Postępowanie karne ebook

Prof. dr hab. Cezary Kulesza dr Piotr Starzyński

Postępowanie karne

4. wydanie

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2022

Poszczególne rozdziały opracowali:

Cezary Kulesza: I–II, V–X

Piotr Starzyński: III–IV, XI–XVI

Wydawca:Lucyna Wyciszkiewicz-PardejRedakcja:Katarzyna Szubińska

© Wydawnictwo C.H.Beck 2022

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Wydawca oświadcza, że prezentowane w publikacji poglądy są wynikiem dorobku naukowego oraz przekonań etycznych Autorów.

Skład i łamanie: Marta ŚwierkPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8291-424-5

Wykaz skrótów

1. Akty normatywne

2. Organy i instytucje

3. Publikatory i czasopisma

4. Piśmiennictwo

4.1. Podręczniki

4.2. Komentarze

Uwaga: Literatura specjalistyczna została podana do poszczególnych rozdziałów i paragrafów.

5. Inne skróty

Wykaz literatury

1. Podręczniki

G. Artymiak (red.), M. Klejnowska, C.P. Kłak, M. Rogalski (red.), Z. Sobolewski (red.), P.K. Sowiński, Proces karny. Część ogólna, Warszawa 2007

G. Artymiak (red.), M. Klejnowska, C.P. Kłak, M. Rogalski (red.), Z. Sobolewski (red.), P.K. Sowiński, Proces karny. Część szczególna, Warszawa 2007

B. Bieńkowska, P. Kruszyński (red.), C. Kulesza, P. Piszczek, S. Pawelec, Wykład prawa karnego procesowego, Białystok 2012

K.T. Boratyńska, Ł. Chojniak, W. Jasiński, Postępowanie karne, Warszawa 2012

M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984

M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, [w:] S. Waltoś (red.), Dzieła wybrane, t. 2, Kraków 2011

M. Cieślak, Postępowanie karne. Zarys instytucji, Warszawa 1982

W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, t. 1, Bydgoszcz 2000

W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, t. 2, Bydgoszcz 2001

K. Dudka, H. Paluszkiewicz, Postępowanie karne, Warszawa 2016

T. Gardocka, Postępowanie karne. Podręcznik akademicki, Warszawa 2005

J. Grajewski (red.), K. Papke-Olszauskak, S. Steinborn, K. Woźniewski, Prawo karne procesowe – część ogólna, Warszawa 2011

J. Grajewski, Przebieg procesu karnego, Warszawa 2012

T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011

R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, Warszawa 2009

K. Marszał (red.), S. Stachowiak, K. Sychta, J. Zagrodnik, K. Zgryzek, Proces karny. Przebieg postępowania, Katowice 2008, 2012

P. Starzyński, M. Nawacki, Postępowanie karne z perspektywy nauki o bezpieczeństwie, Warszawa 2015

S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1948

Z. Świda, J. Skorupka (red.), R. Ponikowski, W. Posnow, Postępowanie karne. Część ogólna, Warszawa 2012

Z. Świda, J. Skorupka (red.), R. Ponikowski, W. Posnow, Postępowanie karne. Część szczególna, Warszawa 2011

S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2016

P. Wiliński (red.), Polski proces karny, Warszawa 2020

2. Komentarze

B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1 i 2, Warszawa 2018

K.T. Boratyńska, P. Czarnecki, A. Górski, M. Królikowski, A. Sakowicz (red.), M. Warchoł, A. Ważny,Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2016

E. Bieńkowska (red.), C. Kulesza, L. Mazowiecka (red.), P. Starzyński, W. Zalewski, E. Zielińska, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw. Komentarz, Warszawa 2014

J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński (red.), S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 2003

Z. Brodzisz, D. Gruszecka, I. Haÿduk-Hawrylak, W. Jasiński, J. Kosonoga, B. Nita--Światłowska, K. Nowicki, Z. Pachowicz, R. Ponikowski, W. Posnow, J. Skorupka (red.), S. Szołucha, A. Światłowski, D. Świecki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2015

P. Czarnecki (red.), M. Czerwińska (red.), Uczestnicy postępowania karnego w świetle nowelizacji procedury karnej po 1.7.2015 r. Komentarz praktyczny, Warszawa 2015

K. Dudka (red.), M. Janicz, C. Kulesza, J. Matras, H. Paluszkiewicz, B. Skowron, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2020

J. Grajewski, L.K. Paprzycki (red.), S. Steinborn,Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1 i 2, Warszawa 2013

T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 2014

P. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1–3, Warszawa 2007

G. Jaworski, A. Sołtysińska, Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych. Komentarz, Warszawa 2010

J. Kosonoga, J. Skorupka, R.A. Stefański (red.), S. Zabłocki (red.), Kodeks postępowania karnego, t. 1, Komentarz do art. 1–166, Warszawa 2017

P. Kruszyński (red.), M. Błoński, M. Zbrojewska, Dowody i postępowanie dowodowe w procesie karnym. Komentarz praktyczny z orzecznictwem, Warszawa 2018

D. Świecki (red.), B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1 i 2, Warszawa 2018

W. Wróbel, Nowelizacja prawa karnego 2015. Komentarz, Kraków 2015

Przedmowa

Zamierzeniem autorów było stworzenie takiego podręcznika o postępowaniu karnym, który przedstawiał będzie polską procedurę karną przede wszystkim z perspektywy aktualnego stanu prawnego, a ten – jak wiadomo – w ostatnim czasie zmienia się nie tylko dynamicznie, ale również w sposób trudny do przewidzenia. Dążenie do uniwersalnego ujęcia postępowania karnego, a zatem takiego jego zaprezentowania, które zachowa w znacznej części swą aktualność, stanowiło jedno z podstawowych założeń autorów. Z tego względu w podręczniku ujęto nie tylko poglądy krajowej doktryny i judykatury, ale również punkt widzenia prezentowany przez przedstawicieli zagranicznej literatury przedmiotu. Uwzględniając konieczność obcowania studentów z prawem w działaniu, zdobywania umiejętności interpretowania zarówno języka prawnego, jak i prawniczego, autorzy szeroko cytują nie tylko sentencje orzeczeń sądów, ale również ich pisemne motywy. I choć adresatami podręcznika są przede wszystkim studenci prawa, administracji, kryminologii, jak również szeroko pojętego bezpieczeństwa, to w istotny sposób wpłynęło na kształt opracowania także doświadczenie zawodowe autorów. Jako praktycy – adwokaci – podjęli oni próbę połączenia swoich dotychczasowych dokonań naukowych z potrzebą ukazania praktycznych aspektów procedowania w przedmiocie odpowiedzialności karnej.

Przekazywany Czytelnikowi zaktualizowany podręcznik prezentuje stan prawny na dzień 1.7.2022 r. i jest oparty na ujednoliconym tekście Kodeksu postępowania karnego opublikowanym 24.3.2021 r., a także późniejszych nowelizacjach wprowadzonych ustawą z 20.4.2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw oraz ustawą z 17.12.2021 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z powołaniem Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości. Autorzy podjęli trud opracowania podręcznika po radykalnych zmianach, jakich w polskiej procedurze karnej dokonał ustawodawca na przestrzeni ostatnich 7 lat. Szczególnego podkreślenia wymaga dwukrotne przemodelowanie w okresie zaledwie 9 miesięcy (lipiec 2015–kwiecień 2016 r.) jurysdykcyjnego postępowania karnego. Novum w porównaniu z pierwotną wersją Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. stanowił model fazy sądowej procedury karnej wprowadzony 1.7.2015 r. ustawą z 27.9.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw. Podkreślić jednak należy, że jakościowe zmiany nastąpiły również na mocy ustawy z 20.2.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, a zatem nowelizacji do przywołanej wcześniej wielkiej noweli Kodeksu postępowania karnego. Jednak 15.4.2016 r., a zatem z dniem wejścia w życie ustawy z 11.3.2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, doszło niejako do odwrócenia tych zmian, przynajmniej w odniesieniu do postępowania przed sądem pierwszej instancji. Ustawodawca po tak krótkim czasie obowiązywania nowelizacji z lipca 2015 r. zrezygnował z dopiero co wprowadzonego nowego, bardziej kontradyktoryjnego modelu postępowania przed sądem a quo, pozostawiając jednak w znacznej mierze regulacje traktujące o postępowaniu odwoławczym z instytucjami prawnymi charakterystycznymi dla modelu z przewagą cech kontradyktoryjnych nad inkwizycyjnymi.

Z kolei nowelizacja dokonana ustawą z 19.7.2019 r.o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw miała na celu przyspieszenie i usprawnienie procesu karnego, a przede wszystkim stworzenie warunków do szybszego załatwiania spraw w postępowaniu sądowym. Jak zastrzegali jednak twórcy nowelizacji: „Jest przy tym oczywiste, że tendencja do zdynamizowania rozpoznawania spraw przed sądami nie może się odbywać kosztem gwarancji procesowych stron, w szczególności oskarżonego, oraz zasady rzetelnego procesu” (Sejm IX kadencji, druk Nr 3251). Jednak dalsze uwagi niniejszego podręcznika odnoszące się do takich zmian, jak wprowadzenie generalnej prekluzji dowodowej w całym postępowaniu karnym (art. 170 § 1 pkt 6 i § 1a KPK) czy możliwości prowadzenia przewodu sądowego na rozprawie głównej pod usprawiedliwioną nieobecność oskarżonego i jego obrońcy (art. 378a KPK), uzasadniają tezę, że ustawodawca, usprawniając postępowanie karne, naruszył konstytucyjne i konwencyjne standardy rzetelnego procesu.

