Od ujścia Wisły po Morze Czarne, tom II ebook

Co­py­ri­ght © by Ja­kub Wo­zin­skiCo­py­ri­ght to this edi­tion © by Wy­daw­nic­two Pro­hi­bitaWy­da­nie I

ISBN: 978-83-65546-99-9

Pro­jekt okładki, skład i ła­ma­nie:Ma­ciej Ha­ra­basz

Mapy:Bar­tosz Ćwir

Wy­dawca:Wy­daw­nic­two PRO­HI­BITAPa­weł To­boła-Per­t­kie­wiczwww.pro­hi­bita.plwy­daw­nic­two@pro­hi­bita.plTel: 22 424 37 36fb.com/Wy­daw­nic­two­Pro­hi­bita

Wszyst­kie książki na­szego Wy­daw­nic­twa po­le­camy na­by­wać w In­ter­ne­cie:

lub w na­szej księ­garni sta­cjo­nar­nej:Księ­gar­nia Mul­ti­book.plDy­miń­ska 4, 01-519 War­szawafb.com/Mul­ti­bo­okpl

Wy­da­nie tej książki, po­dob­nie jak in­nych pro­jek­tów wy­daw­nic­twa Pro­hi­bita, NIE zo­stało sfi­nan­so­wane z pie­nię­dzy po­dat­ni­ków.

Wstęp

Co spra­wia, że jedne kraje się bo­gacą, a inne bied­nieją? – to py­ta­nie za­dają so­bie eko­no­mi­ści co naj­mniej od cza­sów Adama Smi­tha. Wbrew po­zo­rom nie zo­stało ono wcale osta­tecz­nie i jed­no­myśl­nie roz­strzy­gnięte. Naj­bar­dziej po­pu­larne opra­co­wa­nia na­ukowe i pu­bli­cy­styczne ostat­nich lat, au­tor­stwa m.in. Da­vida S. Lan­desa, Nialla Fer­gu­sona, Da­rona Ace­mo­glu i Ja­mesa A. Ro­bin­sona czy Jo­ela Mo­kyra, wska­zują na sze­reg róż­nego ro­dzaju przy­czyn tego zja­wi­ska, do któ­rych za­li­czyć można m.in. spe­cy­ficzną dla kra­jów za­chod­nich etykę pracy, wy­ko­rzy­sta­nie no­wo­cze­snych osią­gnięć na­uki, to­le­ran­cję, po­sza­no­wa­nie dla wła­sno­ści pry­wat­nej czy też wie­lość ośrod­ków wła­dzy.

Pre­cy­zyj­nie rzecz bio­rąc, py­ta­niem, na które sta­rają się wszy­scy od­po­wie­dzieć, nie jest jed­nak: „co spra­wia, że jedne kraje się bo­gacą, a inne bied­nieją?”, lecz py­ta­nie brzmiące nieco ina­czej: „co ta­kiego spra­wiło, że Za­chód tak wzbo­ga­cił się mię­dzy XVIII a XX wie­kiem, że zdy­stan­so­wał w każ­dej dzie­dzi­nie nie­mal całą resztę świata?”. Naj­bar­dziej ob­ra­zowo całą tę kwe­stię opi­sał Ken­neth Po­me­ranz, który ująw­szy owo bez­pre­ce­den­sowe wzbo­ga­ce­nie w for­mie gra­ficz­nej i licz­bo­wej okre­ślił je mia­nem „Wiel­kiej Dy­wer­gen­cji”, gdyż po­cząw­szy od końca XVIII wieku więk­szość wskaź­ni­ków eko­no­micz­nych Za­chodu na­gle od­rywa się od wspól­nego dla ca­łego świata pu­łapu i szy­buje mocno w górę. Owo zdu­mie­wa­jące odej­ście (dy­wer­gen­cja) od wy­da­wa­łoby się nie­zmien­nego wcze­śniej od wie­ków mak­sy­mal­nego po­ziomu bo­gac­twa, na jaki może wspiąć się ludzka spo­łecz­ność, sta­nowi przed­miot oży­wio­nych ba­dań głów­nie dla­tego, że przy­pra­wia no­wo­żytną cy­wi­li­za­cję o nie­skry­waną dumę. Od czasu, gdy Ko­ściół stra­cił wio­dącą rolę w kształ­to­wa­niu za­sad ży­cia spo­łecz­nego, miały miej­sce wiel­kie re­wo­lu­cje, lu­do­bój­stwa i krwawe wojny. Świa­domi tych wszyst­kich nie­do­ma­gań pro­jektu o na­zwie no­wo­żyt­ność, jego apo­lo­geci jako osta­teczny i naj­waż­niej­szy ar­gu­ment na rzecz cy­wi­li­za­cji stwo­rzo­nej we­dle ka­no­nów Oświe­ce­nia przed­sta­wiają za­wsze tezę, że do­piero dzięki ka­pi­ta­li­zmowi ludz­kość mo­gła wyjść z nę­dzy. Suk­ces eko­no­miczny ma tym sa­mym sta­no­wić osta­teczne po­twier­dze­nie słusz­no­ści kie­runku, w któ­rym po­dąża ludz­kość.

Ar­gu­ment wyj­ścia z nę­dzy jest na tyle silny, że z re­guły za­myka usta więk­szo­ści kry­ty­ków. Przy­glą­da­jąc się no­wo­cze­snej tech­no­lo­gii, roz­ma­chowi współ­cze­snych miast, sieci trans­por­to­wej i ko­mu­ni­ka­cyj­nej czy po­wszech­no­ści In­ter­netu, a na­stęp­nie ze­sta­wia­jąc to wszystko ze skrom­nymi roz­mia­rami śre­dnio­wiecz­nej go­spo­darki, bar­dzo ła­two dojść do wnio­sku, że no­wo­żytna, zla­icy­zo­wana cy­wi­li­za­cja rze­czy­wi­ście gó­ruje nad wszyst­kim, co miał do za­pro­po­no­wa­nia Ko­ściół. Tym sa­mym Wielka Dy­wer­gen­cja, czy też Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie, uzy­skuje sta­tus praw­dzi­wego cudu, wy­da­rze­nia de­fi­niu­ją­cego wyż­szość no­wo­żyt­no­ści nad wszyst­kim, co ist­niało do tej pory. Wy­ja­śnie­nie zaś przy­czyn Wiel­kiej Dy­wer­gen­cji staje się ro­dza­jem pre­zen­ta­cji prze­pisu, za­wie­ra­ją­cego ze­spół czyn­ni­ków i idei, dzięki któ­rym ów cud mógł się wy­da­rzyć. Nie dziwi więc, że wspo­mniani już au­to­rzy do klu­czo­wych czyn­ni­ków umoż­li­wia­ją­cych za­ist­nie­nie tego zja­wi­ska za­li­czają nie­zmien­nie naj­więk­sze zdo­by­cze okresu Oświe­ce­nia i fi­lo­zo­fii li­be­ral­nej.

Od­po­wie­dzi udzie­lane na py­ta­nie: „co spra­wiło, że Za­chód stał się tak nie­sły­cha­nie bo­gaty?” mają przy tym dużo więk­sze zna­cze­nie, niż się po­wszech­nie są­dzi, gdyż za­warte w nich jest jed­no­cze­śnie teo­re­tyczne uza­sad­nie­nie dla utrzy­mu­ją­cego się wciąż prze­cież dy­stansu mię­dzy naj­bo­gat­szymi i naj­bar­dziej roz­wi­nię­tymi go­spo­dar­kami a kra­jami bied­nymi i roz­wi­ja­ją­cymi się. Tłu­ma­czący Wielką Dy­wer­gen­cję we­dle za­pre­zen­to­wa­nego tu sche­matu są więc w więk­szo­ści także obroń­cami obec­nego po­li­tycz­nego sta­tus quo, gdyż praw­dziwe (i bar­dzo nie­wy­godne) przy­czyny Wiel­kiego Wzbo­ga­ce­nia skry­wają za za­słoną teo­rii ak­cen­tu­ją­cych w rze­czy­wi­sto­ści zu­peł­nie po­boczne i nie­wiele zna­czące czyn­niki.

Jaka jest za­tem prawda na te­mat Wiel­kiego Wzbo­ga­ce­nia? Jak sta­ra­łem się po­ka­zać w mo­jej wcze­śniej­szej książce, no­szą­cej ty­tuł Dzieje ka­pi­ta­li­zmu, klu­czo­wym czyn­ni­kiem, który umoż­li­wił Wiel­kiej Bry­ta­nii, a w ślad za nią także in­nym za­chod­nim pań­stwom osią­gnię­cie tak osza­ła­mia­ją­cego wzro­stu go­spo­dar­czego, była kre­acja pu­stego pie­nią­dza, upo­wszech­niona w na­stęp­stwie usta­no­wie­nia w 1694 roku Banku An­glii. Uzy­skaw­szy sta­tus naj­waż­niej­szej po­tęgi mor­skiej, han­dlo­wej i fi­nan­so­wej świata, bry­tyj­skie im­pe­rium zdo­łało upo­wszech­nić sys­tem fi­nan­sowy, w któ­rym środki pie­niężne były kre­owane ex ni­hilo i za­si­lały po­przez sys­tem ban­kowy oraz giełdę naj­bar­dziej in­no­wa­cyjne i za­awan­so­wane tech­no­lo­gicz­nie branże go­spo­darki. Skon­stru­owano w ten spo­sób „go­spo­dar­czą bombę ato­mową”, któ­rej wcze­śniej nikt nie po­sia­dał, gdyż Wielka Bry­ta­nia jako pierw­sza zdo­łała, wy­ko­rzy­stu­jąc swój wy­spiar­ski cha­rak­ter, za­pa­no­wać nad świa­to­wymi oce­anami i jed­no­cze­śnie ogra­ni­czyć zna­cze­nie do­mi­nu­ją­cego wcze­śniej przez wieki sys­temu han­dlu lą­do­wego Eu­ra­zji. Bar­dziej do­kładny opis tego me­cha­ni­zmu za­warty zo­stał rów­nież na kar­tach tej książki.

Dla­czego jed­nak po­ja­wił się on w książce do­ty­czą­cej dzie­jów Rze­czy­po­spo­li­tej? Czy bry­tyj­ski sys­tem fi­nan­sowy nie miał za­le­d­wie mar­gi­nal­nego wpływu na losy na­szej oj­czy­zny? Od­po­wiedź na dru­gie z tych py­tań jest zde­cy­do­wa­nie prze­cząca. To, co działo się na ryn­kach fi­nan­so­wych i to­wa­ro­wych naj­pierw Am­ster­damu, a na­stęp­nie Lon­dynu, wy­zna­czało za­sad­ni­czy cha­rak­ter na­szej ro­dzi­mej go­spo­darki przez ostat­nich kilka wie­ków. Do­piero od­no­sząc dzieje na­szego kraju do in­te­re­sów go­spo­dar­czych Wiel­kiej Bry­ta­nii i ca­łego obozu pro­te­stanc­kiego, je­ste­śmy w sta­nie zna­leźć wła­ściwą od­po­wiedź na py­ta­nie, dla­czego Pol­ska nie za­znała Wiel­kiego Wzbo­ga­ce­nia, lecz po­zo­staje do dziś kra­jem wiecz­nie aspi­ru­ją­cym do grona naj­bar­dziej za­moż­nych. Sku­pie­nie przez Bry­tyj­czy­ków w swo­ich rę­kach tak wiel­kiej siły po­li­tycz­nej oraz uzy­ska­nie tak wiel­kich atu­tów geo­po­li­tycz­nych wy­ma­gało wszak wcze­śniej­szego po­grą­że­nia i osła­bie­nia wielu in­nych kra­jów, które mo­głyby im w re­ali­za­cji tego dzieła za­gro­zić. Do Wiel­kiej Dy­wer­gen­cji nie do­szłoby ni­gdy bez „wiel­kiej mar­gi­na­li­za­cji” po­tęg kon­ty­nen­tal­nych Eu­ra­zji, w tym oczy­wi­ście Rze­czy­po­spo­li­tej.

Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie to te­mat, który po­wraca stale na kar­tach dru­giego tomu tej pracy, gdyż fun­da­menty pod wy­stą­pie­nie tego zja­wi­ska zo­stały wy­lane wła­śnie w XVII-XVIII wieku. Jesz­cze w XVI wieku, po­mimo wszyst­kich kar­dy­nal­nych błę­dów epoki ja­giel­loń­skiej i uzur­pa­cji stanu szla­chec­kiego, Rzecz­po­spo­lita nie od­sta­wała za­nadto pod wzglę­dem za­moż­no­ści od wio­dą­cych kra­jów na kon­ty­nen­cie. Ostat­nie dwa wieki ist­nie­nia pol­sko-li­tew­skiego pań­stwa przy­nio­sły jed­nak na­ra­sta­jącą utratę kon­taktu z czo­łówką na tyle, że gdy pod ko­niec XVIII wieku roz­po­czy­nało się Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie, dy­stans był już zbyt wielki, aby bo­gac­two Pol­ski uro­sło w ta­kim sa­mym tem­pie, co kra­jów za­chod­nich.

Pre­zen­to­wana tu teza o klu­czo­wo­ści sek­tora fi­nan­so­wego dla wiel­kich go­spo­dar­czych prze­mian po­ja­wia się nie­kiedy w li­te­ra­tu­rze przed­miotu, lecz ni­gdy jako czyn­nik główny i de­cy­du­jący. Wy­nika to za­pewne z obec­nej u wspo­mnia­nych wcze­śniej au­to­rów chęci przed­sta­wie­nia zła­go­dzo­nej wer­sji dzie­jów, skrzęt­nie uni­ka­ją­cej wielu nie­wy­god­nych te­ma­tów. Gdyby bo­wiem przy­znać, że Za­chód do­ko­nał wiel­kiego wzbo­ga­ce­nia w opar­ciu o fi­nan­sowe szal­bier­stwo i pod­stęp oraz trwa­łym kosz­tem in­nych kra­jów, w gru­zach ległby także cały mit no­wo­cze­sno­ści i współ­cze­snej cy­wi­li­za­cji zbu­do­wa­nych w opar­ciu o war­to­ści Oświe­ce­nia. Gdyby otwar­cie przy­znać, że Za­chód od kilku wie­ków jako główną me­todę osią­ga­nia go­spo­dar­czego wzro­stu sto­suje za­bieg, który spro­wa­dza się do że­ro­wa­nia na nie­wie­dzy mas oraz nie­ustan­nym psu­ciu siły na­byw­czej pie­nią­dza, wów­czas ru­nąłby także pod­sta­wowy ar­gu­ment za całą no­wo­żyt­no­ścią, a prze­ciw cy­wi­li­za­cji ła­ciń­skiej, od­wo­łu­jący się do wyj­ścia z nę­dzy. Gdyby przed­sta­wić Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie jako efekt dzia­ła­nia naj­więk­szej w dzie­jach pi­ra­midy fi­nan­so­wej w dzie­jach, która wcze­śniej czy póź­niej musi upaść i przy­nieść ze sobą ka­ta­stro­falne skutki, wów­czas trzeba by­łoby spoj­rzeć na dzieje ludz­ko­ści z zu­peł­nie in­nej per­spek­tywy i zro­zu­mieć kru­chość fun­da­men­tów ca­łej no­wo­żyt­nej go­spo­darki.

Wielka Dy­wer­gen­cja po­zo­staje do dziś jed­nym z wy­da­rzeń, które od­ci­snęły naj­sil­niej­sze piętno na na­szej na­ro­do­wej toż­sa­mo­ści. To, iż Pol­ska nie wzbo­ga­ciła się tak bar­dzo jak kraje za­chod­nie i po­mimo upadku ko­mu­ni­zmu na­dal nie jest w sta­nie ich do­ści­gnąć, sta­nowi naj­istot­niej­szą przy­czynę zu­peł­nie nie­za­słu­żo­nego i nie­po­trzeb­nego kom­pleksu niż­szo­ści obec­nego u wielu na­szych ro­da­ków. Z tego ro­dzaju kom­pleksu można się dość ła­two wy­le­czyć, śle­dząc uważ­nie treść ni­niej­szej pracy, gdyż po­ka­zuje ona przede wszyst­kim to, jak wielką wagę dla prze­wo­dzą­cych ca­łemu obo­zowi pro­te­stanc­kiemu Ho­lan­dii i An­glii miało wy­ga­sze­nie po­ten­cjału, ja­kim dys­po­no­wała Rzecz­po­spo­lita. Od mo­mentu za­war­cia unii w Kre­wie w 1385 roku, pol­sko-li­tew­skie pań­stwo uzy­skało godny po­dziwu roz­mach, który tylko za sprawą nie­po­rad­no­ści Ja­giel­lo­nów i szko­dli­wo­ści dzia­łań obozu szla­chec­kiego nie prze­ło­żył się ni­gdy na utwo­rze­nie spraw­nej i nie­za­leż­nej pol­skiej floty. W hi­sto­rii Eu­ropy nie ma w za­sa­dzie żad­nego dru­giego przy­padku kraju tej wiel­ko­ści i o tak du­żym po­ten­cjale de­mo­gra­ficz­nym, który po­sia­da­jąc teo­re­tycz­nie do­stęp do mo­rza, nie zdo­łałby wy­ko­rzy­stać go do pro­wa­dze­nia ak­tyw­nej i su­we­ren­no­ścio­wej po­li­tyki mor­skiej. O tym, jak wielką rolę mo­gła od­gry­wać Rzecz­po­spo­lita na świa­to­wej sce­nie po­li­tycz­nej, gdyby nie świa­doma, kon­se­kwentna i dłu­go­fa­lowa dy­wer­sja, pro­wa­dzona przez ho­len­der­skie i an­giel­skie elity biz­ne­sowo-po­li­tyczne, naj­wię­cej mówi to, co na po­czątku XVIII wieku stało się z Ro­sją Pio­tra I. Wy­star­czył nad­zwy­czaj przy­chylny sto­su­nek za­chod­nich po­tęg mor­skich do wiel­kich pla­nów han­dlo­wych i mor­skich przed­sta­wi­ciela dy­na­stii Ro­ma­no­wów, a ma­jące dużo gor­szą po­zy­cję wyj­ściową pań­stwo ca­rów zdo­łało w bły­ska­wicz­nym tem­pie prze­kształ­cić się w im­pe­rium.

