczym. Materiały IV Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów. Toruń 24–25 czerwca 2011 r., Warszawa 2012

Rzewuski M., Darowizna na wypadek śmierci, [w:] J.Haberko, A.Olejniczak, A. Pyrzyńska, D. Sokołowska (red.), Współczesne problemy prawa zobowiązań, Warszawa 2015

Rzewuski M., Dziedziczenie alimentów, [w:] J.M.Łukasiewicz, I. Ramus (red.), Prawo alimentacyjne. Zagadnienia materialne, t. 2,Toruń 2015

Rzewuski M., Electronic will, [w:] M.Sitek, A.F. Uricchio, I. Florek (red.), Human rights between needs and possibilities, Józefów 2017

Rzewuski M., Glosa do post. SN z 3.2.2012 r., I CZ 9/12, PS 2013, Nr 5

Rzewuski M., Glosa do post. SN z 27.9.2017 r., V CSK 50/17, PiP 2019, z. 11

Rzewuski M., Glosa do wyr. SN z 27.6.2007 r., II CSK 121/07, PS 2010, Nr 1

Rzewuski M., Konwersja testamentu, [w:] P. Stec, M.Załucki (red.), 50 lat kodeksu cywilnego. Perspektywy rekodyfikacji, Warszawa 2015

Rzewuski M., Legitimierende Funktion des Europäischen Nachlasszeugnisses im Lichte der Verordnung Nr. 650/2012, Law and Forensic Science 2017, vol. 13

Rzewuski M., Military wills, [w:] M. Sitek, G. Dammacco, M. Wójcicka (red.), Human Rights – between war and peace, vol. I, Olsztyn 2014

Rzewuski M., Notarial testament in Europe, Studia Prawnoustrojowe 2012, Nr 16

Rzewuski M., Notarialne certyfikaty spadkowe – próba oceny instytucji, R.Pr. 2009, Nr 2

Rzewuski M., Odpowiedzialność transmitariuszy za długi spadkowe, [w:] M.Załucki (red.), Egzekucja z majątku spadkowego: ograniczona i nieograniczona odpowiedzialność za długi spadkowe, Warszawa 2016

Rzewuski M., Podpis spadkodawcy na testamencie własnoręcznym, Warszawa 2014

Rzewuski M., Słów kilka o odwołaniu odwołania testamentu, MoP 2011, Nr 24

Rzewuski M., Testament sądowy – propozycja nowej formy rozrządzenia mortis causa, Rej. 2013, Nr 10

Rzewuski M., Transmisja spadku, Warszawa 2016

Rzewuski M., Umowa o zarząd spadkiem, [w:] Z.Kuniewicz, D.Sokołowska (red.), Prawo kontraktów, Warszawa 2017

Rzewuski M., Wspólne testamenty holograficzne, R.Pr. – dodatek naukowy 2012, Nr 121

Rzewuski M., Wykładnia słusznościowa testamentu, BSP 2014, Nr 17

Rzewuski M., Wykładnia testamentu a okoliczności zewnętrzne towarzyszące testowaniu, PS 2015, Nr 1

Rzewuski M., Zdolność testowania. Uwagi de lege lata i de lege ferenda, PS 2012, Nr 6

Safjan M. (red.), System Prawa Prywatnego, t. 1. Prawo cywilne − część ogólna, Warszawa 2012

SewerynikA. (red.), Prawo autorskie w instytucjach kultury, Warszawa 2019, Legalis

Siedlecki W., Przegląd orzecznictwa, PiP 1974, z. 11

Sikorski G., Prawo bankowe. Komentarz, 2015, Legalis

Skąpski J., Zastaw na rzeczach ruchomych, SC 1966, t. VIII

Skowrońska E., Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991

Skowrońska E., Glosa do uchw. SN z 16.9.1993 r., III CZP 122/93, OSP 1994, Nr 10

Skowrońska-Bocian E., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2005, 2011, 2015

Skowrońska-Bocian E., Nowelizacja prawa spadkowego. Komentarz, Warszawa 2010

Skowrońska-Bocian E., Odpowiedzialność za długi spadkowe. Komentarz do zmian 2015, Warszawa 2015

Skowrońska-Bocian E., Prawo spadkowe, Warszawa 2016, 2000

Skowrońska-Bocian E., Testament w prawie polskim, Warszawa 2004

Smyk M., Pełnomocnictwo według kodeksu cywilnego, Warszawa 2010

Soczyński M., Czynność prawna z samym sobą, Rej. 2005, Nr 5

Sokołowski K.P., Darowizna z poleceniem a negotium mixtum cum donatione w praktyce notarialnej, Rej. 2011, Nr 4

Stefaniak A., Prawo spółdzielcze oraz ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych. Komentarz – orzecznictwo, Warszawa 2011

Stelmachowski A., Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984

Stempniak A., Postępowanie o dział spadku, Warszawa 2010

Stempniak A., Postępowanie w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku, PPC 2011, Nr 3

Strzelczak A., Zakres nieruchomości gruntowej w płaszczyźnie poziomej – glosa III CZP 9/09, MoP 2010, Nr 2

Strzelczyk R., Prawo nieruchomości, Warszawa 2019

Strzelczyk R., Turlej A., Własność lokali. Komentarz, Legalis 2015

StrzępkaJ.A. (red.), Prawo umów budowlanych, Warszawa 2012

Swaczyna B., Prawne wyodrębnienie gruntu na powierzchni ziemi, Rej. 2002, Nr 9

Swaczyna B., Warunkowe czynności prawne, Warszawa 2012

Sylwestrzak A., Odpowiedzialność osób zamieszkujących z najemcą za czynsz najmu lokalu, PS 2013, Nr 9

Sylwestrzak A., Sytuacja prawna dziadków w świetle norm prawa spadkowego, GSP 2011, t. II

Sylwestrzak A., Użytkowanie. Konstrukcja prawna, Warszawa 2013

Szachułowicz J. (red.), Gospodarka nieruchomościami. Przepisy i komentarz, Warszawa 2003

Szanciło T., Status prawny spedytora jako przewoźnika w przewozie drogowym przesyłek towarowych, PS 2012, Nr 11–12

Szlęzak A., O umownej odpowiedzialności gwarancyjnej „na zasadzie ryzyka” – słów kilka, [w:] M.Pazdan, M. Jagielska, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunar (red.), Rozprawy z prawa prywatnego, Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Wojciechowi Popiołkowi, Warszawa 2017

