Prawna ochrona rodziny - skrypt dla studentów pedagogiki i innych nauk społecznych ebook

Marek Andrzejewski (red.)Katarzyna Jadach

Prawna ochrona rodziny– skrypt dla studentów pedagogiki i innych nauk społecznych

Wydawca:Wioletta Żelazowska

Recenzent wydawniczy: prof. DSW dr hab. Marek Heine

Poszczególne rozdziały opracowali:

dr hab. Marej Andrzejewski – Część Idr Katarzyna Jadach – Część II

© Wydawnictwo C.H.Beck 2018

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: Marta ŚwierkPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8158-530-9

WYKAZ SKRÓTÓW

1. Źródła prawa

2. Czasopisma i publikatory

3. Organy orzekające

4. Inne skróty

OD REDAKTORA

Podręcznik jest adresowany do studentów pedagogiki, zwłaszcza studiów sprofilowanych ku pedagogice opiekuńczo-wychowawczej i resocjalizacyjnej, ale też pracy socjalnej, socjologii, psychologii, a także słuchaczy studiów podyplomowych dotyczących tych obszarów wiedzy. W programach studiów na tych kierunkach są – a jeśli gdzieś nie ma, to w ocenie Autora jest to błąd – zajęcia dotyczące prawnych aspektów funkcjonowania rodziny, a na resocjalizacji (chociaż nie tylko) również z zakresu prawa karnego i postępowania w sprawach nieletnich. Podręcznik „Prawna ochrona rodziny” ma być – taki jest zamiar autorów i Wydawnictwa – narzędziem do studiowania w tych dwóch obszarach (prawo rodzinne i prawo karne wraz z postępowaniem w sprawach nieletnich).

Autorzy znają odbiorców swojego podręcznika. Mają za sobą wiele lat zajęć na studiach zwłaszcza pedagogicznych, ale też socjologicznych, psychologicznych, pracy socjalnej, w tym również na studiach podyplomowych wielu pedagogicznych specjalności. Ponadto redaktor książki – co prawda dawno, ale jednak ma to znaczenie – pracował w domach dziecka, jako wychowawca i dyrektor, gdzie utwierdził się w przekonaniu o konieczności edukacji prawnej pedagogów.

Ważnym wnioskiem wyniesionym z tysięcy godzin wykładów, konwersatoriów i ćwiczeń, jest przeświadczenie autorów o potrzebie usuwania – na tyle na ile to możliwe – bariery językowej (po trosze też mentalnej) oddzielającej prawników od reszty społeczeństwa. Założeniem tego opracowania jest przekazanie wiedzy prawniczej w sposób komunikatywny. Chcąc powiedzieć możliwie wiele w języku możliwie przystępnym, pominęliśmy zagadnienia ściśle jurydyczne, pod względem teoretycznym interesujące dla prawników, jednak mało przydatne, czy też zbędne, dla adresatów książki. Zminimalizowaliśmy też przekaz na temat tych zagadnień, które w żaden sposób nie wiążą się z realizacją ich zawodowych zadań (np. kwestia ustrojów majątkowo-małżeńskich). Jednak największy wysiłek położyliśmy na w miarę przyjazną nieprawnikom semantykę wywodów.

Studenci prawa, zanim przystąpią do zajęć z zakresu prawa rodzinnego, muszą zdać egzamin z części ogólnej prawa cywilnego. W prawie rodzinnym, a także w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym wiele występuje pojęć omówionych w podręcznikach do owej części ogólnej prawa cywilnego, a uregulowanych w księdze pierwszej Kodeksu cywilnego. Autorzy świadomie pominęli te kwestie przede wszystkim dlatego, aby zachować umiar odnośnie do objętości opracowania. Uważamy, że wiedzę z tego obszaru przekazać powinni studentom w odpowiednim zakresie osoby prowadzące zajęcia.

Wykazy literatury poprzedzające większe fragmenty książki mają być sugestią odnośnie do kierunku poszukiwań dla tych, których prace magisterskie będą nawiązywały do prawa. Smuci nas, że ten aspekt zjawisk pedagogicznych jest przez opiekunów naukowych pomijany. Wydaje nam się dziwne, jeżeli nie wymagają oni, aby przyszły psycholog, czy pedagog, piszący pracę magisterską np. o przysposobieniu, czy macierzyństwie małoletnich, uwzględnił aspekt prawny zagadnienia. Tym bardziej, że jest on po prostu interesujący.

Autorzy nadali książce tytuł, którego pierwszy, ważniejszy człon brzmi „Prawna ochrona rodziny”. W treści opracowania omówiono szereg rozmaitych uregulowań, z których każde mniej lub bardziej bezpośrednio dotyczy rodziny. Rodzina jest wartością konstytucyjną i znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej. Oznacza to, co najmniej tyle, że w systemie prawa nie może być norm oddziaływających na rodzinę destrukcyjnie, osłabiających relacje łączące członków rodziny, czy też np. dyskryminujące rodzinę w stosunku do grupy rodzinnej w znaczeniu socjologicznym, czyli wyrastającej z konkubinatu. Jeśli przepisy takowe powstaną, wówczas rolą Trybunału Konstytucyjnego i samego ustawodawcy powinno być ich uchylenie, co też wielokrotnie miało miejsce. Tak rozumiana ochrona rodziny obejmuje zarówno reguły zawierania małżeństwa, przepisy dotyczące dochodzenia alimentów prowadzące do przymusowego zaspokajania potrzeb osoby uprawnionej przez członka rodziny, który nie realizuje swego rodzinnego obowiązku, po oddziaływanie uregulowań dotyczących nieletnich, którzy są dziećmi swych rodziców, co stosowne przepisy odzwierciedlają, aż po regulacje prawa karnego mające na celu m.in. przeciwdziałanie (także rozumiane jako prewencja) zachowaniom szczególnie szkodliwym, bo przestępczym.

Zachęcamy osoby zainteresowane do sięgnięcia po podręczniki z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego adresowane do studentów prawa, zwłaszcza takich Autorów jak: T. Smyczyński, J. Ignatowicz, M. Nazar, T. Sokołowski, J. Strzebińczyk i G. Jędrejek. Funkcjonuje też kilka interesujących komentarzy do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (pod red. K. Pietrzykowskiego, K. Piaseckiego, H. Doleckiego i T. Sokołowskiego, J. Wiercińskiego, G. Jędrejka). W treści rozdziałów V i VI wskazano szereg podręcznikowych i komentarzowych opracowań z obszaru prawa karnego.

Biorąc na siebie wszelkie słabości niniejszego opracowania dziękujemy za życzliwe rady i sugestie przekazane przez dr Annę Urbańską-Łukaszewicz z Instytutu Nauk Prawnych PAN i dra Mariusza Nawrockiego z Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego, dzięki którym niektórych będów i niedociągnięć udało się nam uniknąć.

W szczególny sposób autorzy dziękują prof. dr hab. Markowi Heine za sporządzenie inspirującej recenzji wydawniczej. Szereg uwag uwzględniliśmy, a kilka wymaga głębszego namysłu i wrócimy do nich, jeśli będzie nam dane przygotowywać kolejne wydanie książki. Zawartą w poprzednim zdaniu nutę optymizmu zweryfikują jednak studenci i osoby prowadzące zajęcia, których prosimy o wszelkie uwagi na temat podręcznika.