Czy Pol­ska nie miała swo­jego Pio­tra I, który mógłby uczy­nić coś po­dob­nego? Miała ko­goś znacz­nie lep­szego: króla Zyg­munta III Wazę. Ów wiecz­nie oczer­niany i nie­do­ce­niany król sta­rał się przez nie­mal pół wieku wcie­lać w ży­cie im­po­nu­jącą i za­kro­joną na wielką skalę stra­te­gię, która w ra­zie po­wo­dze­nia by­łaby w sta­nie uczy­nić z Rze­czy­po­spo­li­tej dumne i godne po­dziwu im­pe­rium. W dzia­ła­niach obozu pro­te­stanc­kiego z cza­sów jego rzą­dów mo­żemy dziś od­czy­tać, że jego przed­sta­wi­ciele do­sko­nale ro­zu­mieli skalę za­gro­że­nia ich in­te­re­sów, ja­kie nio­sły ze sobą jego plany. Swego ro­dzaju sym­bo­lem wie­lo­let­nich zma­gań Zyg­munta III była sto­czona 4 lipca 1610 roku bi­twa pod Kłu­szy­nem, w któ­rej prze­ciwko hu­sa­rii pod do­wódz­twem Sta­ni­sława Żół­kiew­skiego sta­nęły obok Ro­sjan li­czące 5 ty­sięcy żoł­nie­rzy od­działy na­jem­ni­ków pod do­wódz­twem Ja­coba de la Gar­die. Wśród nich byli m.in. Szwe­dzi, Niemcy, An­glicy, Szkoci, Fla­man­do­wie i Fran­cuzi. Obec­ność owych na­ro­do­wo­ści w ar­miach za­cięż­nych tej epoki nie była ni­czym wy­jąt­ko­wym, nie­mniej jed­nak wła­śnie taki skład na­jem­ni­czego kor­pusu sym­bo­li­zo­wał, komu naj­bar­dziej za­le­żało na tym, aby za­trzy­mać trium­falny po­chód Po­la­ków na wscho­dzie. Gdyby Zyg­mun­towi III Wa­zie udało się prze­jąć trwałą kon­trolę nad mo­skiew­skim tro­nem (na co szanse były na­prawdę spore), Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie Za­chodu mo­głoby na­wet ni­gdy nie dojść do skutku. Po pierw­sze dla­tego, że pro­te­stanc­kie po­tęgi mor­skie mo­głyby zo­stać po­ko­nane za sprawą współ­pracy Pol­ski z Hisz­pa­nią, a po dru­gie dla­tego, że Rzecz­po­spo­lita mia­łaby na­prawdę wiel­kie szanse, żeby uru­cho­mić nowe kon­ty­nen­talne szlaki han­dlowe, za­gra­ża­jące wprost tym, które Ho­lan­dia czy An­glia roz­wi­jały na Atlan­tyku i Pa­cy­fiku. Tezy tej nie można od­rzu­cić jako zwy­kłego prak­ty­ko­wa­nia hi­sto­rii al­ter­na­tyw­nej, gdyż wła­śnie ze względu na opi­sane tu za­gro­że­nie po­tęgi za­chod­nie nie­ustan­nie sa­bo­to­wały wszel­kie kon­struk­tywne ini­cja­tywy po­li­tyczne i go­spo­dar­cze w pol­sko-li­tew­skim pań­stwie.

W oczach nie­któ­rych śro­do­wisk pro­te­stanc­kich w Rze­szy i nie tylko, Rzecz­po­spo­lita przed­sta­wiała się jako „Hisz­pa­nia pół­nocy”, a na miano to za­pra­co­wała po­do­bień­stwem w wielu róż­nych dzie­dzi­nach do nie­po­rów­na­nie po­tęż­niej­szego w opi­sy­wa­nym tu okre­sie Kró­le­stwa Hisz­pa­nii. Tak jak po­tęga z Pół­wy­spu Ibe­ryj­skiego, pol­sko-li­tew­skie pań­stwo było kra­jem prze­wa­ża­jąco ka­to­lic­kim, bar­dzo lud­nym i znacz­nych roz­mia­rów, w któ­rym dużą rolę od­gry­wali je­zu­ici; do­mi­no­wała w nim war­stwa szla­checka, a ro­dzime miesz­czań­stwo było sto­sun­kowo słabe. Pod­czas gdy Hisz­pa­nia sta­no­wiła opokę geo­po­li­tyki ka­to­lic­kiej na po­łu­dnio­wym za­cho­dzie, Rzecz­po­spo­lita strze­gła jej pół­nocno-wschod­nich kre­sów. W cza­sach Zyg­munta III Wazy i jego syna Wła­dy­sława IV, pewne na­dzieje wią­zano z po­łą­cze­niem sił „obu Hisz­pa­nii”, które współ­dzia­ła­jąc na mo­rzu, miały re­alną szansę na to, aby zła­mać do­mi­na­cję pro­te­stanc­kich po­tęg mor­skich i od­wró­cić bieg dzie­jów. Przed­się­wzię­cie to nie sta­no­wiło, rzecz ja­sna, głów­nego przed­miotu sta­rań Ma­drytu, lecz w przy­padku pol­skiego władcy było zgoła ina­czej. W cza­sach, gdy wy­ku­wał się nowy atlan­tycki sys­tem geo­po­li­tyczny, Ho­len­drzy i An­glicy mieli stale na uwa­dze to, że nie­jako za ich ple­cami, gdzieś w głębi Bał­tyku, uśpiony jest ol­brzym, który w sprzy­ja­ją­cych oko­licz­no­ściach mógłby stać się dla nich po­waż­nym za­gro­że­niem. Sa­mo­dzielną próbę wyj­ścia z Bał­tyku na Atlan­tyk pod­jął w dru­giej de­ka­dzie XVIII wieku wspo­mniany już Piotr I, prze­ja­wia­jąc ak­tyw­ność w Me­klem­bur­gii, lecz zo­stał po­spiesz­nie skar­cony. Czy­nione sto lat wcze­śniej po­dobne sta­ra­nia Zyg­munta III miały dużo więk­szą szansę na po­wo­dze­nie, gdyż za­kła­dały współ­pracę z sil­nym so­jusz­ni­kiem. Nie­szczę­śliwy prze­bieg wojny trzy­dzie­sto­let­niej spra­wił jed­nak, że szanse na sku­teczną ak­cję „obu Hisz­pa­nii” bar­dzo zma­lały. Póź­niej­szą krwawą łaź­nię Po­topu szwedz­kiego można w tym sen­sie ro­zu­mieć jako do­ko­nany przez obóz pro­te­stancki ry­tu­alny mord na ka­to­lic­kiej Pol­sce i Li­twie, które miały już wię­cej nie za­gro­zić fun­da­men­tom no­wego sys­temu atlan­tyc­kiego. „Hisz­pa­nię Pół­nocy” trzeba było uniesz­ko­dli­wić i zruj­no­wać, aby przy­go­to­wać grunt pod nie­kwe­stio­no­waną do­mi­na­cję han­dlową i fi­nan­sową, dzięki któ­rej moż­liwa była póź­niej Wielka Dy­wer­gen­cja.

W do­ko­na­niu się Wiel­kiego Wzbo­ga­ce­nia nie prze­szko­dziła i nie mo­gła prze­szko­dzić za to Ro­sja, która była dla po­tęg mor­skich wręcz wy­ma­rzo­nym ad­mi­ni­stra­to­rem wiel­kich i słabo za­lud­nio­nych prze­strzeni pół­noc­nej Eu­ra­zji. Dys­po­nu­jąca pry­mi­tywną go­spo­darką, długo nie po­sia­da­jąca więk­szych za­so­bów krusz­co­wych oraz po­zba­wiona za­moż­nej i ro­dzi­mej klasy ku­piec­kiej Mo­skwa, nie była od po­czątku w sta­nie stwo­rzyć za­gro­że­nia dla pro­wa­dzo­nego przez kraje za­chod­nie han­dlu na świa­to­wych oce­anach. Pań­stwo ca­rów już od XVI wieku sta­no­wiło głów­nie wielki za­sob­nik su­row­ców po­trzeb­nych dla po­tęg mor­skich, przede wszyst­kim do bu­dowy ich floty han­dlo­wej. Ro­sja była dumna ze swej wiel­ko­ści, ale cał­ko­wi­cie bez­silna wo­bec do­mi­na­cji han­dlo­wej i fi­nan­so­wej kra­jów za­chod­nich, a sys­tem wła­dzy oparty na uci­sku pod­da­nych ce­men­to­wał jej sta­tus kraju nie­zdol­nego do pod­ję­cia re­al­nej kon­ku­ren­cji z An­glią czy Ho­lan­dią. Po­tężna i sa­dy­styczna wo­bec Rze­czy­po­spo­li­tej Ro­sja wy­brała sta­tus kraju mil­cząco ak­cep­tu­ją­cego do­mi­na­cję Wiel­kiej Bry­ta­nii i nie kwe­stio­nu­ją­cego fun­da­men­tów jej geo­po­li­tyki. Roz­py­cha­nie się Ro­sji na kon­ty­nen­cie kosz­tem Rze­czy­po­spo­li­tej, a póź­niej do­ko­nane na niej roz­biory spo­tkały się z przy­zwo­le­niem Lon­dynu, gdyż nie mu­sząc bez­po­śred­nio an­ga­żo­wać się w dzia­ła­nia prze­ciw pol­sko-li­tew­skiemu pań­stwu, uzy­ski­wał jego pełną neu­tra­li­za­cję i de­mon­taż, który był przed­mio­tem sta­rań obozu pro­te­stanc­kiego już w XVI-XVII wieku. Pań­stwo ro­syj­skie zo­stało pod­wy­ko­nawcą po­tęg mor­skich, a mimo to i tak nie wzięło udziału w Wiel­kim Wzbo­ga­ce­niu.

Stale po­wra­ca­ją­cym mo­ty­wem w de­ba­cie na te­mat przy­czyn bo­gac­twa na­ro­dów jest kwe­stia roli re­li­gii pro­te­stanc­kiej jako wła­ści­wego kul­tu­ro­wego i du­cho­wego pod­gle­bia, sprzy­ja­ją­cego do­ko­na­niu się Wiel­kiej Dy­wer­gen­cji. Kraje pro­te­stanc­kie rze­czy­wi­ście były li­de­rami w tym za­kre­sie, lecz głów­nie dzięki temu, że sprzy­mie­rzyw­szy się z mu­zuł­ma­nami i pra­wo­sław­nymi, sku­tecz­nie do­pro­wa­dziły do de­wa­sta­cji ka­to­lic­kich mo­nar­chii oraz roz­mon­to­wały dawną Rzecz­po­spo­litą Na­ro­dów Chrze­ści­jań­skich. Ów pro­jekt w prak­tyce roz­padł się w na­stęp­stwie wojny trzy­dzie­sto­let­niej (1618-1648) i póź­niej nie zdo­łano go już od­two­rzyć. Od tego mo­mentu za­częła się także wielka se­ria nie­szczęść Pol­ski, które za­koń­czyły się osta­tecz­nie dra­ma­tem roz­bio­rów. Po­ka­zuje to, jak wiel­kie zna­cze­nie dla po­myśl­no­ści Kró­le­stwa Pol­skiego miała re­li­gia ka­to­licka. Gdy Ko­ściół zo­stał po­zba­wiony peł­nio­nej wcze­śniej funk­cji li­dera ca­łej cy­wi­li­za­cji, de­kom­po­zy­cji ule­gły fun­da­menty, które w X wieku stwo­rzyły pol­skie pań­stwo.

Z opo­wie­ści o stop­nio­wym upadku Rze­czy­po­spo­li­tej można jed­nak mimo wszystko wy­cią­gnąć wiele po­zy­tyw­nych i kon­struk­tyw­nych wnio­sków. Zro­zu­miaw­szy, jak duże zna­cze­nie dla Wiel­kiej Dy­wer­gen­cji po­sia­dał rdzenny ob­szar pol­skiej pań­stwo­wo­ści, mo­żemy za­cząć le­piej kształ­to­wać na­szą przy­szłość. Do­ty­czy to w szcze­gól­no­ści zro­zu­mie­nia praw­dzi­wych przy­czyn bo­gac­twa na­ro­dów. Pro­jekt o na­zwie Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie zbliża się co­raz bar­dziej do mar­twego punktu, po­nie­waż opie­ra­jąc całe ży­cie go­spo­dar­cze na nie­ustan­nej kon­sump­cji kre­dy­tów i nisz­cze­niu oszczęd­no­ści, pchnął ludz­kość ku de­mo­gra­ficz­nej ka­ta­stro­fie i kul­tu­ro­wej de­gren­go­la­dzie. Wielka Dy­wer­gen­cja zmie­rza co­raz bar­dziej ku Wiel­kiej Kon­wer­gen­cji, czyli wiel­kiej ko­rek­cie do­tych­czas zna­nego nam świata nie­ogra­ni­czo­nych moż­li­wo­ści. Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie było wy­da­rze­niem nie­na­tu­ral­nym, które wy­rzą­dziło ogromne szkody cy­wi­li­za­cyjne, za­mie­nia­jąc setki mi­lio­nów osób w wielką ar­mię de­ka­den­tów. Na gru­zach tego pro­jektu trzeba bę­dzie stwo­rzyć za ja­kiś czas coś no­wego. Warto więc nie­ustan­nie stu­dio­wać pro­jekty han­dlowe, geo­po­li­tyczne i re­li­gijne re­ali­zo­wane przez na­szych przod­ków, gdyż czeka nas jesz­cze za­pewne wiele nie­spo­dzie­wa­nych zwro­tów wy­da­rzeń i epo­ko­wych zmian otwie­ra­ją­cych przed Pol­ską zu­peł­nie nowe moż­li­wo­ści.

Swego ro­dzaju kro­niką epoki Wiel­kiego Wzbo­ga­ce­nia bę­dzie pla­no­wany ko­lejny tom ni­niej­szej pracy – obecny za­wiera głów­nie pre­zen­ta­cję tego, w jaki spo­sób do­szło do wy­kształ­ce­nia się wa­run­ków, które to epo­kowe wy­da­rze­nie umoż­li­wiły. Nie jest to wcale, wbrew wszel­kim po­zo­rom, opo­wieść dla na­szego kraju wsty­dliwa, lecz pod­no­sząca na du­chu. To, że Rzecz­po­spo­lita zo­stała po­ko­nana i wy­ma­zana z mapy po­li­tycz­nej Eu­ropy, de­mon­struje je­dy­nie, że war­to­ści po­li­tyczne i kul­tu­rowe, które re­pre­zen­to­wało sobą przez wieki pol­sko-li­tew­skie pań­stwo, trzeba było wy­ci­szyć, aby w do­bie Wiel­kiej Kon­wer­gen­cji nie sta­no­wiły wiel­kiego wy­rzutu su­mie­nia.

Pod­sta­wowa róż­nica mię­dzy za­war­to­ścią pierw­szego i dru­giego tomu po­lega na tym, że w la­tach 1572-1795 zde­cy­do­wa­nie mniej­szą rolę w dzie­jach han­dlowo-go­spo­dar­czych Pol­ski od­gry­wają mia­sta. Pre­zen­ta­cja naj­waż­niej­szych wy­da­rzeń z wie­ków wcze­śniej­szych była w znacz­nej mie­rze opo­wie­ścią o ich wza­jem­nej ry­wa­li­za­cji, która od­zwier­cie­dlała zna­czący udział Kró­le­stwa Pol­skiego w mię­dzy­na­ro­do­wej sieci han­dlo­wej. Utrata do­stępu do naj­waż­niej­szych szla­ków han­dlo­wych prze­są­dziła o tym, że pol­skie mia­sta – za wy­jąt­kiem pa­so­żyt­ni­czego Gdań­ska – prze­stały od­gry­wać tak zna­czącą rolę w ży­ciu po­li­tycz­nym i go­spo­dar­czym kraju, czego wy­ra­zem był ich stop­niowy upa­dek (naj­bar­dziej wi­doczny w XVIII wieku). Siłą rze­czy śro­dek cięż­ko­ści przed­sta­wio­nej tu opo­wie­ści mu­siał się więc prze­su­nąć ku wy­da­rze­niom z za­kresu han­dlu i fi­nan­sów dzie­ją­cych się na ogół w in­nych czę­ściach kon­ty­nentu. Utrata su­we­ren­no­ści, która do­peł­niła się w wy­niku roz­bio­rów, była nie­stety za­le­d­wie skut­kiem wcze­śniej­szej utraty pod­mio­to­wo­ści w za­kre­sie go­spo­dar­czym, co prze­ło­żyło się rów­nież na spo­sób pre­zen­ta­cji na­szych go­spo­dar­czych dzie­jów.

Rzeczpospolita po Jagiellonach

Śmierć Zyg­munta Au­gu­sta w 1572 roku koń­czyła trwa­jącą bli­sko dwa wieki epokę ja­giel­loń­ską. Ostatni przed­sta­wi­ciel wy­wo­dzą­cej się z Li­twy dy­na­stii po­zo­sta­wił Pol­skę i Li­twę w sta­nie sil­nego roz­chwia­nia, gdyż jego rządy oparte były na pró­bie rów­no­wa­że­nia wpły­wów szlachty i moż­nych oraz pro­te­stan­tów i ka­to­li­ków. Speł­nia­jąc po­stu­laty ru­chu eg­ze­ku­cyj­nego oraz przy­zwa­la­jąc na roz­prze­strze­nia­nie się pro­te­stanc­kiej re­wo­lu­cji, Zyg­munt Au­gust wal­nie przy­czy­nił się do na­war­stwie­nia się kło­po­tów, z któ­rymi mu­sieli zmie­rzyć się póź­niejsi władcy oraz ko­lejne po­ko­le­nia. Od cza­sów Ka­zi­mie­rza Ja­giel­loń­czyka do­mi­nu­jącą siłą w pol­skiej po­li­tyce były masy szla­chec­kie i ich ma­gnaccy li­de­rzy, któ­rzy wy­ko­rzy­stu­jąc krót­ko­wzrocz­ność ko­lej­nych Ja­giel­lo­nów, zdo­byli liczne przy­wi­leje, ude­rza­jące przede wszyst­kim w miesz­czań­stwo, chło­pów, du­cho­wień­stwo oraz po­zy­cję sa­mego króla. W hi­sto­rio­gra­fii pol­skiej XVI wiek, a w szcze­gól­no­ści okres rzą­dów obu Zyg­mun­tów, zwy­kło się okre­ślać mia­nem „zło­tego wieku”, choć uczci­wie rzecz bio­rąc, Pol­ska i Li­twa da­le­kie były od stanu świet­no­ści. Nie­mal na każ­dym od­cinku rzu­cały się w oczy ogromne za­nie­dba­nia i ka­ta­stro­falne błędy Ja­giel­lo­nów.