Szmitkowski P., Dyspozycja wkładem oszczędnościowym na wypadek śmierci (tzw. zapis bankowy) – zagadnienia praktyczne, Pr. Bank. 2001, Nr 6

Szpunar A., Domniemania wynikające ze stwierdzenia nabycia spadku, PiP 1968, z. 3

Szpunar A., Glosa do uchw. SN(7) z 30.3.1992 r., III CZP 18/92, PiP 1993, z. 2

Szpunar A., Glosa do uchw. SN z 27.12.1994 r., III CZP 158/9, Rej. 1995, Nr 10

Szpunar A., Kilka uwag o przekazie, PPH 1997, Nr 1

Szpunar A., Kilka uwag o przyczynieniu się poszkodowanego do zwiększenia szkody, Rej. 2002, Nr 11

Szpunar A., O umowie pożyczki, PiP 1992, z. 12

Szpunar A., Odpowiedzialność kilku poręczycieli, Rej. 1996, Nr 11

Szpunar A., Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady, RPEiS 1979, z. 3

Szpunar A., Odstąpienie od umowy o przeniesienie własności nieruchomości, Rej. 1995, Nr 6

Szpunar A., Odszkodowanie za szkodę majątkową. Szkoda na mieniu i osobie, Bydgoszcz 1998

Szpunar A., Uwagi o pojęciu prawa dziedziczenia, Rej. 2002, Nr 5

Szpunar A., Uwagi o prawie do zachowku, Rej. 2002, Nr 6

Szpunar A., Uwagi o realizacji odpowiedzialności poręczyciela, Rej. 1996, Nr 11

Szpunar A., Wina poszkodowanego w prawie cywilnym, Warszawa 1971

Szpunar A., Wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela, Kraków 2000

Szpunar A., Wypłaty z rachunku oszczędnościowego po śmierci posiadacza, KPP 1998, z. 3

Szpunar A., Z problematyki niegodności dziedziczenia, NP 1981, z. 2

Szuber-Bednarz E.T., Zasiedzenie. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2015

Truszkiewicz Z., Użytkowanie wieczyste, Kraków 2006

Trzaskowski R., Korzystanie przez przedsiębiorstwa energetyczne z cudzych nieruchomości, cz. 1, Rej. 2003, Nr 11

Trzaskowski R., Poręczenie i gwarancja bankowa, Warszawa 2011

Trzaskowski R., Skutki zastrzeżenia w umowie najmu lokalu użytkowego z terminem końcowym klauzuli swobodnego jej wypowiedzenia w świetle art. 673 § 3 KC, PS 2003, Nr 10

Turłukowski J., Sporządzenie testamentu w praktyce, Warszawa 2009

Tworkowska A., Określenie statusu ludzkich zwłok jako problem prawo-społeczny, PiM 2015, Nr 2

Wach M., Status ułomnych osób prawnych w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2008

Walaszek B., Nasciturus w prawie cywilnym, PiP 1956, z. 7

Warciński M., Służebności gruntowe według kodeksu cywilnego, Warszawa 2013

Warciński M., Służebność przesyłu. Glosa do uchw. SN z 22.5.2013 r., III CZP 18/13, PS 2016, Nr 3

Wasilkowski J., Pojęcie własności w świetle kodeksu cywilnego, PiP 1965, z. 12

Wasilkowski J., Pojęcie własności we współczesnym prawie polskim, Warszawa 1972

Wasilkowski J., Prawo rzeczowe w zarysie, Warszawa 1957

Wasilkowski J., Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1963

Wąsiewicz A., Charakter prawny współwłasności ułamkowej według Kodeksu cywilnego, RPEiS 1964, z. 4

Węgrzynowski Ł., Ekwiwalentność świadczeń w umowie wzajemnej, LEX 2011

Widerski P., Pełnomocnictwo w prawie polskim, Warszawa 2018

Widło J., Zastaw na przedsiębiorstwie (Uwagi de lege lata i de lege ferenda), PPH 1997, Nr 9

Wilk A., Ochrona własności nieruchomości przed immisjami w prawie polskim, Legalis 2016

Winiarz J. (red.), Kodeks cywilny z komentarzem, t. 2, Warszawa 1989

Wiśniewska K., Glosa do wyr. SN z 24.7.2008 r., IV CSK 182/08, Glosa 2013, Nr 2

Wiśniewski A., Umowy losowe w prawie polskim, Warszawa 2009

Witczak H., Przyczyny niegodności dziedziczenia (uwagi dotyczące art. 928 § 1 KC), Studia Prawnicze KUL 2008, Nr 1

Witczak H., Wyłączenie od dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu, Warszawa 2013

Wolak G., Akt notarialny – wybrane zagadnienia, cz. 1, NPN 2011, Nr 3

Wolak G., Testament a znaleźne. Glosa do wyr. SN z 27.06.2007 r., II CSK 121/07, EP 2013, Nr 3

Wolak G., Umowa zrzeczenia się dziedziczenia w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2016

Wolanin M., Glosa do uchw. SN z 6.12.1991 r., III CZP 108/91, PS 1993, Nr 6

Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001

Wolwiak I., Ugoda sądowa w procesie, MoP 2020, Nr 8

Wójcik S., Problem uprawnień do złóż kopalin (w związku z reformą prawa górniczego), PiP 1992, z. 1

Zacharzewski K., Regulacja dematerializacji w nowym Kodeksie cywilnym, SPP 2012, Nr 1

Zalewski M., Wykonywanie praw do urządzeń przesyłowych (art. 49 KC), PS 2009, Nr 5

Załucki M., Przyszłość zachowku w prawie polskim, KPP 2012, z. 2

Załucki M., Videotestament. Prawo spadkowe wobec nowych technologii, Warszawa 2018

Załucki M., Wydziedziczenie częściowe – głos w dyskusji, MoP 2013, Nr 14

Załucki M., Wydziedziczenie w prawie polskim na tle porównawczym, Warszawa 2010

Załucki M. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2019

Zawada K., Przyrzeczenie publiczne w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1987

Zawada K., Umowa przelewu, Kraków 1990

Zoll F., Klauzule dokumentowe. Prawo dokumentów dłużnych ze szczególnym uwzględnieniem papierów wartościowych, Warszawa 2004