Szereg wątpliwości w kontekście prawa oskarżonego do obrony budzić może wprowadzenie w ramach ustawy z 19.6.2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem COVID-19 możliwości przeprowadzenia posiedzenia aresztowego i rozprawy głównej w sposób zdalny, tj. przy pomocy urządzeń przekazujących dźwięk i obraz na odległość.

W tym aspekcie podręcznik zmierza także do uporządkowania treści normatywnych wynikających z tak diametralnych zmian, będących dziełem ustawodawcy, w tym przez zaprezentowanie ratio legis.

Szeroki krąg adresatów podręcznika, do którego zalicza się nie tylko studentów przywołanych nauk, ale również pracowników naukowo-dydaktycznych oraz praktyków, w tym sędziów, prokuratorów, adwokatów i policjantów, legł u podstaw nie tylko opatrzenia całego podręcznika wykazem literatury podstawowej, która została pogrupowana na podręczniki i komentarze, ale także poprzedzeniem każdego rozdziału wykazem literatury uzupełniającej, co pozwala Czytelnikowi na pogłębienie swej wiedzy przy pomocy tej literatury. Autorzy chcieliby w tym miejscu podziękować za pomoc w zgromadzeniu i selekcji tej literatury Pani Adriannie Niegierewicz, doktorantce w Katedrze Postępowania Karnego Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. 

Dbałość o czytelność podręcznika sprawiła, że treść podręcznika prawie w całości odpowiada systematyce Kodeksu postępowania karnego.

Oddając w ręce Czytelników podręcznik, autorzy liczą, że dokonana przez nich ocena potwierdzi osiągnięcie celów przed nim stawianych.

prof. dr hab. Cezary Kulesza

dr Piotr Starzyński

lipiec 2022 r.

Rozdział I. Zagadnienia ogólne

Literatura: M. Cieślak, O pojęciu przedmiotu procesu karnego i w sprawie tzw. „podstawy procesu”, PiP 1959, z. 8–9; P. Czarnecki, A. Matukin, Intertemporalne aspekty obowiązywania ustawy karnej procesowej – zarys problematyki, CzPKiNP 2010, Nr 1; P. Czarnecki, A. Matukin, Terytorialny zakres obowiązywania ustawy karnej procesowej, CzPKiNP 2009, Nr 1; P. Hofmański (red.), System Prawa Karnego Procesowego, t. 1, cz. 1 i 2, Zagadnienia ogólne, Warszawa 2013; W. Jankowski, Zasada domniemania niewinności – dlaczego praktyka tak różni się od teorii cz. 1, Pal. 2013, Nr 11–12; P. Kardas, Domniemanie konstytucyjności a kompetencje sądów, Pal. 2016, Nr 5; C. Kulesza, Mediacja jako program sprawiedliwości naprawczej w Polsce (wagi na tle Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012, [w:] L. Mazowiecka (red.), Unijne standardy programów sprawiedliwości naprawczej, Warszawa 2015; M.J. Lubelski, Nierozłączność naczelnych zasad prawa karnego materialnego i procesowego (jednolitość prawa karnego), [w:] Z. Ćwiąkalski, G. Artymiak (red.), Współzależność prawa karnego materialnego i procesowego w świetle kodyfikacji karnych z 1997 r. i propozycji ich zmian, Warszawa 2009; J. Shapland, Restorative Justice and Criminal Justice. Just Responses to Crime?, [w:] A. von Hirsch et al. (eds.), Restorative Justice and Criminal Justice. Competing or Reconcilable Paradigms?, Oxford–Portland 2003; J. Skorupka, Funkcja gwarancyjna przepisów prawa karnego procesowego, [w:] M. Rogacka-Rzewnicka, H. Grajewska-Kraczkowska, B.T. Bieńkowska (red.), Wokół gwarancji współczesnego procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Piotra Kruszyńskiego, Warszawa 2015; J. Skorupka, O sprawiedliwości procesu karnego, Warszawa 2013, s. 279–318; J. Skorupka, Sprawiedliwość proceduralna jako cel procesu karnego, [w:] J. Skorupka (red.), Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, Warszawa 2009; I. Urbaniak-Mastalerz, Współczesny paradygmat wykładni prawa karnego, MoP 2015, Nr 24; S. Waltoś, Krótko o genezie Kodeksu postępowania karnego z 1997 roku, [w:] T. Grzegorczyk (red.), Polski proces karny i materialne prawo karne w świetle nowelizacji z 2013 roku. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Januszowi Tylmanowi z okazji Jego 90. urodzin, Warszawa 2014; S. Waltoś, J. Czapska, O polskim populizmie penalnym, w związku z książką J. Pratta Penal Populism, [w:] Nauki prawne wobec problemów współczesnej przestępczości. Księga ofiarowana Prof. A. Gaberle, Warszawa 2007; P. Wiliński, Zasada konsensualizmu w polskim procesie karnym, [w:] P. Hofmański (red.), Fiat iustitia pereat mundus. Księga jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia pracy zawodowej, Warszawa 2014; W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza. Początek ewolucji polskiego prawa karnego?, Gdańsk 2006.

§ 1. Pojęcia podstawowe

I. Prawo karne w szerokim znaczeniu

Prawo karne w szerokim znaczeniu obejmuje prawo karne materialne, prawo karne procesowe oraz prawo karne wykonawcze1.

Zgodnie z definicją M. Cieślaka prawo karne materialne w znaczeniu ogólnym to „przepisy prawne regulujące stosowanie środków przymusowej reakcji państwowej sankcji na antyspołeczne zachowania, zabronione przez prawo pod groźbą tych środków”2.

Definicja ta, sformułowana jeszcze w XX w., jest aktualna także obecnie, mimo zmian w charakterze sankcji karnych, jakie mogą być nałożone na sprawcę przestępstwa i poszerzenie ich katalogu3. Jednak zastosowanie przewidzianych przez prawo karne materialne sankcji karnych, a więc kar, środków karnych i innych konsekwencji prawnych, nie jest możliwe bez wyjaśnienia okoliczności sprawy na tyle, aby można było ustalić rzeczywisty przebieg zdarzenia4, czy popełniony został czyn zabroniony, czy stanowi on przestępstwo i kto je popełnił. Zadania takie są wykonywane przez organy państwowe (przy udziale stron i innych uczestników postępowania) w trakcie uregulowanej przez przepisy prawa karnego procesowego działalności nazywanej procesem karnym bądź postępowaniem karnym5.

Tak więc, prawo karne procesowe to ogół norm regulujących postępowanie karne.

W literaturze proces karny jako przedmiot unormowania prawa karnego procesowego jest tradycyjnie definiowany w sposób syntetyczny jako działalność sądu (bądź szerzej organów procesowych) i innych uczestników postępowania, zmierzająca do realizacji norm prawa karnego materialnego6.

Wydaje się jednak, że dla potrzeb niniejszego opracowania bardziej użyteczne będzie sformułowanie definicji opisowej, uwzględniającej wszystkie cele współczesnego procesu karnego, a następnie analiza elementów tej definicji.

Proces karny jest to działalność organów procesowych, stron i innych uczestników postępowania karnego, prowadzona w oparciu o przepisy prawa i orzecznictwo sądowe, mająca na celu wykrycie prawdy materialnej i realizację postulatów sprawiedliwości materialnej i proceduralnej.

II. Organy procesowe

Organy procesowe można zdefiniować syntetycznie jako organy państwa występujące w postępowaniu karnym. Nie rozwijając tego zagadnienia opisanego w rozdziale IV podręcznika, należy zauważyć, że w zależności od etapu postępowania karnego występują w nim różne organy procesowe.

Na etapie postępowania przygotowawczego występuje prokuratura, reprezentowana przez poszczególnych prokuratorów, jako organ prowadzący bądź nadzorujący to postępowanie. Jednakże rzeczywisty ciężar prowadzenia postępowania spoczywa na Policji i innych nieprokuratorskich organach ścigania. Zgodnie z art. 312 KPK uprawnienia Policji przysługują także organom Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Krajowej Administracji Skarbowej, Centralnego Biura Antykorupcyjnego oraz Żandarmerii Wojskowej, w zakresie ich właściwości, określonej przez ustawy określające ich ustrój. Ponadto uprawnienia Policji przysługują innym organom przewidzianych w przepisach szczególnych (a więc innych niż KPK), np. Straży Leśnej7 i Straży Łowieckiej8.