Marek Andrzejewski

CZĘŚĆ I. PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE

ROZDZIAŁ I. ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE

Literatura:F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002; M. Andrzejewski, Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej (dziecko, rodzina, państwo), Kraków 2003; tenże, Rozwiązywanie rodzinnych sporów prawnych – między koncyliacją a kontradyktoryjnością, [w:] W. Czapliński (red.), Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50-lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Praca zbiorowa, Warszawa 2006; tenże (red.), Prawa dziecka – konteksty prawne i pedagogiczne, Poznań 2012; tenże (red.), Związki partnerskie. Debata na temat projektowanych zmian prawnych, Toruń 2013; M. Arczewska, Role społeczne sędziów rodzinnych, Warszawa 2009; taż, Dobro dziecka jako przedmiot troski społecznej, Kraków 2017; B. Banaszkiewicz, Problem konstytucyjnej oceny instytucjonalizacji związków homoseksualnych, KPP 2004, z. 2; tenże, „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny”. O niektórych implikacjach art. 18 Konstytucji RP, KPP 2013, z. 3; B. Czech (red.), Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego? Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 21 i 22 września 1995 roku w Katowicach, Katowice 1997; L. Dyczewski, Rodzina, społeczeństwo, państwo, Lublin 1993; tenże, Więź pokoleniowa w rodzinie, Lublin 2002; T. Jasudowicz (red.), Prawa rodziny – prawa w rodzinie. Jan Paweł II o małżeństwie i rodzinie. Wypisy z nauczania Ojca Świętego, Toruń 1999; S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2012; L. Kocik, Rodzina w obliczu wartości i wzorów ponowoczesnego świata, Kraków 2006; J. Kusztel, Dobro dziecka w procesie resocjalizacji. Aspekty pedagogiczne i prawne, Kraków 2018; A. Mączyński, Konstytucyjne podstawy prawa rodzinnego, [w:] P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel (red.), Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, Warszawa 2012; C. Mik, Międzynarodowe prawo rodzinne Unii Europejskiej na tle ewolucji współpracy sądowej w sprawach cywilnych, [w:] L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; M. Nazar, Konkubinat a małżeństwo, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A.N. Schulz (red.), Księga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; Z. Radwański, Pojęcie i funkcja „dobra dziecka” w polskim prawie rodzinnym i opiekuńczym, SC 1981, t. XXXI; tenże, Badania nad prawem rodzinnym, [w:] Z. Tyszka (red.), Metodologiczne problemy badań nad rodziną, Poznań 1980; tenże, Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A.N. Schulz (red.), Księga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; tenże, Problemy kodyfikacji prawa rodzinnego, [w:] J. Błeszyński, J. Rajski (red.), Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985; A. Ryng, R. Zegadło, Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci a prawo polskie, RiP 2007, Nr 1(4); M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy, t. I, Prawo rodzinne, Warszawa 1994; M.K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków 2002; T. Smyczyński, Rodzina i prawo rodzinne w świetle nowej Konstytucji, PiP 1997, z. 12; tenże, Stosunki między rodzicami a dzieckiem w ustawodawstwie Rady Europy, PiP 1995, z. 1; tenże (red.), Konwencja o Prawach Dziecka. Analiza i wykładnia, Poznań 1998; tenże, Kierunki reformy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, KPP 1999, z. 2; tenże, Prawo rodzinne i stosunki rodzinno-prawne, Studia Prawa Prywatnego 2007, Nr 1; tenże, Stan cywilny i jego ochrona, ZN Uniwersytetu Szczecińskiego. Roczniki Prawnicze 2009, Nr 19; W. Stojanowska, Dobro dziecka jako instrument wykładni norm konwencji o prawach dziecka oraz prawa polskiego i jako dyrektywa jego stosowania, [w:] T. Smyczyński (red.), Konwencja o prawach dziecka. Analiza i wykładnia, Poznań 1998; taż, Rozwód a dobro dziecka, Warszawa 1979; T. Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Warszawa 2010; P. Telusiewicz, Służebna rola zwrotu „rodzinny” w przepisach prawa polskiego, Lublin 2013; Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1979; E. Wiśniewska, Pojęcie rodziny w ustawodawstwie polskim, Acta Universitatis Wratislaviensis 1990, Nr 1152, Prawo CLXXXVI; F. Zedler, Sądy rodzinne. Wybrane zagadnienia organizacyjne i procesowe, Warszawa 1984; Z. Ziembiński, Wieloaspektowość badań nad prawem dotyczącym rodziny, [w:] Z. Tyszka (red.), Metodologiczne problemy badań nad rodziną. Praca zbiorowa, Poznań 1980; M. Ziemska (red.), Rodzina współczesna, Warszawa 1999.

§ 1. Prawo rodzinne i prawo opiekuńcze

Prawo rodzinne tworzą normy regulujące podstawowe kwestie związane z funkcjonowaniem rodziny, takie jak:

– zawarcie małżeństwa;

– osobowe i majątkowe relacje między małżonkami;

– ustanie związku małżeńskiego;

– ustalenie pochodzenia dziecka;

– sprawowania władzy rodzicielskiej i kontakty z dzieckiem;

– przysposobienie;

– umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej;

– alimentacja.

Specyfiką większości norm prawa rodzinnego jest ich bezwzględnie obowiązujący charakter, co oznacza, że ich wyrażonej w ustawie treści nie można zmienić wolą podmiotów, których one dotyczą. Przykładowo: rodzice nie mogą przekazać innym osobom władzy rodzicielskiej, jaka im na mocy KRO przysługuje, podobnie jak rozwodzący się rodzice nie mogą ustalić sposobu realizowania kontaktów z dzieckiem w sposób sprzeczny z jego dobrem. Prawo opiekuńcze to z kolei normy dotyczące ochrony interesów życiowych (spraw osobowych i majątkowych) osób małoletnich, nad którymi nikt nie sprawuje władzy rodzicielskiej oraz całkowicie ubezwłasnowolnionych osób dorosłych. Nad jednymi i drugimi sąd opiekuńczy ma obowiązek ustanowić opiekę i wyznaczyć dla nich opiekuna.

Jedynie względy funkcjonalne sprawiły, że współtworzą one wraz z prawem rodzinnym jeden kodeks – prawu opiekuńczemu bliżej bowiem jest do osobowego prawa cywilnego.

Inne, przyjęte poza Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, bardzo liczne uregulowania odnoszące się do funkcjonowania rodziny, są określane, jako prawo dotyczące rodziny i zostały scharakteryzowane niżej.

Prawo rodzinne jest działem prawa cywilnego. Nawiązuje ono do wielu kwestii uregulowanych w Kodeksie cywilnym, które są na studiach prawniczych przedmiotem wykładu zwłaszcza z części ogólnej prawa cywilnego.

Są one w podręczniku wyjaśniane jedynie na tyle na ile to konieczne i z pewnością wykładowcy muszą w tym zakresie dzielić się ze studentami zasobami własnej wiedzy z tego obszaru.

Specyfiką stosunków prawnych (relacji między podmiotami prawa) powstających na gruncie prawa rodzinnego jest to, że łączą ściśle określone podmioty, a zmiana stron tych stosunków nie jest dopuszczalna. Uregulowania prawa rodzinnego mają służyć stabilności rodziny i poszanowania jej autonomii. Interweniowanie prawem w życie rodziny jest dopuszczalne, o ile jest to niezbędne dla rozwiązania rodzinnego problemu prawnego.

Każda norma prawna powinna mieć uzasadnienie swego istnienia w etyce, jednak na tle innych dziedzin prawa związek norm prawa rodzinnego z etyką jest szczególnie silny. Dowodzi tego m.in. częste występowanie w nich klauzul generalnych (zwrotów, których interpretowanie wymaga odwołania się do ocen żywionych przez ustawodawcę) takich jak: dobro dziecka1, dobro rodziny2 (coś jest dobre lub niedobre dla dziecka, czy rodziny), zasady współżycia społecznego3.

Doniosłą rolę spełniają też w prawie rodzinnym normy postępowania, które nie zostały obwarowane sankcją prawną (leges imperfectae) służące wyrażeniu w tekście prawnym aprobowanej przez ustawodawcę wizji funkcjonowania rodziny połączonej z przekonaniem o nieużyteczności w danym przypadku stosowania przymusu prawnego do jej realizacji4.

Należy podkreślić, że uregulowania dotyczące stosunków prawnych łączących poszczególnych członków rodziny lub odnoszące się do relacji między nimi, formułowane są w prawie rodzinnym w taki sposób, aby ochrona obejmowała również rodzinę, którą oni współtworzą. Przejawia się to m.in.:

– w uzależnieniu zezwolenia na zawarcie małżeństwa kobietom, które nie ukończyły 18. roku życia, a także osobom z niepełnosprawnością intelektualną, od oceny, czy byłoby to zgodne z dobrem założonej rodziny (art. 10 § 1 i art. 12 § 1 KRO);

– w obowiązku małżonków zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli (art. 27 KRO);

– we wspólnej odpowiedzialności małżonków, żyjących w ustroju wspólności majątkowej, za długi jednego z nich (art. 41 KRO); – w obowiązku dziecka, które mieszka u rodziców, a ma dochody z pracy, przyczyniania się do pokrywania kosztów utrzymania rodziny (art. 91 § 1 KRO);

– w obowiązku dziecka, które pozostaje na utrzymaniu rodziców i mieszka u nich, pomocy im we wspólnym gospodarstwie (art. 91 § 2 KRO).

§ 2. Źródła prawa rodzinnego

I. Konstytucja RP o rodzinie

Konstytucja RP5 zawiera kilka przepisów dotyczących wprost prawnej ochrony rodziny.

W art. 18 Konstytucji RP określono małżeństwo jako związek mężczyzny i kobiety, deklarując, że – obok rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa – znajduje się ono pod ochroną RP. Treść przepisu sprawia, że nie ma formalnych przeszkód (choć budzi to wątpliwości merytoryczne), by uregulować pożycie par homoseksualnych na gruncie prawa majątkowego i socjalnego. Wyklucza ona natomiast tworzenie ustawy regulującej zawieranie przez pary homoseksualne związków małżeńskich.

Artykuł 47 Konstytucji RP zapewnia każdemu poszanowanie prywatności życia rodzinnego i prawo rodziny do prywatności. Jest ono konsekwencją przyjęcia w polskim prawie zasady autonomii rodziny rozumianej przede wszystkim, jako autonomia względem wpływów państwa.

Uszczegółowieniem prawa rodziny do prywatności jest prawo rodziców do prymatu w wychowaniu dzieci (art. 48 ust. 1 Konstytucji RP). Rodzice, wychowując dziecko, powinni jednak uwzględniać stopień jego dojrzałości, a także wolność sumienia i wyznania oraz przekonania, jakie ono żywi. Ma to znaczenie praktyczne m.in. w ramach zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego (art. 53 ust. 3 Konstytucji RP).

Interpretacja wskazanych przepisów powinna być następująca: kierunek wychowania i nauczania moralnego, a także wychowania i nauczania religijnego wyznaczają dziecku jego rodzice. Powinni oni w swych decyzjach uwzględniać zdanie dziecka stosownie do stopnia jego dojrzałości (art. 95 § 4 KRO). Gdyby rodzice egzekwowali swą wolę wbrew poglądom dziecka, dopuszczając się zachowań zagrażających jego dobru lub też rażąco nadużyli swych uprawnień, wówczas mogłoby dojść do ingerencji sądu w formie ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej (art. 109 § 1 lub art. 111 § 1 KRO). Istnieje bowiem możliwość ingerowania Państwa w relację łączącą rodziców z dziećmi, jednak „tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu” (art. 48 ust. 2 Konstytucji RP).