Zoll F., Prawo cywilne, Poznań 1931

Zoll F., Prawo cywilne w zarysie, Kraków 1948

Zrałek J., Glosa do post. SN z 24.1.2013 r., V CSK 549/11, OSP 2014, Nr 5

Zrałek J., Niegodność dziedziczenia – uwagi de lege ferenda, Rej. 2006, Nr 2

Część pierwsza. Część ogólna prawa cywilnego

Rozdział I. Zagadnienia ogólne

§ 1. Prawo cywilne – ujęcie definicyjne

Pojęcie prawa cywilnego pochodzi od terminu ius civile, który oznacza „prawo obywateli”1. Prawo cywilne stanowi gałąź prawa prywatnego, które tym się różni od prawa publicznego, że to pierwsze nastawione jest na korzyść jednostki, podczas gdy drugie – na ochronę interesu ogółu2. Definiuje się je jako „zbiór przepisów prawnych – regulujących stosunki majątkowe i niemajątkowe między osobami fizycznymi i osobami prawnymi oraz jednostkami organizacyjnymi mającymi zdolność prawną, a niebędącymi osobami prawnymi – na zasadzie wzajemnej autonomiczności i równorzędności podmiotów tych stosunków”3. W oparciu o podaną definicję można wyodrębnić ważkie cechy prawa cywilnego: podmiot, przedmiot oraz metodę regulacji. Wyróżniamy trzy kategorie podmiotów prawa cywilnego: osoby fizyczne, osoby prawne oraz tzw. ułomne osoby prawne, czyli jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym przyznano zdolność prawną. Przedmiotem prawa cywilnego są stosunki społeczne o charakterze majątkowym, a także niemajątkowym, z przewagą tych pierwszych. Mając na uwadze metodę regulacji, należy wskazać, że podstawową zasadą prawa cywilnego jest zasada autonomii oraz równorzędności podmiotów4. W świetle zasady autonomii każdy podmiot prawa cywilnego ma prawo podjąć swobodną decyzję dotyczącą chęci przystąpienia do danej czynności prawnej, dotyczącą wyboru drugiej strony czynności, jak również treści stosunku cywilnoprawnego5. Zasada równorzędności podmiotów rozumiana jest z kolei jako „brak podporządkowania, czyli możliwości władczego kształtowania sytuacji prawnej innego podmiotu”6. Innymi słowy, zasada ta sprowadza się do równego traktowania podmiotów prawa cywilnego7.

Prawo cywilne dzieli się na prawo cywilne materialne oraz procesowe. Podana wyżej definicja odnosi się do prawa cywilnego materialnego. Prawo cywilne procesowe (formalne) z kolei to takie, „którego przedmiotem jest postępowanie cywilne, czyli czynności sądów i innych podmiotów, polegające na rozpoznawaniu i rozstrzyganiu spraw cywilnych oraz przymusowym wykonywaniu orzeczeń”8.

§ 2. Struktura Kodeksu cywilnego

Obowiązujący Kodeks cywilny tworzą cztery następujące księgi:

I – „Część ogólna”,

II – „Własność i inne prawa rzeczowe”,

III – „Zobowiązania”,

IV – „Spadki”.

W części ogólnej zredagowano istotne zasady Kodeksu cywilnego, tj. zasadę nieretroakcji, a także przepisy normujące podstawowe instytucje z zakresu prawa cywilnego9. W księdze II Kodeksu cywilnego uregulowano prawa rzeczowe, których katalog jest zamknięty. Na gruncie polskiego systemu prawnego wyróżniamy następujące prawa rzeczowe: własność, użytkowanie wieczyste, a także ograniczone prawa rzeczowe, do których należą: użytkowanie, służebności (osobiste, gruntowe, przesyłu), spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, zastaw, hipoteka (niektóre z nich uregulowano w ustawach szczególnych). Księga III Kodeksu cywilnego normuje z kolei zobowiązania. W części tej unormowano m.in. zobowiązania solidarne, podzielne i niepodzielne, instytucję bezpodstawnego wzbogacenia, czyny niedozwolone, wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania, szereg rozmaitych umów (m.in. umowę sprzedaży, najmu, dzierżawy, zlecenia). W księdze IV, poświęconej prawu spadkowemu, zawarto przepisy normujące przejście praw i obowiązków zmarłego na jego następców prawnych10.

§ 3. Źródła prawa cywilnego

Przez pojęcie źródła prawa rozumie się „akt lub postępowanie określonej grupy społecznej, z których wynikają normy prawne”11. Wyróżniamy prawo stanowione, którego źródłem jest akt normatywny, oraz prawo zwyczajowe, którego źródłem jest zwyczaj12.

Źródła prawa cywilnego wynikają z treści art. 87 Konstytucji RP, a są nimi:

1) Konstytucja RP;

2) ustawy – podstawową jest Kodeks cywilny, ponadto wiele innych ustaw, m.in.: ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece13, ustawa z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów14, ustawa z 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych15, ustawa z 25.2.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy16;

3) ratyfikowane umowy międzynarodowe;

4) rozporządzenia;

5) akty prawa miejscowego17.

Trybunał Konstytucyjny zważył, że „kodeksom przysługuje szczególne miejsce w systemie prawa ustawowego. Istotą kodeksu jest stworzenie koherentnej i – w miarę możliwości – zupełnej oraz trwałej regulacji w danej dziedzinie prawa (…), istotą kodeksu jest dokonanie kodyfikacji danej gałęzi prawa. Dlatego terminy i pojęcia używane przez kodeksy traktuje się jako wzorcowe (…). Szczególnemu miejscu kodeksów w systemie prawa nie towarzyszy jednak szczególne miejsce w hierarchii źródeł prawa. Polskie prawo konstytucyjne nie zna kategorii ustaw organicznych, kodeksy są jedną z odmian ustaw zwykłych i – z punktu widzenia ich formalnej mocy prawnej – nie odróżniają się od pozostałych ustaw (…). Przypadki materialnej sprzeczności pomiędzy kodeksem a ustawą zawierającą regulacje szczegółowe muszą być tym samym rozpatrywane na tle ogólnych zasad określających wzajemne stosunki norm o tej samej mocy prawnej”18.