Ponadto pewnych czynności procesowych dokonuje w postępowaniu przygotowawczym sąd (właściwy do rozpoznania sprawy, chyba że ustawa stanowi inaczej) – art. 329 KPK. Podstawowe uprawnienia sądu na tym etapie postępowania sprowadzają się do:

1) podejmowania najważniejszych decyzji ograniczających prawa obywatela (np. stosowanie aresztu tymczasowego);

2) rozpoznawania zażaleń na niektóre decyzje prokuratora bądź organów ścigania (np. decyzje prokuratora w przedmiocie środka zapobiegawczego) – art. 252 KPK;

3) przeprowadzania określonych dowodów, mianowicie przesłuchiwania nieletnich pokrzywdzonych i świadków w sprawach określonych w art. 185a i 185b KPK oraz dorosłych ofiar przestępstw o charakterze seksualnym (art. 185c KPK), a także przesłuchiwania świadków, jeśli zachodzi obawa, że nie stawią się na rozprawę (art. 316 § 3 KPK).

W postępowaniu sądowym podstawowym organem procesowym jest sąd i oskarżyciel publiczny, którym co do zasady jest prokurator (art. 45 KPK).

III. Strony i inni uczestnicy postępowania

Oprócz organów procesowych w postępowaniu karnym występują strony i inni uczestnicy postępowania. Stroną procesową nazywamy uczestnika procesu posiadającego interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu i wyposażonego w prawa procesowe służące jego realizacji9. Pojęcie uczestnika procesu jest szersze niż pojęcie strony, gdyż jest to każdy podmiot występujący w postępowaniu karnym w roli przewidzianej przez prawo karne procesowe, a więc – oprócz stron procesowych – np. świadek, biegły, specjalista czy tłumacz.

IV. Źródła prawa

Jak wskazano wcześniej, postępowanie karne jako działalność organów procesowych, stron i innych uczestników nie może być dowolna, gdyż jest prowadzona na podstawie przepisów prawa. Podstawowym aktem prawnym regulującym proces karny jest Kodeks postępowania karnego i wydane na jego podstawie przepisy wykonawcze. Wypada jednak podkreślić, że takie zasady karnoprocesowe jak zasada prawa do obrony i zasada domniemania niewinności są zawarte w Konstytucji RP i w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Są one określone odpowiednio: zasada domniemania niewinności – w art. 42 ust. 3 Konstytucji RP i art. 6 ust. 2 EKPC, a zasada prawa do obrony – w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i art. 6 ust. 3 EKPC. Szczegółowo źródła prawa zostały wymienione w § 2 niniejszego rozdziału.

V. Orzecznictwo

Być może kontrowersyjna jest teza, że na polski proces karny jako przykład procesu kontynentalnego (civil law) przeciwstawnego systemowi prawa zwyczajowego (common law) wpływa także orzecznictwo sądowe. Zgodzić się należy z poglądem występującym w literaturze przedmiotu, że w polskim systemie prawnym orzeczenia sądów nie mogą być źródłem prawa10. Jednak można tu mówić o wpływie orzecznictwa sądowego na konkretne procesy, który może być sformalizowany (przewidziany wprost przez ustawę) i realny (faktyczny), wynikający z praktyki funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości.

Przykładem pierwszego jest instytucja pytań prawnych określona w art. 441 KPK. Zgodnie z § 1 tej regulacji, jeżeli przy rozpoznawaniu środka odwoławczego wyłoni się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, sąd odwoławczy może odroczyć rozpoznanie sprawy i przekazać zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Uchwała SN jest w danej sprawie wiążąca (art. 441 § 3 KPK). Ponadto, zgodnie z art. 442 § 3KPK, zapatrywania prawne i wskazania sądu odwoławczego co do dalszego postępowania są wiążące dla sądu, któremu sprawę przekazano do ponownego rozpoznania.

Jeśli chodzi o faktyczny wpływ orzecznictwa sądowego na postępowania karne, to wprawdzie orzeczenia SN czy sądów apelacyjnych wydane w określonych sprawach nie są wiążące w innych, jednakże naruszenie wypracowanej przez te sądy linii orzeczniczej z reguły powoduje negatywne skutki procesowe zarówno wobec sądów niższych instancji (w zakresie trafności i stabilności orzeczenia), jak i stron postępowania (w zakresie szans w postępowaniu odwoławczym czy kasacyjnym).

Ponadto w literaturze przedmiotu zasadnie podnosi się, że wprawdzie również opinie prawników zarówno w systemach tradycji common law, jak i civil law nigdy nie mają waloru normy prawnej, niemniej im większy autorytet danego uczonego i siła jego koncepcji oraz argumentacji, tym większy wpływ może on wywierać na procesy tworzenia i stosowania prawa. Wpływ taki może być jednostkowy i ogólny11. W pierwszym przypadku konkretna zmiana prawa lub orzecznictwa następuje wskutek zindywidualizowanej wypowiedzi przedstawiciela doktryny procesu karnego. Z wpływem ogólnym mamy do czynienia w sytuacji stopniowego przekształcenia świadomości prawnej społeczeństwa, czego ostatecznym wynikiem są zmiany ustawodawstwa.

Na przeciwnym biegunie należy umiejscowić sytuacje, gdzie do zmian szeroko rozumianego ustawodawstwa karnego dochodzi wskutek arbitralnych, uzasadnianych często populistyczną motywacją, decyzji politycznych12.

VI. Cele procesu karnego

Wśród celów procesu karnego można wyróżnić cel pośredni, jakim jest wykrycie prawdy materialnej, oraz cele finalne, tj. realizację postulatów sprawiedliwości materialnej i sprawiedliwości proceduralnej13.

Dążenie do wykrycia prawdy materialnej znajduje swój wyraz w art. 2 § 2 KPK, który nakazuje, aby podstawę wszelkich rozstrzygnięć stanowiły prawdziwe ustalenia faktyczne.

Tradycyjnie za przedmiot procesu uważa się kwestię odpowiedzialności karnej (a niekiedy cywilnej) oskarżonego14. Natomiast realizacja postulatów sprawiedliwości materialnej jako cel procesu przewidziana jest w art. 2 § 1 KPK, który przewiduje, że przepisy kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby:

1) sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności;

2) przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego.

Tak więc oba wymienione wyżej cele można określić zbiorczym terminem „zasada trafnej represji”. Już w 1949 r. w swojej rozprawie doktorskiej (opublikowanej zaś w 2011 r.)15 poświęconej karze profesor Marian Cieślak odniósł się do zgodności kary z postulatami sprawiedliwości: „Powiem zatem: pierwszym i najogólniejszym celem kary jest realizacja idei sprawiedliwości. O to chodzi w pierwszym rzędzie, w każdym wypadku, gdziekolwiek mamy do czynienia ze zjawiskiem kary. Wszelkie ewentualnie wysuwane względy utylitarne ustępują w gruncie rzeczy na plan dalszy przed tym pierwszym zasadniczym. Niezależnie od tego, jakie dalsze cele stawia się karze, głównym motywem wszelkiego aktu karania jest, aby sprawiedliwości stało się zadość”16.

Stawiając sprawiedliwość na czele hierarchii celów kary, M. Cieślak wskazał, że jedną z podstawowych cech sprawiedliwości jest równość: „Poza tym można podać pewną formalną cechę, która, jak mi się wydaje, towarzyszy stale sprawiedliwości. Cechą tą jest równość. Poczucie sprawiedliwości wymaga, aby wszystkich traktować równo i proporcjonalnie do zasług i zawinienia (Arystotelesowska sprawiedliwość rozdzielcza i wyrównawcza), nie podaje natomiast materialnej treści tego, czym mamy płacić i w jakim nasileniu. To wszystko zależy już od poglądów danego czasu i środowiska”17.

Na tle powyższych uwag można zauważyć (bądź wywnioskować) podstawowe cechy wymierzania kary w procesie karnym:

1) powinna to być kara proporcjonalna do stopnia zawinienia sprawcy i uwzględniająca postulat równego traktowania sprawców przestępstw charakteryzujących się podobnymi cechami;

2) zasada sprawiedliwości karania powinna mieć prymat nad innymi, pragmatycznymi celami kary;

3) z uwagi na względy prewencji generalnej rozprawa główna powinna się odbywać publicznie, podobnie powinien zapadać wieńczący ją wyrok. Można tu zacytować znany angielski aforyzm zawarty w wyroku angielskiego Sądu Apelacyjnego z 1924 r.: Not only must Justice be done; it must also be seen to be done(R. v. Sussex Justices, Ex parte McCarthy [1924] 1 KB 256, [1924] All ER 233);

4) do tych wniosków należy dodać oczywistą konkluzję, że sprawiedliwa kara powinna być wymierzana jedynie osobom rzeczywiście winnym popełnienia zarzucanych im przestępstw, co wynika z jednolitości prawa karnego18.