Od­rzu­cona w XV wieku od Mo­rza Czar­nego Pol­ska miała zni­komy udział w han­dlu wschod­nim. O wiele więk­sze pro­fity z wy­miany na tym od­cinku czer­pali pro­te­stanccy part­ne­rzy suł­tana z pół­nocno-za­chod­niej Eu­ropy, któ­rzy teo­re­tycz­nie mieli prze­cież słab­szy do­stęp do Bos­foru. Po na­jaz­dach mon­gol­skich Pol­ska stała się w XIII-XV wieku jed­nym z głów­nych be­ne­fi­cjen­tów otwar­cia no­wych szla­ków pro­wa­dzą­cych przez Mo­rze Czarne w kie­runku In­dii, Per­sji czy też Chin i wła­śnie dzięki nim zbu­do­wała swoją po­tęgę. Wy­par­cie Tur­ków z Eu­ropy sta­no­wiło tym sa­mym je­den z prio­ry­te­tów pol­skiej po­li­tyki. W XV wieku ist­niała na to jesz­cze szansa, lecz za­miast współ­or­ga­ni­zo­wać kru­cjaty zmie­rza­jące w stronę Azji Mniej­szej, Ja­giel­lo­no­wie pre­fe­ro­wali wy­nisz­cza­jące kon­flikty z in­nymi chrze­ści­jań­skimi wład­cami o wła­dzę w Bu­dzie czy Pra­dze. A gdy już udało im się zdo­być ko­rony Czech i Wę­gier, wy­ka­zy­wali się po­ra­ża­jącą wręcz pa­syw­no­ścią świad­czącą o skraj­nej nie­udol­no­ści i cia­sno­cie ho­ry­zon­tów. W XVI wieku po­tęga tu­recka była już zbyt wielka, aby Pol­ska mo­gła jej się sa­mo­dziel­nie prze­ciw­sta­wić, lecz Zyg­mun­to­wie ob­rali stra­te­gię nie­draż­nie­nia Tur­cji, a jed­no­cze­śnie krót­ko­wzrocz­nie wspie­rali dy­wer­syjny wzglę­dem chrze­ści­jań­stwa pro­te­stan­tyzm, przy­zwa­la­jąc na se­ku­la­ry­za­cję Za­konu krzy­żac­kiego w Pru­sach i w Inf­lan­tach. Wo­bec umac­nia­nia się mu­zuł­mań­skiej blo­kady na wscho­dzie, główne ar­te­rie han­dlowe prze­no­siły się co­raz bar­dziej w stronę Atlan­tyku, jed­nakże Ja­giel­lo­no­wie nie za­pro­jek­to­wali w związku z tym żad­nej spój­nej po­li­tyki mor­skiej. Tak zwany „złoty wiek” był ab­so­lut­nie „bla­dym wie­kiem”, je­śli cho­dzi o świa­dome kształ­to­wa­nie po­li­tyki han­dlo­wej, gdyż Pol­ska była w ogrom­nej mie­rze spa­ra­li­żo­wana przez co­raz bar­dziej wrogi jej in­te­re­som Gdańsk. Przy­znany mia­stu jesz­cze w 1454 roku przy­wi­lej czy­nił z niego or­ga­nizm pa­so­ży­tu­jący na go­spo­darce ca­łego do­rze­cza Wi­sły. Teo­re­tycz­nie Pol­ska i Li­twa sta­no­wiły re­gio­nalne im­pe­rium, ale nie po­sia­dało ono na­wet wła­snej floty. Było to za­nie­dba­nie o ko­lo­sal­nej skali; można wręcz po­wie­dzieć, że nie­wy­ba­czalne przy po­waż­nym my­śle­niu o bez­pie­czeń­stwie, za­sob­no­ści i przy­szło­ści pol­skiego pań­stwa. Zyg­munt Au­gust do­piero trzy lata przed swoją śmier­cią zde­cy­do­wał się na kon­fron­ta­cyjny kurs wo­bec Gdań­ska, two­rząc w 1569 roku Ko­mi­sję Mor­ską. Przez nie­mal dwa wieki wła­da­nia Ja­giel­lo­nów au­ten­tyczne sta­ra­nia o stwo­rze­nie wła­snej floty trwały za­le­d­wie przez trzy lata – kom­pro­mi­tu­jąco krótko jak na dy­na­stię, któ­rej przy­pi­suje się tak zna­czy wkład w mo­car­stwowy sta­tus Rze­czy­po­spo­li­tej Obojga Na­ro­dów. W tym cza­sie kraje za­chod­niej Eu­ropy po­sia­dały już pla­cówki han­dlowe roz­siane po ca­łej Azji i obu Ame­ry­kach.

Po­zory „zło­tego wieku” two­rzyła wciąż świetna ko­niunk­tura na zboże, które wy­sy­łane ma­sowo przez Gdańsk do Ni­der­lan­dów po­zwa­lało kra­jom za­chod­nim roz­wi­jać bar­dziej za­awan­so­wane ga­łę­zie prze­my­słu i rze­mio­sła. Jed­no­cze­śnie w cza­sie rzą­dów Zyg­munta Au­gu­sta ru­szyła ma­sowa mi­gra­cja do Pol­ski Ży­dów, któ­rzy mo­gli li­czyć tu na uprzy­wi­le­jo­wa­nie prawne oraz czer­pać ko­rzy­ści z pa­ra­liżu ustro­jo­wego miast na­rzu­co­nego przez obóz szla­checki. Po za­war­ciu unii w 1569 roku Rzecz­po­spo­lita czy­sto teo­re­tycz­nie mo­gła się wy­da­wać wręcz po­tęgą, gdyż obej­mo­wała ogromne prze­strze­nie się­ga­jące od Mo­rza Bał­tyc­kiego i po­łu­dnio­wej czę­ści Inf­lant aż po prawy brzeg dol­nego Dnie­pru. W grun­cie rze­czy jej byt po­li­tyczny zna­lazł się jed­nak w ogrom­nym nie­bez­pie­czeń­stwie, po­nie­waż wsku­tek upadku han­dlu wschod­niego i nie­umie­jęt­no­ści włą­cze­nia się w han­del atlan­tycki Pol­ska i Li­twa zna­la­zły się na go­spo­dar­czej równi po­chy­łej. Na dłuż­szą metę opar­cie go­spo­darki na eks­por­cie zboża, wo­łów, pro­duk­tów le­śnych i ma­te­ria­łów wy­ko­rzy­sty­wa­nych do bu­dowy okrę­tów nie mo­gło Rze­czy­po­spo­li­tej za­pew­nić wy­star­cza­ją­cej pod­stawy do utrzy­ma­nia sa­mo­dziel­no­ści. Pol­ska rze­ko­mego „zło­tego wieku” trwała wciąż dzięki ka­pi­ta­łowi cy­wi­li­za­cyj­nemu i po­li­tycz­nemu wy­pra­co­wa­nemu w mi­nio­nych wie­kach, lecz sama była cał­ko­wi­cie bez­radna wo­bec naj­więk­szych go­spo­dar­czych wy­zwań swo­jej epoki. Go­dząc się na po­stę­pu­jącą de­gra­da­cję w struk­tu­rze eu­ro­pej­skiego i świa­to­wego han­dlu oraz po­działu pracy, elity cza­sów zyg­mun­tow­skich stwo­rzyły ułudę po­tęgi. Do­póki ceny zboża ro­sły, a kraje utrzy­mu­jące za­mor­skie ko­lo­nie nie zdą­żyły jesz­cze wy­pra­co­wać tak zna­czą­cej prze­wagi nad resztą kon­ty­nentu, jaka uwi­docz­niła się w ko­lej­nych wie­kach, można było od­nieść wra­że­nie, że Pol­ska i Li­twa kro­czą drogą mo­car­stwową. Gdy jed­nak w XVII wieku wa­runki go­spo­dar­cze i geo­po­li­tyczne ule­gły dia­me­tral­nej zmia­nie, po­zorne suk­cesy „zło­tego wieku” zo­stały ob­na­żone jako ra­żąca nie­po­rad­ność.

Po śmierci Zyg­munta Au­gu­sta naj­pil­niej­szymi za­da­niami sto­ją­cymi przed ma­ją­cym zo­stać ob­ra­nym w dro­dze elek­cji no­wym mo­nar­chą było pod­trzy­ma­nie ostrego kursu wo­bec Gdań­ska oraz kon­ty­nu­owa­nie dzia­łal­no­ści Ko­mi­sji Mor­skiej. Po wy­nisz­cza­ją­cej woj­nie z Mo­skwą Pol­ska była zbyt słaba, aby kon­fron­to­wać się z Tur­cją, dla­tego naj­waż­niej­szym za­da­niem było uzy­ska­nie szer­szego do­stępu do han­dlu atlan­tyc­kiego i ode­bra­nie mia­stu nad Mo­tławą choćby czę­ści przy­zna­nych mu nie­słusz­nie przy­wi­le­jów. Do za­ję­tej przez Mo­skwę Na­rwy przy­by­wało co­raz wię­cej stat­ków z Ho­lan­dii, An­glii i in­nych kra­jów, a na do­da­tek wciąż roz­wi­jał się szlak mor­ski pro­wa­dzący przez Mo­rze Białe do Ar­chan­giel­ska. Je­żeli Pol­ska chciała oca­lić przy­naj­mniej swoje gdań­skie han­dlowe okno na świat, mu­siała jak naj­szyb­ciej po­wstrzy­mać wzrost kon­ku­ren­cji w po­staci Mo­skwy, która ofe­ro­wała za­chod­nim part­ne­rom han­dlo­wym więk­szość pro­duk­tów, ja­kie eks­por­to­wano z Pol­ski i Li­twy. Nowy król mu­siał da­wać na­dzieję na to, że po­wal­czy o pol­skie in­te­resy wła­śnie na tym od­cinku, gdyż na nim miała się roz­strzy­gnąć cała przy­szłość Rze­czy­po­spo­li­tej.

Ów­cze­sne po­działy po­li­tyczne w Pol­sce prze­bie­gały we­dle dwóch za­sad­ni­czych osi, które two­rzył spór szlachty oraz moż­nych (se­na­to­rów) oraz ka­to­li­ków z pro­te­stan­tami. W stron­nic­twie se­na­tor­skim silną po­zy­cję po­sia­dał szcze­gól­nie wo­je­woda kra­kow­ski Jan Fir­lej, który był kal­wi­nem, choć spore zna­cze­nie za­cho­wy­wał także pry­mas Ja­kub Uchań­ski. Ze­brany w paź­dzier­niku 1572 roku w Ka­skach se­nat pró­bo­wał sa­mo­dziel­nie na­rzu­cić za­sady elek­cji, ale wo­je­woda san­do­mier­ski Piotr Zbo­row­ski, rów­nież pro­te­stant, prze­for­so­wał przy po­par­ciu li­dera stron­nic­twa szla­chec­kiego Jana Za­moy­skiego elek­cję vi­ri­tim, w któ­rej miał prawo wziąć udział każdy szlach­cic. Był to krok bez­pre­ce­den­sowy, gdyż jesz­cze ni­gdy do tej pory prawo wy­boru mo­nar­chy nie przy­słu­gi­wało aż tak sze­ro­kiemu gronu osób. Za­równo li­de­rzy pro­te­stanccy, jak i ka­to­liccy wi­dzieli w tym po­su­nię­ciu szansę na za­de­mon­stro­wa­nie swo­jej siły li­czeb­nej.

6 stycz­nia 1573 roku w War­sza­wie ze­brał się sejm kon­wo­ka­cyjny, który miał się za­jąć sprawą wy­boru króla. Stron­nic­two ka­to­lic­kie li­czyło na to, że zor­ga­ni­zo­wa­nie elek­cji vi­ri­tim na Ma­zow­szu po­może w wy­bo­rze mo­nar­chy wier­nego pra­wo­wi­tej wie­rze. Na sej­mie po­ro­zu­miano się także osta­tecz­nie co do kwe­stii in­ter­rexa, któ­rym zo­stał pry­mas Uchań­ski. Do tego miana pre­ten­do­wał rów­nież peł­niący funk­cję mar­szałka wiel­kiego ko­ron­nego Jan Fir­lej. Jego po­rażka de­mon­stro­wała jed­nak, że stron­nic­two pro­te­stanc­kie nie miało wy­star­cza­ją­cych sił do tego, aby po­ko­nać swo­ich ad­wer­sa­rzy.

Do­mi­nu­ją­cym czyn­ni­kiem w pol­skiej po­li­tyce tego okresu sta­wała się orien­ta­cja szla­checko-ka­to­licka, na li­dera któ­rej wy­ra­stał Jan Za­moy­ski. W od­róż­nie­niu od stron­nic­twa ka­to­lic­kich moż­nych opo­wia­da­ją­cych się za kan­dy­da­turą Er­ne­sta Habs­burga, stron­nic­two re­pre­zen­to­wane przez Za­moy­skiego roz­wa­żało zu­peł­nie inne kan­dy­da­tury. Za­moy­ski i jego śro­do­wi­sko sta­no­wili spad­ko­bier­ców li­nii po­li­tycz­nej re­ali­zo­wa­nej w po­cząt­kach XVI wieku przez pry­masa Jana Ła­skiego. Ka­to­li­cyzm tego śro­do­wi­ska był dość po­bieżny, gdyż nie do­strze­gał ko­niecz­no­ści po­wrotu do śre­dnio­wiecz­nych tra­dy­cji nie­za­leż­no­ści in­sty­tu­cjo­nal­nej i ma­te­rial­nej Ko­ścioła od wła­dzy świec­kiej oraz chrze­ści­jań­skiego uni­wer­sa­li­zmu. Bar­dziej bli­ski wy­da­wał mu się pro­gram zro­dzo­nego w wy­niku re­for­ma­cji myl­nie po­ję­tego na­cjo­na­li­zmu oraz ru­chu eg­ze­ku­cyj­nego. Był to na do­da­tek ka­to­li­cyzm wy­mie­szany z po­stu­la­tami ru­chu szla­chec­kiego, który od II po­łowy XV wieku suk­ce­syw­nie pod­ko­py­wał fun­da­menty daw­nego ładu i otwar­cie sym­pa­ty­zo­wał ze stron­nic­twem pro­te­stanc­kim (an­ty­habs­bur­skim). Osta­teczny triumf stron­nic­twa, któ­remu prze­wo­dził Za­moy­ski, nie sta­no­wił więc zwy­cię­stwa sił ka­to­lic­kich jako ta­kich, lecz pew­nego nurtu, w któ­rym idea ka­to­licka zo­stała roz­wod­niona i do­pa­so­wana do dą­żeń ów­cze­snej epoki1. W od­po­wie­dzi na sku­teczne dzia­ła­nia śro­do­wisk ka­to­lic­kich w okre­sie bez­kró­le­wia pro­te­stanci po­spiesz­nie zwarli szyki i 28 stycz­nia 1573 roku do­pro­wa­dzili do przy­ję­cia aktu kon­fe­de­ra­cji war­szaw­skiej, prze­wi­du­ją­cego, że za­wie­szone w cza­sach Zyg­munta Au­gu­sta wy­roki są­dów ko­ściel­nych na­ka­zu­ją­cych pro­te­stan­tom zwrot skra­dzio­nego Ko­ścio­łowi mie­nia nie będą eg­ze­kwo­wane. Ca­łość po­stu­la­tów przed­sta­wiono jako rze­komą gwa­ran­cję „to­le­ran­cji” i „po­koju re­li­gij­nego”, choć w grun­cie rze­czy roz­cho­dziło się o usank­cjo­no­wa­nie wcze­śniej do­ko­na­nego bez­pra­wia. Z punktu wi­dze­nia śro­do­wisk pro­te­stanc­kich pod­pi­sa­nie aktu kon­fe­de­ra­cji przez izbę po­sel­ską było spo­rym suk­ce­sem, gdyż umac­niało ma­jąt­kowe zdo­by­cze re­wo­lu­cji pro­te­stanc­kiej, a na do­da­tek two­rzyło spore po­działy w obo­zie ka­to­lic­kim. Sto­jący na straży wiary w Pol­sce bi­skup Ho­zjusz był jej zde­cy­do­wa­nie prze­ciwny; aktu nie pod­pi­sał też ma­jący udział w pra­cach przy­go­to­waw­czych bi­skup Karn­kow­ski. Rze­komą „to­le­ran­cję” aktu uznali za to po­li­tycy ka­to­liccy po­wią­zani z obo­zem szla­chec­kim.