§ 4. Zasady prawa cywilnego

„Przez podstawowe zasady polskiego prawa cywilnego należy rozumieć te zasady, które zgodnie z panującymi u nas warunkami społeczno-gospodarczymi znalazły wyraz w przepisach tego prawa i charakteryzują całokształt polskiego prawa cywilnego, jak również jego poszczególne instytucje”19. Wśród najważniejszych zasad prawa cywilnego należy wymienić następujące:

1) zasada jedności prawa cywilnego – w oparciu o nią przyjmuje się, że w Kodeksie cywilnym zakorzenione są wszelkie regulacje prawa prywat­nego20;

2) zasada autonomii woli stron – sprowadza się ona do możliwości swobodnego decydowania o dokonaniu czynności prawnej oraz wyboru drugiej strony tej czynności, a także do możliwości swobodnego kształtowania jej treści21;

3) zasada ochrony jednostki ludzkiej – przejawia się w wyposażeniu każdej osoby w zdolność prawną oraz w przyznaniu każdemu możliwości korzystania z dóbr osobistych22;

4) zasada ochrony dobrej wiary – w oparciu o którą ochronie podlega ten, „kto działa w mylnym, ale usprawiedliwionym przekonaniu, co do uprawnień tego, od kogo nabywa rzecz lub inne prawo”23;

5) zasada jednakowej ochrony każdego rodzaju własności – sprowadza się do tożsamego traktowania każdego rodzaju własności niezależnie od jej podmiotu oraz przedmiotu24;

6) zasada odpowiedzialności za szkodę – zgodnie z którą ten, kto ze swojej winy wyrządził komuś szkodę, obowiązany jest ją naprawić (w przypadkach wskazanych w ustawie obowiązek naprawienia szkody będzie niezależny od winy tego, kto ją wyrządził)25;

7) zasada ochrony rodziny – w myśl której „przepisy prawa cywilnego powinny być tak tłumaczone, jak tego wymaga interes małoletniego dziecka i rodziny jako podstawowej komórki społecznej”26.

§ 5. Lex retro non agit

Łacińska maksyma lex retro non agit oznacza, że prawo nie działa wstecz. W treści art. 3 KC ustawodawca przewidział wyjątki od tej reguły, stanowiąc, że „ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu”. W doktrynie uznano, że „to, czy z brzmienia ustawy wynika jej moc wsteczna, należy ustalać za pomocą ogólnych reguł interpretacyjnych. Niedopuszczalna jest jednak interpretacja rozszerzająca przepisów prawnych będących wyrazem retroakcji”27.

§ 6. Domniemanie dobrej wiary

„Domniemania stanowią ułatwienia dowodowe pozwalające w sposób pośredni ustalić fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy”28. W art. 7 KC ustawodawca wprowadził domniemanie dobrej wiary, stanowiąc, że jeśli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej bądź złej wiary, domniemywa się istnienie tej pierwszej. Dobra wiara w ujęciu subiektywnym „jest zjawiskiem wewnętrznym, stanowiącym stan psychiczny określonej osoby, polegający na błędnym, ale usprawiedliwionym mniemaniu o istnieniu jakiegoś prawa, czy stosunku prawnego”29.

Domniemanie dobrej wiary jest usuwalne (wzruszalne), przy czym ciężar obalenia go spoczywa na tym, kto z faktu przypisania złej wiary innej osobie wywodzi skutki prawne30. Do obalenia tego rodzaju domniemania niezbędne jest udowodnienie tego, że osoba, której dobrą wiarę podważa się, wiedziała o danym fakcie bądź też mogła o nim wiedzieć31.

§ 7. Onus probandi

Jak wskazuje ustawodawca w art. 6 KC, ciężar udowodnienia faktu spoczywa na tym, kto z faktu tego wywodzi skutki prawne. Chodzi przy tym o fakt prawny, czyli taki, „z którym norma prawna wiąże określone skutki prawne (fakt opisany w hipotezie normy prawnej). Faktem takim może być zatem nie tylko zdarzenie czy dostrzegalny stan rzeczy, ale także stan psychiczny człowieka (wina, wiedza, zła wiara), jeżeli przepis prawa materialnego do niego się odwołuje”32.

Nie każdy rodzaj faktu wymaga udowodnienia, a tymi, które go nie wymagają, są:

1) fakty powszechnie znane – sąd bierze je pod uwagę z urzędu pomimo niepowołania się na nie przez strony (art. 228 § 1 KPC);

2) fakty, o których informacja jest powszechnie dostępna, oraz te, które znane są sądowi z urzędu, jednak sąd winien zwrócić na nie uwagę stron (art. 228 § 2 KPC);

3) fakty przyznane w trakcie postępowania przez stronę przeciwną, jeśli przyznanie nie budzi wątpliwości (art. 229 KPC);

4) fakty, które objęto domniemaniami prawnymi (art. 234 KPC)33.

§ 8. Klauzule generalne

Mianem klauzuli generalnej określa się „zawarty w przepisie prawnym zwrot niedookreślony, oznaczający pewne oceny (…) funkcjonujące w jakiejś grupie społecznej, będące jednak poza systemem prawnym. Skutek zamieszczenia w przepisie klauzuli generalnej polega na tym, że oceny, wartości czy normy oznaczone przez klauzulę muszą być uwzględnione przez organ stosujący prawo przy ustalaniu stanu faktycznego i wyznaczaniu jego konsekwencji prawnych”34.

„Istotą i funkcją wszelkich klauzuli generalnych w prawie cywilnym jest możliwość uwzględnienia w ocenie różnego rodzaju okoliczności faktycznych, które nie mogą – w oderwaniu od konkretnego stanu faktycznego (sytuacji prawnie relewantnej) – być według jakiegoś schematu mającego walor bezwzględny – oceniane raz na zawsze i w sposób jednakowy”35.

W treści art. 5 KC mowa o dwóch klauzulach generalnych, którymi są: zasady współżycia społecznego i społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa36. Zasady współżycia społecznego określane są jako normy społeczne, „których przestrzeganie jest obowiązkiem obywatelskim i które mają znaczenie ogólne dla wszystkich rodzai stosunków społecznych”37. Powszechnie wskazuje się, że klauzula ta ma na celu ochronę wartości moralnych oraz etycznych; z kolei klauzula społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa ukierunkowana jest na ochronę wartości ekonomicznych38.

Zgodnie z przepisem art. 5 zd. 1 KC nie można ze swojego prawa czynić użytku, który pozostawałby w sprzeczności ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa bądź z zasadami współżycia społecznego. Tego rodzaju działanie bądź zaniechanie podmiotu uprawnionego nie jest uznawane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony (art. 5 zd. 2 KC). Warto mieć na uwadze, że „nie może powoływać się skutecznie na ochronę z art. 5 KC ten, kto sam narusza zasady współżycia społecznego”39.