Również w orzecznictwie sądowym wskazuje się, że jednym z celów postępowania karnego, określonym w art. 2 § 1 pkt 2 KPK, jest trafna reakcja na popełnienie przestępstwa, uwzględniająca cele kary w stosunku do sprawcy. Reakcja ta musi realizować także funkcję ogólną umacniania poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego i mieć na względzie także interes osób pokrzywdzonych przestępstwem19. Na znaczenie wychowawczego oddziaływania kary wskazał także SA w Gdańsku, który w wyr. z 22.8.2012 r.20 podkreślił, że: „Istota prewencyjnego oddziaływania kary polega na wpływaniu – także poprzez jej surowość – na kształtowanie postaw moralnych organizujących społeczeństwo, wiarę w nie i ufność w celowość przestrzegania norm systemy te tworzących. Orzeczona kara winna zatem mieć także wpływ na każdego, kto w jakikolwiek sposób dowiedział się o przestępstwie i zapadłym orzeczeniu. Kara jest również jednym z ważnych środków zwalczania przestępczości, tak w sensie funkcji odstraszającej, jak i w zakresie kształtowania społecznie pożądanych postaw, aby nawet osoby skazane wdrażać do poszanowania zasad współżycia społecznego oraz do przestrzegania porządku prawnego i tym samym przeciwdziałać powrotowi do przestępstwa”.

Tradycyjnemu celowi procesu karnego osiągnięcia sprawiedliwości materialnej towarzyszy także konieczność realizacji postulatów sprawiedliwości proceduralnej, mającej swoje korzenie modelu rzetelnego procesu karnego. Jak podkreśla się w literaturze, warunkiem osiągnięcia celu procesu w postaci sprawiedliwości proceduralnej jest rzetelne prowadzenie postępowania kar-nego21.

Wydaje się, że można zaliczyć do nich pozostałe cele, określone w art. 2 § 1 KPK:

1) uwzględnianie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności oraz

2) aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie.

Uwzględnianie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego interesów ofiary przestępstwa w procesie karnym i poza nim jest przejawem szeroko rozumianej sprawiedliwości naprawczej. Jak wskazywano już przed laty w literaturze kryminologicznej, włączenie sprawiedliwości naprawczej do głównego nurtu wymiaru sprawiedliwości wymaga dostosowania się do zasad uczciwego procesu oraz standardów praw człowieka. Tylko takie ukształtowanie relacji jest w stanie nadać sprawiedliwości naprawczej, w tym mediacji między ofiarą a sprawcą, większe znaczenie i zapewnić jej właściwy rozwój22.

Jak wskazuje się w orzecznictwie ETPC: „Gwarancja «rozsądnego terminu» z art. 6 ust. 1 Konwencji służy zapewnieniu publicznego zaufania w sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Innym celem tej gwarancji jest ochrona wszystkich stron postępowania sądowego przed nadmiernymi opóźnieniami proceduralnymi. Zwłaszcza w sprawach karnych jej celem jest to, by osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa nie pozostawała nazbyt długo w niepewności co do swego losu. Podkreśla ona znaczenie bezzwłocznego wymierzenia sprawiedliwości, jako że zwłoka może zniweczyć skuteczność i wiarygodność [wymiaru sprawiedliwości]”23. Również w orzecznictwie SN zwraca się uwagę, że do podstawowych warunków optymalnego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości zalicza się również realizowanie celu postępowania karnego, o którym mowa w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP i art. 2 § 1 pkt 4 KPK24.

§ 2. Źródła prawa

Do źródeł prawa karnego procesowego należą:

1) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r.;

2) ratyfikowane umowy międzynarodowe, które na mocy art. 87 Konstytucji RP są źródłami prawa powszechnie obowiązującego w Polsce. Można tu wymienić:

– Konwencję praw człowieka i podstawowych wolności sporządzoną w Rzymie 4.11.1950 r., ratyfikowaną przez Polskę 2.10.1992 r. i 19.1.1993 r.25 wraz z protokołami dodatkowymi z lat następnych;

– Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 19.12.1966 r., ratyfikowany przez Polskę w 1997 r.26;

3) ustawy bezpośrednio regulujące postępowanie karne:

– ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego27,

– ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny28,

– ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny wykonawczy29,

– ustawa z 10.9.1999 r. – Kodeks karny skarbowy30, 

– ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich31,

– ustawa z 25.6.1997 r. o świadku koronnym32;

4) ustawy regulujące ustrój i zasady działania organów procesowych i innych uczestników postępowania:

– ustawa z 27.7.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych33,

– ustawa z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym34,

– ustawa z 30.11.2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym35,

– ustawa z 26.3.1982 r. o Trybunale Stanu36,

– ustawa z 21.8.1997 r. – Prawo o ustroju sądów wojskowych37,

– ustawa z 28.1.2016 r. – Prawo o prokuraturze38,

– ustawa z 26.5.1982 r. – Prawo o adwokaturze39,

– ustawa z 6.7.1982 r. o radcach prawnych40,

– ustawa z 6.4.1990 r. o Policji41,

– ustawa z 9.6.2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym42,

– ustawa z 24.5.2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu43,

– ustawa z 26.1.1984 r. – Prawo prasowe44, 

– ustawa z 28.11.2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka45,

– ustawa z 15.12.2000 r. o Inspekcji Handlowej46,

– ustawa z 14.3.1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej47,

– ustawa z 12.10.1990 r. o Straży Granicznej48,

– ustawa z 16.11.2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej49,

– ustawa z 28.9.1991 r. o lasach,

– ustawa z 16.7.2004 r. – Prawo telekomunikacyjne50.

§ 3. Funkcje norm procedury karnej

Funkcje norm procedury karnej, rozumianych jako całokształt norm prawa karnego procesowego, to cele, jakie mają one osiągnąć wobec stron procesowych, pozostałych uczestników postępowania karnego, samego systemu wymiaru sprawiedliwości i społeczeństwa. Funkcje te, podobnie jak zasady procesowe, pozostają we wzajemnych współzależnościach (a nawet, tak jak zasady procesowe, we wzajemnej opozycji). Podstawowe z nich wynikają z ustawowej deklaracji celów postępowania karnego określonych w art. 2 KPK, ale można je także wyinterpretować z innych norm ustawy karnoprocesowej.

Tak więc do podstawowych funkcji norm polskiej procedury karnej można zaliczyć:

1) funkcję gwarancyjną polegającą na tym, że nie tylko prawo karne materialne hołduje maksymie: Nullum crimen, nullum poeana sine lege penali anteriori, ale również że obywatel powinien być bezpieczny przed wszelkimi potencjalnymi naruszeniami jego praw obywatelskich gwarantowanymi chociażby przez Konstytucję RP z 1997 r. Dobitny przejaw tej funkcji dał S. Śliwiński, określając ją jako: „Zabezpieczenie obywatela przed samowolą organów wymiaru sprawiedliwości i umożliwienia mu spokojnego życia w społeczeństwie drogą należytej ochrony jego praw przed niesłusznym ich pogwałceniem”51. Tę funkcję tradycyjnie odnoszono przede wszystkim do praw oskarżonego, a obecnie także pokrzywdzonego, czemu wyraz daje powołany wcześniej art. 2 § 1 pkt 3 KPK;

2) funkcję ideologiczną wyrażaną przede wszystkim przez wartości reprezentowane przez opisane dalej zasady procesowe stanowiące, z jednej strony, tamę przed nadmierną ingerencją organów państwa w sferę wolności obywateli bądź deprecjonowaniem ich praw, z drugiej strony, mające na celu proklamowanie takich wartości jak transparentność wymiaru sprawiedliwości ucieleśnianą przede wszystkim przez zasadę jawności rozprawy;

3) funkcję prakseologiczną polegającą na postulacie, aby proces karny był prowadzony bez zbędnej zwłoki i był zakończony w rozsądnym czasie (art. 6 ust. 6 EKPC, art. 45 ust. 1 Konstytucji RP i art. 2 § 1 pkt 4 KPK). Przejawem tej funkcji jest w polskim procesie przede wszystkim szerokie rozprzestrzenienie się porozumień karnoprocesowych, które to zjawisko skłoniło niektórych przedstawicieli doktryny do uznania konsensualizmu procesowego za zasadę procesową52;

4) w ścisłym związku z funkcją prakseologiczną pozostaje funkcja regulacyjna, polegająca na tym, że normy karnoprocesowe wyznaczają porządek i sekwencję czynności procesowych, regulują prawa i obowiązki uczestników procesu oraz nadają im określone formy53;

5) funkcję materialnoprawną polegającą na tym, że normy karnoprocesowe warunkują realne możliwości realizację norm prawa karnego materialnego54. Jak wskazano wcześniej, bez wykrycia w procesie karnym prawdy materialnej niemożliwa jest realizacja trafnej represji;

6) funkcję ochronną uczestników postępowania. W odróżnieniu od funkcji gwarancyjnej, którą można odnieść do stron procesowych, a przede wszystkim oskarżonego, znaczenie tej funkcji we współczesnej polskiej procedurze karnej, mimo niewymienienia jej w celach procesu karnego określonych w art. 2 KPK (z wyjątkiem praw pokrzywdzonego – art. 2 § 1 pkt 3 KPK), odnosi się także do innych uczestników procesu. Za wyodrębnieniem tej funkcji przemawiają normy prawne rozsiane w różnych częściach KPK, a dotyczące ochrony przede wszystkim świadka (a więc także pokrzywdzonego) przed niebezpieczeństwami związanymi z ich udziałem w procesie karnym. Tytułem przykładu można tu wymienić przepisy dotyczące: anonimizacji w protokołach przesłuchań danych adresowych świadków (art. 148a i 156a KPK), instytucji świadka incognito (art. 184 KPK), procedury przesłuchiwania przez sąd pokrzywdzonych i świadków określonych rodzajów przestępstw (art. 185a–185d KPK), czy też przepisy o stosowaniu środków przymusu (w tym środków zapobiegawczych) wobec oskarżonego (art. 244 § 1a i 1b, art. 250 § 2b, art. 258 § 3, art. 275 § 2 i 3, art. 275a KPK);

7) funkcję legitymizacyjną, która jest powiązana z funkcją ideologiczną procedury karnej i pochodną wskazanych wyżej jej funkcji. Można ją sprowadzić do konstatacji, że wypełnienie postulatów rzetelnego procesu zarówno przez ustawodawcę, jak i organy procesowe wobec stron procesowych i innych uczestników procesu ma uzasadnić w oczach społeczeństwa zasadność istnienia i celowość wspierania systemu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych.