Konstytucyjną rangę ma w Polsce idea ochrony praw dziecka: „Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją” (art. 72 ust. 1 zd. 2 Konstytucji RP), zaś: „Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych” (ust. 2).

Konstytucja nakłada na państwo obowiązek prowadzenia polityki społecznej i gospodarczej uwzględniającej dobro rodziny dając prawo do szczególnej ochrony rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej (art. 71 Konstytucji RP).

II. Kodeks rodzinny i opiekuńczy

Głównym źródłem prawa rodzinnego jest KRO, który obowiązuje od 1.1.1965 r. Zawiera on regulacje stosunków rodzinnoprawnych opartych na małżeństwie, pokrewieństwie, powinowactwie i przysposobieniu oraz unormowania wykraczające poza tę materię, bo należące do obszaru osobowego prawa cywilnego, a dotyczące stosunków opiekuńczych. Na przestrzeni z górą 50 lat obowiązywania, był wielokrotnie nowelizowany. Pierwotny tekst bądź modyfikowano, bądź wprowadzono do niego nowe uregulowania. Treść tego Kodeksu jest przedmiotem wykładu w tej części podręcznika i podstawowym aktem prawnym, na którym wykład jest oparty.

III. Prawo rodzinne a prawo dotyczące rodziny

Poza prawem rodzinnym, czyli normami zawartymi w Konstytucji i Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, są również przepisy wielu innych aktów prawnych dotyczące obowiązków i praw w zakresie ról w grupie rodzinnej, a także normy, które bezpośrednio nie regulują obowiązków członków rodziny, lecz mają wyraźny wpływ na funkcjonowanie rodziny. Składają się one na prawo dotyczące rodziny, czyli zbiór norm, należących do różnych gałęzi prawa, które wyodrębnione są według kryterium funkcji, jaką jest ochrona rodziny.

Prawo rodzinne w ścisłym znaczeniu należy traktować, jako swoistą część ogólną w stosunku do szczegółowych regulacji przyjętych w prawie dotyczącym rodziny. Te drugie zaś należy interpretować w łączności z odpowiadającymi im instytucjami prawa rodzinnego, by tworzyły wraz z nimi aksjologiczną, formalną i pragmatyczną całość. Tego oczekuje się wszak od systemu prawa.

Wśród aktów prawnych, jakie należy zaliczyć w całości lub w części do prawa dotyczącego rodziny na szczególne uwzględnienie zasługują:

1) ustawa z 28.11.2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego6, która jest ściśle powiązana m.in. z przepisami prawa rodzinnego o przysposobieniu, zawarciu lub ustaniu małżeństwa;

2) ustawa z 7.9.2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów7 – silnie nawiązująca do uregulowań kodeksowych na temat obowiązków alimentacyjnych (zob. rozdział III);

3) ustawa z 19.8.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego8;

4) ustawa z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej9 – szczegółowo regulująca administracyjne i proceduralne zagadnienia pieczy zastępczej i procedury adopcyjnej (zob. rozdział III);

5) ustawa z 12.3.2004 r. o pomocy społecznej10, której regulacje są silnie funkcjonalnie i formalnie związane z przepisami kodeksowymi dotyczący mi obowiązków alimentacyjnych;

6) ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich11 (zob. rozdział VI);

7) rozdział XXV KK (ale nie tylko ten) poświęcony ochronie rodziny (zob. rozdział V);

8) ustawa z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie12;

9) ustawa z 17.10.2008 r. o zmianie imienia i nazwiska13 zawierająca reguły przyjmowania imion i nazwisk innych niż te, które nadano na podstawie KRO;

10) ustawa z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży14 zawierająca regulacje dotyczące realizowania przez rodzinę jej funkcji prokreacyjnej w kontekście zagwarantowanego każdemu w Konstytucji prawa do życia;

11) Kodeks pracy, zwłaszcza jego przepisy o ochronie macierzyństwa i egzekucji alimentów z wynagrodzenia za pracę;

12) Kodeks cywilny.

    Wśród licznych uregulowań KC dotyczących wprost życia rodzinnego wskazać można na przepisy prawa spadkowego, regulacje umów zawieranych z reguły w kręgu rodzinnym, takich jak dożywocie i renta, instytucję renty odszkodowawczej dla rodziny osoby poszkodowanej czynem niedozwolonym, art. 6801 stanowiący, że bez względu na istniejące między małżonkami stosunki majątkowe, są oni najemcami lokalu mającego służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych założonej przez nich rodziny, jeżeli nawiązanie stosunku najmu nastąpiło w czasie trwania małżeństwa;

13) ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe15 zawierająca reguły kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla spraw rodzinnych z elementem zagranicznym;

14) ustawy dotyczące ubezpieczeń społecznych: z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych16, z 25.6.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa17, z 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych18, które (podobnie jak wymieniona wyżej ustawa o pomocy społecznej) dotyczą rozmaitych świadczeń o charakterze ubezpieczeniowym i zaopatrzeniowym, co ma istotny wpływ na uprawnienia i obowiązki alimentacyjne;

15) Kodeks postępowania cywilnego;

   Chodzi zwłaszcza o zawarte w nim przepisy sprofilowane pod kątem specyfiki rozstrzygania spraw rodzinnych dotyczące postępowań odrębnych w sprawach małżeńskich i w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 425–458), postępowań nieprocesowych w sprawach z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli (art. 561–605) i w sprawach z zakresu prawa osobowego (art. 526–560), postępowania egzekucyjnego świadczeń alimentacyjnych (art. 1081–1088), a nade wszystko przepisy o mediacji, które weszły w życie w 2005 r. (art. 1831–18315, a także związane z możliwością przeprowadzenia mediacji zmiany w postępowaniu w sprawach o rozwód i o separację oraz w sprawach rodzinnych i opiekuńczych rozpatrywanych w trybie nieprocesowym – nowy art. 5702).

16) ustawa z 6.1.2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka19.

Do prawa dotyczącego rodziny należy też wiele ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych, które są częścią krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, chyba że stosowanie danej konwencji jest uzależnione od wydania ustawy (art. 91 Konstytucji RP). W najbardziej znanych dokumentach międzynarodowych dotyczących praw człowieka20, rodzinie poświęcono mało miejsca. Jednak to właśnie w nich wyrażono idee prymatu rodziców w wychowaniu dzieci, autonomii rodziny względem wpływów państwa, a także potrzebę wspierania rodziny przez państwo.

Pod względem szczegółowości i kompleksowego charakteru uregulowań dotyczących rodziny wyjątkowy charakter ma Konwencja o Prawach Dziecka z 20.11.1989 r.21, której znajomość w szczególny sposób zalecić wypada pedagogom. Potraktowano w niej dziecko, jako samodzielny podmiot prawa, podkreślając konieczność zapewnienia ochrony każdemu dziecku bez względu na jego rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne, status majątkowy, niepełnosprawność, cenzus urodzenia lub jakikolwiek inny, a także bez względu na jakikolwiek cenzus jego rodziców bądź opiekunów prawnych.

Podstawą regulacji przyjętych w tej konwencji jest pogląd, że najskuteczniejszym sposobem ochrony praw dzieci jest ochrona i wspieranie rodzin, tak aby mogły one w pełnym zakresie wypełniać swoje funkcje.

Kryterium oceny wszelkich przedsięwzięć dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje pomocy społecznej, sądy, władze administracyjne i ciała ustawodawcze, jest na gruncie tej konwencji „najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka” (art. 3).

Jeżeli chodzi o pojmowanie dziecka, to, z jednej strony, w Preambule mowa jest o potrzebie ochrony praw dzieci „zarówno przed, jak i po urodzeniu”, z drugiej zaś, w art. 1, określono dziecko jako „istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletniość”. Mglistość wypowiedzi na temat początku ludzkiej istoty miała kluczowe znaczenie dla ratyfikowania konwencji przez prawie wszystkie kraje.

Niektóre spośród wymienionych w Konwencji praw dziecka będą przedmiotem rozważań zawartych w dalszych rozdziałach skryptu, gdzie omówiono je na tle polskiego ustawodawstwa. Chodzi tu o prawo dziecka do:

1) życia (art. 6),

2) określenia tożsamości i znajomości swego pochodzenia (art. 7),

3) rodziny i pozostawania pod opieką rodziców, którym przysługuje prymat w wychowaniu dziecka (art. 7 oraz 5, 18, 27),

4) poszanowania więzi rodzinnych (art. 9),

5) ustanowienia dla niego pieczy zastępczej (art. 20),

6) ochrony przed wszelkimi formami przemocy (art. 19), w tym ochrony przed wszelkimi formami wyzysku seksualnego i nadużyć seksualnych (art. 34),

7) ochrony dobra dziecka w postępowaniu adopcyjnym (art. 21),

8) odpowiedniego poziomu życia (art. 27).

Konwencja o Prawach Dziecka wymienia również m.in. wolności: wypowiedzi (art. 12), myśli, sumienia i religii (art. 14), zrzeszania się i pokojowych zgromadzeń (art. 15), a także prawa do: dostępu do informacji oraz materiałów pochodzących z różnorodnych źródeł krajowych i międzynarodowych (art. 17), korzystania z usług medycznych i rehabilitacyjnych (art. 24, 25), zabezpieczenia społecznego, w tym ubezpieczeń społecznych (art. 26), pełni normalnego życia w przypadku dzieci niepełnosprawnych (art. 23), nauki (art. 28, 29), własnego życia kulturalnego dzieci należących do mniejszości etnicznych, religijnych, językowych oraz pochodzenia autochtonicznego (art. 30) i inne.