§ 9. Stosunek cywilnoprawny

Stosunek cywilnoprawny to stosunek społeczny prawnie uregulowany40. Cechą charakterystyczną stosunku cywilnoprawnego jest równorzędność podmiotów, która oznacza „brak władczego podporządkowania” jednego z podmiotów względem drugiego41.

Każdy stosunek cywilnoprawny składa się z następujących elementów:

1) podmiotu,

2) przedmiotu,

3) treści42.

Podmiotem stosunku cywilnoprawnego może być każdy podmiot prawa cywilnego, a więc osoba fizyczna, osoba prawna, jak również ułomna osoba prawna (jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której mocą ustawy przyznano zdolność prawną)43. Podmioty stosunku cywilnoprawnego trzeba rozróżniać od stron stosunku, mając na uwadze, że po każdej ze stron może wystąpić jeden bądź kilka podmiotów44. Dominującymi są stosunki dwustronne, ale w praktyce mogą wystąpić również stosunki wielostronne45.

Przedmiotem stosunku cywilnoprawnego „jest zawsze zachowanie się człowieka, a niekiedy również pewien obiekt materialny lub niematerialny, którego to zachowanie się dotyczy”46.

Treść stosunku cywilnoprawnego tworzą uprawnienia oraz obowiązki stron stosunku47.

Wyróżniamy stosunki cywilnoprawne o charakterze majątkowym (np. stosunki prawnorzeczowe, spadkowe, zobowiązaniowe) oraz niemajątkowym (np. stosunki dotyczące ochrony dóbr osobistych)48. Ponadto możemy wyróżnić stosunki cywilnoprawne proste i złożone. W tych pierwszych jedna ze stron jest uprawniona, a druga zobowiązana. W tych drugich obie strony są zarówno uprawnione, jak też i zobowiązane (np. przy umowie sprzedaży)49.

§ 10. Zdarzenie cywilnoprawne

Mianem zdarzenia cywilnoprawnego określamy wszelkiego rodzaju „fakty, z którymi prawo cywilne łączy powstanie, zmianę lub ustanie stosunków cywilnoprawnych albo skutki w sferze podmiotowości cywilnoprawnej”50. Wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje zdarzeń cywilnoprawnych:

1) sensu stricto (zdarzenia, które nie są zależne od woli człowieka), tj. urodzenie, śmierć;

2) działania (zachowanie będące przejawem woli człowieka)51.

Wśród działań wyróżniamy:

1) czynności, które zmierzają do wywołania konkretnych skutków prawnych, a te z kolei dzielą się na:

a) czynności prawne,

b) orzeczenia sądowe – chodzi tu o orzeczenia konstytutywne,

c) akty administracyjne;

2) inne czyny – są to wszelkiego rodzaju działania, z jakimi przepisy wiążą konkretny skutek prawny, bez względu na to, czy wola działającego ukierunkowana była na jego wywołanie; wyróżniamy dwie kategorie czynów:

a) czyny, które są zgodne z prawem, do których należą:

− przejawy woli przypominające oświadczenia woli, różniące się jednak od tych drugich przede wszystkim tym, że skutki prawne mają miejsce niezależnie od woli osoby działającej,

− zawiadomienia o określonych zdarzeniach,

− czynności faktyczne, które zmierzają do wywołania określonego skutku pozaprawnego, z którym związane są określone przez ustawodawcę konsekwencje prawne;

b) czyny, które są sprzeczne z prawem – czyli bezprawne, a zatem działania przedsięwzięte wbrew zakazowi przewidzianemu przez przepisy prawa, jak również zaniechania realizacji obowiązku prawnego określonego działania52.

§ 11. Prawo podmiotowe – definicja, rodzaje, sposoby nabycia

Przez pojęcie prawa podmiotowego rozumiemy„przyznan[ą] przez normę prawną na rzecz podmiotu stosunku prawnego sfer[ę] możności postępowania w sposób określony w tej normie, czyli zgodnie z treścią prawa przedmiotowego”53.

Wyróżniamy różne rodzaje praw podmiotowych, przy czym z uwagi na wielość klasyfikacji poniżej przedstawione zostaną tylko niektóre z nich:

1) prawa podmiotowe bezwzględne i względne – prawa bezwzględne to takie, które skuteczne są przeciwko każdej osobie; z kolei prawa względne to takie, które skuteczne są jedynie przeciwko konkretnym osobom;

2) prawa podmiotowe majątkowe i niemajątkowe – prawa majątkowe to takie, które „są bezpośrednio uwarunkowane ekonomicznym interesem uprawnionego podmiotu”, z kolei prawa niemajątkowe „nie są w ten sposób uwarunkowane”;

3) prawa podmiotowe podzielne i niepodzielne – prawa podzielne to takie, które „przysługując jednocześnie kilku osobom, mogą być wykonywane oraz nabywane i zbywane przez każdą z tych osób odrębnie (…), w stosunkowych częściach wzajemnie niezależnych, a łącznie wyczerpujących całość prawa”; przeciwieństwem ich są prawa niepodzielne;

4) prawa podmiotowe przenoszalne i nieprzenoszalne – prawa przenoszalne to takie, które zezwalają na zmianę podmiotu, z kolei prawa nieprzenoszalne nie zezwalają na taką zmianę;

5) prawa podmiotowe związane i niezwiązane – różnica między nimi sprowadza się do tego, że podmiotem praw związanych może być jedynie ten, kto jest podmiotem innego prawa;

6) prawa podmiotowe samoistne i niesamoistne – prawa niesamoistne to takie, których treść zależna jest od treści jakiegoś innego prawa, do ich powstania niezbędne jest istnienie prawa głównego; przeciwieństwem ich są prawa samoistne54.

A. Wolter wyróżnił jeszcze jedną grupę praw podmiotowych, którą nazwał normatywnymi postaciami praw podmiotowych. Do grupy tej należą:

1) prawa podmiotowe bezpośrednie – polegające na „możności podejmowania przez uprawnionego wszelkich lub określonych działań w odniesieniu do oznaczonego dobra, w szczególności na możności korzystania z niego, przy czym urzeczywistnienie tej możności nie wymaga udziału innych osób”;

2) roszczenia – sprowadzające się do „możności żądania od konkretnej osoby konkretnego zachowania się”;

3) prawa kształtujące – sprowadzające się do „możności jednostronnego ukształtowania przez uprawnionego, w sposób dla niego korzystny, stosunku prawnego”55.