Rozdział II. Zasady procesowe

Literatura: A. Błachnio-Parzych, J. Kosonoga, Standard rzetelnego procesu karnego w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, [w:] P. Hofmański (red.), Węzłowe problemy procesu karnego, Warszawa 2010; M. Błoński, B. Najman, Inicjatywa dowodowa przed sądem pierwszej instancji w świetle zasady kontradyktoryjności i szybkości postępowania. Zagadnienia wybrane, [w:] T. Grzegorczyk (red.), Polski proces karny i materialne prawo karne w świetle nowelizacji z 2013 r. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Januszowi Tylmanowi z okazji jego 90. urodzin, Warszawa 2014; M. Cieślak, Dzieła wybrane, t. 1, Kraków 2011; J. Głębocka, Zasada prawa do sądu w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka – rozważania na temat pojęcia sądu, [w:] M. Rogacka-Rzewnicka, H. Grajewska-Kraczkowska, B.T. Bieńkowska (red.),Wokół gwarancji współczesnego procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Piotra Kruszyńskiego, Warszawa 2015; M. Jeż-Ludwichowska, Zasada prawdy w postępowaniu przygotowawczym oraz kształt kontradyktoryjności i oficjalności w jurysdykcyjnym stadium postępowania karnego – czy potrzebne są zmiany?, [w:] T. Grzegorczyk (red.), Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, Warszawa 2011; R. Koper, Prawo do obrony osoby podejrzanej, Prok. i Pr. 2016, Nr 2; E. Kowalewska-Borys, Aksjologiczne znaczenie zasady prawdy materialnej w polskim modelu procesu karnego,[w:] K. Kremens, J. Skorupka (red.), Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy materialnej w polskim procesie karnym, Wrocław 2013; K. Kremens, J. Skorupka (red.), Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy w polskim procesie karnym, Wrocław 2013; P. Kruszyński, Zasada domniemania niewinności w polskim procesie karnym, Warszawa 1983; C. Kulesza, Jakość obrony formalnej jako warunek rzetelnego procesu (refleksje prawnoporównawcze),[w:] J. Skorupka (red.), Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, Warszawa 2009; C. Kulesza, Mylne pouczenie przez organ procesowy pełnomocnika jako niezależna od strony przyczyna uzasadniająca przywrócenie terminu zawitego: uwagi na tle uchwały Sądu Najwyższego z 1.10.2013 r., I KZP 6/13, [w:] P. Hofmański, P. Kardas, P. Wiliński (red.), Fiat iustitia pereat mundus. Księga jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia pracy zawodowej, Warszawa 2014; C. Kulesza, Postępowanie dowodowe przed sądem po nowelizacji kodeksu postępowania karnego – perspektywa obrońcy, CzPKiNP 2015, Nr 2; C. Kulesza, Systemy wyboru i nominacji sędziów a problem ich niezawisłości – doświadczenia amerykańskie, angielskie i niemieckie, Białostockie Studia Prawnicze 2016, Nr 20A; C. Kulesza,Udział obrońcy i pełnomocnika w rozprawie – obowiązek czy uprawnienie po dniu 1 lipca 2015 r., [w:] P. Wiliński (red.), Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r., Warszawa 2015; C. Kulesza, Związanie sądu karnego prawotwórczym orzeczeniem sądu gospodarczego o rejestracji podwyższenia kapitału zakładowego w spółce akcyjnej, PPH 2019, Nr 6; C. Kulesza, P. Starzyński,Etyka prawnicza jako gwarancja rzetelnego procesu karnego, [w:] J. Skorupka, I. Hayduk-Hawrylak (red.), Współczesne tendencje w rozwoju procesu karnego z perspektywy dogmatyki oraz teorii i filozofii prawa, Warszawa 2011; M. Kurowski, Rezygnacja z oskarżania w toku postępowania sądowego w polskim procesie karnym, Warszawa 2019; A. Lach, In dubio pro reo i beyond reasonable doubt: dwie koncepcje rozstrzygania wątpliwości w procesie karnym, [w:] M. Rogacka-Rzewnicka, H. Grajewska-Kraczkowska, B.T. Bieńkowska (red.), Wokół gwarancji współczesnego procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Piotra Kruszyńskiego, Warszawa 2015; B. Nita-Światłowska, Kilka uwag o prawie do obrony w związku z nowelizacją Kodeksu postępowania karnego z 2016 roku, Pal. 2016, Nr 9; B. Nita-Światłowska, A. Światłowski, Kontradyktoryjny proces karny (między prawdą materialną a szybkością postępowania),PiP 2012, z. 1; J. Skorupka, O sprawiedliwości procesu karnego, Warszawa 2013; P. Starzyński, Media a zasady i cele postępowania przygotowawczego [w:] C. Kulesza (red.), System wymiaru sprawiedliwości a media, Białystok 2009; P. Starzyński, Zasada prawdy materialnej w postępowaniu zabezpieczającym, [w:] Z. Sobolewski, G. Artymiak (red.), Zasada prawdy materialnej. Materiały z konferencji (Krasiczyn, 15–16.10.2005 r.), Kraków 2006; P. Wiliński, Dwuinstancyjność postępowania karnego w świetle Konstytucji, [w:] T. Grzegorczyk (red.), Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, Warszawa 2011; P. Wiliński,O koncepcji reguł i zasad na gruncie teorii zasad procesu karnego, [w:] T. Grzegorczyk (red.), Polski proces karny i materialne prawo karne w świetle nowelizacji z 2013 roku. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Januszowi Tylmanowi z okazji Jego 90. urodzin, Warszawa 2014; P. Wiliński,Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Kraków 2006; P. Wiliński (red.), Rzetelny proces karny, Warszawa 2009; P. Wiliński (red.), System Prawa Karnego Procesowego, t. 3, Zasady procesu karnego, Warszawa 2014; J. Zagrodnik, Kontradyktoryjność jako wyznacznik formy procesu karnego (rozważania na tle zmiany modelu rozprawy głównej w nowelizacji wrześniowej), Pal. 2015, Nr 11–12; K. Zgryzek, O kontradyktoryjności rozprawy głównej i jej konsekwencjach – słów kilka, [w:] P. Wiliński (red.), Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, Warszawa 2015.

§ 4. Pojęcie zasad procesowych

Dla potrzeb niniejszego opracowania można zdefiniować naczelne zasady procesowe jako społecznie istotne, ogólne dyrektywy, wyrażone bezpośrednio w przepisach prawa bądź dające się z nich wyinterpretować, określające dany model procesu karnego.

Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, uznanie określonej dyrektywy za naczelną zasadę procesową wymaga spełnienia określonych kryteriów1:

1) zasada musi posiadać znaczenie węzłowe w procesie, tj. jej brak utrudniałby określenie modelu procesu. I tak, w przypadku polskiego procesu karnego, współistnienie zasady kontradyktoryjności rozprawy głównej i zasady przeprowadzania dowodów z urzędu (art. 167 KPK) oraz spoczywającego na przewodniczącym składu sędziowskiego obowiązku wyjaśniania istotnych okoliczności sprawy (art. 366 § 1 KPK) pozwala mówić o mieszanym, kontradyktoryjno-inkwizycyjnym modelu rozprawy głównej;

2) zasada powinna zawierać określoną treść ideologiczną i społeczną, gdyż określony system zasad procesu wiąże się ściśle z układem stosunków politycznych i społecznych. Tytułem przykładu można tu podać chociażby wzmocnienie pozycji prokuratora wobec sądu przez przyznanie mu kompetencji do sprzeciwienia się wyłączeniu jawności rozprawy (art. 360 § 2 KPK);

3) zasadą procesu jest tylko ta, która dotyczy bezpośrednio procesu, a więc nie jest nią zasada występująca w innych dziedzinach prawa np. zasady praworządności, humanizmu czy demokratyzmu (aczkolwiek mają one określony wpływ na proces karny);

4) zasada powinna mieć charakter dyrektywny, a więc oznaczać nie tylko pewną prawidłowość, ale i regułę w sensie pewnego rozwiązania organizacyjnego lub zachowania, które w ten sposób ma stać się prawidłowością.

Bardzo istotne z punktu widzenia przestrzegania zasad procesowych jest pojęcie gwarancji procesowych.Można je określić jako instytucje karnoprocesowe o charakterze szczegółowym i konkretnym, służące realizacji zasad procesowych2. Przykładowo gwarancją zasady domniemania niewinności jest reguła in dubio pro reo nakazująca rozstrzygać niedające się usunąć wątpliwości na korzyść oskarżonego (art. 5 § 2 KPK).