Spośród innych międzynarodowych dokumentów dotyczących rodziny, statusu poszczególnych jej członków, relacji między nimi, konkretnych problemów związanych z funkcjonowaniem rodziny itp. najistotniejsze to:

1) Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci (Strasburg 25.1.1996 r.22);

Zawiera gwarancje ochrony praw na gruncie prawa proceduralnego. Oparta jest na założeniu, że zanim sprawa rodzinnego konfliktu zostanie przedstawiona właściwemu organowi sądowemu, pożądane jest podjęcie prób osiągnięcia porozumienia wewnątrz rodziny. Jeżeli jednak konieczne stanie się wszczęcie postępowania, wówczas dzieci powinny posiadać możliwość wykonywania swoich praw. Konwencja wymienia prawa procesowe dzieci, w tym m.in. prawo do: bycia informowanym o swojej sytuacji prawnej, wyrażania swoich opinii w toku postępowania (dotyczy ono dzieci mających wystarczające rozeznanie w dotyczącym ich postępowaniu), żądania wyznaczenia specjalnego pełnomocnika lub ustanowienia własnego pełnomocnika, a także prawo do korzystania ze wszystkich lub niektórych praw strony.

Wśród zadań spoczywających na sądzie wskazano obowiązek:

a) zebrania wszelkich informacji niezbędnych do rozstrzygnięcia zgodnego z dobrem dziecka,

b) upewnienia się (poprzez zasięgnięcie opinii dziecka), czy dziecko otrzymało wszelkie – stosowne do jego rozeznania – istotne informacje,

c) umożliwienia dziecku przedstawienia stanowiska i uwzględnienie go,

d) szybkiego działania w sprawach dotyczących dzieci, a w określonych prawem przypadkach wszczynania spraw z urzędu, ustanawiania pełnomocników w sprawach, w których rodzice nie mogą reprezentować dziecka;

2) Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Rzym 4.11.1950 r.23) wraz z opartym na niej orzecznictwem Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.

Istotne znaczenie ma zwłaszcza art. 8 tej konwencji, który brzmi: „1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji. 2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”. Ponadto „[...] Państwo uznaje prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi”;

3) Konwencja dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę (Haga 25.10.1980 r.24);

4) Europejska Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz przywracaniu pieczy nad dzieckiem (Luksemburg 20.5.1980 r.25);

5) Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych (Haga 2.10.1973 r.26);

6) Europejska Konwencja o przysposobieniu dzieci (Strasburg 24.4.1967 r.27);

7) Konwencja o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego (Haga 29.5.1993 r.28).

Wśród źródeł prawa dotyczącego rodziny wymienić należy rezolucje i rekomendacje przyjęte przez Radę Europy, a to z powodu ich wpływu na kształtowanie prawa w państwach członkowskich, a zwłaszcza:

1) rezolucję Nr (77)33 w sprawie umieszczania dzieci poza rodziną i rekomendacji Nr R (87)6;

2) rekomendację Nr R (84)4 w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej;

3) rekomendację Nr R (82)2 w sprawie wypłacania przez państwo zaliczek na poczet świadczeń alimentacyjnych należnych dzieciom i wielu innych.

Problematyka rodzinna znajduje też odzwierciedlenie w ustawodawstwie Unii Europejskiej, czego przykładem jest rozporządzenie Rady (WE) Nr 2201/2003 z 27.11.2003 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej29 (uchylające rozporządzenie (WE) Nr 1347/2000), tzw. Bruksela II bis. Aktem o dużej doniosłości społecznej jest też rozporządzenie Rady (WE) Nr 4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych30.

Polska zawarła poza tym szereg umów dwustronnych dotyczących pomocy prawnej w sprawach cywilnych, karnych oraz rodzinnych.

§ 3. Podstawowe pojęcia dotyczące rodziny

I. Rodzina

W opracowaniach socjologicznych i w dokumentach międzynarodowych rodzina określana jest jako podstawowa komórka społeczna. Podstawowa, albowiem najmniejsza, a ponadto taka, do której należy, należał lub należeć będzie każdy. Rodzina jest też powszechnie określana jako grupa najlepiej odpowiadająca psychologicznym, w tym emocjonalnym, potrzebom człowieka i w typowej sytuacji optymalne środowisko jego wszechstronnego rozwoju.

Rodziny nie zdefiniowano w przepisach prawa rodzinnego, co nie jest uchybieniem ustawodawcy. Można bowiem to pojęcie wyinterpretować (interpretowanie tekstów prawnych jest istotą pracy prawnika) z ogółu unormowań KRO, jako opartą na małżeństwie rodzinę małą (w języku socjologów zwana rodziną nuklearną), czyli jedno- lub dwupokoleniową (por. art. 27 KRO). Szersze ujęcie rodziny znajduje się w przepisach dotyczących obowiązków alimentacyjnych (art. 60 i 614 § 4, art. 128–1441 KRO), które dotyczą wszystkich krewnych w linii prostej, niektórych spośród powinowatych, małżonków (także po rozwodzie, unieważnieniu małżeństwa i żyjących w separacji), rodzeństwa, osób, których więź adopcyjna została rozwiązana (art. 125 KRO) i niektórych innych osób (art. 141 KRO), a także w przepisach o kontaktach z dzieckiem, które przysługują rodzicom, rodzeństwu, dziadkom i powinowatym w linii prostej (art. 1136 KRO).

Więzami rodzinnymi w rozumieniu polskiego prawa rodzinnego są:

1) pokrewieństwo (jego konsekwencje prawne są ograniczone do pokrewieństwa w linii prostej oraz pokrewieństwa w linii bocznej w stopniu drugim);

2) przysposobienie (niektóre jego skutki mogą trwać również po rozwiązaniu przysposobienia);

3) powinowactwo (konsekwencje prawne dotyczą wyłącznie powinowactwa w linii prostej);

4) małżeństwo (skutki prawne małżeństwa mogą trwać po jego ustaniu).

W aktach prawnych innych niż Kodeks, czasami rodzina jest zdefiniowana, ale jedynie w sposób użyteczny wyłącznie dla celów, jakie ustawodawca chce w danej ustawie osiągnąć. Na przykład w ustawie o pomocy społecznej rodziną nazwano osoby tworzące wspólne gospodarstwo domowe, co wiąże się ze sposobem ustalania uprawnień do świadczeń socjalnych zależnych od osiągania w rodzinie odpowiednio niskiego miesięcznego dochodu na osobę. Z kolei w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych jako członków rodziny zmarłego pracownika uprawnionych po nim do renty rodzinnej wymieniono: dzieci własne i przez niego przysposobione, pasierbów, wnuki i rodzeństwo przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, ponadto małżonka (wdowę i wdowca także wówczas, gdy przed śmiercią ubezpieczonego orzeczony został między nimi rozwód lub separacja) oraz rodziców (art. 65–71 tej ustawy).

W Konstytucji RP posłużono się pojęciem „rodzina niepełna” (art. 71) wskazując, że rodziny takie powinny być przedmiotem szczególnej troski w ramach prowadzonej przez państwo polityki społecznej. Ten kontekst (polityka społeczna) skłania, by omawiane pojęcie odnosić do rodzin ekonomicznie niewydolnych – samotnie gospodarujący rodzic wraz z dzieckiem (lub z dziećmi), a więc grupa społeczna, w której co najwyżej jedna osoba (a bywa, że żadna) ma źródło utrzymania i wyłącznie na niej spoczywają obowiązki związane z wychowaniem dzieci i pracą w gospodarstwie. Udzielanie, tak rozumianym rodzinom niepełnym, ekonomicznego wsparcia z funduszy publicznych jest uzasadnione etycznym nakazem pomocy słabszym. Takiego uzasadnienia nie ma natomiast idea wspierania, w ramach polityki społecznej państwa, osób jedynie formalnie samotnych, a faktycznie żyjących w trwałych związkach, czyli w konkubinatach.

W przepisach ustawy o świadczeniach rodzinnych obowiązujących od jej wejścia w życie 1.5.2004 r. do uchylenia ustawą o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej z 22.4.2005 r., przyjęto jednak, iż rodziną niepełną jest także konkubinat. Dodatek dla osób samotnie wychowujących dziecko, a więc dla rodziny niepełnej, przyznano bowiem m.in. rodzicom, którzy byli jedynie formalnie samotni (nie pozostawali w związku małżeńskim), a w rzeczywistości żyli w konkubinacie. Trybunał Konstytucyjny31 trafnie uznał to rozwiązanie za sprzeczne m.in. z art. 18 Konstytucji RP, który nakazuje ochronę rodziny, z czym nie da się pogodzić dyskryminowania w dostępie do świadczeń socjalnych rodzin opartych na małżeństwie w porównaniu z osobami formalnie samotnymi, ale faktycznie żyjącymi w konkubinacie.

Jako sprzeczne z art. 18 Konstytucji są częste w praktyce przywileje w przyjmowaniu do żłobków i przedszkoli dzieci osób żyjących w konkubinacie, jako rzekomo dzieci osób samotnie wychowujących dziecko. Nie są to rodziny niepełne w rozumieniu art. 71 Konstytucji RP.