Prawa podmiotowe mogą powstać ex lege, na mocy decyzji organów państwowych, bądź na podstawie czynności prawnych, czynów bądź zdarzeń56.

Mając na uwadze sposoby nabycia praw podmiotowych, należy wyróżnić:

1) nabycie pierwotne i pochodne,

2) nabycie konstytutywne i translatywne,

3) następstwo pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) i następstwo pod tytułem szczególnym (sukcesja singularna)57.

Ad 1. Z nabyciem pierwotnym prawa podmiotowego mamy do czynienia wówczas, gdy dochodzi do nabycia prawa, które nie istniało uprzednio, lub gdy nabywca prawa uzyskuje je niezależnie od uprawnień, które przysługiwały innemu podmiotowi. Z kolei nabycie pochodne ma miejsce w sytuacji, gdy nabywca pozyskuje prawo od innej osoby je posiadającej58.

Ad 2. Z nabyciem konstytutywnym prawa podmiotowego mamy do czynienia, gdy dochodzi do powstania nieistniejącego wcześniej prawa, z jednoczesnym nabyciem tego prawa przez jakiś podmiot (np. ustanowienie na nieruchomości służebności). W przypadku nabycia translatywnego dochodzi do przejścia prawa istniejącego z jednej osoby na drugą (np. przejęcie długu)59.

Ad 3. Przy okazji sukcesji singularnej następca nabywa jedno określone prawo bądź prawa60. Z kolei przy sukcesji uniwersalnej następca obejmuje po swoim poprzedniku ogół praw i obowiązków, w oparciu o jedno zdarzenie prawne61.

Wykonywanie prawa podmiotowego polega na przedsiębraniu działań, które mieszczą się „w sferze możności postępowania określonej tym prawem”. W zależności od rodzaju praw część z nich może być stale wykonywana, a część tylko raz62. Do zmiany prawa podmiotowego dochodzi wówczas, gdy ma miejsce zmiana niektórych elementów treściowych, przy zachowaniu „identyczności samego prawa”63. Utrata prawa podmiotowego może nastąpić wskutek przeniesienia go na inny podmiot lub na skutek jego wygaśnięcia64.

W treści art. 5 KC ustawodawca traktuje o nadużyciu prawa podmiotowego, stanowiąc w zd. 1, że nie można ze swojego prawa czynić użytku, który pozostawałby w sprzeczności ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa bądź zasadami współżycia społecznego. Tego rodzaju działanie bądź zaniechanie podmiotu uprawnionego nie jest uznawane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony (art. 5 zd. 2 KC). Mając na uwadze nadużycie prawa podmiotowego, należy pamiętać o kilku istotnych kwestiach:

1) przy korzystaniu z tego rodzaju konstrukcji niezbędne jest zachowanie ostrożności;

2) niedopuszczalne jest powoływanie się na naruszenie zasad współżycia społecznego, gdy samemu zasad tych się nie respektuje;

3) „stosowanie przepisu o nadużyciu prawa może być oparte na wszechstronnym uwzględnieniu całokształtu okoliczności konkretnego wypadku”;

4) „art. 5 k.c. nie może być samodzielną podstawą nabycia czy utraty prawa podmiotowego, a jego celem jest jedynie takie ograniczenie jego wykonywania, aby nie zostały naruszone: społeczno-gospodarcze jego przeznaczenie i zasady współżycia społecznego”65.

Rozdział II. Podmioty stosunku cywilnoprawnego

§ 12. Osoby fizyczne

I. Zdolność prawna

Mimo że w art. 1 KC ustawodawca stanowi, że kodeks ten reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i prawnymi, to nie można pomijać przepisu art. 331 KC, w którym mowa jest o kolejnym podmiocie prawa cywilnego – jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną (podmiot ten zwany jest powszechnie ułomną osobą prawną)66.

Każdy człowiek posiada podmiotowość prawną. Zgodnie z przepisem art. 8 KC każdy człowiek od momentu urodzenia się ma zdolność prawną. Z podmiotowością prawną skorelowane jest pojęcie zdolności prawnej oraz zdolności do czynności prawnych67.

Osobą fizyczną jest każdy człowiek, który się urodził, przy czym chodzi tu o tzw. urodzenie żywe68. „Urodzeniem żywym określa się całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki noworodka, niezależnie od czasu trwania ciąży, który po takim wydaleniu lub wydobyciu oddycha lub wykazuje jakiekolwiek inne oznaki życia, takie jak czynność serca, tętnienie pępowiny lub wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli, bez względu na to, czy sznur pępowiny został przecięty lub łożysko zostało oddzielone”69.

Każdemu człowiekowi od momentu urodzenia przysługuje zdolność prawna (art. 8 KC). Przez pojęcie zdolności prawnej rozumie się zdolność do bycia „podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego”70. Niedopuszczalne jest ograniczenie, jak też zrzeczenie się zdolności prawnej przez osobę fizyczną71.

Utrata zdolności prawnej ma miejsce z chwilą śmierci człowieka. Stwierdzenia zgonu dokonuje lekarz. W ustawie z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty72 wskazano kryteria, którymi winien kierować się lekarz, stwierdzając śmierć człowieka. Są nimi: nieodwracalne zatrzymanie krążenia, a także trwałe, nieodwracalne ustanie czynności mózgu – tzw. śmierć mózgu (art. 43a pkt 7 ustawy)73. Akt zgonu może też zostać sporządzony na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu o stwierdzeniu zgonu bądź o uznaniu za zmarłego (art. 95 ust. 5 ustawy z 28.11.2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego)74. Tym samym do ustania zdolności prawnej dochodzi z chwilą śmierci człowieka, bądź z momentem określonym w postanowieniu o stwierdzenie zgonu jako moment śmierci, bądź z chwilą określoną w postanowieniu o uznaniu za zmarłego jako chwila śmierci75.