W ocze­ki­wa­niu na elek­cję no­wego władcy roz­wa­żano roz­ma­ite kan­dy­da­tury. Ka­to­liccy możni i bi­skupi po­pie­rali po­mysł prze­ka­za­nia wła­dzy Er­ne­stowi Habs­bur­gowi, sy­nowi ce­sa­rza Mak­sy­mi­liana II. Nie­miecki król był jed­nak nie do za­ak­cep­to­wa­nia dla obozu szla­chec­kiego. Nie chcieli go za­równo ka­to­licy, któ­rym prze­wo­dził Jan Za­moy­ski, jak i pro­te­stanci, dla któ­rych ród Habs­bur­gów sta­no­wił uoso­bie­nie wszel­kiego zła. Część moż­nych, w tym li­tew­skich, wi­działa do­brego kan­dy­data w Iwa­nie Groź­nym, li­cząc tym sa­mym na szansę usta­nia wy­nisz­cza­ją­cych wo­jen. Opcja ta nie była jed­nak w za­sa­dzie re­alna, dla­tego ide­al­nym kan­dy­da­tem kom­pro­mi­so­wym oka­zał się syn króla Fran­cji Hen­ryka II, rów­nież Hen­ryk. Był on ka­to­li­kiem, dla­tego go­dził sprzeczne in­te­resy. Z jed­nej strony an­ty­habs­bur­ski obóz szla­checki od dawna ma­rzył o zwią­za­niu się z Fran­cją prze­ciw Habs­bur­gom, a z dru­giej ma­jące w jego sze­re­gach co­raz wię­cej do po­wie­dze­nia kręgi ka­to­lic­kie nie mu­siały od­da­wać wła­dzy pro­te­stan­towi. Choć kró­le­wicz Hen­ryk w lipcu ubie­głego roku brał czynny udział w ma­sa­krze fran­cu­skich hu­ge­no­tów zna­nej jako noc św. Bar­tło­mieja, w Pol­sce zo­stał umie­jęt­nie za­re­kla­mo­wany jako po­li­tyk sza­nu­jący in­no­wier­ców. Sam po­mysł elek­cji wła­śnie Hen­ryka miał pod­rzu­cić Fran­cu­zom wielki we­zyr. Stam­buł i Pa­ryż były wów­czas po­łą­czone ści­słym so­ju­szem, a z punktu wi­dze­nia Tur­cji za­pew­nie­nie so­bie po­praw­nych re­la­cji z Rzecz­po­spo­litą stwa­rzało lep­sze wa­runki do walki z ce­sa­rzem2. W Pol­sce po­ja­wili się także po­sło­wie księ­cia Sied­mio­grodu Ste­fana Ba­to­rego za­chwa­la­jąc jego kan­dy­da­turę, lecz nie brano jej jesz­cze po­waż­nie pod uwagę. W kwiet­niu 1573 roku pod War­szawą ze­brały się dzie­siątki ty­sięcy szlachty i jej służby. Po­li­tycy ka­to­liccy za­dbali o to, aby na elek­cji tłum­nie po­ja­wiła się drobna szlachta ma­zo­wiecka i ma­zur­ska, która za­pew­niła od­po­wied­nią prze­wagę li­czebną. Osta­tecz­nie kan­dy­da­turę Hen­ryka Wa­le­zego po­parli m.in. pry­mas Uchań­ski oraz wpły­wowy pro­te­stancki ród Zbo­row­skich. Fran­cuzi byli nie­zwy­kle sku­teczni w prze­cią­ga­niu szlachty na swoją stronę rów­nież dzięki środ­kom fi­nan­so­wym kra­kow­skiej ro­dziny ban­kie­rów i kup­ców So­de­ri­nich3. Wy­bór Wa­le­zju­sza na tron pol­ski był jed­nak tylko po­zor­nym trium­fem ka­to­li­cy­zmu. Jego kan­dy­da­turę wspie­rali bo­wiem także przy­wódcy hu­ge­noc­kiej opo­zy­cji we Fran­cji, zaś sam Hen­ryk miał na uwa­dze przede wszyst­kim re­ali­za­cję in­te­re­sów fran­cu­skich, które od kilku de­kad oparte były na prze­ciw­dzia­ła­niu obo­zowi ka­to­lic­kiemu, któ­remu prze­wo­dzili Habs­bur­go­wie. I rzecz być może naj­waż­niej­sza: Fran­cję łą­czył w tym okre­sie bli­ski so­jusz z Tur­cją, która po­mimo wiel­kiej po­rażki od­nie­sio­nej w bi­twie mor­skiej pod Le­panto w 1571 roku sta­no­wiła wciąż naj­więk­sze za­gro­że­nie dla ka­to­li­cy­zmu w Eu­ro­pie. Po­sło­wie fran­cu­scy przy­byli do War­szawy i zło­żyli obiet­nicę, że za­mkną że­glugę na­rew­ską, choć na do­brą sprawę Fran­cja nie miała wy­star­cza­ją­cej siły, aby do tego do­pro­wa­dzić. Obie­cy­wano także upo­ko­rze­nie Da­nii i wzmoc­nie­nie pol­skiej po­zy­cji na Mo­rzu Bał­tyc­kim4. Osta­tecz­nie po do­ko­na­nej elek­cji Hen­ry­kowi przed­sta­wiono do po­twier­dze­nia ze­spół praw okre­śla­nych jako ar­ty­kuły hen­ry­kow­skie, w któ­rych spi­sano pod­sta­wowe za­sady funk­cjo­no­wa­nia Rze­czy­po­spo­li­tej jako mo­nar­chii elek­cyj­nej. Po­twier­dzano w nich wszyst­kie do­tych­cza­sowe przy­wi­leje szla­chec­kie, za­sadę wol­no­ści re­li­gij­nej oraz obo­wią­zu­jące prawa, za­bez­pie­cza­jąc się przed ewen­tu­al­nymi pró­bami prze­ję­cia przez króla wła­dzy ab­so­lut­nej na wzór za­chod­nio­eu­ro­pej­ski. Szlachta miała prawo wy­po­wie­dzieć kró­lowi po­słu­szeń­stwo, w ra­zie gdyby nad­uży­wał swo­ich kom­pe­ten­cji. Zo­bo­wią­za­nie do stwo­rze­nia floty na Bał­tyku, fi­nan­so­wa­nia Aka­de­mii Kra­kow­skiej oraz inne zo­bo­wią­za­nia za­warto zaś w osob­nym do­ku­men­cie na­zy­wa­nym pacta co­nventa. Wy­bór Hen­ryka Wa­le­zego nie świad­czył nie­stety o roz­trop­no­ści pol­skich elit po­li­tycz­nych, gdyż zbli­że­nie z Fran­cją po la­tach współ­pracy z Habs­bur­gami ozna­czało, że wo­bec uzy­ska­nia spo­koju ze strony Tur­cji, cała ener­gia pol­skiego pań­stwa po­winna sku­pić się na po­gnę­bie­niu Gdań­ska oraz stwo­rze­niu floty umoż­li­wia­ją­cej pro­wa­dze­nie re­al­nej po­li­tyki na Bał­tyku. W tym dziele Fran­cja rzą­dzona przez dy­na­stię Wa­le­zju­szy nie była jed­nak w sta­nie re­al­nie po­móc, po­nie­waż w chwili wy­boru Hen­ryka na tron pol­ski trwała wciąż za­cięta wojna do­mowa, w któ­rej flota pro­te­stancka sta­wiała silny opór si­łom ka­to­lic­kim (trwało m.in. ob­lę­że­nie hu­ge­noc­kiego portu w La Ro­chelle), i unie­moż­li­wiała dzia­ła­nia na in­nych fron­tach. Fran­cja nie miała po­nadto żad­nego ży­wot­nego in­te­resu we wzmoc­nie­niu ist­nie­nia Pol­ski nad Bał­ty­kiem.

O tym, że Hen­ryk Wa­lezy miał bar­dzo nie­wiel­kie po­ję­cie o tym, ja­kie fak­tycz­nie pa­nują sto­sunki w Pol­sce, świad­czy naj­le­piej to, że jego oto­cze­nie za­mie­rzało oprzeć się prze­ciw szlach­cie na miesz­cza­nach. Być może do­piero na miej­scu nowy król prze­ko­nał się, że w Pol­sce po­zy­cja miast jest wy­jąt­kowo słaba, gdyż szlachta na prze­strzeni lat cał­ko­wi­cie zmar­gi­na­li­zo­wała ich zna­cze­nie w pań­stwie, ode­brała wiele atry­bu­tów sa­mo­rząd­no­ści i przy­zwo­liła na do­mi­na­cję lud­no­ści ży­dow­skiej. 16 maja 1573 roku w war­szaw­skiej ko­le­gia­cie uro­czy­ście ogło­szono Hen­ryka kró­lem, a do Pa­ryża udało się po­sel­stwo ma­jące na celu uzy­ska­nie za­twier­dze­nia wa­run­ków pol­skiej strony. Sam Hen­ryk po­ja­wił się w Kra­ko­wie w stycz­niu ko­lej­nego roku. Po przy­by­ciu ob­da­rzył Jana Za­moy­skiego no­wymi nada­niami, wi­dząc w nim za­pewne fi­lar swo­ich rzą­dów5. Na pierw­szym sej­mie, który roz­po­czął ob­rady w lu­tym 1574 roku, pod­jął się próby ogra­ni­cze­nia roli szlachty, pro­te­stan­tów oraz wzmoc­nie­nia wła­dzy kró­lew­skiej, lecz na­po­tkał po­wszechny opór. Nie wia­domo, jaki sku­tek przy­nio­słyby fi­nal­nie jego sta­ra­nia, gdyż na po­czątku czerwca do­tarły do niego wie­ści o tym, że zmarł jego brat, król Fran­cji, Ka­rol IX. W ta­jem­nicy przed wszyst­kimi Wa­le­zjusz w nocy z 18 na 19 czerwca 1574 roku po­spiesz­nie uciekł z Pol­ski, aby przy­wdziać ko­ronę swo­jego oj­czy­stego kraju. Za­le­d­wie rok po pierw­szej wol­nej elek­cji Rzecz­po­spo­lita wcho­dziła w nowy okres bez­kró­le­wia. Po znik­nię­ciu króla je­sie­nią w War­sza­wie ze­brał się Sejm, który na­ka­zał mu po­wrót do kraju do 12 maja ko­lej­nego roku; w prze­ciw­nym ra­zie miała na­stą­pić de­tro­ni­za­cja. Ucieczka Hen­ryka sta­no­wiła wielką po­rażkę obozu szla­chec­kiego, gdyż po­ka­zała, jak wiel­kim mi­ra­żem było zbli­że­nie z Fran­cją. Ogar­nięta woj­nami re­li­gij­nymi oj­czy­zna Hen­ryka Wa­le­zego nie miała w grun­cie rze­czy środ­ków do tego, aby re­al­nie wspo­móc Rzecz­po­spo­litą w jej naj­waż­niej­szych dą­że­niach, gdyż flota fran­cu­ska nie była wy­star­cza­jąco silna, aby prze­ciw­sta­wić się an­giel­skim i ho­len­der­skim so­jusz­ni­kom hu­ge­no­tów, a Bał­tyk miał wów­czas dla Pa­ryża w grun­cie rze­czy nie­wiel­kie zna­cze­nie. Fran­cja nie była uza­leż­niona ani od pol­skiego zboża, ani pro­duk­tów le­śnych. I wła­śnie z tego po­wodu ani Hen­ryk, ani po­zo­stali przed­sta­wi­ciele elit po­li­tycz­nych Fran­cji, nie ża­ło­wali w spo­sób szcze­gólny utraty pol­skiego tronu.

Upa­dek so­ju­szu pol­sko-fran­cu­skiego naj­bar­dziej ucie­szył Habs­bur­gów, któ­rzy w nie­po­wo­dze­niu z wy­bo­rem Wa­le­zju­sza do­strze­gli szansę na prze­ję­cie ini­cja­tywy. Wiel­kimi zwo­len­ni­kami wy­boru ce­sar­skiego syna Er­ne­sta byli pa­no­wie li­tew­scy, któ­rzy nie­za­do­wo­leni z ubyt­ków te­ry­to­rial­nych usta­lo­nych przy oka­zji za­wie­ra­nia unii lu­bel­skiej li­czyli, że uda im się dzięki niemu anu­lo­wać za­warte przed kil­koma laty po­sta­no­wie­nia. Szlachta tra­dy­cyj­nie jed­nak nie chciała Niemca.

12 maja 1575 roku w Stę­życy for­mal­nie za­twier­dzono de­tro­ni­za­cję Hen­ryka. Nie­ocze­ki­wa­nie na po­pu­lar­no­ści zy­skała kan­dy­da­tura sa­mego ce­sa­rza Mak­sy­mi­liana II Habs­burga, który – tak jak wcze­śniej Hen­ryk Wa­lezy – wy­da­wał się go­dzić roz­ma­ite sprzeczne in­te­resy. Naj­bar­dziej go­rą­cym zwo­len­ni­kiem jego wy­boru był Gdańsk. Ce­sarz na­wią­zał z tym mia­stem kon­takt i obie­cał, że w ra­zie wy­boru cał­ko­wi­cie wy­cofa się z po­li­tyki mor­skiej ostat­nich lat pa­no­wa­nia Zyg­munta Au­gu­sta, która na­ru­szała skraj­nie nie­ko­rzystne dla Pol­ski przy­wi­leje mia­sta (tzw. Sta­tuty Karn­kow­skiego po­zwa­lały kró­lowi na czer­pa­nie do­cho­dów cel­nych u uj­ścia Wi­sły oraz bu­dowę nie­za­leż­nej floty i por­tów)6. Mak­sy­mi­lian II obie­cał rów­nież bi­sku­pom, że za­cznie re­spek­to­wać wy­roki są­dowe w spra­wach o gra­bież ko­ściel­nego mie­nia, co da­wało ogromne szanse na wy­ma­za­nie naj­bar­dziej nie­ko­rzyst­nych skut­ków wy­bu­chu re­wo­lu­cji pro­te­stanc­kiej. Po­mimo tego ce­sarz zy­skał także uzna­nie wielu ma­gna­tów pro­te­stanc­kich, gdyż dy­na­stia Habs­bur­gów była w tym cza­sie naj­więk­szym w Eu­ro­pie so­jusz­ni­kiem daw­nego po­rządku spo­łecz­nego, w któ­rym możni od­gry­wali naj­waż­niej­szą rolę w pań­stwie. Dość szybko głów­nym kontr­kan­dy­da­tem wo­bec Mak­sy­mi­liana II zo­stał książę sied­mio­grodzki Ste­fan Ba­tory, który był już brany pod uwagę przy po­przed­niej elek­cji, lecz prze­szko­dzili w tym Habs­bur­go­wie, na­sy­ła­jąc prze­ciwko niemu od­działy pod wo­dzą Kac­pra Be­kie­sza. W lipcu 1575 roku Ba­tory zdo­łał się z nim wresz­cie upo­rać, umoc­nił swoją wła­dzę w Sied­mio­gro­dzie i był już go­towy do walki o pol­ski tron. W prze­ci­wień­stwie do Mak­sy­mi­liana II jego główną za­letą było to, że da­wał na­dzieję na kon­ty­nu­ację dzia­łań Zyg­munta Au­gu­sta prze­ciwko Gdań­skowi. Ste­fan Ba­tory, choć w Sied­mio­gro­dzie pro­wa­dził ty­pową po­li­tykę nie­podej­mo­wa­nia sta­now­czych dzia­łań prze­ciwko uzur­pa­cjom pro­te­stan­tów, był ka­to­li­kiem i sprzy­jał roz­wo­jowi za­konu je­zu­itów. Nie za­mie­rzał przy tym na­ru­szać zdo­by­czy ma­te­rial­nych pro­te­stanc­kiej re­wo­lu­cji. Ród Ba­to­rych od wielu lat za naj­więk­szego wroga uzna­wał Habs­bur­gów, a wal­cząc z nim nie wa­hał się zbli­żyć do Tur­cji, co w spo­sób szcze­gólny ujęło masy szla­chec­kie w Pol­sce, pra­gnące po­koju z Wy­soką Portą za wszelką cenę7. Wiel­kim zwo­len­ni­kiem jego wy­boru był Jan Za­moy­ski, który pa­łał rów­nie wielką nie­chę­cią wo­bec Habs­bur­gów i wi­dział w księ­ciu sied­mio­grodz­kim gwa­ranta kon­ty­nu­acji po­li­tyki wzmac­nia­ją­cej po­zy­cję szlachty opar­tej na przy­wi­le­jach z cza­sów Ka­zi­mie­rza Ja­giel­loń­czyka oraz Ni­hil Novi. Wy­bór, przed ja­kim stała Pol­ska w 1575 roku, nie na­le­żał do naj­ła­twiej­szych, gdyż obaj kan­dy­daci ofe­ro­wali za­równo ze­staw wiel­kich ko­rzy­ści, jak i nie­bez­pie­czeństw. W przy­padku Mak­sy­mi­liana II wiel­kie na­dzieje da­wała zwią­zana z jego rzą­dami moż­li­wość ode­bra­nia pro­te­stan­tom nie­spra­wie­dli­wie za­bra­nych ziem, po­wstrzy­ma­nie trium­fal­nego po­chodu śro­do­wisk szla­chec­kich oraz współ­dzia­ła­nie prze­ciwko naj­waż­niej­szym wro­gom, czyli Tur­cji i kra­jom pro­te­stanc­kim. Oczy­wi­stymi szko­dami, które zgo­to­wa­łyby jego rządy, by­łoby wy­co­fa­nie się z ak­cji prze­ciw Gdań­skowi, moż­liwa re­wi­zja po­sta­no­wień unii lu­bel­skiej, mar­gi­na­li­za­cja Rze­czy­po­spo­li­tej w kon­tek­ście tego, iż sta­łaby się ona za­le­d­wie ko­lejną pro­win­cją pod­le­głą po­tęż­nej dy­na­stii oraz prak­ty­ko­wane od końca XV wieku próby do­ga­dy­wa­nia się z Mo­skwą ze szkodą dla Pol­ski. W przy­padku Ba­to­rego Pol­ska mo­gła sku­tecz­nie za­wal­czyć o re­alny do­stęp do Bał­tyku, nie ry­zy­ko­wa­łaby nad­uży­ciami ty­powi dla habs­bur­skiego pa­no­wa­nia, zy­ski­wa­łaby zdol­nego i od­waż­nego wo­dza spraw­dzo­nego w boju oraz po­li­tyka sprzy­ja­ją­cego kontr­re­for­ma­cji. Wiel­kimi wa­dami wy­boru Ba­to­rego by­łoby jed­nak opar­cie jego rzą­dów na wy­nisz­cza­ją­cym Pol­skę od środka stron­nic­twie szla­chec­kim, uzna­nie uzur­pa­cji re­wo­lu­cji pro­te­stanc­kiej oraz fak­tyczne współ­dzia­ła­nie z Tur­cją.

Wy­bór był tak bar­dzo trudny, iż w kon­se­kwen­cji spo­wo­do­wał wy­buch wojny do­mo­wej. 12 grud­nia 1575 roku, nie py­ta­jąc szlachty o zda­nie, pry­mas Ja­kub Uchań­ski ogło­sił Mak­sy­mi­liana II kró­lem Pol­ski. W od­po­wie­dzi na to trzy dni póź­niej szlachta wy­brała na tron pol­ski ostat­nią ży­jącą córkę Zyg­munta Sta­rego Annę Ja­giel­lonkę oraz Ste­fana Ba­to­rego, który miał ją po­ślu­bić. Pewny swego ce­sarz nie spie­szył się z przy­jaz­dem do Pol­ski, za to książę Sied­mio­grodu i jego zwo­len­nicy pod­jęli dy­na­miczne dzia­ła­nia. Ze­brane po­spiesz­nie szla­chec­kie po­spo­lite ru­sze­nie za­jęło Kra­ków, a pod ko­niec kwiet­nia Ba­tory wje­chał już trium­fal­nie do sto­licy, gdzie 1 maja zo­stał uro­czy­ście ko­ro­no­wany przez bi­skupa Sta­ni­sława Karn­kow­skiego. W pacta co­nventa nowy król zo­bo­wią­zy­wał się nie tylko do za­cho­wa­nia do­brych re­la­cji z Tur­cją, ale i do kon­se­kwent­nego dą­że­nia do ode­bra­nia ziem za­bra­nych przez Mo­skwę.

Mak­sy­mi­lian II za­pła­cił za zwłokę wy­soką cenę. Długo ne­go­cjo­wał za­war­tość pacta co­nventa, które za­twier­dził osta­tecz­nie do­piero trzy ty­go­dnie po ko­ro­na­cji Ba­to­rego. O zbrojną in­ter­wen­cję ce­sa­rza za­bie­gał w szcze­gól­no­ści Ol­bracht Ła­ski, lecz od­działy pod­le­głe Ba­to­remu szybko za­jęły jego do­bra. Nie mo­gąc dzia­łać bez­po­śred­nio na te­re­nie Pol­ski, Mak­sy­mi­lian II po­sta­no­wił za­wrzeć z Iwa­nem Groź­nym tajny układ, prze­wi­du­jący roz­biór Rze­czy­po­spo­li­tej, lecz na szczę­ście śmierć ce­sa­rza w paź­dzier­niku 1576 roku prze­kre­śliła te plany.