Z kolei w orzeczeniach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu wydawanych na podstawie art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, kategorię „życie rodzinne”, odnoszono nie tylko do więzów wynikających z małżeństwa i pokrewieństwa, lecz również do: zamieszkującego razem związku faktycznego32, związku łączącego mężczyznę, który łoży na utrzymanie dziecka ze swą byłą żoną, z którą się rozwiódł33, związku ojca z dzieckiem umieszczonym w rodzinie zastępczej34,związku faktycznego, w którym mężczyzna – co prawda – nie zamieszkiwał razem z matką swych dzieci, których nie mógł uznać z przyczyn formalnych35, związku homoseksualnego36.

II. Małżeństwo

Fundamentem rodziny jest małżeństwo, które, w świetle przepisów KRO oraz art. 18 Konstytucji RP, jest związkiem mężczyzny i kobiety sformalizowanym przez normy regulujące przesłanki jego zawarcia. Jest to związek osób wolnych w tym sensie, że swobodnie wyrażają one chęć jego zawarcia. Z założenia ma to być związek trwały, choć – na gruncie prawa – nie jest on nierozerwalny (istnieje dopuszczalność rozwiązania małżeństwa). Małżonkowie mają w swym związku równe prawa i obowiązki.

III. Dziecko

Niewątpliwie dzieckiem jest każdy, kto nie jest pełnoletni i w związku z tym podlega władzy rodzicielskiej rodziców lub opiece sprawowanej przez opiekuna.

Pełnoletność uzyskuje kobieta, która za zezwoleniem sądu wyszła za mąż po ukończeniu 16. roku życia.

Słowo „dziecko” użyte w art. 133 § 1 KRO odnosi się również do dzieci będących osobami pełnoletnimi. Obowiązek alimentacyjny spoczywający na rodzicach względem ich dziecka trwa bowiem dopóty, dopóki nie stanie się ono ekonomicznie samodzielne, co w typowych przypadkach następuje po przekroczeniu progu metrykalnej dorosłości.

Można wskazać wiele innych przykładów przepisów dotyczących dzieci będących osobami dorosłymi, np. w art. 931 KC wyznaczono pierwszy krąg spadkobierców w ramach dziedziczenia ustawowego. W tym przepisie nie pada jednak słowo „dziecko”, lecz „zstępni” czyli pokolenia młodsze (dzieci, wnuki, prawnuki itd.).

Nie wchodząc w problematykę filozoficzną, czy też biologiczną zagadnienia, należy wskazać uregulowania odnoszące się do początku życia. W preambule Konwencji Prawach Dziecka stwierdzono, że dziecko „wymaga szczególnej opieki i troski – w tym ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu”. Z kolei na podstawie ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka dzieckiem, jako podmiotem, który ma być chroniony jest „każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności” (art. 2 ust. 1). Również w ustawie o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży objęto ochroną życie ludzkie począwszy od jego fazy prenatalnej. Nałożono – m.in. na organy administracji rządowej i samorządowej – obowiązek wspierania kobiet ciężarnych na płaszczyźnie medycznej, prawnej i socjalnej akcentując, że chodzi tu też o opiekę prenatalną nad dzieckiem.

Czyn określany, jako przerwanie ciąży, jest zakazany pod groźbą kary (art. 152–154 KK), a sankcja karna dotknąć może lekarza, który go dokonał wbrew przepisom ustawy, podżegacza i pomocnika. Natomiast nie podlega karze kobieta, która poddała się temu zabiegowi. We wspomnianej ustawie wskazano wyjątkowe sytuacje, w których przerwanie ciąży jest dopuszczalne. Nie popełnia bowiem przestępstwa lekarz, który dokonał tego w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej w przypadku, gdy:

1) ciąża była zagrożeniem dla życia lub poważnym zagrożeniem dla zdrowia matki, co stwierdzono orzeczeniem lekarza innego niż lekarz podejmujący działanie (nie jest ono niezbędne w przypadku natychmiastowej konieczności uchylenia zagrożenia dla matki);

2) badania prenatalne potwierdzone orzeczeniem innego lekarza niż lekarz podejmujący działanie wskazały na ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu albo nieuleczalną chorobę zagrażającą życiu dziecka;

3) zachodziło uzasadnione podejrzenie, potwierdzone zaświadczeniem prokuratora, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego.

Wprowadzona w 1996 r. dopuszczalność przerwania ciąży w sytuacji, kiedy kobieta znajduje się w trudnych warunkach życiowych lub w trudnej sytuacji materialnej (możliwość taka istniała w latach 1956–1993 i postulowana jest obecnie przez środowiska lewicowe i feministyczne), została uznana przez Trybunał Konstytucyjny37 za sprzeczną z art. 38 Konstytucji RP głoszącym, iż „Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia”.

W prawie cywilnym, którego działem jest prawo rodzinne, istnieje wiele regulacji chroniących interesy majątkowe dzieci poczętych. Mają one niekiedy rodowód aż w prawie rzymskim i funkcjonują niezależnie od tego, w jaki sposób aktualnie uregulowana jest dopuszczalność przerywania ciąży. Dziecko poczęte, pod warunkiem że urodzi się żywe, może m.in.: dziedziczyć po osobie, która zmarła zanim ono się urodziło (art. 927 § 2 KC), dochodzić wyrównania szkód uczynionych mu w życiu płodowym (art. 4461 KC), a także – już w fazie życia płodowego ojciec może uznać je za swoje dziecko (art. 75 KRO).

IV. Pokrewieństwo

Krąg osób zaliczanych do rodziny wyznaczony jest przede wszystkim przez pokrewieństwo. Występuje pokrewieństwo w linii prostej (pradziadek – babcia – ojciec – córka – wnuk – prawnuczka itd.), łączące osoby, które pochodzą bezpośrednio (matka – syn) lub pośrednio (dziadek – wnuczka) jedna od drugiej oraz pokrewieństwo w linii bocznej (rodzeństwo, kuzynostwo), kiedy to dane osoby nie pochodzą od siebie, a wiąże je to, że mają wspólnego przodka (art. 617 KRO).

Pokrewieństwo mierzy się w stopniach. Stopień pokrewieństwa w linii prostej równy jest liczbie pokoleń dzielących dane osoby (ojciec i córka są krewnymi pierwszego stopnia, dziadek i wnuczka to krewni w stopniu drugim, prababka i prawnuk spokrewnieni są w stopniu trzecim). Krewni w linii prostej mogą być krewnymi wstępnymi, jeżeli są starsi od osoby, w stosunku do której ustalamy pokrewieństwo, lub też krewnymi zstępnymi, jeżeli są od niej młodsi.

Stopień pokrewieństwa w linii bocznej równy jest natomiast liczbie urodzeń potrzebnych do zaistnienia osób, których koligację opisujemy (dlatego rodzeństwo, to krewni drugiego stopnia w linii bocznej, gdyż do zaistnienia tej relacji konieczne były dwa urodzenia, tj. każdego z nich).

Rys. 1. Koligacje (I)

– ABE, ABD, AC – krewni w linii prostej,

– A w stosunku do B (także B wobec D, A wobec C) jest krewnym wstępnym 1. stopnia w linii prostej (wstępni to pokolenia starsze),

– D w stosunku do B (także E wobec B, C wobec A) jest krewnym zstępnym 1. stopnia w linii prostej (zstępni to pokolenia młodsze),

– ED – rodzeństwo (krewni w linii bocznej 2. stopnia; w linii bocznej nie ma pokrewieństwa 1. stopnia),

– EC – krewni w linii bocznej 3. stopnia (np. wuj i bratanek).

V. Powinowactwo

W odróżnieniu od pokrewieństwa, które jest węzłem biologicznym, więź powinowactwa powstaje w konsekwencji zawarcia małżeństwa i dotyczy relacji między małżonkiem a rodziną współmałżonka. Powinowatym jest krewny małżonka, czyli np.: pasierbica (jej/jego dziecko), teściowa (jej/jego matka), szwagier (jej/jego brat).

Więź powinowactwa trwa pomimo ustania małżeństwa. Ma to uzasadnienie w świetle reguł prawa małżeńskiego, zabraniających zawierania małżeństw osobom spowinowaconym w linii prostej (art. 14 KRO).

Także wiele innych przepisów reguluje skutki powinowactwa. Są wśród nich zarówno przepisy KRO (np. art. 19, 144, a pośrednio także art. 56 § 2), jak i innych aktów prawnych, w tym np.:

1) art. 115 § 11 KK, w którym zaliczono powinowatych w linii prostej i w linii bocznej (do drugiego stopnia) do istotnego w prawie karnym grona osób najbliższych;

2) art. 24 KPA wskazujący na spowinowacenie ze stroną postępowania, jako powód wyłączenia urzędnika z prowadzenia sprawy i art. 83 KPA pozwalający osobom w bliskim stopniu spowinowaconym ze stroną postępowania odmówić składania zeznań;

3) przepisy ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zaliczają pasierbów do kręgu osób uprawnionych do renty rodzinnej.

Ranga prawna powinowactwa wzrasta wraz z coraz większą liczbą rozwodów i ponownym zawieraniem związków małżeńskich, a więc ze wzrastającą liczbą rodzin określanych jako rekonstruowane. Konsekwencją tego zjawiska jest m.in. niedawna zmiana KC38 włączająca pasierbów do kręgu spadkobierców ustawowych.