Wiele wątpliwości budzi przyznanie zdolności prawnej nasciturusowi (dziecku poczętemu, lecz nienarodzonemu)76. Jak wskazuje P. Księżak, nasciturusem jest „dziecko od chwili zapłodnienia komórki jajowej”77. W literaturze wykształciły się odmienne stanowiska w tej materii. Część przedstawicieli doktryny opowiada się za warunkową zdolnością prawnąnasciturusa, uzależnioną od żywego urodzenia się dziecka. Inni wskazują, że nasciturus nie posiada w ogóle zdolności prawnej78. Niezależnie od opowiedzenia się za którymkolwiek ze stanowisk zważyć należy, że na gruncie obowiązującego systemu prawnego występuje wiele norm prawnych, które mają na celu ochronę nasciturusa. Oto przykładowe z nich:

1) art. 927 § 2 KC, zgodnie z którym dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku może być spadkobiercą, o ile urodzi się żywe;

2) art. 75 KRO, zgodnie z którym dziecko poczęte może zostać uznane;

3) art. 4461 KC, zgodnie z którym dziecko uprawnione jest z chwilą urodzenia do żądania naprawienia szkód, których doznało przed urodzeniem79.

Przepis art. 9 KC wprowadza domniemanie, zgodnie z którym w przypadku urodzenia się dziecka domniemywa się, że urodziło się ono żywe. Jest to domniemanie wzruszalne, które może zostać obalone w odpowiednim postępowaniu sądowym80.

II. Zdolność do czynności prawnych

Przez pojęcie zdolności do czynności prawnych rozumiemy„zdolność do tego, aby za pomocą własnych czynności prawnych nabywać prawa i zaciągać zobowiązania”81. Uwzględniając tę zdolność, możemy wyróżnić trzy grupy osób fizycznych:

1) osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych,

2) osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych,

3) osoby nieposiadające zdolności do czynności prawnych82.

Pełna zdolność do czynności prawnych przysługuje osobom pełnoletnim (art. 11 KC), które nie zostały ubezwłasnowolnione, którym nie przyznano doradcy tymczasowego ustanawianego w związku z wszczęciem postępowania o ubezwłasnowolnienie (zob. art. 548–549 KPC)83. Osobą pełnoletnią jest osoba, która ukończyła lat 18, jak również osoba małoletnia, która zawarła związek małżeński (art. 10 KC). Ten kto posiada pełną zdolność do czynności prawnych, uprawniony jest do samodzielnego dokonywania wszelkiego rodzaju czynności prawnych w zakresie przynależnej mu zdolności prawnej84.

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych posiadają:

1) małoletni, którzy mają ukończone lat 13 (art. 15 KC),

2) osoby ubezwłasnowolnione częściowo (art. 15 KC),

3) a także osoby, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego w związku z wszczęciem postępowania o ich ubezwłasnowolnienie (art. 549 KPC)85.

Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych uprawniona jest do samodzielnego dokonywania następujących czynności:

1) które nie są zobowiązaniem ani nie są rozporządzeniem86;

2) podjęcia pracy (art. 22 § 3 KP);

3) zawierania umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 KC);

4) rozporządzenia własnym zarobkiem, o ile sąd z ważnych powodów nie postanowi inaczej (art. 21 KC);

5) czynności prawnych dotyczących przedmiotów majątkowych, które zostały oddane tej osobie przez jej przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku (art. 22 KC)87.

Do ważności czynności prawnych, przez które osoba posiadająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie bądź rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego tej osoby (art. 17 KC). Tego rodzaju czynności, zawarte bez wymaganej prawem zgody, stanowią czynności prawne kulejące (tzw. negotium claudicans). Objęte są sankcją bezskuteczności zawieszonej88. Ważność tego rodzaju umów zależna jest od ich potwierdzenia przez przedstawiciela ustawowego bądź też przez samą osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych po uzyskaniu przez nią pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 1 i 2 KC). Zgoda może zostać wyrażona przed zawarciem umowy, równocześnie z zawarciem umowy bądź po zawarciu umowy89. Istotne jest, że druga strona przedmiotowej umowy (zawartej z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych) nie może powołać się na brak zgody przedstawiciela ustawowego tej osoby. Uprawniona jest ona jednak do wyznaczenia przedstawicielowi ustawowemu odpowiedniego terminu do potwierdzenia takiej umowy, stając się wolną po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu (art. 18 § 3 KC).

Jednostronna czynność prawna, do dokonania której ustawodawca wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, dokonana samodzielnie przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych jest nieważna (art. 19 KC). W wyr. z 9.1.1973 r., II CR 628/7290, SN zważył, że „uznanie dziecka dokonane przez mężczyznę mającego ograniczoną zdolność do działań prawnych, w szczególności przez małoletniego liczącego powyżej 13 lat, bez zgody jego przedstawiciela ustawowego, jest bezwzględnie nieważne”.

Nie posiadają zdolności do czynności prawnych te osoby, które nie ukończyły 13. roku życia, jak również osoby ubezwłasnowolnione całkowicie (art. 12 KC). Osoby nieposiadające zdolności do czynności prawnych mogą zawierać wyłącznie umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, które stają się ważne z chwilą ich wykonania, o ile nie pociągają za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby nieposiadającej zdolności do czynności prawnych (art. 14 § 2 KC).

III. Ubezwłasnowolnienie

Na gruncie polskiego systemu prawnego wyróżniamy dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia – całkowite i częściowe91.

Ubezwłasnowolnić całkowicie można osobę, która ukończyła lat 13, jeśli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź innego rodzaju zaburzeń psychicznych, a zwłaszcza pijaństwa bądź narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekuna, chyba że osoba ta pozostaje pod władzą rodzicielską (art. 13 KC). „Osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie całkowite, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem w rozumieniu art. 13 § 1 KC, jeżeli w wyniku choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych nie ma świadomego kontaktu z otoczeniem albo jest pozbawiona możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania oraz wywołanych nim następstw”92.

Ubezwłasnowolnić częściowo można natomiast osobę pełnoletnią z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź innego rodzaju zaburzeń psychicznych, a zwłaszcza pijaństwa bądź narkomanii, jeśli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, jednak potrzebna jest osobie tej pomoc do prowadzenia jej spraw. Osobie ubezwłasnowolnionej częściowo przyznaje się kuratora (art. 16 KC). Jak wskazał SN, „przepis art. 16 § 1 KC należy rozumieć w ten sposób, że osoba dotknięta zaburzeniami psychicznymi, co do której brak podstaw do całkowitego ubezwłasnowolnienia, może być ubezwłasnowolniona częściowo, jeżeli układ jej stosunków prawnych jest tego rodzaju, że zachodzi potrzeba zawierania przez nią czynności prawnych rozporządzających lub zobowiązujących wymienionych w art. 17 KC, a nie objętych przepisem art. 20 KC”93.