W maju 1576 roku opo­zy­cja w Ko­ro­nie i na Li­twie zo­stała na do­brą sprawę zła­mana. Zbun­to­wane były wciąż jed­nak Prusy, a przede wszyst­kim Gdańsk, który na po­czątku czerwca de­mon­stra­cyj­nie go­ścił w swo­ich mu­rach po­słów mo­skiew­skich zmie­rza­ją­cych do ce­sa­rza8. 4 czerwca mia­sto zło­żyło ofi­cjalną de­kla­ra­cję wier­no­ści ce­sa­rzowi. Z punktu wi­dze­nia rzą­dzą­cych nim elit, wi­zja kon­ty­nu­acji po­li­tyki Ko­mi­sji Mor­skiej oraz po­boru ceł u uj­ścia Wi­sły ozna­czała cios za­dany w samo serce Gdań­ska jako mia­sta o szcze­gól­nym sta­tu­sie. Mia­sto wo­lało po­zo­stać wy­nisz­cza­ją­cym Pol­skę cia­łem pa­so­ży­tu­ją­cym na ca­łym do­rze­czu Wi­sły i otwar­cie wy­po­wie­dzieć po­słu­szeń­stwo niż po­go­dzić się z wy­bo­rem Ba­to­rego. Gród nad Mo­tławą mógł so­bie na to po­zwo­lić, po­nie­waż w tym okre­sie jego roczne do­chody osią­gały taką samą war­tość jak ca­łej Rze­czy­po­spo­li­tej9. Trwa­jąca wciąż świetna ko­niunk­tura na zboże i pro­dukty drzewne na za­cho­dzie kon­ty­nentu spra­wiała, że po­zy­cja i bo­gac­two Gdań­ska były w prak­tyce nie­za­gro­żone. Mia­sto pro­wa­dziło wciąż fak­tycz­nie nie­za­leżną po­li­tykę za­gra­niczną, go­dzącą w ży­wotne in­te­resy Pol­ski. Świad­czył o tym cho­ciażby za­warty przez nie so­jusz z Da­nią. Rzą­dzący nią Fry­de­ryk II za­ku­pił w 1575 roku Born­holm i kon­se­kwent­nie wzmac­niał ude­rza­jącą w Pol­skę że­glugę na­rew­ską10. Gdy w 1574 roku Hen­ryk Wa­lezy zmie­rzał do Pol­ski, gdzie zo­bo­wią­zał się zor­ga­ni­zo­wać silną flotę, mu­siał zre­zy­gno­wać z po­dróży mor­skiej, gdyż przez Sund nie chcieli go pu­ścić wła­śnie współ­pra­cu­jący z Gdań­skiem Duń­czycy, za­in­te­re­so­wani utrzy­ma­niem na Bał­tyku sta­tus quo. Wo­bec otwar­tego buntu Gdań­ska Ste­fan Ba­tory nie miał żad­nego wy­boru i ru­szył w sierp­niu 1576 roku w kie­runku Prus, wzy­wa­jąc mia­sto do zło­że­nia hołdu. Mia­sto od­mó­wiło jed­nak na­wet przy­sła­nia swo­ich przed­sta­wi­cieli, dla­tego 20 wrze­śnia król po­sta­no­wił wstrzy­mać do­wóz żyw­no­ści do mia­sta od strony lą­do­wej. W Gdań­sku wy­bu­chły an­ty­pol­skie wy­stą­pie­nia, a agre­sja lu­te­rań­skiego miesz­czań­stwa sku­piła się na ka­to­lic­kich świą­ty­niach. Mo­nar­cha nie miał w za­sa­dzie in­nego wyj­ścia niż przy­stą­pić do fak­tycz­nej wojny ze zbun­to­wa­nym mia­stem. W tym celu w paź­dzier­niku 1576 roku do To­ru­nia zwo­łano sejm, na któ­rym król za­mie­rzał uchwa­lić po­datki na wojnę z Gdań­skiem. Nie­spełna pół roku po wy­bo­rze na tron śro­do­wi­sko szla­chec­kie wy­mie­rzyło jed­nak Ba­to­remu pierw­szy sym­bo­liczny po­li­czek, udzie­la­jąc sta­now­czej od­mowy. Zde­ge­ne­ro­wane i po­psute ka­ry­godną po­błaż­li­wo­ścią Ja­giel­lo­nów masy szla­chec­kie nie były skłonne do tego, aby wresz­cie wy­bić dla Pol­ski han­dlowe okno na świat, choć nada­rzała się ku temu nie­zwy­kle rzadka oka­zja. Bar­dzo istot­nym z punktu wi­dze­nia szlachty ar­gu­men­tem, świad­czą­cym jed­no­cze­śnie o jej skraj­nym ego­izmie, były po­ten­cjalne straty wy­ni­ka­jące z prze­rwy w do­sta­wie zboża. Kon­fliktu z Gdań­skiem nie chciał m.in. Jan Za­moy­ski11. Bez cie­nia wąt­pli­wo­ści wojna z bo­ga­tym i po­sia­da­ją­cym wpły­wo­wych so­jusz­ni­ków Gdań­skiem mo­gła się wy­da­wać nie­zwy­kle trud­nym za­da­niem, lecz wo­bec roz­woju wy­da­rzeń w świa­to­wym han­dlu i go­spo­darce nie było dla Rze­czy­po­spo­li­tej żad­nego bar­dziej pil­nego za­da­nia. Ba­tory mimo prze­ciw­no­ści nie pod­da­wał się i za­pro­po­no­wał mia­stu kom­pro­mis. W za­mian za za­płatę 300 ty­sięcy zło­tych pol­skich, od­stą­pie­nia po­łowy do­cho­dów z cła pa­lo­wego i do­dat­ko­wych pie­nię­dzy na wojnę z Mo­skwą, obie­cał zła­go­dze­nie kursu. Gdy tę pro­po­zy­cję od­rzu­cono, król przed­sta­wił bar­dziej skromne wa­runki, lecz i tym ra­zem zo­stał z ni­czym. W lu­tym 1577 roku ka­zał uwię­zić gdań­skiego bur­mi­strza Fer­bera, a Gdańsz­cza­nie w od­we­cie za wspie­ra­nie Ba­to­rego do­ko­nali wy­padu i spa­lili opac­two w Oli­wie. 7 marca król wy­dał wresz­cie cał­ko­wity za­kaz han­dlu z Gdań­skiem, na czym w oczy­wi­sty spo­sób zy­skał El­bląg. Gdy jed­nak El­bląg za­czął od­no­sić z no­wej sy­tu­acji zbyt duże ko­rzy­ści, swoje okręty prze­ciwko niemu skie­ro­wała przy­ja­zna wo­bec Gdań­ska Da­nia.

Wojna z Gdań­skiem była wy­da­rze­niem, na które Pol­ska cze­kała zde­cy­do­wa­nie zbyt długo. Po­cząw­szy od wy­da­nego w 1454 roku Pri­vi­le­gium Ca­si­mi­ra­num, mia­sto le­żące u uj­ścia Wi­sły sta­no­wiło bo­dajże główną przy­czynę nie­po­wo­dzeń Pol­ski w ży­ciu go­spo­dar­czym. Pod­czas gdy Ja­giel­lo­no­wie nie po­tra­fili przez po­nad 118 lat zdo­być się na ja­ką­kol­wiek zde­cy­do­waną re­ak­cję prze­ciwko pa­so­żyt­ni­czemu mia­stu (za wy­jąt­kiem po­je­dyn­czego, nie­wiele zmie­nia­ją­cego wy­padu Zyg­munta Sta­rego w 1526 roku), Ste­fa­nowi Ba­to­remu wy­star­czył nie­spełna rok, aby przy­stą­pić do ob­lę­że­nia. Wpływ na to miały wpraw­dzie de­cy­zje ostat­nich lat rzą­dów Zyg­munta Au­gu­sta, lecz nowy władca wy­ka­zy­wał po­dziwu godną kon­se­kwen­cję w pró­bach po­skro­mie­nia mia­sta. 17 kwiet­nia 1577 roku Gdańsz­cza­nie do­znali od wojsk kró­lew­skich po­rażki w bi­twie pod je­zio­rem Lu­bie­szow­skim, a w czerwcu od­działy Ba­to­rego stały już pod mu­rami mia­sta.

8 czerwca 1577 roku w El­blągu król Ste­fan wy­dał do­ku­ment, który da­wał na­dzieję na zu­peł­nie nową epokę w dzie­jach Rze­czy­po­spo­li­tej. Zno­sił w nim obo­wią­zek po­śred­nic­twa miej­sco­wych kup­ców w han­dlu za­gra­nicz­nym. Oprócz tego przed­sta­wiony zo­stał pro­jekt bu­dowy prze­kopu Mie­rzei Wi­śla­nej oraz no­wego portu ob­słu­gu­ją­cego wyj­ście na Mo­rze Bał­tyc­kie. Do mia­sta przy­był wraz z kró­lem Mi­ko­łaj Fir­lej, który miał za za­da­nie nad­zo­ro­wa­nie ca­łego pro­jektu oraz stwo­rze­nie no­wej floty12. Jak się miało póź­niej oka­zać, nie­zwy­kle słuszny po­mysł wy­ko­na­nia prze­kopu miał się zma­te­ria­li­zo­wać do­piero w XXI wieku w zu­peł­nie in­nych wa­run­kach. W XVI wieku wpro­wa­dze­nie go w ży­cie było o tyle istotne, iż w ra­zie prze­kie­ro­wa­nia ca­łego han­dlu wi­śla­nego w stronę El­bląga, po­ja­wiało się za­gro­że­nie uza­leż­nie­nia od Prus Ksią­żę­cych i ich portu w Pi­la­wie strze­gą­cego wej­ścia na Za­lew Wi­ślany. Szcze­gól­nie ważne było zaś to, że w pla­nach kró­lew­skich El­bląg nie miał się stać no­wym Gdań­skiem, blo­ku­ją­cym roz­wój pol­skiego han­dlu i floty, lecz au­ten­tycz­nym oknem na świat, ofe­ru­ją­cym spory za­kres swo­body pol­skiemu ku­piec­twu. Sy­tu­acja ro­biła się dla Gdań­ska bar­dzo nie­po­ko­jąca, gdyż El­bląg od­no­sił co­raz więk­sze suk­cesy. Jesz­cze w 1575 roku przez Sund prze­pły­nął za­le­d­wie je­den sta­tek z El­bląga przy 1064 z Gdań­ska, a cztery lata póź­niej El­bląg wy­słał na za­chód tą samą drogą aż 340 jed­no­stek, pod­czas gdy Gdańsk za­le­d­wie 126. Prze­ra­żeni Gdańsz­cza­nie za­częli ata­ko­wać okręty pły­nące do El­bląga, a we wrze­śniu 1577 roku wpły­nęli na­wet do sa­mego mia­sta, pa­ląc spi­chrze, część przed­mieść oraz wrzu­ca­jąc do portu ka­mie­nie z pia­skiem, tak aby nie dało się z niego ko­rzy­stać. Osa­czo­nemu przez Ba­to­rego Gdań­skowi naj­więk­szej po­mocy udzie­liła Da­nia, która po­zwa­lała mu za­opa­try­wać się w żyw­ność, na­jem­ni­ków i po­życzki, a także nę­kała statki pły­nące z El­bląga. Dla króla sta­wało się co­raz bar­dziej ja­sne to, że ma­jący za so­jusz­nika Fry­de­ryka II Duń­skiego Gdańsk może się oka­zać nie do zdo­by­cia. Władcy Sundu nie ży­czyli so­bie no­wego sil­nego pod­miotu na Bał­tyku i byli za­do­wo­leni ze sta­tus quo, w ra­mach któ­rego Gdańsk był zbyt po­tężny, aby Rzecz­po­spo­lita mo­gła go prze­móc, ale jed­no­cze­śnie zbyt słaby, aby prze­ciw­sta­wić się sa­mej Da­nii na Bał­tyku13. Woj­ska Ba­to­rego mo­głyby mimo wszystko w dłuż­szej per­spek­ty­wie po­ko­nać Gdańsk, od­ciąw­szy go od han­dlu wi­śla­nego, gdyby nie na­gły zwrot ak­cji, który na­stą­pił w wy­niku wiel­kiej i krwa­wej in­wa­zji wojsk mo­skiew­skich na Inf­lanty w lipcu 1577 roku. Dzia­ła­nia wojsk Iwana Groź­nego miały cha­rak­ter wręcz lu­do­bój­czy. Suk­cesy mo­skiew­skie w woj­nie ze Szwe­cją za­chę­ciły cara do dal­szych ata­ków, a świa­do­mość, że po­pro­wa­dzona w Inf­lan­tach ofen­sywa od­wróci uwagę Ba­to­rego od wojny z Gdań­skiem, do­dat­kowo mo­ty­wo­wała do zde­cy­do­wa­nego na­tar­cia. Z dnia na dzień król zo­stał zmu­szony zre­zy­gno­wać z prób po­skro­mie­nia Gdań­ska, przez co Pol­ska stra­ciła hi­sto­ryczną szansę wyj­ścia z geo­po­li­tycz­nej i han­dlo­wej pu­łapki, w któ­rej zna­la­zła się w po­ło­wie XV wieku. Już ni­gdy póź­niej pol­ski władca nie miał rów­nie wiel­kiej szansy na usu­nię­cie gdań­skiego czopu z uj­ścia Wi­sły.

Sto­jąc w ob­li­czu ko­niecz­no­ści obrony Inf­lant sta­no­wią­cych ważny ba­stion w zma­ga­niach z ro­snącą stale w po­tęgę Mo­skwą, Ba­tory mu­siał pójść na sze­reg kom­pro­mi­sów. Sta­wić czoło Iwa­nowi Groź­nemu mo­gła tylko po­tężna ar­mia, któ­rej opła­ce­niu szlachta tra­dy­cyj­nie była nie­chętna. Pie­nią­dze na ten cel król mu­siał zdo­być w inny spo­sób. 27 wrze­śnia 1577 roku w za­mian za 200 ty­sięcy gul­de­nów prze­ka­zał Je­rzemu Fry­de­ry­kowi Ho­hen­zol­ler­nowi, mar­gra­biemu Ans­bach, prawo do opieki nad cho­rym umy­słowo księ­ciem pru­skim Al­brech­tem Fry­de­ry­kiem. Pol­ska tra­ciła po raz ko­lejny w skraj­nie nie­od­po­wie­dzialny spo­sób spo­sob­ność do tego, aby wresz­cie po­zbyć się Ho­hen­zol­ler­nów z Prus. Od­po­wie­dzial­ność za ten ka­ry­godny błąd spo­czy­wała w spo­rej mie­rze na kanc­le­rzu Za­moy­skim, który wpły­nął na króla, a w za­mian za wy­świad­czoną usługę przy­jął od Ho­hen­zol­lerna 40 ty­sięcy zło­tych pol­skich. Jako główny po­li­tyczny spad­ko­bierca obozu szla­chec­kiego wpi­sał się tym sa­mym w nie­chlubną tra­dy­cję ustępstw na rzecz dy­na­stii dą­żą­cej kon­se­kwent­nie do ode­bra­nia Pol­sce uj­ścia Wi­sły wzo­rem pry­masa Jana Ła­skiego, który wcze­śniej w 1525 roku wsparł pro­jekt se­ku­la­ry­za­cji Prus.

Ko­lejną pulę środ­ków Ba­tory po­zy­skał od sa­mego Gdań­ska, z któ­rym za­czął się ukła­dać w paź­dzier­niku 1577 roku. Dla Rze­czy­po­spo­li­tej upo­ka­rza­jący był przy tym fakt, że me­dia­to­rami w spo­rze zo­stali ksią­żęta Rze­szy. Osta­tecz­nie ugodę za­warto 12 grud­nia w Mal­borku. Gdańsk ofi­cjal­nie prze­pra­szał króla i wy­pła­cał 200 ty­sięcy zło­tych pol­skich po­datku, a rajcy miej­scy od­no­wili przy­sięgę na wier­ność pol­skiemu kró­lowi. Ba­tory zy­skał po­trzebne mu środki, ale nie­stety prze­grał nie­zwy­kle ważną dla Pol­ski wojnę. Naj­więk­szy udział w stor­pe­do­wa­niu próby po­skro­mie­nia Gdań­ska miały Da­nia i Mo­skwa, które bar­dzo sko­rzy­stały na uru­cho­mie­niu że­glugi na­rew­skiej i któ­rym nie po dro­dze było to, aby ad­mi­ni­stra­to­rem uj­ścia Wi­sły zo­stało pol­skie pań­stwo. Jed­no­cze­śnie, pod­pi­su­jąc po­ro­zu­mie­nie z Gdań­skiem, Ba­tory ka­pi­tu­lo­wał na od­cinku re­li­gij­nym, pod­trzy­mu­jąc wy­dany w 1557 roku przez Zyg­munta Au­gu­sta przy­wi­lej re­li­gijny dla pru­skich pro­te­stan­tów. Tak jak po­przed­nim ra­zem, swo­bodę prak­tyk re­wo­lu­cjo­ni­stom za­gwa­ran­to­wała zbli­ża­jąca się wojna z Mo­skwą.

W ra­mach przy­go­to­wań do wiel­kiej wojny, król za­warł w grud­niu 1577 roku so­jusz ze Szwe­cją. Póki co opór woj­skom mo­skiew­skim w Inf­lan­tach pró­bo­wali sta­wiać sami Li­twini, a król – chcąc ze­brać od­po­wied­nią ar­mię – mu­siał uzy­skać zgodę sejmu, który ze­brał się w stycz­niu 1578 roku w War­sza­wie. Ba­tory za­żą­dał spo­rych pie­nię­dzy, ale nie­od­po­wie­dzialna szlachta tra­dy­cyj­nie nie za­mie­rzała po­świę­cać się i pła­cić od­po­wied­nich po­dat­ków. Za­le­d­wie osiem lat wcze­śniej skoń­czyła się po­przed­nia wojna z Mo­skwą, któ­rej koszt był bar­dzo wy­soki i dla­tego ko­niecz­ność po­no­sze­nia no­wych ofiar wy­da­wała się wielu oso­bom szcze­gól­nie uciąż­liwa. Król nie miał zaś wiel­kiego pola ma­newru, po­nie­waż po śmierci Zyg­munta Au­gu­sta sta­ro­sto­wie w ca­łym kraju po­roz­kra­dali do­chody z kró­lewsz­czyzn14. W prze­ci­wień­stwie do wielu eu­ro­pej­skich państw, w któ­rych re­wo­lu­cja pro­te­stancka do­pro­wa­dziła do ma­so­wego ra­bunku mie­nia klasz­tor­nego i ko­ściel­nego, a tym sa­mym do zwięk­sze­nia ma­jątku mo­nar­chów, w Pol­sce na Ko­ściele uwłasz­czyli się tylko szlach­cice i ma­gnaci. Ba­tory mu­siał więc po­le­gać głów­nie na wła­snych środ­kach oraz na od­dzia­łach za­cięż­nych, które zbie­rał na Wę­grzech. Od­po­wied­nie po­datki uchwa­lono do­piero wów­czas, gdy Ba­tory zrzekł się na rzecz szlachty naj­wyż­szej wła­dzy są­dow­ni­czej w Rze­czy­po­spo­li­tej. Uchwa­lono, że sie­dzibą no­wego Try­bu­nału Ko­ron­nego bę­dzie Piotr­ków (który od na­zwy urzędu zy­skał osta­tecz­nie póź­niej swoją pełną na­zwę). Pod­jęta na sej­mie z 1578 roku de­cy­zja po raz ko­lejny ob­na­żała ego­izm i nisz­czy­ciel­skie za­pędy szlachty, która szan­ta­żu­jąc pra­gną­cego obro­nić oj­czy­znę króla, wy­mo­gła na nim zrze­cze­nie się jed­nego z pod­sta­wo­wych atry­bu­tów jego wła­dzy. Na sej­mie uchwa­lono także po­wo­ła­nie no­wego ro­dzaju for­ma­cji woj­sko­wej, zwa­nej pie­chotą wy­bra­niecką. W jej skład mieli wcho­dzić chłopi i miesz­cza­nie z dóbr kró­lew­skich. Od­działy te miały jed­nak nie­wielką war­tość bo­jową.