§ 5. Podziały zasad procesowych

Jeśli chodzi o klasyfikację naczelnych zasad procesowych, to powszechnie wyróżnia się następujące ich podziały3:

1) zasady abstrakcyjne, czyli ogólne idee rozstrzygnięcia istotnej kwestii w procesie, niezwiązanej z konkretnym ustawodawstwem, np. zasada skargowości w ujęciu abstrakcyjnym oznacza ideę, by proces sądowy toczył się wskutek skargi, bez względu na to, jak ta kwestia jest szczegółowo uregulowana w konkretnym ustawodawstwie. Takie zasady jako idee nie dopuszczają wyjątków;

2) zasady konkretne stanowią ustawowy wyraz zasad abstrakcyjnych, a więc są przewidziane przez konkretne normy karnoprocesowe umożliwiające realizację zasady w praktyce procesowej. Z reguły dane ustawodawstwo dopuszcza wyjątki od takich zasad, np. wyjątkiem od zasady skargowości (art. 14 KPK) jest możliwość wznowienia z urzędu postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem (art. 542 KPK).

Zasady konkretne można podzielić na:

a) skodyfikowane, a więc wyrażone bezpośrednio w przepisach prawa (np. zasada legalizmu – art. 10 KPK),

b) nieskodyfikowane, których obowiązywanie wynika z interpretacji więcej niż jednego przepisu ustawy. Ogół takich przepisów pełni z punktu widzenia określonej zasady spójną całość. Przykładem jest tu chociażby zasada bezpośredniości postępowania dowodowego na rozprawie głównej, którą rekonstruuje się a contrario przede wszystkim na podstawie wyjątków od niej, a więc w szczególności przepisów umożliwiających odczytywanie protokołów wyjaśnień oskarżonego (art. 389 KPK), zeznań świadków (art. 391 KPK), odczytywania innych protokołów (art. 392 i 393 KPK) czy ujawniania protokołów i dokumentów bez odczytywania (art. 394 KPK).

W literaturze przedmiotu4 szczególną uwagę przywiązuje się do podziału zasad na:

1) konstytucyjne, a więc uregulowane w Konstytucji RP w taki sposób, że możliwe jest jej bezpośrednie zastosowanie (jest tzw. normą samowykonalną);

2) pozakonstytucyjne,a więc zawarte w aktach niższego rzędu, przede wszystkim w Kodeksie postępowania karnego.

Powyższy podział nie jest jednak ostry, gdyż niektóre zasady procesowe zawarte w Konstytucji określone są także w Kodeksie postępowania karnego, np. zasada prawa do obrony jest określona w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i art. 6 KPK, zaś zasada domniemania niewinności w art. 42 ust. 3 Konstytucji RP i art. 5 § 1 KPK.

Na potrzeby niniejszego opracowania dokonamy jednak następującego podziału wybranych zasad procesowych w znaczeniu konkretnym:

1) zasada prawdy materialnej jako ściśle związanej z celem procesu karnego;

2) zasady określające pozycję prawną oskarżonego:

a) zasada domniemania niewinności,

b) zasada prawa do obrony;

3) zasady określające formę procesu i sposób działania organów procesowych:

a) zasada obiektywizmu,

b) zasada swobodnej oceny dowodów,

c) zasada lojalności procesowej,

d) zasada legalizmu,

e) zasada skargowości,

f) zasada działania z urzędu,

g) zasada kontradyktoryjności,

h) zasada bezpośredniości,

i) zasada niezawisłości sędziowskiej.

Oczywiście powyższy podział ma charakter umowny, gdyż np. zasada domniemania niewinności czy prawa do obrony nie tylko określają pozycję prawną oskarżonego, ale stanowią dyrektywę determinującą sposób działania organów procesowych.

Z kolei ostatnia zasada niezawisłości sędziowskiej ma charakter zasady ustrojowej odnoszącej się wyłącznie do sądu.

W klasyfikacji tych wybranych zasad procesowych nie uwzględniono zasady rzetelnego procesu, gdyż wypada podzielić pogląd reprezentowany w literaturze przedmiotu, że nie jest to zasada procesowa, lecz sposób określenia modelu procesu karnego5. Ze względu na wskazane wcześniej kryteria wyodrębniania naczelnych zasad procesowych i przyjętą definicję procesu karnego nie wyodrębniono także zasady sprawiedliwości, której niektórzy autorzy przyznają nadrzędne, pierwsze miejsce w systemie zasad procesowych6.

§ 6. Zasada prawdy materialnej

Zasada ta jest uważana za kluczową zasadę procesu karnego, a przez niektórych autorów byłą uważana za jedyną naczelną zasadę procesową7. Jest to kierowana pod adresem wszystkich organów procesowych ustawowa dyrektywa, aby podstawę wszelkich rozstrzygnięć stanowiły prawdziwe ustalenia faktyczne (art. 2 § 2 KPK).

W historycznym rozwoju inkwizycyjnego procesu karnego poczesne miejsce zajmowała koncepcja prawdy formalnej nakazująca uważać za prawdę wszystkie ustalenia sądów, jakie zostały dokonane w wyniku postępowania i oceny dowodów zgodnych z przepisami i regułami obowiązującego ustawodawstwa, a więc w oparciu o zasadę formalnej oceny dowodów.

Z kluczowej pozycji zasady prawdy materialnej w procesie karnym wynikają liczne gwarancje jej przestrzegania, w tym także dyrektywy stanowiące odrębne zasady procesowe. Spośród szczegółowych dyrektyw, których źródłem jest zasada prawdy materialnej, wypada wymienić w szczególności:

1) zasadę kontradyktoryjności rozprawy głównej, zgodnie z którą spór równouprawnionych stron przed obiektywnym sądem z założenia ma zwiększać szansę na dokonanie ustaleń faktycznych zgodnych z prawdą. Elementy tej kontradyktoryjności występują także w zasadniczo inkwizycyjnym postępowaniu przygotowawczym, gdzie obowiązkowi organów ścigania do prowadzenia postępowania dowodowego z urzędu towarzyszą uprawnieniu stron do inicjatywy dowodowej (art. 167 KPK) i do udziału w czynnościach procesowych na zasadach określonych w art. 315–318 KPK;

2) zasadę prawa do obrony, w tym korzystania z pomocy obrońcy, która ma zapobiegać postrzeganiu okoliczności sprawy z jednostronnej, oskarżycielskiej perspektywy. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z art. 86 § 1 KPK obrońca powinien dążyć do wykrycia prawdy materialnej wtedy, gdy leży to w interesie oskarżonego8;

3) zasadę obiektywizmu nakazującą organom procesowym badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (art. 4 KPK);

4) określone ustawą cele postępowania przygotowawczego, obejmujące m.in. ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo, wyjaśnienie okoliczności sprawy oraz zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie w niezbędnym zakresie dowodów dla sądu (art. 297 § 1 KPK);

5) podział procesu na stadia, prowadzone przez różne organy procesowe. Na etapie postępowania przygotowawczego błędnym ustaleniom faktycznym dokonywanym przez organy ścigania ma przeciwdziałać nadzór prokuratora i sądowa kontrola tego postępowania sprawowana w trakcie jego trwania, a następnie w ramach wstępnej kontroli oskarżenia i na rozprawie. Od 15.4.2016 r. sąd może w trakcie wstępnej kontroli oskarżenia zwrócić prokuratorowi sprawę do uzupełnienia postępowania przygotowawczego (art. 344a KPK), a także przerwać lub odroczyć rozprawę i zakreślić oskarżycielowi termin na przedstawienie dowodów celem usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego (art. 396a KPK);

6) system zaskarżania decyzji procesowych. W szczególności zgodnie z zasadą dwuinstancyjności nieprawomocne orzeczenia sądów meriti podlegają kontroli odwoławczej, zaś na warunkach określonych ustawą prawomocne orzeczenia sądów odwoławczych mogą być poddane kontroli kasacyjnej przez Sąd Najwyższy;

7) zasadę kolegialności orzekania zmniejszającą ryzyko błędnych ustaleń faktycznych w najpoważniejszych sprawach (art. 28 i 29 KPK);

8) zasadę bezpośredniości postępowania dowodowego na rozprawie, nakazującą sądowi maksymalne zbliżenie się do źródeł i środków dowodowych;

9) ustawowe określenie okresów postępowania przygotowawczego oraz zasadę koncentracji rozprawy i rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie (art. 2 § 1 pkt 4 KPK), które mają na celu zmniejszenie dystansu czasu pomiędzy popełnieniem przestępstwa a prawomocnym osądzeniem sprawy;

10) uzależnienie możliwości skrócenia procesu, w szczególności w trybie porozumień procesowych, od wymogu, aby okoliczności popełnienia przestępstwa i wina sprawcy nie budziły wątpliwości (art. 335 § 1 i 2, art. 343a KPK, a w przypadku wyroku nakazowego – art. 500 § 3 KPK).