Rys. 2. Koligacje (II)

– D i E są małżeństwem (=),

– C, B, D to potomstwo A, a E, S, T to potomstwo R, czyli krewni zstępni w linii prostej 1. stopnia,

– F, G, H to potomstwo B, a więc wnuki A (jego krewni w linii prostej 2. stopnia),

– I, J to potomstwo D, a więc wnuki A (krewni A w linii prostej 2. stopnia) oraz kuzynostwo F, G, H (ich krewni w linii bocznej 4. stopnia),

– J to wspólne dziecko D i E,

– A i L są krewnymi w linii prostej (stopień 4),

– L i J są krewnymi w linii bocznej (stopień 6),

– F i G są rodzeństwem, a więc krewnymi w linii bocznej (stopień 2, gdyż w linii bocznej nie ma stopnia 1.),

– K i E są spowinowaceni w linii bocznej (stopień 4),

– E i A są spowinowaceni w linii prostej (stopień 1),

– D i U są spowinowaceni w stopniu 1. (U jest pasierbem lub pasierbicą D).

§ 4. Zasady prawa rodzinnego

Główne idee, jakimi kieruje się ustawodawca tworząc takie a nie inne uregulowania prawne, przyjęto nazywać zasadami prawa. Wspólne dla całego systemu prawnego są zasady ustroju państwa formułowane na gruncie prawa konstytucyjnego. Poza nimi można wskazać zasady, na których oparto rozwiązania właściwe dla poszczególnych dyscyplin szczegółowych prawoznawstwa.

Wśród zasad prawa rodzinnego (autorzy przedstawiają rozmaite ich katalogi) wymienić należy w szczególności zasady:

1) dobra dziecka;

2) ochrony rodziny;

3) ochrony prywatności życia rodzinnego;

4) solidarności grupy rodzinnej;

5) trwałości małżeństwa;

6) świeckości.

I. Zasada dobra dziecka

Odwołanie do dobra dziecka wyrażono w wielu przepisach KRO wprost, a tam gdzie nie zostało to wyraźnie wypowiedziane, również łatwo dostrzec, iż stanowiło troskę ustawodawcy. Publiczne i prywatne instytucje pomocy społecznej, sądy, władze administracyjne oraz ciała ustawodawcze mają obowiązek kierowania się w swej działalności dyrektywą najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka, czyli jego dobrem. Sens zasady dobra dziecka sprowadza się do zapewnienia dziecku maksymalnej ochrony jego interesów zarówno osobowych, jak i majątkowych. Ważną dyrektywą jest, by poszukiwanie w danym momencie optymalnych dla dziecka rozwiązań, zawierało też troskę o los dziecka w dalszej perspektywie czasowej.

Starając się rozwiązywać problemy prawne zgodnie z zasadą dobra dziecka należy często poszukiwać optymalnego rozwiązania odwołując się do wiedzy pozaprawnej z zakresu psychologii, pedagogiki, pracy socjalnej, medycznej i innych dziedzin, najlepiej bezpośrednio od specjalistów z tych obszarów wiedzy.

Prawnicy zbyt często powołują się na klauzulę dobra dziecka bez jasnego zadeklarowania co przez to sformułowanie rozumieją. Dotyczy to zarówno opracowań naukowych, jak i orzeczeń sądów.

II. Zasada ochrony rodziny

Wyrażono ją wprost w art. 18 Konstytucji RP, w wielu przepisach KRO oraz wielu innych aktów prawnych. U jej podstaw leży teza głosząca, iż rodzina powinna być chroniona przez państwo dla zachowania ładu społecznego.

Przykładowo za naruszenie omawianej zasady Trybunał Konstytucyjny uznał preferowanie w dostępie do świadczeń socjalnych osób żyjących w konkubinacie w stosunku do osób żyjących w formalnie zawartym związku małżeńskim. Podkreślono negatywne oddziaływanie przepisów motywujących osoby ubogie do występowania o rozwód lub o separację, aby w ten sposób uzyskać status osoby samotnej i otrzymać przewidziany w ustawie o świadczeniach rodzinnych dodatek dla osób samotnie wychowujących dziecko39.

III. Zasada ochrony prywatności życia rodzinnego

Nazywana jest też zasadą autonomii rodziny względem wpływów zewnętrznych, w szczególności zaś wpływów państwa. Funkcjonowanie rodziny, które nie może być dla państwa obojętne, nie powinno jednak wzbudzać u władz publicznych nadmiernego (tj. prowadzącego do nieuzasadnionych ingerencji) zainteresowania. Jeżeli ingerencja państwa w życie rodziny jest niezbędna (np. dla ochrony wyższych wartości niż owa prywatność, takich jak chociażby ochrona dobra dziecka), wówczas powinno do niej dojść z poszanowaniem reguł wynikających z konstytucyjnej zasady pomocniczości.

Zasada pomocniczości sprowadza się do trzech tez:

a) w wykonywaniu tego, co rodzina lub jednostka potrafi samodzielnie czynić (z czym potrafi samodzielnie sobie poradzić), państwo nie powinno jej zastępować;

Dopóki rodzina funkcjonuje w sposób poprawny, dopóty instytucje państwa nie powinny w jej życie w żaden sposób ingerować (np. przejmując pieczę nad dzieckiem lub przekazując świadczenia socjalne).

b) państwo powinno wspierać rodziny i jednostki w tych ich zadaniach, którym pomimo starań nie są one w stanie samodzielnie podołać;

Działania państwa podejmowane zgodnie z zasadą pomocniczości powinny zmierzać do umożliwienia osobom i rodzinom przezwyciężenia trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać, wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia. Wspieranie powinno w miarę możliwości doprowadzić do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem.

Spośród instytucji prawa rodzinnego przykładem regulacji nawiązujących do zasady pomocniczości, czyli przyjętych w celu udzielania wsparcia rodzinie jest np. ograniczenie władzy rodzicielskiej, zwłaszcza w formie umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Wsparcie powinno doprowadzić do ponownego podjęcia przez nią zadań związanych z pieczą nad dzieckiem (pomoc dla samopomocy).

c) należy zaprzestać wspierania, gdy podmiot, który otrzymał pomoc stał się na powrót samodzielny.

Prawnym wyrazem tej dyrektywy powinno być np. orzeczenie o przywróceniu władzy rodzicielskiej osobom, które na to zasługują, orzeczenie o powrocie do rodziny dziecka umieszczonego w placówce opiekuńczo-wychowawczej, czy decyzja administracyjna o zaprzestaniu wypłacania świadczeń socjalnych osobom, które ponownie podjęły pracę.

Zaprzeczeniem oddziaływań opartych na zasadzie pomocniczości, jest wspieranie, które zamiast usamodzielnić prowadzi do ukształtowania w adresatach działań wspierających postawy zwanej wyuczoną bezradnością.

IV. Zasada solidarności grupy rodzinnej

Sprowadza się ona do nakazu wzajemnej odpowiedzialności za siebie członków rodziny i odzwierciedlona jest w przepisach KRO o relacji między rodzicami a dziećmi, w tym o obowiązku wzajemnego szacunku, obowiązkach rodziców wynikających ze sprawowania władzy rodzicielskiej, a także o wzajemnych obowiązkach alimentacyjnych małżonków, krewnych, powinowatych i innych osób.

Zasady prawa małżeńskiego (monogamii, trwałości związków małżeńskich i równouprawnienia małżonków w ich wzajemnych relacjach i w stosunkach z ich wspólnymi dziećmi), zasada kompetencji organów państwa w rozstrzyganiu spraw rodzinnych, w tym zasada świeckości prawa rodzinnego, a także niektóre inne zasady, zostaną omówione przy okazji analizowania tych instytucji prawa rodzinnego, z którymi są najściślej związane.

§ 5. Stan cywilny

Stan cywilny człowieka to jego status (sytuacja prawna) w ramach rodziny, do której należy. Wyznaczenie stanu cywilnego danej osoby jest równocześnie ukazaniem owego stanu również innych członków tej samej rodziny. Innymi słowy, wyznaczenie czyjegoś stanu cywilnego to nic innego jak określenie czyim dana osoba jest dzieckiem, czyim rodzicem, czyim małżonkiem (ewentualnie jest to określenie, że żyje w stanie bezżennym), czyli wyznaczenie jej relacji z innym lub innymi członkami rodziny.

Człowiek może mieć we wszystkich stosunkach prawnych jeden stan cywilny (niepodzielność stanu cywilnego), a więc być dzieckiem jednej kobiety (oznacza to, że dochodzenie macierzyństwa możliwe jest dopiero po skutecznym zaprzeczeniu macierzyństwa kobiety wpisanej jako matka w akcie urodzenia dziecka) i jednego mężczyzny (nie można wystąpić o sądowe ustalenie ojcostwa, jeżeli zgodnie z domniemaniem zawartym w art. 62 KRO ojcem dziecka jest mąż matki), być małżonkiem jednej osoby (zakaz zawierania małżeństw przez osoby, które pozostają w związku małżeńskim).

Wyjątek dotyczy osób adoptowanych w ramach przysposobienia niepełnego i pełnego, gdyż w tych przypadkach przysposobiony zyskując nowy stan cywilny nie traci pierwotnego, do którego – po rozwiązaniu przysposobienia – może powrócić.

Stan cywilny jest konsekwencją (skutkiem):

1) zdarzeń naturalnych (urodzenie się dziecka);

2) czynności prawnych (zawarcie małżeństwa, uznanie dziecka);

3) orzeczeń sądu (np. o ustaleniu ojcostwa, o przysposobieniu i jego rozwiązaniu, o rozwodzie, o unieważnieniu małżeństwa, o unieważnieniu uznania dziecka, o uznaniu za zmarłego).