Aby spro­stać ogrom­nemu wy­sił­kowi wo­jen­nemu, w 1578 roku wpro­wa­dzono także opłatę celną po­bie­raną w Bia­łej Gó­rze, czyli w miej­scu, gdzie Wi­sła roz­ga­łę­ziała się z No­ga­tem. Po­bie­rano 30 gro­szy od łasztu, co sta­no­wiło ok. 7 pro­cent war­to­ści spła­wia­nego to­waru15. Rze­czy­po­spo­li­tej nie udało się na­rzu­cić po­boru cła bez­po­śred­nio u uj­ścia Wi­sły, gdzie przy­no­si­łoby więk­sze do­chody z ra­cji opo­dat­ko­wa­nia Gdańsz­czan, lecz po­zy­tyw­nym czyn­ni­kiem było przy­naj­mniej to, iż udało się zmu­sić tym sa­mym szlachtę do po­no­sze­nia cię­ża­rów fi­nan­so­wych na kwe­stie obronne. W woj­nie to­czo­nej w Inf­lan­tach po­mo­gli wresz­cie ma­te­rial­nie Ży­dzi, licz­nie re­pre­zen­to­wani w oto­cze­niu Ba­to­rego. Spo­łecz­ność ży­dow­ska była żywo za­in­te­re­so­wana po­wo­dze­niem Rze­czy­po­spo­li­tej w to­czo­nym kon­flik­cie, gdyż od­gry­wała ogromną rolę w han­dlu i dzier­ża­wie pu­blicz­nych do­cho­dów na Li­twie i w Inf­lan­tach (na co nie mo­gła li­czyć ze strony skraj­nie wro­giej im Mo­skwy). W wy­pra­wie Ba­to­rego wziął udział m.in. Men­del Iza­ako­wicz, który za Zyg­munta Au­gu­sta dzier­ża­wił do­chody skar­bowe na Li­twie. Do­bre re­la­cje z dwo­rem miał także Saul Ju­dycz-Wahl, dzier­żawca kró­lew­skich wa­rzelni oraz ko­palni soli w Wie­liczce16. Ste­fan Ba­tory kie­ro­wał się w cza­sie swo­ich rzą­dów nie­zwy­kle błędną po­li­tyką w sto­sunku do Ży­dów, dą­żąc do ich rów­no­upraw­nie­nia z kup­cami chrze­ści­jań­skimi w mia­stach. Wo­bec faktu, iż lud­ność ży­dow­ska była fak­tycz­nie wy­jęta spod nor­mal­nej ju­rys­dyk­cji i po­no­siła tylko szcząt­kowe cię­żary po­dat­kowe na rzecz pań­stwa, owo rów­no­upraw­nie­nie ozna­czało tak na­prawdę dal­sze po­gnę­bie­nie pol­skiego miesz­czań­stwa. Po­cząw­szy od końca XV wieku masy szla­chec­kie przy ak­cep­ta­cji ze strony Ja­giel­lo­nów sys­te­ma­tycz­nie od­bie­rały mia­stom ko­lejne upraw­nie­nia, zno­sząc ich udział w sta­no­wie­niu prawa, od­bie­ra­jąc miesz­cza­nom prawo do po­sia­da­nia ziemi poza mu­rami miej­skimi czy też spra­wo­wa­nia urzę­dów. W re­zul­ta­cie pol­skie mia­sta w cza­sie rzą­dów Ba­to­rego co­raz bar­dziej tra­ciły na zna­cze­niu (z wy­jąt­kiem Gdań­ska), pod­czas gdy w kra­jach za­chod­nich ośrodki miej­skie kon­se­kwent­nie bu­do­wały swoją po­tęgę. Za­miast więc za­ra­dzić po­głę­bia­ją­cemu się upo­śle­dze­niu praw­nemu miast, król pod­jął dzia­ła­nia na rzecz ich dal­szego upadku, wy­da­jąc w 1578 roku ogólne roz­po­rzą­dze­nie, zno­szące po­szcze­gólne przy­wi­leje miast ogra­ni­cza­jące han­del ży­dow­ski. Ba­tory spra­wił, że Ży­dzi mo­gli od­tąd pro­wa­dzić dzia­łal­ność han­dlową w mia­stach bez żad­nych ogra­ni­czeń, prze­kre­śla­jąc tym sa­mym wie­lo­let­nie sta­ra­nia Lwowa, Po­zna­nia, Kra­kowa czy też War­szawy na rzecz ura­to­wa­nia resz­tek swo­jej nie­za­leż­no­ści. W kon­tek­ście na­ra­sta­ją­cej wraz z każ­dym ro­kiem imi­gra­cji ży­dow­skiej z państw są­sied­nich, za­rzą­dze­nie króla można uznać wręcz za dy­wer­syjne, gdyż jesz­cze bar­dziej po­grą­żało znaj­du­jący się i tak w ka­ta­stro­fal­nej po­zy­cji stan miesz­czań­ski. Hen­ryk Wa­lezy ma­rzył o tym, aby prze­ciw­sta­wić się pol­skiej śred­niej i drob­nej szlach­cie wła­śnie przy po­mocy miesz­czan, lecz po przy­by­ciu na miej­sce zro­zu­miał, że mia­sta w Pol­sce są kom­plet­nie stłam­szone praw­nie i nie re­pre­zen­tują re­al­nej siły. Ba­tory, za­miast ro­zum­nie pró­bo­wać wzmac­niać mia­sta i po­ma­gać im ogra­ni­czać na­pływ wy­ję­tych spod nor­mal­nego prawa Ży­dów, za­dzia­łał na ich szkodę. Przy czym król ten cie­szy się do dziś sławą jako zdolny i ener­giczny wódz, za­li­czany do jed­nych z naj­wy­bit­niej­szych w dzie­jach Pol­ski, lecz nie­stety jego po­li­tyka wzglę­dem Ży­dów i miast nie sta­nowi w ża­den spo­sób po­wodu do chluby. Jako ob­co­kra­jowca, do pew­nego stop­nia tłu­ma­czy go nie­pełna zna­jo­mość spe­cy­fiki pol­skiego ustroju, nie­mniej jed­nak przy­kład ko­lej­nego władcy za­sia­da­ją­cego na pol­skim tro­nie po­ka­zał do­bit­nie, że na­wet osoba, która po­ja­wiła się w Pol­sce do­piero w mo­men­cie swo­jej elek­cji, była w sta­nie pod­jąć zde­cy­do­wa­nie bar­dziej doj­rzały i prze­my­ślany kurs.

Na szczę­ście Ste­fan Ba­tory po­dej­mo­wał także inne, bar­dziej udane de­cy­zje. Jedną z nich było utwo­rze­nie w 1578 roku Uni­wer­sy­tetu Wi­leń­skiego, który po­wstał dzięki sta­ra­niom je­zu­itów. Spro­wa­dzeni do Pol­ski w 1564 roku, ener­gicz­nie prze­ciw­dzia­łali roz­wo­jowi re­wo­lu­cji pro­te­stanc­kiej, ucząc bez­płat­nie w stale po­więk­sza­nej sieci szkół róż­nego stop­nia. Wi­leń­ska uczel­nia sta­no­wiła przez kilka wie­ków praw­dziwą kuź­nię pol­skich elit i sporą prze­ciw­wagę dla dzia­ła­ją­cego od 1544 roku lu­te­rań­skiego uni­wer­sy­tetu w Kró­lewcu. Fakt, że drugi na zie­miach pol­sko-li­tew­skich uni­wer­sy­tet po­wstał tak późno, sta­no­wił po­nadto po­śmiertną kom­pro­mi­ta­cję Ja­giel­lo­nów, któ­rzy przez bli­sko dwa wieki nie po­tra­fili otwo­rzyć żad­nej wyż­szej uczelni (Aka­de­mię Kra­kow­ską za­kła­dano wszak jesz­cze w cza­sach pia­stow­skich). Wcze­śniej przez długi czas po­waż­nym kan­dy­da­tem do sie­dziby dru­giego uni­wer­sy­tetu był Po­znań, jed­nakże lob­bing Kra­kowa spra­wiał, że jego wy­siłki speł­zły na ni­czym, choć przez wiele lat w mie­ście tym funk­cjo­no­wała pre­sti­żowa Aka­de­mia Lu­brań­skiego17. Dzia­łal­ność je­zu­itów nie ogra­ni­czała się oczy­wi­ście wy­łącz­nie do kwe­stii pro­wa­dze­nia uczelni. W 1579 roku sta­ra­niem jed­nego z człon­ków tego zgro­ma­dze­nia, ks. Pio­tra Skargi, po­wstał w Wil­nie pierw­szy bank po­bożny. In­sty­tu­cja ban­ków po­boż­nych przy­wę­dro­wała do Pol­ski z Włoch i miała za za­da­nie stwo­rzyć prze­ciw­wagę dla li­chwiar­skich po­ży­czek ofe­ro­wa­nych głów­nie przez lud­ność ży­dow­ską. Ka­pi­tał ob­ro­towy banku po­cho­dził z do­bro­wol­nych dat­ków i nie miał on cha­rak­teru ko­mer­cyj­nego. W 1587 roku po­dobna in­sty­tu­cja po­wstała w Kra­ko­wie, a na­stęp­nie także w in­nych mia­stach, co po­ka­zy­wało, iż po­trzeby lud­no­ści w tym wzglę­dzie były na­prawdę spore, po­dob­nie jak spory był pro­blem nad­użyć ze strony li­chwia­rzy18.

Przy­go­to­wa­nia do wojny z Iwa­nem Groź­nym trwały bar­dzo długo. Choć je­sie­nią 1578 roku woj­ska mo­skiew­skie znowu ude­rzyły na Inf­lanty, prze­ciw­sta­wiać się jej mu­siały je­dy­nie siły li­tew­skie wspo­ma­gane oka­zyj­nie przez Szwe­dów. 21 paź­dzier­nika pod Kie­sią udało im się na­wet od­nieść ważne zwy­cię­stwo. Część pol­skich sił po­ja­wiła się na miej­scu do­piero zimą i prze­pro­wa­dziła ofen­sywę w oko­li­cach Do­rpatu. W kwiet­niu 1579 roku Rze­czy­po­spo­li­tej udało się za­wrzeć ważne po­ro­zu­mie­nie z Ta­ta­rami, któ­rzy mieli prze­pro­wa­dzić atak bez­po­śred­nio na Mo­skwę i od­cią­gnąć tym sa­mym uwagę cara Iwana.

La­tem 1579 roku ru­szyła wresz­cie wielka wy­prawa do­wo­dzona przez Ste­fana Ba­to­rego. Pol­ska ar­mia kie­ro­wała się wprost na Po­łock, pod któ­rego mury do­tarła w sierp­niu. Mury tam­tej­szej twier­dzy były po­tężne, a si­łom do­wo­dzo­nym przez pol­skiego króla za­częło po­woli bra­ko­wać żyw­no­ści, lecz osta­tecz­nie 30 sierp­nia za­łoga pod­dała się. W krót­kim cza­sie ar­mia pol­ska zdo­była osiem ko­lej­nych mniej­szych twierdz. Po­mimo tego, że po­czą­tek kam­pa­nii był nie­zwy­kle obie­cu­jący, Ba­tory do­strze­gał wy­raź­nie, że na od­nie­sie­nie suk­cesu w walce o Inf­lanty bę­dzie trzeba jesz­cze po­cze­kać i zmo­bi­li­zo­wać ogromne środki pie­niężne. I wła­śnie to spo­wo­do­wało, że jego dal­sze rządy stały pod zna­kiem spo­rych błę­dów, które do­pro­wa­dziły do szyb­kiego roz­trwo­nie­nia do­robku pierw­szych mie­sięcy jego pa­no­wa­nia (a ra­czej na­dziei, ja­kie można było z nimi wią­zać).

17 wrze­śnia 1579 roku król za­wró­cił w stronę War­szawy, do któ­rej na li­sto­pad zwo­łano ko­lejny sejm, ma­jący umoż­li­wić wielką mo­bi­li­za­cję fi­nan­sową. Po­tęga mo­skiew­skiego wroga spra­wiła, że Ba­tory mu­siał w tym okre­sie zna­cząco zła­go­dzić swój kurs wo­bec Gdań­ska, idąc wo­bec niego na ustęp­stwa wy­kra­cza­jące da­leko poza treść ugody z grud­nia 1577 roku. Gdańsk po­ma­gał pol­skim woj­skom i sta­rał się za­kłó­cać że­glugę na­rew­ską, przy po­mocy któ­rej Mo­skwa po­zy­ski­wała środki na pro­wa­dze­nie wojny. Za mia­stem ujął się też sam kanc­lerz Jan Za­moy­ski, który za­pro­po­no­wał, aby w ra­mach no­wego kom­pro­misu pa­so­ży­tu­jący na Pol­sce ośro­dek pła­cił tylko po­łowę stawki cła pa­lo­wego i opo­wie­dział się za przy­wró­ce­niem Gdań­skowi mo­no­polu w za­kre­sie po­śred­nic­twa z kup­cami za­gra­nicz­nymi w han­dlu mor­skim. Li­der stron­nic­twa szla­chec­kiego i jed­no­cze­śnie spad­ko­bierca po­li­tycz­nego pro­gramu re­pre­zen­to­wa­nego wcze­śniej przez Jana Ła­skiego dał tym sa­mym wy­raz krót­ko­wzrocz­no­ści i szko­dli­wo­ści swo­jego śro­do­wi­ska. Choć bi­skup Karn­kow­ski, Jan Tarło, Mi­ko­łaj Fir­lej i wielu in­nych po­li­ty­ków na­le­gało sil­nie na utrzy­ma­nie choćby czę­ściowo kon­fron­ta­cyj­nego kursu wo­bec wy­nisz­cza­ją­cego pol­ską go­spo­darkę Gdań­ska, zwy­cię­żyła osta­tecz­nie opcja re­pre­zen­to­wana przez Za­moy­skiego. Ste­fan Ba­tory wy­co­fał się ze swo­ich wcze­śniej­szych pla­nów, tj. bu­dowy prze­kopu Mie­rzei Wi­śla­nej oraz otwar­cia moż­li­wo­ści bez­po­śred­niego han­dlu z ob­cymi kup­cami w El­blągu19. Za­prze­pasz­czono tym sa­mym ogromną oka­zję do otwar­cia Pol­ski na han­del atlan­tycki i usu­nię­cia gdań­skiego czopu na pol­skiej go­spo­darce i fi­nan­sach. Można tego było do­ko­nać w opar­ciu o An­glię, która już wów­czas son­do­wała moż­li­wość uru­cho­mie­nia w El­blągu swo­jej pla­cówki han­dlo­wej. Błąd Ste­fana Ba­to­rego miał nie­stety kosz­to­wać pol­skie pań­stwo bar­dzo wiele, choć w cza­sie kon­fron­ta­cji z Mo­skwą wszel­kie kwe­stie inne niż wojna w Inf­lan­tach zda­wały się chwi­lowo nie mieć aż tak wiel­kiego zna­cze­nia. Pol­skie od­działy, choć sprawne w dzia­ła­niach w te­re­nie, miały nie­stety ni­kłą war­tość bo­jową przy zdo­by­wa­niu twierdz. W tym celu trzeba było wy­na­jąć na­jem­ni­ków z Wę­gier i Nie­miec. Zgro­ma­dzona na sej­mie szlachta tym ra­zem zgo­dziła się na uchwa­le­nie po­dat­ków bez ko­niecz­no­ści po­czy­nie­nia wo­bec niej więk­szych ustępstw, lecz za­sy­gna­li­zo­wała, że nie za­mie­rza fi­nan­so­wać wojny zbyt długo. Aby za­pew­nić so­bie do­dat­kowe środki, Ba­tory po­sta­no­wił po­wo­łać do ży­cia Sejm Czte­rech Ziem, sta­no­wiący od­tąd pod­sta­wową jed­nostkę ży­dow­skiego sa­mo­rządu. Ów sejm ob­ra­do­wał z re­guły w Lu­bli­nie, w któ­rym krzy­żo­wały się szlaki han­dlowe wio­dące z Ma­ło­pol­ski do Li­twy oraz z ziem za­chod­nich i pół­noc­nych w kie­runku Lwowa i ziem ukra­in­nych. W za­mian za przy­znany sa­mo­rząd król mógł li­czyć na bar­dziej sprawne or­ga­ni­zo­wa­nie po­trzeb­nych mu po­ży­czek. Sejm Czte­rech Ziem miał po­bie­rać po­datki od Ży­dów, a także zaj­mo­wać się kwe­stiami ad­mi­ni­stra­cyj­nymi.