Należy jednak pamiętać, że prawo karne procesowe nie zakłada dążenia do prawdy materialnej za wszelką cenę. Ustawowe ograniczenia w tej mierze wynikają z realizacji w procesie także innych wartości, takich jak9:

1) zasada pewności i trwałości prawomocnych orzeczeń sądowych;

2) humanitaryzm, który przejawia się m.in. w instytucji zakazów dowodowych (art. 171 § 7, art. 178 i 178a KPK) czy ochronie stosunków rodzinnych (art. 182 KPK);

3) ochrona informacji niejawnych, tajemnicy, służbowej i zawodowej (art. 179 i 180 KPK);

4) zakaz reformationis in peius, który w przypadku rozpoznania przez sąd środka odwoławczego złożonego wyłącznie na korzyść oskarżonego nie pozwala na wysuwanie wobec niego w postępowaniu odwoławczym niekorzystnych konsekwencji z dalszych ustaleń faktycznych;

5) konieczności rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie (art. 2 § 1 pkt 4 KPK i art. 6 ust. 1 EKPC).

§ 7. Zasady określające pozycję prawną oskarżonego

Podstawowe zasady określające pozycję oskarżonego w procesie karnym to zasada domniemania niewinności i zasada prawa do obrony. Obie zasady są zasadami skodyfikowanymi, a ich znaczenie w katalogu naczelnych zasad procesowych wynika z faktu, że mają one rangę konstytucyjną i zostały uznane przez społeczność międzynarodową za ważne gwarancje rzetelnego procesu (art. 6 EKPC). Są one określone odpowiednio: zasada domniemania niewinności w art. 42 ust. 3 Konstytucji RP i art. 6 ust. 2 EKPC, a zasada prawa do obrony w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i art. 6 ust. 3 EKPC. Obie zasady obowiązują w całym procesie karnym: od jego wszczęcia wobec podejrzanego, aż do prawomocnego zakończenia postępowania, zaś prawo do obrony może być realizowane przez oskarżonego także przez uruchomienie nadzwyczajnych środków zaskarżenia (kasacji i wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądowym).

I. Zasada domniemania niewinności

1. Pojęcie

Na gruncie Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. definicję zasady domniemania niewinności zawiera art. 5 § 1 stanowiący, że oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem. Korzeń tej zasady stanowi stare rzymskie domniemanie prawości każdego obywatela: Praesumptio boni viri. Można ją więc określić jako domniemanie prawne wzruszalne (usuwalne), gdyż cały proces karny nakierowany jest na weryfikację tego domniemania.

Na gruncie Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. aktualne pozostają poglądy doktryny powstałe jeszcze w okresie obowiązywania kodeksu z 1969 r., słusznie przyjmujące, że na treść zasady domniemania niewinności od strony negatywnej składa się szereg zakazów10:

1) domniemywania winy oskarżonego,

2) przesądzania winy oskarżonego przed prawomocnym zakończeniem procesu karnego,

3) traktowania oskarżonego od wszczęcia postępowania karnego jak sprawcy zarzucanego mu czynu,

4) konstruowania faktycznych domniemań winy.

Warto zauważyć, że zasada ta wiąże nie tylko sąd przesądzający o kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego, lecz obowiązuje także na wstępnym etapie procesu. Muszą więc brać ją pod uwagę nie tylko organy ścigania, lecz także sąd decydujący na etapie postępowania przygotowawczego np. o najostrzejszym środku zapobiegawczym, tj. areszcie tymczasowym. Problem ten miał znaczenie przede wszystkim przy ciągłych próbach ustawodawcy polskiego konstruowania w zgodności z tą zasadą tzw. pozaprocesowych podstaw aresztu tymczasowego, a więc innych niż określone w art. 258 § 1 KPK, tj. obawy ucieczki, ukrywania się czy też matactwa oskarżonego, a więc zagrożenia wysoką karą (art. 258 § 2 KPK), czy też obawy popełnienia przez podejrzanego nowego, ciężkiego przestępstwa (art. 258 § 3 KPK).

Ponadto wypada zauważyć, że obowiązywanie zasady domniemania niewinności nie ogranicza się jedynie do sfery procesu karnego. Jedynie tytułem przykładu można wskazać tu przepisy Prawa prasowego, które zabraniają bez zezwolenia organu procesowego publikowania danych osobowych osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa oraz art. 21 i 22 KC przewidujące ochronę dóbr osobistych takich osób.

2. Konsekwencje

Z zasady domniemania niewinności wynikają pewne konsekwencje dla przebiegu procesu karnego oraz obowiązki organów procesowych. Generalizując zagadnienie, można stwierdzić, że są one tożsame z gwarancjami procesowymi oskarżonego, rozumianymi jako instytucje procesowe służące realizacji zasad procesowych. Wynikają one z oczywistego faktu, że jeśli zasada procesowa jest pozbawiona gwarancji jej przestrzegania, staje się „frazesem” ustawowym. Tytułem przykładu można podać chociażby konstytucyjną zasadę prawa do pracy w obliczu rosnącego bezrobocia.

Do najważniejszych ustawowych gwarancji zasady domniemania niewinności w doktrynie procesu karnego tradycyjnie zaliczano:

1) regułę in dubio pro reo określoną w art. 5 § 2 KPK, stanowiącym od 15.4.2016 r., że niedające się usunąć wątpliwości należy tłumaczyć na korzyść oskarżonego. W niniejszym opracowaniu zajęto wyraźne stanowisko, że jest to reguła (a nie zasada) procesowa, podporządkowana zasadzie domniemania niewinności;

2) prawo do niekaralności fałszywych wyjaśnień oskarżonego, o ile mieszczą się one w granicach szeroko rozumianego prawa do obrony (art. 6 KPK);

3) regułę ciężaru dowodu (onus probandi) rozumianej z jednej strony jako prawny obowiązek dowodzenia (ciężar formalny), z drugiej zaś jako niekorzyść wynikającą z nieudowodnienia (upadku) tezy dowodowej (ciężar materialny). Tradycyjnie w doktrynie procesu karnego przyjmowano, że prawny obowiązek dowodzenia spoczywa na sądzie i oskarżycielu, natomiast ten ostatni ponosi skutki nieudowodnienia winy oskarżonemu, jakim jest wyrok uniewinniający. Konsekwencją zasady domniemania niewinności jest reguła, że żaden z tych rodzajów ciężaru dowodu nie spoczywa na oskarżonym, z wyjątkiem spraw o zniesławienie, gdzie obciąża go obowiązek udowodnienia, że czyniony przez niego publicznie zarzut jest prawdziwy bądź czyniony publicznie prawdziwy zarzut służy obronie społecznie uzasadnionego interesu (art. 213 KK);

4) prawo oskarżonego do milczenia i niedostarczania dowodów na swoją niekorzyść (nemo se ipsum accusare tenetur – art. 74 KPK).

Wydaje się, że te dwie ostatnie gwarancje zasady domniemania niewinności uległy pewnym modyfikacjom (osłabieniu) wskutek wprowadzenia nowelizacją z 27.9.2013 r.11 w dniu 1.7.2015 r. zasady wzmożonej kontradyktoryjności postępowania sądowego (art. 167 KPK), która zasadniczo uwalniała sąd od formalnego ciężaru dowodu, nakładając na oskarżonego ciężar materialny dowodu, gdyż jego pasywność dowodowa mogła narazić go na skazanie. Natomiast nowelizacja z 11.3.2016 r.12, która weszła w życie 15.4.2016 r., powróciła do poprzedniego brzmienia art. 167 (sprzed 1.7.2015 r.), nakładając na sądy (i przewodniczących składu) obowiązek dochodzenia do prawdy obiektywnej z urzędu i przywracając niejako paternalistyczne nastawienie sędziów do oskarżonego.

Co do ostatniej gwarancji zasady domniemania niewinności, to wprawdzie prawo oskarżonego do milczenia jest w znowelizowanym KPK nadal jego uprawnieniem, lecz ustawodawca ustanowił kolejną zachętę do rezygnacji przez oskarżonego z tego prawa przez uzależnienie możliwości wniesienia przez prokuratora wniosku o skazanie bez rozprawy od złożenia przez oskarżonego wyjaśnień, w świetle których „okoliczności popełnienia przestępstwa i wina nie budzą wątpliwości” (art. 335 § 1 KPK).

II. Zasada prawa do obrony

Jak wspomniano wcześniej, zasada prawa do obrony jest zarówno zasadą kodeksową, jak i konstytucyjną. Na gruncie KPK określa ją art. 6 stanowiący, że oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy.Dlatego też tradycyjnie rozróżnia się w tej zasadzie dwa aspekty:

1) prawo do obrony materialnej rozumiane jakoogół gwarancji przysługujących oskarżonemu do prowadzenia osobistej obrony przed zarzutami oskarżenia;

2) prawo do obrony formalnej,czyli możliwość korzystania z pomocy obrońcy.

W polskiej doktrynie przedmiotu wiąże się zatem zasadę prawa do obrony z zasadą kontradyktoryjności jako w pewnym sensie „pochodną” (konsekwencję) obowiązywania zasady skargowości jako spiritus movens rozdzielenia funkcji procesowych nałożonych na różne organy procesowe. Podkreśla się także, że to właśnie współistnienie zasady skargowości i kontradyktoryjności jako elementów modelu rzetelnego procesu karnego stwarza sprzyjające warunki do wykrycia prawdy materialnej, pozwalające jednocześnie na zabezpieczenie gwarancji praw jednostki13.