O ubezwłasnowolnieniu rozstrzyga sąd okręgowy w składzie trzech sędziów, wydając postanowienie co do istoty sprawy o konstytutywnym charakterze. Istotne znaczenie w sprawach z tego zakresu przypisuje się opinii biegłych94. Zgodnie z art. 553 § 1 KPC osoba, wobec której złożono wniosek o jej ubezwłasnowolnienie, musi zostać zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę bądź neurologa, jak również psychologa. W § 2 przepisu wskazano, że opinia biegłego oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego bądź zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, wobec której złożono wniosek o jej ubezwłasnowolnienie, winna zawierać również uzasadnioną ocenę zakresu zdolności tej osoby do samodzielnego kierowania swym postępowaniem oraz prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie, a także zachowanie się tej osoby.

Warto zaznaczyć, że „ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną w wyłącznym interesie osoby chorej, która z przyczyn określonych w art. 13 § 1 KC nie jest w stanie kierować swym postępowaniem albo z przyczyn określonych z art. 16 § 1 KC potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie i rodziny tegoż wnoszącego”95.

Do uchylenia przez sąd ubezwłasnowolnienia dojdzie, gdy ustaną przyczyny, dla których zostało ono orzeczone. W przypadku gdy dojdzie do poprawy stanu psychicznego osoby ubezwłasnowolnionej, sąd może zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe. Z kolei w przypadku pogorszenia jej stanu psychicznego sąd może zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite. O uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia może wnosić również osoba ubezwłasnowolniona (art. 559 KPC).

IV. Miejsce zamieszkania osoby fizycznej

Każda osoba fizyczna może mieć tylko jedno miejsce zamieszkania (art. 28 KC). W art. 25 KC ustawodawca stanowi, że miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu. Decydujące są zatem dwa elementy, które muszą wystąpić kumulatywnie:

1) corpus– faktyczne przebywanie, oraz

2) animus – zamiar stałego pobytu96.

Jak wskazał SN, „o stałości pobytu osoby fizycznej (…) decyduje przede wszystkim takie przebywanie tej osoby, które ma cechy założenia tam ośrodka swoich osobistych i majątkowych interesów”97.

W art. 26 KC ustawodawca określił miejsce zamieszkania dziecka, wskazując, że miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską rodziców jest miejsce zamieszkania jego rodziców bądź też tego z rodziców, któremu przysługuje wyłączna władza rodzicielska, lub tego, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jednocześnie prawodawca zaznaczył, że jeśli władzę rodzicielską posiadają na równi obydwoje rodzice, którzy mają osobne miejsca zamieszkania, wówczas miejsce zamieszkania dziecka jest u tego rodzica, u którego dziecko stale przebywa. Jeśli z kolei dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, wówczas jego miejsce zamieszkania określane jest przez sąd opiekuńczy (art. 26 KC).

W przypadku osoby, która pozostaje pod opieką, jej miejscem zamieszkania jest miejsce zamieszkania jej opiekuna (art. 27 KC). Przepis ten stosuje się do opieki nad osobą małoletnią niepozostającą pod władzą rodzicielską, jak również do opieki nad osobą, wobec której orzeczono ubezwłasnowolnienie całkowite98.

V. Dobra osobiste

Jak wskazuje S. Grzybowski, dobra osobiste to „indywidualne wartości świata uczuć, życia psychicznego człowieka”99. W wyr. z 10.6.1977 r., II CR 187/77100, SN zważył, że „dobro osobiste, jest to ogół czynników mających na celu zapewnienie obywatelowi rozwoju jego osobowości, ochronę jego egzystencji i zapewnienie mu prawa do korzystania z tych dóbr, które są dostępne na danym etapie rozwoju społeczno-ekonomicznego społeczeństwa, a które sprzyjają zachowaniu cech odrębności i związaniu ze społeczeństwem, w którym żyje”. W innym orzeczeniu SN podniósł, że dobra osobiste stanowią wartości, które związane są z „wewnętrzną stroną życia ludzi”101. W uzasadnieniu uchw. z 19.11.2010 r., III CZP 79/10102, SN wskazał, że dość powszechnie uznaje się, że „dobra osobiste wynikają z tych wartości niemajątkowych, które są ściśle związane z człowiekiem, obejmując jego fizyczną i psychiczną integralność albo będąc przejawem jego twórczej działalności; skupiają niepowtarzalną, pozwalającą na samorealizację indywidualność człowieka, jego godność oraz pozycję wśród innych ludzi. Dobrem osobistym jest wartość immanentnie złączona z istotą człowieczeństwa oraz naturą człowieka, niezależna od jego woli, stała, dająca się skonkretyzować i obiektywizować”.

Z powyższego wynika, że dobra osobiste pojmowane są różnorodnie. Najbardziej przejrzysta wydaje się następująca definicja: „dobrami osobistymi są powszechnie uznane w społeczeństwie wartości niemajątkowe związane ściśle z osobą człowieka i będące przejawami godności osoby ludzkiej, obejmujące przede wszystkim integralność fizyczną i psychiczną oraz indywidualność człowieka”103.

O dobrach osobistych ustawodawca traktuje w art. 23 KC, stanowiąc że „dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”. Warto mieć przy tym na uwadze, że we wskazanym przepisie podano jedynie przykłady dóbr osobistych. Katalog dóbr osobistych jest katalogiem otwartym104. W judykaturze słusznie zważono, że wraz z rozwojem społecznym i gospodarczym mogą tworzyć się nowe dobra osobiste, a dotychczas istniejące mogą okazać się nieaktualne105.

Dobra osobiste przybierają postać praw podmiotowych o charakterze niemajątkowym, skutecznych erga omnes106. Są związane z określonym podmiotem na tyle ściśle, że razem z nim powstają, jak również wygasają107. Ochrona dóbr osobistych jest różnorodna, przewidziana różnymi przepisami prawa, nie tylko cywilnego. W oparciu o przepisy prawa cywilnego wyróżniamy trzy rodzaje ochrony dóbr osobistych:

1) niemajątkową,

2) majątkową,

3) pośrednią108.

Możliwość skorzystania z ochrony niemajątkowej dóbr osobistych zależna jest od łącznego spełnienia dwóch przesłanek: naruszenia bądź zagrożenia dobra osobistego, a także bezprawności naruszenia