W 1580 roku Ste­fan Ba­tory do­ko­nał re­formy mo­ne­tar­nej, która miała na celu przede wszyst­kim uła­twie­nie ob­rotu z za­gra­nicą. W tym celu pol­ski sys­tem mo­ne­tarny zo­stał do­sto­so­wany do tego, który obo­wią­zy­wał w kra­jach rzą­dzo­nych przez ce­sa­rza. Ba­tory spo­dzie­wał się, że w ten spo­sób wzro­śnie wo­lu­men han­dlu za­gra­nicz­nego, a dzięki temu także przy­chody z ceł i po­szcze­gól­nych opłat20. Zmiana or­dy­na­cji men­ni­czej sta­no­wiła także próbę za­ra­dze­nia nie­usta­ją­cemu od­pły­wowi pol­skiej mo­nety za gra­nicę. Od cza­sów Ka­zi­mie­rza Ja­giel­loń­czyka w Pol­sce co­raz bar­dziej we znaki da­wał się pro­blem po­le­ga­jący na tym, że mo­neta srebrna miała nad Wi­słą sztucz­nie za­wy­żoną war­tość w sto­sunku do jej rze­czy­wi­stej ceny wy­ra­żo­nej w zło­cie (rze­czy­wi­stej, czyli obo­wią­zu­ją­cej na ryn­kach świa­to­wych). Gwoli przy­po­mnie­nia, za­rzą­dze­nie to na­rzu­cił stan szla­checki, który przy sprze­daży swo­ich to­wa­rów oraz w co­dzien­nych za­ku­pach po­słu­gi­wał się mo­netą srebrną. Mo­ne­tami zło­tymi pła­cili w Pol­sce kupcy z za­gra­nicy, a straty wy­ni­ka­jące z za­wy­żo­nego kursu mo­nety srebr­nej re­kom­pen­so­wali so­bie sta­łym wy­wo­że­niem pol­skich mo­net za gra­nicę oraz wpusz­cza­niem do obiegu kiep­skich z in­nych kra­jów. W pro­ce­de­rze tym przo­do­wał Gdańsk i jego kupcy, któ­rzy tra­dy­cyj­nie za­le­wali Pol­skę (na ży­cze­nie po­li­tyki sa­mej szlachty) spo­rymi ilo­ściami pod­łego pie­nią­dza. Wpro­wa­dza­nie do obiegu kiep­skich mo­net przez Gdańsk nie by­łoby zaś moż­liwe, gdyby nie Ho­len­drzy. Do­ko­nu­jąc trans­ak­cji z Gdańsz­cza­nami żą­dali, aby obok peł­no­war­to­ścio­wych zło­tych du­ka­tów mo­gli pła­cić także kiep­skimi pie­niędzmi, m.in. ta­la­rami o ni­skiej sto­pie. Gdańsk był po­tęgą w sto­sunku do Pol­ski, lecz wo­bec naj­bo­gat­szych w Eu­ro­pie kup­ców z Ni­der­lan­dów re­pre­zen­to­wał zni­komą siłę, dla­tego mu­siał go­dzić się na nad­uży­cia swo­ich part­ne­rów. Przez pe­wien czas roz­wa­żano na­wet wpro­wa­dze­nie za­kazu przy­wo­że­nia do Gdań­ska kiep­skiej mo­nety z za­gra­nicy, ale pro­ble­mem było to, że Rzecz­po­spo­lita i Gdańsk miały zu­peł­nie sprzeczne in­te­resy i róż­niły się pod wzglę­dem re­li­gij­nym, na­ro­do­wo­ścio­wym oraz po­li­tycz­nym. Za­ra­dze­niu pro­ble­mowi z ucieczką do­brej mo­nety za gra­nicę można było za­po­biec, do­sto­so­wu­jąc kurs srebr­nej mo­nety do zło­tej we­dle świa­to­wych tren­dów (co czę­ściowo uczy­nił Ba­tory) lub za­ka­zu­jąc Gdań­skowi pro­ce­deru ude­rza­ją­cego w fi­nanse ca­łej Rze­czy­po­spo­li­tej, lecz jak po­ka­zała wojna z lat 1576-1577, ujarz­mie­nie mia­sta nie było moż­liwe. Lu­te­rań­ski Gdańsk wo­lał być lo­jalny wo­bec ho­len­der­skich kup­ców niż wo­bec kraju, który za­pew­nił mu po­tęgę i bo­gac­two21.

To­czona od 1577 roku wojna z Mo­skwą o Inf­lanty ro­ze­grała się wpraw­dzie głów­nie mię­dzy Iwa­nem IV Groź­nym a Ste­fa­nem Ba­to­rym, lecz w isto­cie sta­no­wiła ele­ment o wiele szer­szego kon­fliktu o han­dlową do­mi­na­cję nie tylko nad Bał­ty­kiem, lecz nad ca­łym świa­to­wym han­dlem. W 1580 roku Habs­bur­go­wie, któ­rzy za­sia­dali wów­czas na tro­nach za­równo Świę­tego Ce­sar­stwa Rzym­skiego, jak i Hisz­pa­nii, zwró­cili się do Rze­czy­po­spo­li­tej z pro­po­zy­cją so­ju­szu wraz z We­ne­cją prze­ciwko An­glii i Ho­lan­dii. Dla Pol­ski i Li­twy była to nie­zwy­kle ko­rzystna per­spek­tywa, gdyż w świe­tle ów­cze­snego układu sił to wła­śnie pro­te­stanc­kie po­tęgi mor­skie strze­gące przej­ścia z Mo­rza Pół­noc­nego na Atlan­tyk sta­no­wiły główną siłę blo­ku­jącą po­ten­cjalne włą­cze­nie się Pol­ski w han­del z za­mor­skimi ko­lo­niami. An­glicy od 1553 roku pro­wa­dzili han­del z Mo­skwą przez Mo­rze Białe, a Ho­len­drzy, jak już wspo­mniano po­wy­żej, byli jedną z głów­nych sił utrzy­mu­ją­cych Gdańsk w sta­nie per­ma­nent­nego kon­fliktu in­te­re­sów z Pol­ską, a jed­no­cze­śnie obok Da­nii or­ga­ni­zo­wali ude­rza­jącą w pol­skie in­te­resy że­glugę na­rew­ską22. Od końca XV wieku Habs­bur­go­wie dą­żyli naj­czę­ściej do za­war­cia so­ju­szu z Mo­skwą prze­ciw Pol­sce, lecz w ów­cze­snej kon­fi­gu­ra­cji bar­dziej za­le­żało im na zna­le­zie­niu w re­jo­nie bał­tyc­kim so­jusz­nika wła­śnie w Pol­sce, gdyż mo­gli dzięki niej li­czyć po­ten­cjal­nie na po­wstrzy­ma­nie wzro­stu po­tęgi han­dlo­wej sił pro­te­stanc­kich w pół­noc­nej Eu­ro­pie. W 1580 roku król Hisz­pa­nii Fi­lip II zo­stał jed­no­cze­śnie kró­lem Por­tu­ga­lii, two­rząc przez ko­lejne 60 lat tzw. unię ibe­ryj­ską. Ka­to­liccy Habs­bur­go­wie prze­jęli tym sa­mym kon­trolę nad ogrom­nym im­pe­rium ko­lo­nial­nym, obej­mu­ją­cym od­tąd Bra­zy­lię, a także do nie­dawna por­tu­gal­skie ko­lo­nie w In­diach czy też Azji Po­łu­dniowo-Wschod­niej. Przed Fi­li­pem II otwo­rzyła się zaś moż­li­wość po­skro­mie­nia pro­te­stanc­kich państw, które co­raz sil­niej za­gra­żały rów­nież ka­to­lic­kiej sieci han­dlo­wej na ca­łym świe­cie. Wraz z Habs­bur­gami w Por­tu­ga­lii za­zna­czyła moc­niej swoją obec­ność Święta In­kwi­zy­cja, która skło­niła do opusz­cze­nia kraju ko­lejne grupy bar­dzo za­moż­nych mar­ra­nos, ob­słu­gu­ją­cych mię­dzy­na­ro­dowy han­del z Ame­ryką Po­łu­dniową i Azją. Ży­dow­scy kupcy z Pół­wy­spu Ibe­ryj­skiego ucie­kali głów­nie do Ni­der­lan­dów, które w 1581 roku ogło­siły nie­pod­le­głość, współ­two­rząc ich po­tęgę eko­no­miczną, a jed­no­cze­śnie pod­sy­ca­jąc an­ty­ka­to­lic­kie na­stroje.

W cza­sie więc gdy Ste­fan Ba­tory pro­wa­dził naj­waż­niej­szą wojnę swo­ich rzą­dów z Mo­skwą, na are­nie mię­dzy­na­ro­do­wej na­si­lał się wielki, glo­balny spór o han­dlową do­mi­na­cję na świe­cie. Z punktu wi­dze­nia in­te­re­sów Pol­ski, dla któ­rej po­skro­mie­nie Gdań­ska i włą­cze­nie w han­del atlan­tycki sta­no­wiło ab­so­lutny prio­ry­tet, so­jusz z blo­kiem habs­bur­skim wy­da­wał się naj­bar­dziej roz­sąd­nym z roz­wią­zań. Przede wszyst­kim da­wał on moż­li­wość prze­ciw­dzia­ła­nia naj­więk­szym wro­gom han­dlo­wym Rze­czy­po­spo­li­tej, a więc Ho­lan­dii, Da­nii, Mo­skwie oraz An­glii. Hisz­pa­nia już w 1581 roku na­wią­zała po­ro­zu­mie­nie z gra­ni­czącą z Ho­lan­dią wschod­nią Fry­zją, pró­bu­jąc prze­jąć kon­trolę nad Bał­ty­kiem i Mo­rzem Pół­noc­nym. Plan króla Hisz­pa­nii Fi­lipa II prze­wi­dy­wał osta­tecz­nie zjed­no­cze­nie ca­łej chrze­ści­jań­skiej Eu­ropy, przy­wró­ce­nie wiary ka­to­lic­kiej w zbun­to­wa­nych re­gio­nach oraz wy­par­cie is­lamu. Kontr­re­for­ma­cyjny za­pał mo­nar­chy stał się przed­mio­tem szcze­gól­nej nie­na­wi­ści ze strony pro­te­stan­tów oraz ży­dów, któ­rzy blo­ku­jąc hisz­pań­skiej flo­cie przej­ście przez ka­nał La Man­che, stwo­rzyli z pół­noc­nych akwe­nów wod­nych ba­stion pro­te­stanc­kiego oporu.

Wojna z Gdań­skiem i wspie­ra­jącą go Da­nią z lat 1576-77 po­ka­zała Pol­sce, że sa­mo­dziel­nie nie jest w sta­nie kształ­to­wać po­li­tyki mor­skiej. Do­brą oka­zją do zmiany tego mo­gło być na­wią­za­nie po­ro­zu­mie­nia z Habs­bur­gami w dziele re­ka­to­li­cy­za­cji Eu­ropy, lecz na prze­szko­dzie sta­nęło kilka istot­nych czyn­ni­ków. Przede wszyst­kim, Ste­fan Ba­tory kie­ro­wał się wręcz ślepą nie­chę­cią do Habs­bur­gów, pa­mię­ta­jąc ich krzywdy wy­rzą­dzone na Wę­grzech i nie za­mie­rzał z nimi współ­pra­co­wać na­wet w słusz­nej spra­wie. Po dru­gie zaś, Pol­ska za­częła od ok. 1579 roku co­raz in­ten­syw­niej współ­pra­co­wać z An­gli­kami, któ­rzy za­ło­żyli w celu roz­wi­ja­nia han­dlu bał­tyc­kiego Kom­pa­nię Wschod­nią. An­glicy ko­rzy­stali z prób omi­ja­nia Gdań­ska przez El­bląg już od 1576 roku, a w końcu za­ło­żyli na­wet w El­blągu swoją ofi­cjalną pla­cówkę. Stwo­rze­nie od pod­staw floty han­dlo­wej prze­ra­stało pol­skie moż­li­wo­ści, dla­tego chcąc prze­ciw­sta­wić się Gdań­skowi, Pol­ska mu­siała oprzeć się na in­nej niż Da­nia, Ho­lan­dia czy też Hanza po­tę­dze mor­skiej. An­glicy wy­da­wali się teo­re­tycz­nie do­brym part­ne­rem, choć było to zde­cy­do­wa­nie złe roz­po­zna­nie. Przede wszyst­kim An­glicy już po­nad 20 lat pro­wa­dzili przez Mo­rze Białe in­ten­sywną wy­mianę z Mo­skwą, spro­wa­dza­jąc to­wary, które tra­dy­cyj­nie na­by­wano w Pol­sce i Li­twie. Po­nadto An­glia sta­no­wiła jedną z głów­nych po­tęg mor­skich prze­ciw­sta­wia­ją­cych się po­tę­dze Hisz­pa­nii i jej pró­bom przy­wró­ce­nia ka­to­lic­kiego uni­wer­sa­li­zmu (w 1580 roku uzy­skała także spe­cjalne przy­wi­leje han­dlowe od suł­tana). W pol­skich eli­tach wła­dzy zwy­cię­żyło jed­nak prze­ko­na­nie, że An­glia może sta­no­wić uży­tecz­nego so­jusz­nika. Lon­dyn pro­wa­dził w tym okre­sie szcze­gól­nie kon­fron­ta­cyjną po­li­tykę wo­bec Hanzy, która była wciąż silna na Bał­tyku i ko­rzy­stała rów­nież na że­glu­dze na­rew­skiej. Po za­ję­ciu An­twer­pii przez woj­ska hisz­pań­skie w 1576 roku an­giel­scy kupcy mu­sieli prze­nieść swoją dzia­łal­ność han­dlową do lu­te­rań­skiego Ham­burga, co w na­tu­ralny spo­sób wzbu­dziło nie­po­kój Hanzy. Zwią­zek han­ze­atycki na­ło­żył na An­glię wy­so­kie cła, a w od­po­wie­dzi Lon­dyn wy­klu­czył przed­sta­wi­cieli Hanzy ze swo­jego han­dlu. Ze związ­ko­wego boj­kotu wy­spia­rzy wy­ła­mał się za to El­bląg (a oprócz tego m.in. hrab­stwo Fry­zji Wschod­niej i Em­den), na­wią­zu­jąc tym sa­mym wie­lo­let­nie bli­skie kon­takty z an­giel­skimi kup­cami. Wpływ Hanzy na El­bląg był sto­sun­kowo nie­wielki, na­to­miast kon­se­kwentny lob­bing prze­ciwko an­giel­skim kup­com spra­wił, że w 1597 roku ofi­cjal­nie wy­da­lono Com­pany of Mer­chant Ad­ven­tu­rers z kra­jów Rze­szy23. Na obronę kursu ob­ra­nego przez Ste­fana Ba­to­rego stwier­dzić na­leży, iż przy­stą­pie­nie do wiel­kiej ko­ali­cji po stro­nie Habs­bur­gów mo­gło spro­wa­dzić na kraj in­wa­zję tu­recką, a tym sa­mym wy­mu­sić ko­niecz­ność walki na do­dat­ko­wym fron­cie. Ma­jąc jed­nak na uwa­dze póź­niej­szy roz­wój wy­da­rzeń, trudno oprzeć się wra­że­niu, że dla Rze­czy­po­spo­li­tej schy­łek XVI wieku był w za­sa­dzie jed­nym z ostat­nich mo­men­tów na to, aby wy­rwać się z za­ci­ska­ją­cych się co­raz moc­niej geo­po­li­tycz­nych klesz­czy, wy­nisz­cza­ją­cych jej po­zy­cję han­dlową i go­spo­dar­czą. W do­bre in­ten­cje Fi­lipa II oraz ca­łej dy­na­stii Habs­bur­gów można było wpraw­dzie bar­dzo za­sad­nie po­wąt­pie­wać, nie­mniej jed­nak za­gra­ża­jąca Pol­sce co­raz bar­dziej to­talna de­gra­da­cja w zdo­mi­no­wa­nym przez zwy­cię­skie pro­te­stanc­kie siły ukła­dzie geo­po­li­tycz­nym po­zwala są­dzić, iż bli­ska współ­praca z obo­zem ka­to­lic­kim do­wo­dzo­nym przez ibe­ryj­ską po­tęgę da­wała więk­sze na­dzieje na suk­ces.

Być może wy­ra­zem zro­zu­mie­nia tej nie­zwy­kle skom­pli­ko­wa­nej sy­tu­acji, w któ­rej zna­la­zła się pol­ska go­spo­darka i han­del, była pod­jęta w 1580 roku przez szlachtę wiel­ko­pol­ską de­cy­zja o uchwa­le­niu spe­cjal­nego po­datku w wy­so­ko­ści 3 gro­szy od łana na rzecz ure­gu­lo­wa­nia biegu Warty. Wo­bec dy­wer­sji Gdań­ska, ko­niecz­no­ści ogra­ni­cze­nia pla­nów prze­rzu­ce­nia ca­łego han­dlu pol­skiego do El­bląga oraz skom­pli­ko­wa­nego cha­rak­teru współ­pracy z An­glią od­żyła znów kon­cep­cja wy­ko­rzy­sta­nia w więk­szym za­kre­sie drogi wod­nej przez Wartę i Odrę do Szcze­cina. Oży­wiona w cza­sach Zyg­munta Sta­rego de­bata na te­mat ko­niecz­no­ści prze­kie­ro­wa­nia han­dlu w kie­runku sto­licy Księ­stwa Po­mor­skiego z bie­giem lat przy­ci­chła, a po­bie­rane przez mar­gra­biego cło w Ko­strzy­niu (w wy­so­ko­ści na­wet 1/4 war­to­ści to­waru) sku­tecz­nie ogra­ni­czało wo­lu­men wy­miany. Przed­sta­wi­ciele Szcze­cina już od lat pięć­dzie­sią­tych XVI wieku na­le­gali usil­nie na Pol­skę, aby za­cie­śnić współ­pracę. Wo­bec trwa­ją­cej od lat wro­go­ści mię­dzy Elek­to­ra­tem Bran­den­bur­gii a Księ­stwem Po­mor­skim, Pol­ska mo­gła wy­stą­pić w roli ra­tow­nika dla dy­na­stii Gry­fi­tów i wy­ne­go­cjo­wać dla sie­bie ko­rzystne wa­runki współ­pracy. W la­tach sie­dem­dzie­sią­tych XVI wieku ko­lejni emi­sa­riu­sze ze Szcze­cina wręcz bła­gali Pol­skę o po­moc, lecz nad Wi­słą prio­ry­tety były zu­peł­nie inne. Ste­fan Ba­tory na po­czątku swo­ich rzą­dów po­pie­rał kon­cep­cję szu­ka­nia al­ter­na­tywy dla Gdań­ska w Szcze­ci­nie, lecz za­jęty wojną osta­tecz­nie ją po­rzu­cił. Dla Rze­czy­po­spo­li­tej fi­nał tej sprawy oka­zał się bar­dzo nie­ko­rzystny. Dy­na­stia Gry­fi­tów i elity Księ­stwa Po­mor­skiego po 1580 roku osta­tecz­nie stra­ciły wiarę w to, że kie­dy­kol­wiek uzy­skają od Pol­ski re­alne wspar­cie w klu­czo­wym dla sie­bie kon­flik­cie. Za­miast sta­rać się o uru­cho­mie­nie wzmo­żo­nej że­glugi przez Wartę i Odrę, po­sta­no­wili pójść na ustęp­stwa wzglę­dem Ho­hen­zol­ler­nów i stali się osta­tecz­nie zwo­len­ni­kami ich suk­ce­sji w Pru­sach. Pro­wa­dzona przez dzie­się­cio­le­cia ja­giel­loń­ska po­li­tyka pa­syw­no­ści i bier­no­ści wo­bec Gdań­ska i jego przy­wi­le­jów ze­mściła się więc także w ten spo­sób, iż za­nie­dby­wana przez lata kwe­stia ko­niecz­no­ści uru­cho­mie­nia al­ter­na­tyw­nego szlaku do jed­nego z bał­tyc­kich por­tów od­cią­gnęła od Pol­ski jed­nego z jej na­tu­ral­nych so­jusz­ni­ków24. Bez­bron­ność Rze­czy­po­spo­li­tej wo­bec Gdań­ska za­chę­cała mia­sto do co­raz od­waż­niej­szej eks­pan­sji. Wo­bec na­ra­sta­ją­cej kon­ku­ren­cji kupcy gdań­scy w la­tach osiem­dzie­sią­tych XVI wieku od­waż­nie wkro­czyli na Ukra­inę, a na­wet Po­ku­cie, skąd teo­re­tycz­nie ła­twiej by­łoby zor­ga­ni­zo­wać wy­wóz to­wa­rów w stronę Mo­rza Czar­nego. Po­pyt na zboże był wciąż w za­chod­niej Eu­ro­pie ogromny, a ceny to­wa­rów spro­wa­dza­nych z Ro­sji nieco wyż­sze ze względu na więk­szą od­le­głość dzie­lącą ją od Ni­der­lan­dów czy też An­glii.