Prawo do określenia stanu cywilnego jest prawem człowieka. Prawem dziecka jest sporządzenie mu niezwłocznie po urodzeniu aktu urodzenia, a więc do urzędowego określenia jego stanu cywilnego (art. 7 KoPD). Każdemu przysługuje prawo do ochrony stanu cywilnego, czyli do tego, aby uchodzić za dziecko określonych konkretnych osób, za czyjegoś (też konkretnie wskazanego) małżonka. Ma ono charakter niemajątkowy, jest niezbywalne i skuteczne przeciwko każdemu, kto by je naruszył, a w związku z tym, że ma charakter niemajątkowy, możliwość jego dochodzenia nie ulega przedawnieniu (art. 117 § 1 KC).

Sprawami sądowymi dotyczącymi ukształtowania stanu cywilnego człowieka są m.in. sprawy dotyczące ustalenia nieistnienia lub istnienia małżeństwa, unieważnienia małżeństwa, rozwodu, zaprzeczenia lub ustalenia ojcostwa, unieważnienia uznania, ustalenia lub zaprzeczenia macierzyństwa, rozwiązania przysposobienia, a także sprawy o unieważnienie akt stanu cywilnego, o sprostowanie błędu w takim akcie oraz o ustalenie treści aktu.

Istnieje też dopuszczalność powództwa o ustalenie stanu cywilnego (art. 189 KPC), do czego wymagane jest jednak wykazanie interesu prawnego w żądaniu takiego ustalenia.

Transseksualista może wystąpić z roszczeniem o ustalenie swego stanu cywilnego (ustalonego pierwotnie w akcie urodzenia zgodnie z morfologiczno-biologiczną budową ciała) w sposób zgodny z jego poczuciem psychicznym. Powództwo takie ma również uzasadnienie na gruncie art. 23 i 24 KC, które to przepisy dotyczą ochrony dóbr osobistych człowieka.

Dochodzenie praw stanu cywilnego ma charakter ściśle osobisty, stąd uprawnienia prokuratora do wnoszenia powództw w tym zakresie ograniczone są do przypadków wyraźnie wskazanych w ustawie.

Powstanie, wygaśnięcie oraz zmiany stanu cywilnego podlegają rejestracji w księgach stanu cywilnego. Zagadnienie to reguluje Prawo o aktach stanu cywilnego. Ranga dokumentów, jakimi są akta stanu cywilnego, wynika z przyjętej zasady, że stan cywilny osoby stwierdza się na podstawie aktów sporządzonych w księgach stanu cywilnego, przy czym dokumenty te są wyłącznym dowodem zdarzeń, które są w nich stwierdzone. Ponadto istotne znaczenie ma domniemanie prawdziwości poczynionych w nich wpisów, co sprawia, że niezgodność aktów stanu cywilnego z prawdą może być udowodniona wyłącznie w postępowaniu sądowym.

Od stanu cywilnego odróżnić należy stan osobisty człowieka, na który składają się w szczególności: imię, płeć, nazwisko. Jeśli chodzi o imię i nazwisko, to cechy te mogą zmienić się wraz ze zmianą stanu cywilnego, ale nie jest to nieodzowne. Co więcej, w prawie rodzinnym (art. 25 KRO) przyjęto jako rozwiązanie preferowane (bo przyjęte, jeśli strony nie złożą żadnych wniosków) pozostanie małżonków przy swoich nazwiskach sprzed zawarcia małżeństwa. Podobnie z przysposobieniem może, lecz nie musi wiązać się zmiana imienia przysposobionego.

§ 6. Sądy rodzinne i inne instytucje powołane do ochrony rodziny

I. Sądy rodzinne

Sądami rodzinnymi określane są wydziały rodzinne i nieletnich funkcjonujące w strukturze sądów rejonowych i niektórych sądów okręgowych. Orzekają one w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego (z wyłączeniem spraw rozwodowych, o unieważnienie małżeństwa i o separację, które należą do kompetencji wydziałów cywilnych sądów okręgowych i spraw o podział majątku wspólnego, które są sprawami cywilnymi), a także m.in. w sprawach z zakresu:

1) ustawy z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich40;

2) Kodeksu cywilnego (art. 21 i art. 26 § 2);

3) ustawy z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi41;

4) art. 30 ustawy z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii42;

5) ustawy z 19.8.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego43;

6) ustawy z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej i innych.

Według założonego modelu (w latach 70. ubiegłego wieku), który niestety z różnych powodów nigdy nie został zrealizowany, sądy rodzinne miały być zorganizowane w oparciu o trzy podstawy:

1) skupienie w ręku tego samego sędziego możliwie wszystkich spraw dotyczących rodziny, jakie wpływają do sądu z danego obszaru (miasta, dzielnicy, gminy);

Od rygorystycznego rozumienia tego celu sądów rodzinnych rychło odstąpiono m.in. przekazując na powrót sądom karnym sprawy o przestępstwa przeciwko rodzinie, a następnie przekazując sądom okręgowym sprawy o rozwód i unieważnienie małżeństwa, a z czasem też sprawy o separację.

2) wysokie kompetencje sędziów rodzinnych jako nie tylko dobrych prawników, ale też osoby obeznane dodatkowo z problematyką psychologiczną, pedagogiczną, socjologiczną i czujące powołanie do orzekania w tego rodzaju specyficznych sprawach;

To założenie błędnie sugeruje, że sędzia może i powinien posiąść wysokie kompetencje w innych dziedzinach niż prawo, które wszak wymagają ukończenia wyższych studiów i ustawicznego pogłębiania wiedzy. Stanowi on ponadto uzasadnienie dla konsekwentnej postawy administracji rządowej, która nie realizuje trzeciej podstawy sądownictwa rodzinnego.

3) silne wsparcie sądów rodzinnych siecią instytucji eksperckich.

Dotychczas nie podjęto nawet działań zmierzających do realizacji tego celu.

Specyfiką sądów rodzinnych jest obowiązek sędziów współdziałania z organami, instytucjami i organizacjami społecznymi zajmującymi się na danym terenie problematyką rodziny, dzieci i młodzieży, sprawami oświaty i wychowania, zdrowia, a także sprawami ładu i porządku publicznego. W razie stwierdzenia okoliczności wskazujących na potrzebę uregulowania innych, niż będące przedmiotem postępowania, problemów rodzinnych, sędzia rodzinny ma obowiązek wszcząć postępowanie z urzędu lub zawiadomić o potrzebie wszczęcia takiego postępowania właściwego prokuratora albo właściwą instytucję lub organizację społeczną. Natomiast w razie ujawnienia, w związku z toczącą się sprawą, potrzeby udzielenia pomocy rodzinie w usunięciu trudności zagrażających jej dobru, sędzia rodzinny podejmuje z urzędu także czynności pozaprocesowe. W szczególności może on zwrócić się do właściwych instytucji lub organizacji w celu uzyskania dla tej rodziny określonych świadczeń socjalnych, świadczeń z zakresu lecznictwa lub pomocy społecznej, pomocy w znalezieniu odpowiedniej pracy lub co do zmiany sposobu zamieszkiwania członków rodziny, jeżeli wspólne ich zamieszkiwanie zagraża dobru małoletnich dzieci44.

Organem pomocniczym sądu, w tym sądu rodzinnego, są kuratorzy sądowi45. Wykonują oni zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wykonywaniem orzeczeń sądu działając w środowisku podopiecznych, a także na terenie placówek ich pobytu, w tym placówek opiekuńczo-wychowawczych. W sprawach rodzinnych szczególna rola kuratorów sądowych wiąże się z wykonywaniem orzeczeń dotyczących ingerencji we władzę rodzicielską.

II. Mediacja jako odzwierciedlenie specyfiki postępowań sądowych w sprawach rodzinnych

Przepisy o mediacji (art. 1831–18315 KPC) są proceduralnym sposobem realizacji takich zasad prawa rodzinnego, jak dobro dziecka, trwałość związku małżeńskiego, dobro rodziny czy solidarność grupy rodzinnej. Jej dotychczasowe funkcjonowanie nie daje jednak podstaw do optymizmu, gdyż mediacja wykorzystywana jest zbyt rzadko. Byłoby jednak pożądane, aby z czasem stała się ona zasadą rozwiązywania rodzinnych problemów prawnych. Ich specyfika powinna skłaniać ustawodawcę do umniejszania w przepisach proceduralnych tego, co ma charakter konfrontacyjny na rzecz instrumentów koncyliacyjnych. Szczególną cechą sądowych sporów rodzinnych jest bowiem to, że ich strony pozostają we wzajemnych rodzinnych relacjach, także po wydaniu orzeczenia. Dlatego zarówno orzeczenie, jak i poprzedzająca jego wydanie procedura, powinny służyć łagodzeniu napięć w rodzinie, a nie – jak to często w praktyce bywa – je wzmagać. Ewolucja procedur rozpatrywania spraw rodzinnych powinna prowadzić do odchodzenia od ich rozstrzygania w salach sądowych i przenoszenia ich do gabinetów psychologów, mediatorów, negocjatorów, a także ekspertów z rozmaitych dziedzin. Rolą sądu powinno być wydanie orzeczenia na podstawie argumentów przedstawionych przez strony oraz przez owych ekspertów, a za optymalną należałoby uznać sytuację, w której rola sądu sprowadzałaby się do zatwierdzania ustaleń poczynionych w tych gremiach.