Jedną z gwarancji zasady prawa do obrony jest zasada równości broni, która zapewnia oskarżonemu realizację jego podstawowych uprawnień procesowych14. Jednakże ze względu na dominującą pozycję w postępowaniu karnym prokuratury jako organu procesowego trudno mówić o rzeczywistym równouprawnieniu w kontradyktoryjnym procesie karnym strony oskarżenia i obrony.

Zasady procesowe określające formę procesu i sposób działania organów procesowych mogą odnosić się do wszystkich organów procesowych bądź tylko do niektórych.

Do pierwszej kategorii należy zaliczyć zasadę obiektywizmu i swobodnej oceny dowodów, do drugiej – zasady związane z udziałem prokuratora w postępowaniu karnym, i wreszcie do ostatniej – zasady dotyczące ustroju i funkcjonowania sądów.

§ 8. Zasady odnoszące się do wszystkich organów procesowych

I. Zasada obiektywizmu

Zasada obiektywizmu to prawna dyrektywa nakładająca na organy prowadzące postępowanie karne obowiązek badania oraz uwzględniania okoliczności przemawiających zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (art. 4 KPK).

Organy procesowe mają więc zachować neutralne podejście zarówno do stron i uczestników procesu, jak i samej sprawy. Jak słusznie zauważa się w literaturze, zasada obiektywizmu dotyczy nie tylko organów prowadzących postępowanie, lecz jest adresowana także do organów nadzorujących postępowanie przygotowawcze i rzeczników interesu społecznego15.

W literaturze przedmiotu powstałej po wejściu nowelizacji lipcowej zastanawiano się, że w świetle zasady wzmożonej kontradyktoryjności określonej w art. 167 KPK prokurator może po wniesieniu aktu oskarżenia jako oskarżyciel publiczny być nadal obiektywny16. Wydaje się, że w obecnym stanie prawnym, w którym ustawodawca zrezygnował z zasady wzmożonej kontradyktoryjności, nie ulega wątpliwości, że również prokurator, występując jako oskarżyciel publiczny, związany jest zasadą obiektywizmu. Tezę tę wspiera chociażby regulacja zwalniająca oskarżyciela publicznego od wymogu posiadania gravamenu w zaskarżeniu orzeczenia oraz przyznająca mu prawo wnoszenia środka odwoławczego nie tylko na niekorzyść, lecz także na korzyść oskarżonego (art. 425 § 3 i 4 KPK).

Gwarancją zasady prawdy obiektywnej jest instytucja wyłączenia organu procesowego, a więc wyłączenia:

1) sędziego (art. 40 i 41 KPK);

2) ławnika (art. 44 KPK);

3) prokuratora, innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz innych oskarżycieli publicznych (art. 47 KPK).

W orzecznictwie sądowym wskazuje się na ogólny charakter zasady obiektywizmu, która nie może być samoistną podstawą kasacyjną ani apelacyjną: „Naruszenie art. 4 KPK nie może „stanowić samodzielnej, autonomicznej podstawy kasacyjnej” (czy apelacyjnej). Przepis ten określa ogólną dyrektywę postępowania i dopiero wskazanie tych przepisów ustawy procesowej, które miał sąd naruszyć, wbrew zasadzie obiektywizmu, czyniłoby taki zarzut (chociażby) formalnie poprawnym”17.

II. Zasada swobodnej oceny dowodów

Ta ustawowa dyrektywa przewiduje, że organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego (art. 7 KPK). Zasada ta obejmuje swoim zakresem wszystkie organy postępowania karnego, co znacznie rozszerza zakres jej obowiązywania w stosunku do art. 4 KPK z 1969 r., gdzie była ona odnoszona do sądów18.

Warto dodać, że zasada swobodnej oceny dowodów w różnych systemach prawnych występuje w przypadku sądów w dwóch formach:

1) zupełnej swobody oceny dowodów – chodzi tu sądy przysięgłych, którzy zupełnie swobodnie decydują o winie lub niewinności oskarżonego i nie muszą uzasadniać swojego wyroku19 (który może być podważony jedynie z powodów proceduralnych);

2) kontrolowanej oceny dowodów – jaka obowiązuje w prawie polskim. Element kontroli stanowi obowiązek uzasadniania orzeczeń, a w szczególności wyroków (art. 424 KPK) i kontrola instancyjna sprawowana przez sąd odwoławczy.

Z treści przepisu art. 7 KPK można wyprowadzać dwie normy: pierwszą – dotyczącą przedmiotu oceny, i drugą – odnoszącą się do sposobu tej oceny. Tak więc przedmiotem oceny powinny być bowiem wszystkie przeprowadzone dowody (art. 7 in principio), natomiast sposób oceny tych dowodów polega na dokonaniu jej z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego (art. 7 in fine). Z regulacji tej wynika więc, że warunkiem prawidłowej oceny materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie jest wzięcie pod uwagę i dokonanie oceny wszystkich przeprowadzonych dowodów20.

Zasada ta, której przeciwieństwem jest zasada formalnej oceny dowodów, stanowi również gwarancję zasady materialnej, gdyż nakazuje włączać do podstawy dowodowej rozstrzygnięć procesowych wszystkie przeprowadzone, istotne dowody. Postulat taki znajduje wzmocnienie w przepisach szczególnych, a mianowicie art. 92 KPK stanowiącego, że podstawę orzeczenia może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w postępowaniu, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia. W przypadku wyroku art. 410 KPK przewiduje, że podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej.

W orzecznictwie podkreśla się, że swobodna ocena dowodów dokonana przez sąd pierwszej instancji, spełniająca wymogi określone w art. 7 KPK, pozostaje w postępowaniu odwoławczym pod ochroną tej regulacji. Sąd Najwyższy wskazuje, że stopień szczegółowości rozważań sądu odwoławczego uzależniony jest od jakości oceny dokonanej przez sąd pierwszej instancji. Zdaniem SN, jeżeli ta ocena jest wszechstronna, pełna, logiczna i wsparta zasadami doświadczenia życiowego, a więc odpowiada w pełni wymogom nałożonym przez reguły z art. 7 KPK, to wówczas sąd odwoławczy zwolniony jest z drobiazgowego odnoszenia się do zarzutów apelacji, kwestionujących w rzeczywistości taką ocenę. W takiej sytuacji wystarczające jest wskazanie głównych powodów niepodzielenia zarzutów apelacji, a następnie odesłanie do szczegółów uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji21.

Zdaniem SN naruszenie art. 7 KPK przez sąd odwoławczy może mieć miejsce wtedy, gdy sąd ten sam przeprowadzał i oceniał dowody, względnie – gdy zmieniając wyrok sądu pierwszej instancji i czyniąc samodzielnie ustalenia faktyczne, oceniał dowody przeprowadzone przez ten sąd22. Z kolei w innym orzeczeniu SN podniósł, że nie można stawiać w kasacji zarzutu naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów (art. 7 KPK) w sytuacji, gdy sąd odwoławczy nie przeprowadzał żadnych w tej sprawie dowodów, a kontrolował jedynie prawidłowość ich oceny przez sąd meriti, w ramach postawionego w apelacji zarzutu23.

W orzecznictwie wskazuje się na rozłączność zarzutu odwoławczego naruszenia reguły indubio pro reo (art. 5 § 2 KPK) i zarzutu naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów (art. 7 KPK). Przyjmuje się mianowicie, że: „Zarzut obrazy art. 5 § 2 KPK nie może być podnoszony jednocześnie z zarzutem naruszenia art. 7 KPK, gdyż dotyczy wtórnej do ustaleń faktycznych płaszczyzny procedowania. Mianowicie, niedających się usunąć wątpliwości, które mogą powstać jedynie wówczas, gdy sąd orzekający, po wyczerpaniu wszystkich możliwości dowodowych, oceni materiał dowodowy zgodnie ze standardami wyznaczonymi przez zasadę swobodnej oceny dowodów”24.

III. Zasada lojalności procesowej

1. Pojęcie

Zasada ta może być ujmowana w znaczeniu ścisłym (in sensu stricto) i w znaczeniu szerokim (in sensu largo).

W znaczeniu wąskim zasada ta może być utożsamiana z ustawową dyrektywą udzielania przez organy procesowe informacji uczestnikom postępowania, jeśli ma to znaczenie dla ochrony ich praw i interesów (art. 16 KPK).

Regulacja art. 16 KPK upoważnia do stwierdzenia, że przewiduje on dwie formy obowiązku informacyjnego:

1) bezwzględny,

2) względny.

Ad 1. Zgodnie z art. 16 § 1 KPK, jeżeli organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć uczestników postępowania o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach, brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby, której to dotyczy. W tym przypadku – kiedy konkretny przepis KPK wyraźnie przewiduje ustawowy obowiązek takiego pouczenia, którego złamanie rodzi konsekwencje opisane w art. 16 § 1 in fine KPK.