Gdańsk mógł także na ogół li­czyć na wpły­wo­wych pro­tek­to­rów, do któ­rych za­li­czał się Jan Za­moy­ski. Ma­jący opi­nię „mało gor­li­wego o in­te­resy mor­skie” li­der stron­nic­twa szla­chec­kiego urósł w cza­sach rzą­dów Ba­to­rego do miana dru­giej osoby w pań­stwie25. W 1581 roku uzy­skał do­ży­wot­nio ty­tuł het­mana wiel­kiego ko­ron­nego, a gdy póź­niej w 1583 roku wziął za żonę kró­lew­ską bra­ta­nicę, Gry­zeldę Ba­to­równę, stał się wręcz wi­ce­kró­lem. Za­ło­żone przez niego w 1580 roku mia­sto Za­mość stało się ważną z punku wi­dze­nia obron­no­ści twier­dzą strze­gącą wej­ścia do naj­star­szych pol­skich dziel­nic od strony Rusi, lecz jed­no­cze­śnie sta­no­wiło silną kon­ku­ren­cję dla i tak słab­ną­cych miast kró­lew­skich. W mło­do­ści Za­moy­ski prze­szedł na ka­to­li­cyzm (jego oj­ciec był gor­li­wym kal­wi­nem), lecz był zwo­len­ni­kiem tzw. to­le­ran­cji re­li­gij­nej wy­ra­ża­ją­cej się przej­ściem do po­rządku dzien­nego nad do­ko­na­nym nie­dawno przez pro­te­stan­tów ra­bun­kiem ko­ściel­nego mie­nia. Het­man Za­moy­ski w pew­nym sen­sie uosa­biał wszyst­kie naj­waż­niej­sze ce­chy gu­bią­cego Pol­skę stron­nic­twa szla­chec­kiego: był cho­ro­bli­wie an­ty­habs­bur­ski, opo­wia­dał się za nie­draż­nie­niem Tur­cji, pre­fe­ro­wał po­li­tykę przy­my­ka­nia oczu na wrogi Pol­sce Gdańsk (to on był au­to­rem szko­dli­wego kom­pro­misu z 1580 roku), za­bie­gał o za­cho­wa­nie i wzmoc­nie­nie wy­nisz­cza­ją­cych Pol­skę przy­wi­le­jów szla­chec­kich udzie­la­nych od cza­sów Ka­zi­mie­rza Ja­giel­loń­czyka, a fir­mo­wany przez niego ka­to­li­cyzm no­sił zde­cy­do­wa­nie „to­le­ran­cjo­ni­styczne” piętno. Ide­owo Za­moy­ski był da­leki od wzor­ców wy­pra­co­wa­nych w naj­lep­szej dla Eu­ropy i chrze­ści­jań­stwa epoce śre­dnio­wie­cza: w za­ło­żo­nej przez niego Aka­de­mii Za­moy­skiej do­mi­no­wał przede wszyst­kim Cy­ce­ron i Ary­sto­te­les. W mu­rach Za­mo­ścia schro­nie­nie zna­la­zła zaś ko­lo­nia Ży­dów se­far­dyj­skich, któ­rzy sta­no­wili je­den z głów­nych czyn­ni­ków sie­ją­cych w Eu­ro­pie ide­owy i re­li­gijny fer­ment, a któ­rych opie­ku­nem był tra­dy­cyj­nie suł­tan. Do 1596 roku na bu­dowę mia­sta i ca­łej jego in­fra­struk­tury het­man Za­moy­ski wy­dał aż 250 ty­sięcy ta­la­rów26. Zna­jący dużo le­piej od Ba­to­rego spe­cy­fikę pol­sko-li­tew­skiej po­li­tyki wła­ści­ciel Za­mo­ścia zdo­mi­no­wał w wielu aspek­tach króla, for­su­jąc naj­gor­sze moż­liwe roz­wią­za­nia w po­li­tyce mię­dzy­na­ro­do­wej i we­wnętrz­nej.

W sierp­niu 1580 roku Ste­fan Ba­tory ru­szył po raz drugi na czele wiel­kiej ar­mii na wschód (w jej skład miało wcho­dzić aż 48 ty­sięcy żoł­nie­rzy). Prze­ciwko Mo­skwie król wy­jeż­dżał z nada­nym mu przez pa­pieża Grze­go­rza ty­tu­łem „obrońcy wiary”. Tym ra­zem główny wy­si­łek pol­skiego woj­ska sku­pił się na zdo­by­wa­nie twier­dzy w Wiel­kich Łu­kach. Po­tężne mury wy­trzy­mały do 5 wrze­śnia, lecz po raz ko­lejny oka­zało się, że sto­so­wana przez Mo­skwę tak­tyka utrud­nia­nia prze­mar­szu pol­skim woj­skom sku­tecz­nie spa­ra­li­żo­wała dal­szy po­chód. Król po­le­cił ze­bra­nie za­pa­sów i prze­gru­po­wa­nie sił, a sam po raz drugi wra­cał do Pol­ski, żeby zmo­bi­li­zo­wać jesz­cze wię­cej pie­nię­dzy. Do zdo­by­wa­nia sil­nie umoc­nio­nych twierdz po­trzebni byli żoł­nie­rze na­jemni i to w du­żej licz­bie, a to po­cią­gało za sobą wiel­kie koszty. Jesz­cze więk­sze koszty ge­ne­ro­wały nie­stety ustęp­stwa, na które mu­siał iść król wo­bec mas szla­chec­kich, aby tylko ze­brać wy­star­cza­jącą sumę w po­dat­kach.

Tak jak rok wcze­śniej, sejm ze­brał się w stycz­niu 1581 roku w War­sza­wie. Po burz­li­wych dys­ku­sjach udało się ścią­gnąć po­datki, a król za­czął na nowo or­ga­ni­zo­wać ar­mię do wy­mar­szu. Do­dat­kowo mu­siał jed­nak po­ży­czyć pie­nią­dze w kra­jach Rze­szy oraz wes­przeć się do­cho­dami z cła po­bie­ra­nego na Dźwi­nie w Ry­dze. Do­piero w lipcu pol­skie od­działy za­częły ma­sze­ro­wać ku pół­noc­nemu wscho­dowi, a Mo­skwa mu­siała zmie­rzyć się z trze­cią już z rzędu ofen­sywą pol­ską. W ro­syj­skiej sto­licy go­ścił wtedy je­zu­ita An­to­nio Po­sse­vino, który ży­wił wzo­rem pa­pieża płonne na­dzieje na przej­ście ca­łego pań­stwa Iwana Groź­nego na ka­to­li­cyzm. Car wie­lo­krot­nie łu­dził zwierzch­nika Ko­ścioła pu­stymi obiet­ni­cami, pra­gnąc zwięk­szyć dla sie­bie pole ma­newru. W Rzy­mie li­czono, że w ra­zie po­ro­zu­mie­nia z Mo­skwą uda się stwo­rzyć wielką ligę prze­ciwko Tur­cji, co sta­no­wiło nie­zwy­kle błędne za­ło­że­nie, gdyż naj­więk­szymi part­ne­rami han­dlo­wymi wschod­niego mo­car­stwa po­zo­sta­wały od lat kraje pro­te­stanc­kie. Nieco ina­czej na Mo­skwę pa­trzył sam Ba­tory, który nie li­cząc na jej kon­wer­sję, za­mie­rzał do­ce­lowo stwo­rzyć wraz z nią ligę zdolną po­ko­nać Tur­cję i wy­zwo­lić tym sa­mym oj­czy­ste Wę­gry. Był to oczy­wi­ście plan nie­zwy­kle da­le­ko­siężny, gdyż naj­pierw trzeba było do­koń­czyć wojnę o Inf­lanty.

Ste­fan Ba­tory wie­dział, że ma prak­tycz­nie ostat­nią szansę na to, żeby za­koń­czyć wojnę suk­ce­sem, gdyż szlachta nie była skłonna da­lej fi­nan­so­wać ca­łej kam­pa­nii. Pod ko­niec sierp­nia 1581 roku ar­mia króla zja­wiła się pod mu­rami po­tęż­nie ufor­ty­fi­ko­wa­nego Pskowa, nie ma­jąc jed­nak wy­star­cza­ją­cej liczby kul ar­mat­nich ani pro­chu. Je­dyna na­dzieja na po­ko­na­nie Mo­skwy po­zo­sta­wała w pró­bie zmu­sze­nia do ule­gło­ści przy po­mocy od­cię­cia mia­sta od do­staw i zmo­rze­nia gło­dem.

W su­kurs Po­la­kom przy­szli wów­czas Szwe­dzi, któ­rych od­działy do­wo­dzone przez fran­cu­skiego ge­ne­rała Pon­tusa de la Gar­die 6 wrze­śnia 1581 roku ode­brały Mo­skwie Na­rwę, otwie­ra­jąc tym sa­mym so­bie drogę do No­wo­grodu i Pskowa. Do tej pory głów­nymi be­ne­fi­cjen­tami że­glugi na­rew­skiej były Da­nia, Ho­lan­dia i mia­sta Hanzy. Szwe­dzi wiele obie­cy­wali so­bie po za­ję­ciu Na­rwy, lecz jak się miało póź­niej oka­zać, nie po­tra­fili spra­wić, aby tam­tej­szy port stał się głów­nym punk­tem od­bioru to­wa­rów z ca­łej pół­noc­nej Rusi. W ko­lej­nych la­tach ob­roty han­dlowe w Na­rwie sys­te­ma­tycz­nie spa­dały27. Wpływ na to, iż w szwedz­kich rę­kach Na­rwa nie ode­grała ni­gdy tak wiel­kiej roli, miało kilka czyn­ni­ków. Przede wszyst­kim w na­stęp­stwie jej za­ję­cia Iwan Groźny po­sta­no­wił do­pu­ścić do han­dlu przez Mo­rze Białe rów­nież Ho­len­drów. W ciągu kil­ku­na­stu lat prze­ści­gnęli An­gli­ków i stali się głów­nym part­ne­rem han­dlo­wym Mo­skwy. W celu uspraw­nie­nia wy­miany Mo­skwa zbu­do­wała do­dat­kowo w 1584 roku port w Ar­chan­giel­sku, oszczę­dza­jąc tym sa­mym swoim pro­te­stanc­kim part­ne­rom ko­niecz­ność od­by­cia że­glugi 70 km w głąb Za­toki Dwiń­skiej28. Oprócz tego za­równo An­glicy, jak i Ho­len­drzy za­częli omi­jać Na­rwę, ko­rzy­sta­jąc m.in. z bocz­nych ujść Dźwiny do Bał­tyku29. Utrata przez Mo­skwę Na­rwy sta­no­wiła także cios dla Hanzy, która bę­dąc w sta­nie wiel­kiego kon­fliktu z An­glią stra­ciła jedno z pod­sta­wo­wych źró­deł do­chodu. Na sej­mie Rze­szy w 1582 roku przed­sta­wi­ciele związku wzy­wali do wspól­nej ak­cji prze­ciwko Szwe­dom, lecz nie było chęt­nych do tego, aby udzie­lić im po­mocy.

Ba­tory już 1 paź­dzier­nika wy­co­fał się do kraju, po­zo­sta­wia­jąc do­wódz­two Ja­nowi Za­moy­skiemu. W tym cza­sie Szwe­dzi od­bie­rali Mo­skwie ko­lejne miej­sco­wo­ści, a pol­skie i li­tew­skie od­działy po­moc­ni­cze do­ko­ny­wały śmia­łych wy­pa­dów na te­ry­to­rium wroga. Gdyby nie te do­dat­kowe dzia­ła­nia, Rzecz­po­spo­lita mu­sia­łaby li­czyć się z upo­ka­rza­ją­cym od­wro­tem. Su­rowy pół­nocny kli­mat dzie­siąt­ko­wał ob­le­ga­jące Psków od­działy, które były o krok od buntu. Za­moy­ski roz­po­czął ro­ko­wa­nia z mo­skiew­skimi do­wód­cami i osta­tecz­nie 15 stycz­nia 1582 roku udało się pod­pi­sać po­kój w Ja­mie Za­pol­skim. W za­mian za zwrot za­gar­nię­tych nie­dawno gro­dów (m.in. Wiel­kich Łu­ków) Po­lacy od­zy­skali Inf­lanty i za­cho­wali Po­łock, za­pew­nia­jąc so­bie 10 lat po­koju ze strony po­tęż­nego są­siada. Wspólna ak­cja ze Szwe­cją osła­biła chwi­lowo Mo­skwę, która na do­da­tek zna­la­zła się w sta­nie mię­dzy­na­ro­do­wej izo­la­cji oraz na­si­la­ją­cego się kry­zysu wy­wo­ła­nego przez nad­uży­cia Iwana Groź­nego wzglę­dem swo­ich pod­da­nych. Z punktu wi­dze­nia Rze­czy­po­spo­li­tej za­koń­cze­nie wojny w ten spo­sób było względ­nie ko­rzystne, gdyż da­wało po­trzebne wy­tchnie­nie od nie­zwy­kle kosz­tow­nych kam­pa­nii, choć jed­no­cze­śnie na ho­ry­zon­cie co­raz bar­dziej za­ry­so­wy­wało się nowe nie­bez­pie­czeń­stwo w po­staci wzro­stu po­tęgi Szwe­cji, która jesz­cze nie­dawno czuła się co­raz bar­dziej osa­czana przez Da­nię, a obec­nie sama do­ko­ny­wała eks­pan­sji.

Za­koń­cze­nie wojny z Mo­skwą winno było skło­nić Ba­to­rego do wzno­wie­nia dzia­łań mi­li­tar­nych prze­ciwko Gdań­skowi, które mu­siał po­rzu­cić je­sie­nią 1577 roku. Nie­stety jed­nak do­bra ko­niunk­tura do roz­prawy z że­ru­ją­cym na pol­skiej go­spo­darce mia­stem już mi­nęła. Król wpraw­dzie zy­skał sławę jako wielki do­wódca woj­skowy, lecz w kraju na­ra­stała opo­zy­cja prze­ciwko niemu i zy­sku­ją­cemu co­raz więk­szą po­zy­cję Ja­nowi Za­moy­skiemu, który jako het­man prze­jął fak­tyczną kon­trolę nad ar­mią. Ba­tory był nadto bar­dziej skłonny wal­czyć da­lej o prze­ję­cie kon­troli nad ca­łymi Inf­lan­tami, niż kon­fron­to­wać się z Gdań­skiem. Na sej­mie w 1582 roku zło­żył pro­jekt no­wej wy­prawy w celu od­bi­cia Es­to­nii, lecz szlachta nie była już skłonna pła­cić ko­lej­nych po­dat­ków.

W 1583 roku het­man Jan Za­moy­ski, jak już pi­sano, po­ślu­bił bra­ta­nicę kró­lew­ską, Gry­zeldę Ba­to­równę i zy­skał tym sa­mym przy­do­mek „al­ter rex”. Nie­zwy­kle silna po­zy­cja Za­moy­skiego była jed­no­cze­śnie wy­ra­zem szczy­to­wej po­tęgi stron­nic­twa szla­chec­kiego, które w cza­sach Ba­to­rego umac­niało do­mi­na­cję swo­jego stanu nad wszyst­kimi po­zo­sta­łymi. Król – do­strze­ga­jąc to – sta­rał się prze­ciw­dzia­łać pró­bom pod­po­rząd­ko­wa­nia miesz­czan są­dom szla­chec­kim, lecz nie zdo­łał za­po­biec temu, iż w 1582 roku uchwa­lono za­kaz no­sze­nia broni przez chło­pów. Za­rzą­dze­nie to stało się jed­nym z fun­da­men­tów na­ra­sta­ją­cego pro­blemu uci­sku lud­no­ści wiej­skiej, która wo­bec wciąż wy­so­kich cen zboża nie była jesz­cze zmu­szana do nad­mier­nych świad­czeń wo­bec pa­nów, lecz sta­wała się co­raz bar­dziej bez­bronna pod wzglę­dem praw­nym. Dawne sa­mo­rządne wsie czyn­szowe z urzę­dem soł­tysa z epoki śre­dnio­wie­cza za­pew­niały chło­pom spory za­kres swo­body i ochrony. W wy­niku zmian spo­łeczno-praw­nych, zwią­za­nych z na­dej­ściem kwe­stio­nu­ją­cej chrze­ści­jań­ski ład kul­tury Od­ro­dze­nia oraz re­wo­lu­cji pro­te­stanc­kiej, lud­ność wiej­ska stała się nie­stety przed­mio­tem co­raz więk­szych nad­użyć.

Kon­flikt po­mię­dzy dwo­rem kró­lew­skim i Za­moy­skim a opo­zy­cją na­ra­stał po za­koń­cze­niu wojny o Inf­lanty z każ­dym mie­sią­cem. Jedną z przy­czyn była tzw. sprawa Zbo­row­skich, któ­rzy sta­no­wili bar­dzo wpły­wowy ród w Ma­ło­pol­sce. Je­den z braci Zbo­row­skich, Sa­muel, który miał opi­nię awan­tur­nika, jesz­cze za rzą­dów Wa­le­zego zo­stał ska­zany na ba­ni­cję. Schro­nił się w Sied­mio­gro­dzie, gdzie po­ma­gał Ba­to­remu i li­czył, że dzięki temu zdej­mie z sie­bie karę. Z nie­zna­nych do końca po­wo­dów stra­cił jed­nak uzna­nie w oczach króla i zo­stał ska­zany na śmierć. Karę ścię­cia po­le­cił wy­ko­nać Za­moy­ski, co tylko prze­lało czarę go­ry­czy ca­łego rodu, który nie mógł się po­go­dzić z do­mi­na­cją het­mana. Inny z braci, Krzysz­tof Zbo­row­ski, który brał pie­nią­dze od Habs­bur­gów i spi­sko­wał z Mo­skwą, za­czął pod­bu­rzać szlachtę, oskar­ża­jąc Ba­to­rego o na­ru­sza­nie szla­chec­kich wol­no­ści i wpro­wa­dza­nie rzą­dów ab­so­lut­nych. Szcze­gól­nie go­rąco zro­biło się na sej­mie ob­ra­du­ją­cym w stycz­niu 1585 roku, na któ­rym nie­ustanne kłót­nie gro­ziły wy­bu­chem wojny do­mo­wej. Opo­zy­cja prze­ko­ny­wała, że eg­ze­ku­cja Sa­mu­ela Zbo­row­skiego do­ko­nała się z na­ru­sze­niem prawa, lecz osta­tecz­nie winy króla, który wy­dał wy­rok ścię­cia, nie orzek­nięto.