Cechą mediacji jest dobrowolność. Sąd nie może stronom narzucić mediacji, ponieważ wszelki przymus w tej mierze nasuwałby wątpliwości co do zgodności z gwarantowanym obywatelom prawem do sądu46. Podstawą prowadzenia mediacji jest umowa o mediację zawarta na podstawie postanowienia sądu, który kieruje strony na mediację, albo na podstawie wniosku o przeprowadzenie mediacji wyrażonego przez stronę, na co druga strona wyraziła zgodę. Sąd może skierować strony na mediację w toku postępowania tylko raz. Czyniąc to, odracza posiedzenie na okres miesiąca, chyba że strony zgodnie wniosły o wyznaczenie dłuższego terminu. Termin na przeprowadzenie mediacji może też zostać przedłużony już w trakcie mediacji, jeśli strony zgodnie o to wniosą.

Mediatorem może być osoba fizyczna, mająca pełną zdolność do czynności prawnych, korzystająca w pełni z praw publicznych. Listy stałych mediatorów prowadzą organizacje społeczne i zawodowe. Mogą też powstawać ośrodki mediacyjne. Wpis na listę wymaga pisemnej zgody osoby mediatora. Informację o listach i o ośrodkach mediacyjnych przekazuje się prezesowi sądu okręgowego. Stały mediator może odmówić prowadzenia mediacji tylko z ważnych powodów, o których obowiązany jest niezwłocznie powiadomić strony (ważnymi powodami – jak się wydaje – są przede wszystkim takie, które uniemożliwiają mu zachowanie bezstronności). Jeśli strony są kierowane do mediacji przez sąd, wówczas to sąd wyznacza mediatora. Strony mogą jednak wskazać inną osobę.

Mediator musi być bezstronny, a prowadzone przez niego postępowanie mediacyjne jest poufne (z tajemnicy mediacji mogą mediatora zwolnić jedynie strony). Może on zostać zapoznany z aktami sprawy na zgodny wniosek stron (bez tej zgody mediator zdany jest na prowadzenie mediacji na podstawie tego, czego dowie się od stron).

W konsekwencji niejawności mediacji bezskuteczne jest powoływanie się w toku postępowania sądowego na składane propozycje ugodowe, propozycje wzajemnych ustępstw itp. Dla sądu orzekającego w sprawie, w której prowadzona była mediacja, liczą się więc jedynie jej efekty (ustalenia).

Celem mediacji jest zawarcie ugody. W razie jej zawarcia mediator niezwłocznie składa protokół mediacji w sądzie. Ugoda podlega zatwierdzeniu przez sąd. Sąd nie zatwierdzi ugody w całości lub w części, jeżeli jest ona sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa lub gdy jest niezrozumiała lub zawiera sprzeczności. Ugoda po zatwierdzeniu przez sąd ma moc prawną ugody zawartej przed sądem.

Specyfika mediacji czyni ją bezużyteczną jeżeli miałaby dotyczyć osób uzależnionych, dotkniętych poważnymi chorobami psychicznymi, stosującymi przemoc zwłaszcza w stosunku do drugiej strony postępowania sądowego.

III. Prokuratura47

Rola prokuratora w prawnej ochronie rodziny przejawia się w jego statusie oskarżyciela publicznego m.in. w sprawach prawno-karnych, konfliktach rodzinnych, a także w jego kompetencjach procesowych na gruncie procedury cywilnej. Prokurator może bowiem żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. Ta ogólna formuła zostaje uszczuplona w odniesieniu do spraw niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego, czyli spraw o prawa stanu, w których prokurator może wytaczać powództwa tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Podstawę do takiego działania zawarto w art. 22 KRO (powództwo o unieważnienie małżeństwa), w art. 86 KRO (powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o unieważnienie uznania dziecka) i w art. 127 KRO (powództwo o rozwiązanie przysposobienia). Prokurator nie może wytaczać powództwa o rozwód i o separację.

W wymienionych sprawach prokurator może podejmować działania nawet w przypadku, gdy wszystkie zainteresowane osoby są temu przeciwne. W innych sprawach natomiast realizuje on prawo członka rodziny korzystając z legitymacji procesowej.

IV. Rzecznik Praw Obywatelskich48 i Rzecznik Praw Dziecka49

Rzecznik Praw Obywatelskich ma obowiązek podjęcia czynności przewidzianych w ustawie, jeżeli poweźmie wiadomość wskazującą na naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela. Rzecznik może:

1) żądać wszczęcia postępowań w sprawach cywilnych;

2) brać udział w każdym toczącym się postępowaniu (w postępowaniu cywilnym przysługują prawa takie, jak prokuratorowi – art. 7 i 55–60 KPC);

3) samodzielnie prowadzić postępowania wyjaśniające;

4) zwracać się o zbadanie sprawy do organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej i społecznej oraz innych;

5) zbadać, nawet bez uprzedzenia, każdą sprawę na miejscu;

6) żądać przedłożenia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sądy, a także prokuraturę i inne organy ścigania oraz żądać wglądu do akt sądowych i prokuratorskich oraz akt innych organów ścigania po zakończeniu postępowania i zapadnięciu rozstrzygnięcia.

Poza tym Rzecznik Praw Obywatelskich przeprowadza liczne kontrole respektowania praw człowieka w Polsce, w tym m.in. w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych, szpitalach, zakładach karnych. Występuje też z pytaniami i interwencjami do poszczególnych ministrów, wnioskuje do właściwych organów o podjęcie inicjatywy ustawodawczej, a także występuje do Trybunału Konstytucyjnego, kwestionując zgodność z ustawą zasadniczą przepisów obowiązującego prawa.

Z kolei urząd Rzecznika Praw Dziecka powołano mocą art. 72 Konstytucji RP. Rzecznik stoi on na straży praw dziecka, a zwłaszcza prawa do:

1) życia i ochrony zdrowia;

2) wychowania w rodzinie;

3) godziwych warunków socjalnych;

4) nauki.

Zadaniem Rzecznika jest też podejmowanie działań zmierzających do ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, zaniedbaniem oraz innym złym traktowaniem, a także szczególna troska o prawa dzieci niepełnosprawnych.

Rzecznik jest niezależny w swych działaniach i odpowiada jedynie przed Sejmem RP. Rzecznik może zwrócić się do organów władzy publicznej, organizacji lub instytucji o złożenie wyjaśnień i udzielenie niezbędnych informacji, a także o udostępnienie akt i dokumentów, w tym zawierających dane osobowe, jak również może zwrócić się do właściwych organów o podjęcie na rzecz dziecka działań z zakresu ich kompetencji. Tak więc Rzecznik Praw Dziecka nie zastępuje określonych wyspecjalizowanych służb, lecz interweniuje, jeśli dotychczasowe procedury okazały się nieskuteczne lub ich zaniechano.

Rzecznik Praw Obywatelskich ma obowiązek podjąć sprawy, z którymi zwróci się do niego Rzecznik Praw Dziecka.

Zakres kompetencji Rzecznika Praw Dziecka jest węższy niż zakres kompetencji przysługujących Rzecznika Praw Obywatelskich. Musi to dziwić, zważywszy na fakt, że to przede wszystkim dzieciom należałoby zapewnić ochronę ich praw, gdyż z natury mają one mniejsze szanse na skuteczną ich obronę, niż dorośli.

Pytania kontrolne:

1. Opisz specyfikę prawa rodzinnego.

2. Prawo dotyczące rodziny – jakie racje przemawiają za wyodrębnieniem tej grupy norm?

3. Omów postanowienia Konstytucji RP dotyczące rodziny.

4. Omów prawne znaczenie pojęć: dziecko, rodzina, pokrewieństwo, powinowactwo.

5. Podaj potoczne określenie powinowatego w linii bocznej drugiego stopnia, krewnego w linii bocznej czwartego stopnia, powinowatego w linii prostej (wstępnego) pierwszego stopnia.

6. Omów główne uregulowania Konwencji o Prawach Dziecka.

7. Omów specyfikę sądów rodzinnych.

8. Na czym polega mediacja sądowa i jakie są jej zalety?

9. Jakie znasz przykłady aktywności Rzecznika Praw Dziecka

Zagadnienia problemowe:

1. Czy recepcja Konwencji o Prawach Dziecka w polskim systemie prawa zagraża prestiżowi rodziców?

2. W jakich przypadkach można powiedzieć, że została naruszona prywatność życia rodzinnego (przez członka rodziny, przez osobę spoza rodziny, przez instytucję publiczną)?

3. Jakie argumenty na temat prawnej dopuszczalności lub niedopuszczalności przerwania ciąży mogą pojawiać się w dyskusji na seminarium magisterskim, a jakie w debacie przed wyborami parlamentarnymi, a jakie na demonstracji ulicznej za lub przeciw ochronie życia nienarodzonych?

4. Wymień osoby, które należą do Twojej rodziny, w rozumieniu rodziny nuklearnej, a następnie te, które zaliczyć można do tzw. rodziny wielkiej. Jaki krąg osób zapraszany jest w Twojej rodzinie na uroczystości (np. śluby) ze względu na łączące Was więzi rodzinne? Czy zapraszani są na takie uroczystości ci członkowie rodziny, którzy żyją w trwałych związkach nieformalnych, a jeśli tak, to czy zaproszenie odnosi się tylko do nich, czy również do ich życiowych partnerów?